;METADATA
;title{हलायुधकोशः (अभिधानरत्नमाला)}
;author{हलायुध}
;bookFullName{हलायुधकोशः (अभिधानरत्नमाला)}
;bookSeriesDetails{हिन्दी समिति प्रभाग ग्रन्थमाला - १५०}
;editor{जयशङ्करजोशी}
;editorQualifications{}
;publisher{विनोद चन्द्र पाण्डेय, निदेशक, उत्तर प्रदेश हिन्दी संस्थान, राजर्षि पुरुषोत्तमदास टण्डन हिन्दी भवन, महात्मा गांधी मार्ग, लखनउ - २२६००१}
;pressDetails{शिवम् प्रिन्टर्स, सी. २७/२७३, इण्डियन प्रेस कोलोनी, मलदहिया, वाराणसी - २२१००२}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{1.0.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{ARMH}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. www.archive.org for providing us the scanned book to digitize. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{mixed}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda}
;newVerseNumbersAtChangeOf{never}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{25 June 2019}
;version0.0.2{25 June 2019}
;version0.0.3{01 July 2019}
;version0.0.4{01 July 2019}
;version0.1.0{02 July 2019}
;version0.2.0{14 January 2021}
;version0.2.1{17 January 2021}
;version0.2.2{17 January 2021}
;version0.3.0{17 January 2021}
;version0.3.1{17 January 2021}
;version0.3.2{17 January 2021}
;version0.3.3{17 January 2021}
;version0.3.4{17 January 2021}
;version0.3.5{17 January 2021}
;version0.3.6{19 January 2021}
;version1.0.0{19 January 2021}
;CONTENT
;nymtype{syno}
;p{0001}
;c{हलायुधकोशः}
;c{( अभिधानरत्नमाला )}
;k{स्वर्गकाण्डम्}
;c{प्रथमं स्वर्गकाण्डम्}
शब्दब्रह्म यदेकं यच्चैतन्यं च सर्वभूतानाम् ।
यत्परिणामस्त्रिभुवनमखिलमिदं जयति सा वाणी ॥ १ ॥
इयममरदत्तवररुचिभागुरिवोपालितादिशास्त्रेभ्यः ।
अभिधानरत्नमाला कविकण्ठविभूषणार्थमुद्ध्रियते ॥ २ ॥
#स्वर्,स्वर्ग,सुरसद्मन्,त्रिदशावास,त्रिविष्टप,त्रिदिव,द्यो,गो,अमर्त्यभुवन,नाक,ऊर्ध्वलोक
स्वः स्वर्गः सुरसद्म त्रिदशावासस्त्रिविष्टपं त्रिदिवम् ।
द्यौर्गौरमर्त्यभुवनं नाकः स्यादूर्ध्वलोकश्च ॥ ३ ॥
#आदित्य,त्रिदश,सुर,सुमनस्,स्वर्गौकस्,देवता,गीर्वाण,ऋभु,अमर,मरुत्,वृन्दारक,निर्जर,अस्वप्न,विबुध,त्रिविष्टपसद्,लेख,सुपर्वन्,अमृताशन,अनिमिष,देव,दैवत
आदित्यास्त्रिदशाः सुराः सुमनसः स्वर्गौकसो देवता,
गीर्वाणा ऋभवोऽमराश्च मरुतो वृन्दारका निर्जराः ।
अस्वप्ना विबुधास्त्रिविष्टपसदो लेखाः सुपर्वाण इ-,
त्याख्याता अमृताशना अनिमिषा देवास्तथा दैवतम् ॥ ४ ॥
#असुर,दानव,दैत्य,दैतेय,सुरशत्रु,पूर्वदेव,शुक्रशिष्य,पातालनिलय
असुरा दानवा दैत्या दैतेयाः सुरशत्रवः ।
पूर्वदेवाः शुक्रशिष्याः पातालनिलयाः स्मृताः ॥ ५ ॥
;p{0002}
#ब्रह्मन्,स्रष्टृ,परमेष्ठिन्,धातृ,पद्मभू,सुरज्येष्ठ,वेधस्,विधि,विरिञ्च,हिरण्यगर्भ,शतानन्द,शम्भु,स्वयम्भू,द्रुहिण,चतुर्वक्त्र,प्रजापति,पितामह,जगत्कर्तृ,विरञ्चि,कमलासन
ब्रह्मा स्रष्टा परमेष्ठी धाता पद्मभूः सुरज्येष्ठः ।
वेधा विधिर्विरिञ्चो हिरण्यगर्भः शतानन्दः ॥ ६ ॥
शम्भुः स्वयम्भूर्द्रुहिणश्चतुर्वक्त्रः प्रजापतिः ।
पितामहो जगत्कर्ता विरञ्चिः कमलासनः ॥ ७ ॥
#वाक्,वाणी,भारती,भाषा,गो,गीर्,ब्राह्मी,सरस्वती
वाग्वाणी भारती भाषा गौर्गीर्ब्राह्मी सरस्वती ।
#ओङ्कार,प्रणव
#वेदाः,त्रयी
ओङ्कारः प्रणवः प्रोक्तस्त्रयो वेदास्त्रयी स्मृताः ॥ ८ ॥
#वेद,श्रुति,आम्नाय,स्वाध्याय,छन्दस्,आगम
वेदः श्रुतिस्तथाम्नायः स्वाध्यायश्छन्द आगमः ।
#वेदान्त,रहस्य,उपनिषद्
वेदान्तश्च रहस्यं च बुधैरुपनिषन्मता ॥ ९ ॥
#ऊह,तर्क,अनुमानोक्ति
#मीमांसा,विचारणा
ऊहस्तर्कोऽनुमानोक्तिर्मीमांसा स्याद्विचारणा ।
#कृतान्त,राद्धान्त,सिद्धान्त,समय
स्मृताः कृतान्तराद्धान्तसिद्धान्तसमयाः समाः ॥ १० ॥
#ईशान,शशिशेखर,पशुपति,शूली,शिव,शङ्कर,शर्व,शम्भु,उमापति,गिरिश,श्रीकण्ठ,उग्र,हर,सर्वज्ञ,त्रिपुरान्तक,त्रिनयन,रुद्र,कपर्दिन्,भव,भूतेश,परमेश्वर,अन्धकरिपु,दक्षाध्वरध्वंसकृत्,स्थाणु,स्रष्टृ,धूर्जटि,वामदेव,कामध्वंसिन्,व्योमकेश,कपालिन्,नीलग्रीव,वह्निरेतस्,पिनाकिन्,भीम,भर्ग,कृत्तिवासस्,वृषाङ्क,अहिर्बुध्न,विरूपाक्ष,शिपिविष्ट,गणाधिप,गङ्गाधर,महादेव,मृड,नीललोहित
ईशानः शशिशेखरः पशुपतिः शूली शिवः शङ्करः,
शर्वः शम्भुरुमापतिश्च गिरिशः श्रीकण्ठ उग्रो हरः ।
सर्वज्ञस्त्रिपुरान्तकस्त्रिनयनो रुद्रः कपर्दी भवो,
भूतेशः परमेश्वरोऽन्धकरिपुर्दक्षाध्वरध्वंसकृत् ॥ ११ ॥
स्थाणुः स्रष्टा धूर्जटिर्वामदेवः,
कामध्वंसी व्योमकेशः कपाली ।
नीलग्रीवो वह्निरेताः पिनाकी,
भीमो भर्गः कृत्तिवासा वृषाङ्कः ॥ १२ ॥
अहिर्बुध्नो विरूपाक्षः शिपिविष्टो गणाधिपः ।
गङ्गाधरो महादेवो मृडः स्यान्नीललोहितः ॥ १३ ॥
;p{0003}
#पिनाक,अजगव
#प्रमथ,गण
पिनाकं स्यादजगवं प्रमथास्तु गणाः स्मृताः ।
#कपर्द,शिव_जटाबन्ध
#तण्डु,नन्दिकेश्वर
कपर्दोऽस्य जटाबन्धस्तण्डुः स्यान्नन्दिकेश्वरः ॥ १४ ॥
#रुद्राणी,शर्वाणी,काली,कात्यायनी,भवानी,आर्या,अम्बिका,मृडानी,हैमवती,पार्वती,गौरी,उमा,भगवती,दुर्गा,चण्डी,दाक्षायणी,शिवा,अपर्णा,महादेवी,गिरिजा,मेनकात्मजा
रुद्राणी शर्वाणी काली कात्यायनी भवानी च ।
आर्याम्बिका मृडानी हैमवती पार्वती गौरी ॥ १५ ॥
उमा भगवती दुर्गा चण्डी दाक्षायणी शिवा ।
अपर्णा स्यान्महादेवी गिरिजा मेनकात्मजा ॥ १६ ॥
#देवतामातरः
ब्रह्माण्याद्याः स्मृताः सप्त देवतामातरो बुधैः ।
#चामुण्डा,कर्णमोटी,चर्चा,भैरवी
चामुण्डा कर्णमोटी च चर्चा स्याद्भैरवी तथा ॥ १७ ॥
#हेरम्ब,लम्बोदर,आखुरथ,गणपति,गजवदन,परशुधर,एकदन्त,विनायक,विघ्नराज
हेरम्बो लम्बोदर आखुरथो गणपतिश्च गजवदनः ।
परशुधर एकदन्तो विनायको विघ्नराजश्च ॥ १८ ॥
#गौरीपुत्र,षण्मुख,शक्तिपाणि,क्रौञ्चाराति,कार्तिकेय,विशाख,स्कन्द,स्वामिन्,तारकारि,कुमार,सेनानी,अग्निभू,बाहुलेय,गाङ्गेय,ब्रह्मचारिन्,गुह,वर्हिणवाहन,महासेन,महातेजस्,शरजन्मन्
गौरीपुत्रः षण्मुखः शक्तिपाणिः,
क्रौञ्चारातिः कार्त्तिकेयो विशाखः ।
स्कन्दः स्वामी तारकारिः कुमारः,
सेनानीः स्यादग्निभूर्बाहुलेयः ॥ १९ ॥
गाङ्गेयो ब्रह्मचारी च गुहो वर्हिणवाहनः ।
महासेनो महातेजाः शरजन्मा च कथ्यते ॥ २० ॥
#विष्णु,कृष्ण,केशव,मञ्जुकेशी,श्रीवत्साङ्क,श्रीपति,पीतवासस्,विष्वक्सेन,विश्वरूप,मुरारि,शौरि,शार्ङ्गिन्,पद्मनाभ,मुकुन्द,गोविन्द,धरणिधर,सुपर्णकेतु,वैकुण्ठ,जलशयन,चतुर्भुज,दैत्यारि,मधुमथन,रथाङ्गपाणि,दाशार्ह,क्रतुपुरुष,वृषाकपि,जनार्दन,अधोक्षज,वासुदेव,दामोदर,श्रीधर,अच्युत,उपेन्द्र,इन्द्रावरज,बभ्र,हरि,हृषीकेश,आत्मभू,पुण्डरीकाक्ष,श्रीवत्स,विष्टरश्रवस्,नारायण,जगन्नाथ,वनमाली,गदाधर,सनातन,जिन,शम्भु,विधि,वेधस्,गदाग्रज,कैटभारि,अज,जिष्णु,कंसजित्,पुरुषोत्तम
विष्णुः कृष्णः केशवो मञ्जुकेशी,
श्रीवत्साङ्कः श्रीपतिः पीतवासाः ।
विष्वक्सेनो विश्वरूपो मुरारिः,
शौरिः शार्ङ्गी पद्मनाभो मुकुन्दः ॥ २१ ॥
;p{0004}
गोविन्दो धरणिधरः सुपर्णकेतु-
र्वैकुण्ठो जलशयनश्चतुर्भुजश्च ।
दैत्यारिर्मधुमथनो रथाङ्गपाणि-
र्दाशार्हः क्रतुपुरुषो वृषाकपिः स्यात् ॥ २२ ॥
जनार्दनाधोक्षजवासुदेवं दामोदरं श्रीधरमच्युतं च ।
उपेन्द्रमिन्द्रावरजं च बभ्रं हरिं हृषीकेशमुदाहरन्ति ॥ २३ ॥
आत्मभूः पुण्डरीकाक्षः श्रीवत्सो विष्टरश्रवाः ।
नारायणो जगन्नाथो वनमाली गदाधरः ॥ २४ ॥
सनातनो जिनः शम्भुर्विधिर्वेधा गदाग्रजः ।
कैटभारिरजो जिष्णुः कंसजित्पुरुषोत्तमः ॥ २५ ॥
#विष्णु_चक्र,सुदर्शन
#विष्णु_चाप,शार्ङ्ग
#विष्णु_गदा,कौमोदकी
#विष्णु_खड्ग,नन्दक
#विष्णु_शङ्ख,पाञ्चजन्य
#विष्णु_मणि,कौस्तुभ
#विष्णु_लाञ्छन,श्रीवत्स
चक्रं सुदर्शनं चापं शार्ङ्गं कौमोदकी गदा ।
खड्गोऽस्य नन्दकः शङ्खः पाञ्चजन्यः प्रकीर्तितः ॥ २६ ॥
कौस्तुभो वक्षसि मणिः श्रीवत्सोऽस्य च लाञ्छनम् ।
#वसुदेव,आनकदुन्दुभि
वसुदेवस्तु कथितो बुधैरानकदुन्दुभिः ॥ २७ ॥
#बलदेव,बलभद्र,मुशलिन्,नीलाम्बर,प्रलम्बघ्न,सीरिन्,सात्वत,तालध्वज,एककुण्डल,अनन्त,सङ्कर्षण,रौहिणेय,कालिन्दीकर्षण,बल,रेवतीरमण,राम,कामपाल,हलायुध
बलदेवो बलभद्रो मुशली नीलाम्बरः प्रलम्बघ्नः ।
सीरी च सात्वतः स्यात्तालध्वज एककुण्डलोऽनन्तः ॥ २८ ॥
सङ्कर्षणो रौहिणेयः कालिन्दीकर्षणो बलः ।
रेवतीरमणो रामः कामपालो हलायुधः ॥ २९ ॥
#विहङ्गराज,गरुड,गरुत्मत्,तार्क्ष्य,सुपर्णीतनय,सुपर्ण,वैनतेय,पवनाशनाश,सुरेन्द्रजित्,कश्यपनन्दन
विहङ्गराजो गरुडो गरुत्मान्,
तार्क्ष्यः सुपर्णीतनयः सुपर्णः ।
;p{0005}
स्याद्वैनतेयः पवनाशनाशः,
सुरेन्द्रजित्कश्यपनन्दनश्च ॥ ३० ॥
#लक्ष्मी,श्री,कमला,पद्मा,पद्मवासा,हरिप्रिया,क्षीरोदतनया,मा,इन्दिरा
लक्ष्मीः श्रीः कमला पद्मा पद्मवासा हरिप्रिया ।
क्षीरोदतनया मा च शब्दज्ञैरिन्दिरा स्मृता ॥ ३१ ॥
#प्रद्युम्न,मकरध्वज,मनसिज,सङ्कल्पजन्मन्,अङ्गज,पञ्चेषु,कुसुमायुध,मदन,मार,स्मर,मन्मथ,काम,शम्बरसूदन,मधुसख,शृङ्गारयोनि,दर्पक,शूर्पकाराति,अनङ्ग,विषमायुध,आत्मभू,मनसिशय,पुष्पधन्वन्,मनोभव,मापत्य,इरज
#कामपत्नी,रति
प्रद्युम्नो मकरध्वजो मनसिजः सङ्कल्पजन्माङ्गजः,
पञ्चेषुः कुसुमायुधश्च मदनो मारः स्मरो मन्मथः ।
कन्दर्पो झषकेतनो रतिपतिः श्रीनन्दनो हृच्छयः,
कामः शम्बरसूदनो मधुसखः शृङ्गारयोनिः स्मृतः ॥ ३२ ॥
दर्पकः शूर्पकारातिरनङ्गो विषमायुधः ।
आत्मभूर्मनसिशयः पुष्पधन्वा मनोभवः ॥ ३३ ॥
मापत्यमिरजश्चैव कामपत्नी रतिः स्मृता ।
#अनिरुद्ध,काम_सूनु,उषारमण
अनिरुद्धश्च तत्सूनुरुषारमण इष्यते ॥ ३४ ॥
#आदित्य,सवितृ,सहस्रकिरण,प्रद्योतन,भास्कर,तिग्मांशु,तरणि,दिनमणि,भास्वत्,विवस्वत्,हरि,मार्तण्ड,तपन,विकर्तन,इन,पूषन्,पतङ्ग,भग,सूर्य,गोपति,यम,दिनकर,सूर,अंशुमालिन्,रवि,मिहिर,विरोचन,अर्क,तिमिररिपु,द्युमणि,अंशुमत्,अंशु,हरिदश्व,सप्ताश्व,प्रभाकर,भानुमत्,भानु,ब्रध्न,हंस,खग,मित्र,चित्रभानु,अहर्पति,कर्मसाक्षिन्,जगच्चक्षुस्,द्वादशात्मन्,त्रयीतनु
आदित्यः सविता सहस्रकिरणः प्रद्योतनो भास्कर-
स्तिग्मांशुस्तरणिस्तथा दिनमणिर्भास्वान्विवस्वान्हरिः ।
मार्तण्डस्तपनो विकर्तन इनः पूषा पतङ्गो भगः,
सूर्यो गोपतिरर्यमा दिनकरः सूरोंऽशुमाली रविः ॥ ३५ ॥
मिहिरो विरोचनोऽर्कस्तिमिररिपुर्द्युमणिरंशुमानंशुः ।
हरिदश्वः सप्ताश्वः प्रभाकरो भानुमान्भानुः ॥ ३६ ॥
ब्रध्नो हंसः खगो मित्रश्चित्रभानुरहर्पतिः ।
कर्मसाक्षी जगच्चक्षुर्द्वादशात्मा त्रयीतनुः ॥ ३७ ॥
;p{0006}
#रोचिस्,शोचिस्,अभीशु,प्रद्योत,गभस्ति,रश्मि,घृणि,किरण,रुचि,रुच्,दीधिति,दीप्ति,द्युति,प्रभा,भा,विभा,भास्,उस्र,धामन्,वसु,केतु,मरीचि,प्रग्रह,उपधृति,वृष्णि,मयूख,अंशु,भानु,कर,पाद,विरोक,गो
रोचिः शोचिरभीशुः प्रद्योतगभस्तिरश्मिघृणिकिरणाः ।
रुचिरुग्दीधितिदीप्तिद्युतिप्रभाभाविभाभासः ॥ ३८ ॥
उस्रधामवसुकेतुमरीचिप्रग्रहोपधृतिवृष्णिमयूखाः ।
अंशुभानुकरपादविरोका गाव इत्यभिहितास्तु समानाः ॥ ३९ ॥
#तिग्म,तीक्ष्ण,खर,तीव्र,चण्ड,उष्ण,पटु
तिग्मं तीक्ष्णं खरं तीव्रं चण्डमुष्णं पटु स्मृतम् ।
#आतप,रौद्र,निदाघ,घर्म
आतपः कथ्यते रौद्रं निदाघो घर्म उच्यते ॥ ४० ॥
#परिधि,परिवेष,मण्डल,उपसूर्यक
परिधिः परिवेषः स्यान्मण्डलं चोपसूर्यकम् ।
#राहुसंस्पर्श,उपराग,उपप्लव
उच्यते राहुसंस्पर्श उपराग उपप्लवः ॥ ४१ ॥
#इन्दु,चन्द्र,चन्द्रमस्,ओषधीश,सोम,राजा,रोहिणीवल्लभ,अब्ज,ऋक्षेश,अत्रिनेत्रप्रसूत,प्रालेयांशु,श्वेतरोचिस्,शशाङ्क,द्विजराज,रजनिकर,पीयूषरुचि,निशीथिनीनाथ,जैवातृक,मृगाङ्क,विधु,दाक्षायणीरमण
इन्दुश्चन्द्रश्चन्द्रमा ओषधीशः,
सोमो राजा रोहिणीवल्लभोऽब्जः ।
ऋक्षेशः स्यादत्रिनेत्रप्रसूतः,
प्रालेयांशुः श्वेतरोचिः शशाङ्कः ॥ ४२ ॥
द्विजराजो रजनिकरः पीयूषरुचिर्निशीथिनीनाथः ।
जैवातृको मृगाङ्को विधुश्च दाक्षायणीरमणः ॥ ४३ ॥
#चन्द्रिका,कौमुदी,ज्योत्स्ना,चन्द्रातप
चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना तथा चन्द्रातपः स्मृतः ।
#मण्डल,बिम्ब
#चन्द्र_लाञ्छन,मृग
मण्डलं बिम्बमाख्यातं हृदये लाञ्छनं मृगः ॥ ४४ ॥
#अङ्क,चिह्न,अभिज्ञान,लाञ्छन,लक्ष्मन्,लक्षण,कलङ्क
अङ्कश्चिह्नमभिज्ञानं लाञ्छनं लक्ष्म लक्षणम् ।
कलङ्कश्चेति विज्ञेया नातिनानार्थवाचकाः ॥ ४५ ॥
#वक्र,अङ्गारक,भौम,लोहिताङ्ग,धरात्मज
वक्रमङ्गारकं भौमं लोहिताङ्गं धरात्मजम् ।
#रौहिणेय,बुध,सौम्य,चान्द्रमसायन
रौहिणेयं बुधं सौम्यमाहुश्चान्द्रमसायनम् ॥ ४६ ॥
;p{0007}
#वाचस्पति,आङ्गिरस,बृहस्पति,गुरु,जीव,धिषण,त्रिदशाचार्य,चित्रशिखण्डिप्रसूत
वाचस्पतिराङ्गिरसो वृहस्पतिः कथ्यते गुरुर्जीवः ।
धिषणस्त्रिदशाचार्यश्चित्रशिखण्डिप्रसूतश्च ॥ ४७ ॥
#उशनस्,शुक्र,काव्य,दैत्यगुरु,भार्गव,कवि,धिष्ण्य
उशना शुक्रः काव्यो दैत्यगुरुर्भार्गवः कविर्धिष्ण्यः ।
#असित,क्रोड,पङ्गु,छायातनय,शनैश्चर,शौरि
असितः क्रोडः पङ्गुश्छायातनयः शनैश्चरः शौरिः ॥ ४८ ॥
#स्वर्भानु,सैंहिकेय,तमस्,राहु,विधुन्तुद
स्वर्भानुः सैंहिकेयश्च तमो राहुर्विधुन्तुदः ।
#केतु,शिखिन्,आर्द्रालुब्धक
केतवः शिखिनः प्रोक्ता आर्द्रालुब्धक उच्यते ॥ ४९ ॥
#सप्तर्षि,चित्रशिखण्डिन्
सप्तर्षयस्तु विद्वद्भिः स्मृताश्चित्रशिखण्डिनः ।
#कृत्तिका,बहुला
#पक्ष,बहुल,असित
कृत्तिका बहुला प्रोक्ताः पक्षस्तु बहुलोऽसितः ॥ ५० ॥
#भ,नक्षत्र,तारक,तारका,ज्योतिस्,तारा,धिष्ण्य,ऋक्ष,उडु
भं नक्षत्रं तारकं तारका च,
ज्योतिस्तारा धिष्ण्यमृक्षं तथोडु ।
#पुष्य,तिष्य
#धनिष्ठा,श्रविष्ठा
पुष्यस्तिष्यः स्याद्धनिष्ठा श्रविष्ठा,
#दाक्षायण्यः,चन्द्रदाराः
दाक्षायण्यः कीर्तिताश्चन्द्रदाराः ॥ ५१ ॥
#इन्द्र,दुश्च्यवन,हरि,सुरपति,सङ्क्रन्दन,वासव,वृत्रारि,बलसूदन,शतमख,वृद्धश्रवस्,कौशिक,जिष्णु,वज्रधर,सहस्रनयन,वास्तोष्पति,गोपति,पर्जन्य,मघवन्,वृषन्,हरिहय,प्राचीनबर्हिस्,पुरुहूत,पृतनाषाट्,पुरन्दर,पूर्वदिक्पति,स्वाराज्,आखण्डल,तुराषाह्,सुत्रामन्,गोत्रभिद्,सुनासीर,शक्र,उग्रधन्वन्,हरिवत्,पाकशासन,दिवस्पति,विडौजस्,मरुत्वत्,मेघवाहन
इन्द्रो दुश्च्यवनो हरिः सुरपतिः सङ्क्रन्दनो वासवो,
वृत्रारिर्बलसूदनः शतमखो वृद्धश्रवाः कौशिकः ।
जिष्णुर्वज्रधरः सहस्रनयनो वास्तोष्पतिर्गोपतिः,
पर्जन्यो मघवा वृषा हरिहयः प्राचीनबर्हिः स्मृतः ॥ ५२ ॥
पुरुहूतः पृतनाषाट् पुरन्दरः पूर्वदिक्पतिः स्वाराट् ।
आखण्डलस्तुराषाट् सुत्रामा गोत्रभित्सुनासीरः ॥ ५३ ॥
शक्रः स्यादुग्रधन्वा च हरिवान्पाकशासनः ।
दिवस्पतिर्विडौजाश्च मरुत्वान्मेघवाहनः ॥ ५४ ॥
;p{0008}
#इन्द्राणी,पौलोमी,शची
#इन्द्र_सुत,जयन्त
इन्द्राणी पौलोमी शची जयन्तश्च तत्सुतो ज्ञेयः ।
#इन्द्र_नगरी,अमरावती
#इन्द्र_उद्यान,नन्दन
अमरावती च नगरी नन्दनमुद्यानमिन्द्रस्य ॥ ५५ ॥
#पवि,अशनि,शतधार,वज्र,कुलिश,दम्भोलि,गो,भिदुर,व्याधाम,स्वरु,इन्द्रप्रहरण,शम्ब
पविरशनिः शतधारं वज्रं कुलिशं च भवति दम्भोलिः ।
गौर्भिदुरं व्याधामः स्वरुरिन्द्रप्रहरणं तथा शम्बः ॥ ५६ ॥
#स्फूर्जथु,वज्रनिर्घोष
#वज्रज्वाला,अतिभी
स्फूर्जथुर्वज्रनिर्घोषो वज्रज्वालाऽतिभीः स्मृता ।
#ऋजु,रोहित,शक्रशरासन
ऋजु रोहितमिच्छन्ति बुधाः शक्रशरासनम् ॥ ५७ ॥
#अभ्र,अब्द,घन,मेघ,स्तनयित्नु,पयोधर,धाराधर,धूमयोनि,जीमूत,बलाहक
अभ्रमब्दो घनो मेघः स्तनयित्नुः पयोधरः ।
धाराधरो धूमयोनिर्जीमूतश्च बलाहकः ॥ ५८ ॥
#धारासम्पात,आसार
#वातास्त,वारिसीकर
धारासम्पात आसारो वातास्तं वारिसीकरः ।
#दुर्दिन,मेघतिमिर
#करक,घनोपल
दुर्दिनं मेघतिमिरं करकः स्याद्घनोपलः ।
#चलन्नवाभ्रमाला,कादम्बिनी
चलन्नवाभ्रमाला च बुधैः कादम्बिनी स्मृता ॥ ५९ ॥
#शम्पा,चपला,क्षणिका,शतह्रदा,ह्लादिनी,तडित्,विद्युत्,सौदामिनी,अचिरांशु,ऐरावती
शम्पा चपला क्षणिका शतह्रदा ह्लादिनी तडिद्विद्युत् ।
सौदामिन्यचिरांशुः प्राज्ञैरैरावती च विज्ञेया ॥ ६० ॥
#ऐरावत,अभ्रमातङ्ग,ऐरावण
ऐरावतोऽभ्रमातङ्गः स चैरावण उच्यते ।
#उच्चैःश्रवस्,देवाश्व
#मातलि,शक्रसारथि
उच्चैःश्रवास्तु देवाश्वो मातलिः शक्रसारथिः ॥ ६१ ॥
#सप्तार्चिस्,बहुल,शिखिन्,हुतवह,वैश्वानर,अग्नि,वसु,वह्नि,वायुसख,सितेतरगति,स्वाहाप्रिय,पावक,अर्चिष्मत्,ज्वलन,कृशानु,अनल,धूमध्वज,हव्यवाह्,बर्हिर्ज्योतिस्,उषर्बुध,दहन,चित्रभानु,शुचि,कृपीटयोनि,दमुनस्,कृष्णवर्त्मन्,आशुशुक्षणि,विभावसु,अपांपित्त,जातवेदस्,तनूनपाद्,वीतिहोत्र,बृहद्भानु,आश्रयाश,धनञ्जय,हिरण्यरेतस्,तमोघ्न,रोहिताश्व,हुताशन
सप्तार्चिर्बहुलः शिखी हुतवहो वैश्वानरोऽग्निर्वसु-
र्वह्निर्वायुसखः सितेतरगतिः स्वाहाप्रियः पावकः ।
अर्चिष्मान् ज्वलनः कृशानुरनलो धूमध्वजो हव्यवाट्,
बर्हिर्ज्योतिरुषर्बुधश्च दहनः स्याच्चित्रभानुः शुचिः ॥ ६२ ॥
;p{0009}
कृपीटयोनिर्दमुनाः कृष्णवर्त्माशुशुक्षणिः ।
विभावसुरपांपित्तं जातवेदास्तनूनपात् ॥ ६३ ॥
वीतिहोत्रो बृहद्भानुराश्रयाशो धनञ्जयः ।
हिरण्यरेतास्तमोघ्नो रोहिताश्वो हुताशनः ॥ ६४ ॥
#अर्चिस्,कीला,ज्वाला,वर्चस्,तेजस्,त्विष्,ज्योतिस्,हेति,द्युति,दीप्ति,रुच्,शिखा,प्रभा,रश्मि
अर्चिः कीला ज्वाला वर्चस्तेजस्त्विषस्तथा ज्योतिः ।
हेतिद्युतिदीप्तिरुचः शिखाप्रभारश्मयः समानार्थाः ॥ ६५ ॥
#प्रकाश,आलोक,उद्द्योत
स्मृतः प्रकाश आलोक उद्द्योतश्च समास्त्रयः ।
#अग्नायी,स्वाहा
#धूम्या,धूमसंहति
अग्नायी कथ्यते स्वाहा धूम्या स्याद्धूमसंहतिः ॥ ६६ ॥
#उष्मा,वाष्प
#स्फुलिङ्ग,कणा,जिह्वा,अर्चिस्
ऊष्मा वाष्पः स्फुलिङ्गश्च कणा जिह्वास्तथार्चिषः ।
#अलात,उल्मुक
#उल्का,ज्वाला
अलातमुल्मुकं ज्ञेयमुल्का ज्वालास्य निर्गता ॥ ६७ ॥
#हिरण्या,कनका,रक्ता,कृष्णा,सुप्रभा,अतिरक्ता,बहुरूपा,अर्चिस्_जिह्वाः
भवति हिरण्या कनका रक्ता कृष्णा सुप्रभा चान्या ।
अतिरक्ता बहुरूपेति सप्त सप्तार्चिषो जिह्वाः ॥ ६८ ॥
#एध,तर्पण,इन्धन,एधस्,समिध्,इध्मन्
एधस्तर्पणमिन्धनमेधः समिदिध्म इत्यभिन्नार्थाः ।
#भूति,भसित,भस्मन्,क्षार,रक्षा
भूतिर्भसितं भस्म क्षारं रक्षा च निर्दिष्टा ॥ ६९ ॥
#वनवह्नि,दव,दाव
#मेघवह्नि,इरंमद
वनवह्निर्दवो दावो मेघवह्निरिरंमदः ।
#और्व,समुद्रवह्नि,वाडव,वडवामुख
और्वः समुद्रवह्निः स्याद्वाडवो वडवामुखः ॥ ७० ॥
#शमन,समवर्तिन्,प्रेतपति,पितृपति,कीनाश,वैवस्वत,कृतान्त,कालिन्दीसोदर,काल,अन्तक,धर्मराज,यम,दण्डधर,हरि,दक्षिणाशापति,श्राद्धदेव
शमनः समवर्ती च प्रेतपतिः पितृपतिश्च कीनाशः ।
वैवस्वतः कृतान्तः कालिन्दीसोदरः कालः ॥ ७१ ॥
अन्तको धर्मराजश्च यमो दण्डधरो हरिः ।
दक्षिणाशापतिः सद्भिः श्राद्धदेवश्च कथ्यते ॥ ७२ ॥
;p{0010}
#यातु,यातुधान,क्रव्याद,राक्षस,रक्षस्,नक्तञ्चर,नैरृत,कौणप,नैकषेय
यातूनि यातुधानाः क्रव्यादा राक्षसाश्च रक्षांसि ।
नक्तञ्चरनैर्ऋतकौणपास्तथा नैकषेयाः स्युः ॥ ७३ ॥
#वरुण,यादसांनाथ,पाशपाणि,प्रचेतस्,जलाधिदैवत,प्रत्यगाशापति
वरुणं यादसां नाथं पाशपाणिं प्रचेतसम् ।
जलाधिदैवतं प्राहुः प्रत्यगाशापतिं बुधाः ॥ ७४ ॥
#पवन,श्वसन,वायु,मरुत्,अनिल,मारुत,जगत्प्राण,पृषदश्व,पवमान,प्रभञ्जन,स्पर्शन,वात,नभस्वत्,मातरिश्वन्,समीर,समीरण,सदागति,गन्धवह,हरि,महाबल
पवनः श्वसनो वायुर्मरुदनिलो मारुतो जगत्प्राणः ।
पृषदश्वः पवमानः प्रभञ्जनः स्पर्शनो वातः ॥ ७५ ॥
नभस्वान्मातरिश्वा च समीरश्च समीरणः ।
सदागतिर्गन्धवहो हरिः प्रोक्तो महाबलः ॥ ७६ ॥
#कङ्कावात
#वात्या,वात_मण्डली
कङ्कावातः सवृष्टिः स्याद्वात्या वातस्य मण्डली ।
#आमोद,परिमल,सौरभ्य,सुगन्धिता
आमोदः स्यात्परिमलः सौरभ्यं च सुगन्धिता ॥ ७७ ॥
#ऐलविल,पौलस्त्य,वैश्रवण,किन्नरेश्वर,धनद,श्रीद,श्रीकण्ठसख,मनुष्यधर्मन्,धनाध्यक्ष,उत्तराशापति,यक्ष,कुबेर,नरवाहन,गुह्यक,राजराज,धनिन्,पुण्यजनेश्वर
ऐलविलः पौलस्त्यो वैश्रवणः किन्नरेश्वरो धनदः ।
श्रीदः श्रीकण्ठसखो मनुष्यधर्मा धनाध्यक्षः ॥ ७८ ॥
उत्तराशापतिर्यक्षः कुवेरो नरवाहनः ।
गुह्यको राजराजश्च धनी पुण्यजनेश्वरः ॥ ७९ ॥
#द्युम्न,द्रव्य,द्रविण,रै,सार,स्वापतेय,अर्थ,स्व,ऋक्थ,पृक्थ,वित्त,धन,हिरण्य,वसु,विभव
द्युम्नं द्रव्यं द्रविणं राः सारं स्वापतेयमर्थः स्वम् ।
ऋक्थं पृक्थं वित्तं धनं हिरण्यं च वसु विभवः ॥ ८० ॥
#अकुप्य
#कुप्य
अकुप्यं रूप्यहेमाख्यं कुप्यमन्यद्धनं भवेत् ।
#जीवधन,गोमहिष्यादिक
गोमहिष्यादिकं सर्वं बुधैर्जीवधनं स्मृतम् ॥ ८१ ॥
#निक्षेप,उपनिधि
#शेवधि,निधि
निक्षेपः स्यादुपनिधिः कथ्यते शेवधिर्निधिः ।
#किन्नर,किम्पुरुष,मयु,अश्वमुख
किन्नरः स्यात्किम्पुरुषो मयुरश्वमुखस्तथा ॥ ८२ ॥
;p{0011}
#कुबेर_उद्यान,चैत्ररथ
#कुबेर_विमान,पुष्पक
उद्यानं स्याच्चैत्ररथं विमानं चास्य पुष्पकम् ।
#कुबेर_नगरी,अलका
#कुबेर_पुत्र,नलकूबर
अलका नगरी ज्ञेया पुत्रस्तु नलकूवरः ॥ ८३ ॥
#विश्वकृत्,विश्वकर्मन्,त्वष्टृ,देववर्धकि
विश्वकृद्विश्वकर्मा च त्वष्टा स्याद्देववर्धकिः ।
#नासत्यौ,अश्विनौ,दस्रौ,देवचिकित्सकौ
नासत्यावश्विनौ दस्रौ प्रोक्तौ देवचिकित्सकौ ॥ ८४ ॥
#शौद्धोदनि,दशबल,बुद्ध,शाक्य,तथागत,सुगत,मारजित्,अद्वयवादिन्,समन्तभद्र,जिन,सिद्धार्थ
शौद्धोदनिर्दशबलो बुद्धः शाक्यस्तथागतः सुगतः ।
मारजिदद्वयवादी समन्तभद्रो जिनश्च सिद्धार्थः ॥ ८५ ॥
#जिनेन्द्र,वीतराग,अर्हन्,केवलिन्,त्रिकालविद्
जिनेन्द्रो वीतरागोऽर्हन् केवली च त्रिकालवित् ।
#अलक्ष्मी,निरृति
#नियति,विधि
अलक्ष्मीर्निर्ऋतिर्ज्ञेया नियतिर्विधिरुच्यते ॥ ८६ ॥
#यक्ष,राक्षस,गन्धर्व,सिद्ध,किन्नर,गुह्यक,विद्याधर,अप्सरस्,भूत,पिशाच,देवयोनि
यक्षराक्षसगन्धर्वसिद्धकिन्नरगुह्यकाः ।
विद्याधराप्सरोभूतपिशाचा देवयोनयः ॥ ८७ ॥
#घृताची,मेनका,रम्भा,उर्वशी,तिलोत्तमा,सुकेशी,मञ्जुघोषा,अप्सरसः
घृताची मेनका रम्भा उर्वशी च तिलोत्तमा ।
सुकेशी मञ्जुघोषाद्याः कथ्यन्तेऽप्सरसो बुधैः ॥ ८८ ॥
#हेला,विलास,बिब्बोक,लीला,ललित,विभ्रम,हाव,स्त्री_शृङ्गारचेष्टाः
हेलाविलासविब्बोकलीलाललितविभ्रमाः ।
स्त्रीणां शृङ्गारचेष्टाः स्युर्हावपर्यायवाचकाः ॥ ८९ ॥
#भाव
#रस
बाह्यार्थालम्बनो यस्तु विकारो मानसो भवेत् ।
स भावः कथ्यते सद्भिस्तस्योत्कर्षो रसः स्मृतः ॥ ९० ॥
#रति,हास,शोक,क्रोध,उत्साह,भय,जुगुप्सा,विस्मय,शम,स्थायिभावाः
रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा ।
जुगुप्साविस्मयशमाः स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः ॥ ९१ ॥
#शृङ्गार,हास्य,करुण,रौद्र,वीर,भयानक,बीभत्स,अद्भुत,शान्त,रसाः
शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्रवीरभयानकाः ।
बीभत्साद्भुतशान्ताश्च नव नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ ९२ ॥
;p{0012}
#गीत,गान
#वाद्य,आतोद्य
गीतं गानमिति प्रोक्तं वाद्यमातोद्यमिष्यते ।
#नृत्य,ताण्डव,लास्य
नृत्यं तु ताण्डवं लास्यं त्रितयं नाट्यमुच्यते ॥ ९३ ॥
#ताल,कालक्रियामान
#लय,साम्य
तालः कालक्रियामानं लयः साम्यमुदाहृतम् ।
#अङ्गहार,अङ्गविक्षेप
#अभिनय
अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपः सूच्योऽर्थोऽभिनयः स्मृतः ॥ ९४ ॥
#सङ्गीत
प्रेक्षार्थं गीतवाद्यं तु सङ्गीतमभिधीयते ।
#पूर्वरङ्ग
आदावेव तु यन्नाट्यं पूर्वरङ्गः स उच्यते ॥ ९५ ॥
#घोषवती,वीणा,विपञ्ची,परिवादिनी,वल्लकी
प्रोक्ता घोषवती वीणा विपञ्ची परिवादिनी ।
वल्लकी चेति तद्भेदास्तन्त्रीभेदसमुद्भवाः ॥ ९६ ॥
#रङ्ग,नर्तनस्थान
#मृदङ्ग,मुरज
रङ्गः स्यान्नर्तनस्थानं मृदङ्गो मुरजः स्मृतः ।
#आनक,पटह,डिण्डिम,पणव
आनकः पटहो ज्ञेयो डिण्डिमः पणवस्तथा ॥ ९७ ॥
#कोण,वादनदण्ड
#भेरी,दुन्दुभि
कोणो वादनदण्डः स्याद्भेरी दुन्दुभिरिष्यते ।
#राज्ञी,देवी
#कुमार,भर्तृदारक
नाट्ये राज्ञी स्मृता देवी कुमारो भर्तृदारकः ॥ ९८ ॥
#भाव,विद्वस्
#भावुक,भगिनीपति
भाव इत्युच्यते विद्वान् भावुको भगिनीपतिः ।
#आवुक,पितृ
#आर्य,मारिष
आवुकस्तु पिता ज्ञेय आर्यो मारिष उच्यते ॥ ९९ ॥
;p{0013}
#आशा,ककुभ्,काष्ठा,हरित्,दिश्
आशाः ककुभः काष्ठा हरितश्च दिशः समाख्याताः ।
#इन्द्र,अनल,यम,नैरृत,वरुण,मरुत्,धनद,रुद्र,दिक्पालाः
इन्द्रानलयमनैर्ऋतवरुणमरुद्धनदरुद्रदिक्पालाः ॥ १०० ॥
#ऐन्द्री,पूर्वा,प्राची
#याम्या,दक्षिणा,अवाची
ऐन्द्री पूर्वा प्राची याम्या दिग्दक्षिणा तथाऽवाची ।
#वारुणी,प्रतीची
#कौबेरी,उत्तरा,उदीची
स्याद्वारुणी प्रतीची कौवेरी चोत्तरोदीची ॥ १०१ ॥
#दिश्_अन्तराल,विदिश्,प्रदिश्
अन्तराला दिशश्चान्या विदिशः प्रदिशः स्मृताः ।
#उपरिष्टात्,उपरि,ऊर्ध्व
#अधस्तात्,अवाक्,अधस्
उपरिष्टादुपर्यूर्ध्वं तथाधस्तादवागधः ॥ १०२ ॥
#प्राचीन,प्राक्
#उदीचीन,उदक्
प्राचीनं प्राक् स्मृतं प्राज्ञैरुदीचीनमुदक् तथा ।
#प्रत्यक्,प्रतीचीन
#अपाचीन,अपाक्
प्रत्यक् चैव प्रतीचीनमपाचीनमपागिति ॥ १०३ ॥
#ऐरावत,पुण्डरीक,कुमुद,अञ्जन,वामन,पुष्पदन्त,सार्वभौम,सुप्रतीक,दिग्गजाः
ऐरावतः पुण्डरीकः कुमुदाञ्जनवामनाः ।
पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ १०४ ॥
#दिष्ट,काल,अनेहस्
#कला
दिष्टः कालस्तथानेहास्तद्भेदाः स्युः कलादयः ।
#अहोरात्र,षष्टिनाडिक
अहोरात्रं च विद्वद्भिः कथ्यते षष्टिनाडिकम् ॥ १०५ ॥
#दिवस,दिवा,दिन,द्यु,अहन्,वासर,घस्र
दिवसो दिवा दिनं द्युः प्रोक्तमहर्वासरस्तथा घस्रः ।
#प्रहर,याम
#सन्ध्या,रजनीप्रवेशनिष्कासौ,दिनप्रवेशनिष्कासौ
प्रहरो यामः सन्ध्ये रजनीदिनयोः प्रवेशनिष्कासौ ॥ १०६ ॥
#तमी,तमिस्रा,तमस्विनी,विभावरी,नक्तमुखा,शर्वरी,क्षपा,त्रियामा,क्षणदा,निशीथिनी,निशा,दोषा,रजनी,यामिनी,वसति,वासतेयी,श्यामा,रात्रि
तमी तमिस्रा कथिता तमस्विनी,
विभावरी नक्तमुखा च शर्वरी ।
;p{0014}
क्षपा त्रियामा क्षणदा निशीथिनी,
निशा च दोषा रजनी च यामिनी ॥ १०७ ॥
वसतिर्वासतेयी च श्यामा रात्रिश्च कथ्यते ।
#गणरात्र,निशा,चिररात्र
गणरात्रो निशा बह्व्यश्चिररात्रस्ततः परम् ॥ १०८ ॥
#सायम्,दिवावसान,प्रदोष,रजनीमुख
सायं दिवावसानं स्यात्प्रदोषो रजनीमुखम् ।
#निशीथ,मध्यमा-रात्रि,महानिशा
निशीथो मध्यमा रात्रिः प्रोक्ता सा च महानिशा ॥ १०९ ॥
#अवतमस्,अन्धतमस्,संतमस्,ध्वान्त,अन्धकार,तिमिर,तमस्,तमिस्रा,तमिस्र,भूछाया
अवतमसमन्धतमसं संतमसं ध्वान्तमन्धकारं च ।
तिमिरं तमस्तमिस्रां तमिस्रमिच्छन्ति भूछायाम् ॥ ११० ॥
#कल्य,उष,प्रत्यूष,प्रगे,प्रभात,विभात
कल्यमुषः प्रत्यूषं प्रगे प्रभातं भवेद्विभातं च ।
#दिवसमुख,गोसर्ग,प्रातर्,व्युष्ट
दिवसमुखं गोसर्गः प्रातर्व्युष्टं च निर्दिष्टम् ॥ १११ ॥
#सिनीवाली
#कुहू,अमावास्या
शशिनि सिनीवाली स्याद्दृष्टे नष्टे कुहूरमावास्या ।
#अनुमति
#राका,पूर्णमासी
अनुमतिरूने राका सम्पूर्णे पूर्णमासी च ॥ ११२ ॥
#त्रिंशदहोरात्र,मास
#ऋतु,वसन्त,ग्रीष्म,प्रावृष्,शरद्,हेमन्त,शिशिर
त्रिंशदहोरात्रः स्यान्मासस्ताभ्यामृतुर्वसन्ताद्याः ।
ग्रीष्मः प्रावृट् शरदा हेमन्तः शिशिर इति ते षट् ॥ ११३ ॥
#मधु,माधव,शुक्र,शुचि,नभस्,नभस्य,इष,ऊर्ज,सहस्,सहस्य,तपस्,तपस्य
चैत्रादिमासा मधुमाधवौ द्वौ,
ततः परं शुक्रशुची क्रमेण ।
नभोनभस्यौ कथिताविषोर्जौ,
सहःसहस्यौ च तपस्तपस्यौ ॥ ११४ ॥
#पितृ_अहोरात्र,देव_अहोरात्र,ब्रह्मन्_अहोरात्र
मासेन मनुष्याणां पित्र्यमहोरात्रमेकमिच्छन्ति ।
अब्देन तु देवानां ब्राह्मं देवयुगसहस्राभ्याम् ॥ ११५ ॥
;p{0015}
#हायन,अब्द,शरद्,वर्ष,संवत्सर,सम
हायनाब्दशरद्वर्षसंवत्सरसमाः समाः ।
#निदाघ,ग्रीष्म
#वर्षा,प्रावृष्,तपात्यय
निदाघः कथ्यते ग्रीष्मो वर्षाः प्रावृट् तपात्ययः ॥ ११६ ॥
#संवर्त,परिवर्त,क्षय,युगान्त,जगद्विनाश,कल्पान्त,समसुप्ति,संहार,महाप्रलय
संवर्तः परिवर्तः क्षयो युगान्तो जगद्विनाशश्च ।
कल्पान्तः समसुप्तिः संहारः स्यान्महाप्रलयः ॥ ११७ ॥
#सान्दृष्टिक
#उदर्क
सान्दृष्टिकं फलं सद्य उदर्कः फलमुत्तरम् ।
#तत्काल,तदात्व
#उत्तरकाल,आयति
तत्कालं तु तदात्वं स्यादुत्तरः काल आयतिः ॥ ११८ ॥
#दिति,अदिति,दनु,कद्रू,निकषा,विनता
#दैत्य,सुर,दानव,उरग,पिशिताशन,पक्षिराज
दितिरदितिर्दनुकद्रूनिकषाविनताश्च मातरः प्रोक्ताः ।
दैत्यसुरदानवोरगपिशिताशनपक्षिराजानाम् ॥ ११९ ॥
#चन्द्रार्कौ,पुष्पदन्तौ
चन्द्रार्कावेकवाक्येन पुष्पदन्तौ प्रकीर्तितौ ।
#जायापती,जम्पती,दम्पती
जायापती च विद्वद्भिर्जम्पती दम्पती तथा ॥ १२० ॥
#द्यावाभूमी,रोदस्यौ,रोदस्,रोदसी
द्यावाभूमी च रोदस्यौ रोदसी रोदसीति च ।
#कशिपु,भोजनाच्छादौ
#औशीर,शयनासन
कशिपुर्भोजनाच्छादावौशीरं शयनासने ॥ १२१ ॥
#श्वस्,श्रेयस,कल्याण,श्वोवसीय,शिव,शुभ,भविक,भावुक,श्रेयस्,भव्य,भद्र,मङ्गल
श्वः श्रेयसं स्यात्कल्याणं श्वोवसीयं शिवं शुभम् ।
भविकं भावुकं श्रेयो भव्यं भद्रं च मङ्गलम् ॥ १२२ ॥
#प्रमोद,प्रमद,हर्ष,प्रीति,उत्कर्ष,उद्धव,सम्मद,मुद्,आनन्द,शर्मन्,जोषम्,शम्,सुख
प्रमोदप्रमदौ हर्षः प्रीतिरुत्कर्ष उद्धवः ।
सम्मदो मुत्तथानन्दः शर्म जोषं च शं सुखम् ॥ १२३ ॥
#कैवल्य,निर्वाण,निःश्रेयस्,अमृत,अक्षर,ब्रह्मन्,अपुनर्भव,अपवर्ग,मुक्ति,मोक्ष,महानन्द
कैवल्यं निर्वाणं निःश्रेयसममृतमक्षरं ब्रह्म ।
अपुनर्भवोऽपवर्गो मुक्तिर्मोक्षो महानन्दः ॥ १२४ ॥
;p{0016}
#सनातन,ध्रुव,नित्य,शाश्वत,अनश्वर
सनातनं ध्रुवं नित्यं शाश्वतं स्यादनश्वरम् ।
#धर्म,पुण्य,वृष,श्रेयस्,सुकृत
धर्मः पुण्यं वृषः श्रेयः सुकृतं च समं स्मृतम् ॥ १२५ ॥
#दैव,अयानय,इष्टानिष्टफल
इष्टानिष्टफलं प्राज्ञैः स्मृतं दैवमयानयम् ।
#भागधेय,भाग्य,विपाक,भवितव्यता
भागधेयं तथा भाग्यं विपाको भवितव्यता ॥ १२६ ॥
#उपलिङ्ग,अरिष्ट,उपसर्ग,उपद्रव,उत्पात,ईति,अजन्य
#डमर,डिम्ब,विप्लव
उपलिङ्गमरिष्टं स्यादुपसर्ग उपद्रवस्तथोत्पातः ।
ईतिरजन्यं च बुधैर्डमरो डिम्बश्च विप्लवः कथितः ॥ १२७ ॥
#अर्चा,पूजा,सपर्या
#उपहार,बलि
अर्चा पूजा सपर्या स्यादुपहारो बलिः स्मृतः ।
#प्रणिधान,समाधान,समाधि
प्रणिधानं समाधानं समाधिश्च समास्त्रयः ॥ १२८ ॥
#वरिवस्या,परिचर्या,शुश्रूषा,उपासना,परीष्टि,सेवा,भक्ति,उपास्ति,प्रसादन,आराधन,उपचार
वरिवस्या परिचर्या शुश्रूषोपासना परीष्टिः स्यात् ।
सेवा भक्तिरुपास्तिः प्रसादनाराधनोपचाराश्च ॥ १२९ ॥
#प्रतिबिम्ब,प्रतिरूप,प्रतिमान,प्रतिकृति,प्रतिच्छन्द,प्रतिकाय,प्रतिनिधि,प्रतियातना,प्रतिच्छाया,अर्चा,प्रतिमा
#हरिणी,हिरण्मयी-प्रतिमा
प्रतिबिम्बं प्रतिरूपं प्रतिमानं प्रतिकृतिं प्रतिच्छन्दम् ।
प्रतिकायं च प्रतिनिधिमाहुः प्रतियातनां प्रतिच्छायाम् ॥ १३० ॥
अर्चा तु प्रतिमा प्रोक्ता हरिणी स्याद्धिरण्मयी ।
#सूर्मी,स्थूणा,लोहमयी-प्रतिमा
अन्यलोहमयी प्राज्ञैः सूर्मी स्थूणा च कथ्यते ॥ १३१ ॥
#शुचि,मेध्य,पवित्र,पुण्य,पावन,विमल,विशद,विध्र,उज्ज्वल,अनाविल
शुचिर्मेध्यं पवित्रं च पुण्यं पावनमुच्यते ।
विमलं विशदं वीध्रमुज्ज्वलं स्यादनाविलम् ॥ १३२ ॥
#भुवन,विष्टप,लोक,जगत्
भुवनं विष्टपं लोको जगदेकार्थवाचकाः ।
#अमृत,त्रिदशाहार,सुधा,पीयूष
अमृतं त्रिदशाहारः सुधा पीयूषमुच्यते ॥ १३३ ॥
#असवः,जीवित,प्राणाः,जीव,जीवाः
असवो जीवितं प्राणा जीवो जीवा च कथ्यते ।
#क्षेत्रज्ञ,पुरुष,आत्मन्
#संसारी,चेतन
क्षेत्रज्ञः पुरुषो ह्यात्मा संसारी चेतनो मतः ॥ १३४ ॥
;p{0017}
#मन्दार,पारिजातक,हरिचन्दन,कल्पवृक्ष,सन्तान,सुरतरु
मन्दारपारिजातकहरिचन्दनकल्पवृक्षसन्तानाः ।
#मेरु,सुरपर्वत
पञ्चैते सुरतरवो मेरुः सुरपर्वतो ज्ञेयः ॥ १३५ ॥
#शक्रक्रीडाचल,मेरु,सुमेरु,हेमपर्वत,रत्नसानु,हेमाद्रि,त्रिदशालय
शक्रक्रीडाचलो मेरुः सुमेरुर्हेमपर्वतः ।
रत्नसानुरिति ख्यातो हेमाद्रिस्त्रिदशालयः ॥ १३६ ॥
#नभस्,मरुद्वर्त्मन्,वियत्,विहायस्,तारापथ,पुष्कर,अन्तरिक्ष,व्योमन्,अम्बर,विष्णुपद,ख,द्यौ,विहायसा,गगन,द्यु
नभो मरुद्वर्त्म वियद्विहाय-
स्तारापथः पुष्करमन्तरिक्षम् ।
व्योमाम्बरं विष्णुपदं च खं द्यौ-
र्विहायसा स्याद्गगनं तथा द्युः ॥ १३७ ॥
#ह्राद,नाद,शब्द,स्वान,ध्वान,स्वर,रव,घोष
ह्रादो नादः शब्दः स्वानो ध्वानः स्वरो रवो घोषः ।
#अभिधान,व्याहार,उदीरण,कथन
अभिधानव्याहारोदीरणकथनादयस्तु तद्भेदाः ॥ १३८ ॥
#कोलाहल,कलकल,तुमुल,व्याकुल
कोलाहलः कलकलस्तुमुलो व्याकुलो रवः ।
#उच्चावच,अनिबद्ध
उच्चावचमिति प्रोक्तमनिबद्धं तु यद्वचः ॥ १३९ ॥
#उच्चैस्तर,तार
#मन्द्र,गम्भीर
उच्चैस्तरो ध्वनिस्तारो मन्द्रो गम्भीर उच्यते ।
#कल,मधुर-अव्यक्त
#विक्रुष्ट,निष्ठुर
कलश्च मधुरोऽव्यक्तो विक्रुष्टो निष्ठुरो मतः ॥ १४० ॥
#सान्त्व,मधुर-वाक्य
#सूनृत,प्रिय-सत्य-वाक्य
सान्त्वं स्यान्मधुरं वाक्यं प्रियं सत्यं च सूनृतम् ।
#म्लिष्ट,अविष्पष्ट
#अबद्ध,वियुतार्थक
ख्यातं म्लिष्टमविस्पष्टमबद्धं वियुतार्थकम् ॥ १४१ ॥
#तूर्णोदित,निरस्त
#ग्रस्त,लुप्तपद
तूर्णोदितं निरस्तं स्याद् ग्रस्तं लुप्तपदं स्मृतम् ।
#अम्बूकृत,सनिष्ठीव
#ग्राम्य,अश्लील
अम्बूकृतं सनिष्ठीवं ग्राम्यमश्लीलमुच्यते ॥ १४२ ॥
#काकु
भिन्नकण्ठो ध्वनिर्धीरैः काकुरित्यभिधीयते ।
#समासप्राय,तण्डक
समासप्रायमाख्यातं पदजातं च तण्डकम् ॥ १४३ ॥
;p{0018}
#ऋत,सत्य,समीचीन,सम्यक्,तथ्य,यथातथ
ऋतं सत्यं समीचीनं सम्यक् तथ्यं यथातथम् ।
#अलीक,वितथ,मिथ्या,मृषा,अनृत
अलीकं वितथं मिथ्या मृषा स्यादनृतं तथा ॥ १४४ ॥
#अर्थवाद,प्रशंसा,स्तोत्र,ईडा,स्तुति,नुति,विकत्थन,स्तव,श्लाघा,वर्णना
अर्थवादः प्रशंसा च स्तोत्रमीडा स्तुतिर्नुतिः ।
विकत्थनं स्तवः श्लाघा वर्णना च निगद्यते ॥ १४५ ॥
#चटु,चाटु
#हृद्यार्थ,हृदयङ्गम
चटु चाटु प्रियं वाक्यं हृद्यार्थं हृदयङ्गमम् ।
#वार्ता,उदन्त,प्रवृत्ति,वृत्तान्त
वार्त्तोदन्तः प्रवृत्तिश्च वृत्तान्तश्च समाः स्मृताः ॥ १४६ ॥
#अनादिवार्ता,ऐतिह्य
#किंवदन्ती,जनश्रुति,कौलीन,जनवाद
#विगान,वचनीयता
अनादिवार्त्ता ह्यैतिह्यं किंवदन्ती जनश्रुतिः ।
कौलीनं जनवादः स्याद्विगानं वचनीयता ॥ १४७ ॥
#अपवाद,उपक्रोश,निर्वाद,अवर्णवाद,परिवाद,गर्हा,निन्दा,जुगुप्सा
अपवाद उपक्रोशो निर्वादावर्णवादपरिवादाः ।
एकार्थाः कथ्यन्ते गर्हा निन्दा जुगुप्सा च ॥ १४८ ॥
#शाप,आक्रोश,आक्षेप,क्षारणा,विरूक्षण
शाप आक्रोश आक्षेपः क्षारणा स्याद्विरूक्षणम् ।
#सोल्लुण्ठ,सोत्प्रास,सोपहास
स्मृताः सोल्लुण्ठसोत्प्रासोपहासाः समास्त्रयः ॥ १४९ ॥
#अनुलाप,मुहुर्भाषा
#प्रलाप,अनर्थक
अनुलापो मुहुर्भाषा प्रलापोऽनर्थकं वचः ।
#उल्लाप
#संलाप,मिथः-भाषण
काक्वा वर्णनमुल्लापः संलापो भाषणं मिथः ॥ १५० ॥
#मर्मर,शुष्कपर्ण_ध्वनि
#विस्फार,धनुष्_ध्वनि
मर्मरः शुष्कपर्णानां विस्फारो धनुषां ध्वनिः ।
#बृंहित,वारण_ध्वनि
#हेषा,ह्रेषा,वाजिन्_ध्वनि
वृंहितं वारणानां च हेषा ह्रेषा च वाजिनाम् ॥ १५१ ॥
#आख्या,संज्ञा,अभिधा,आह्वान,नामधेय,नामन्
आख्या संज्ञाभिधाह्वानं नामधेयं च नाम च ।
#आख्यायिका,कथा,आख्यान
#प्रह्वलीका,प्रहेलिका
आख्यायिका कथाख्यानं प्रह्वलीका प्रहेलिका ॥ १५२ ॥
#आम्रेडित,द्विस्त्रिर्व्याहरण
विदुराम्रेडितं प्राज्ञा द्विस्त्रिर्व्याहरणं च यत् ।
#कीर्ति,श्लोक,यशस्,अभिख्या,समाख्या
कीर्तिः श्लोको यशोऽभिख्यासमाख्यास्तुल्यलक्षणाः ॥ १५३ ॥
;p{0019}
#प्रश्न,अनुयोग
#पर्यनुयोग,उपालम्भ
प्रश्नः स्यादनुयोगः पर्यनुयोगो भवेदुपालम्भः ।
#आकारण,आह्वान,अभिमन्त्रण
आकारणमाह्वानं कथयन्त्यभिमन्त्रणं प्राज्ञाः ॥ १५४ ॥
#तत्रभवत्,भगवत्
#पाद,देव,भट्टारक
तत्रभवान् भगवानिति शब्दो वृद्धैः प्रयुज्यते पूज्ये ।
पादा इति नामान्ते देवो भट्टारको वापि ॥ १५५ ॥
;c{इति श्रीभट्टहलायुधकृतायामभिधानरत्नमालायां स्वर्गकाण्डं प्रथमं समाप्तम् ॥ १ ॥}
;p{0020}
;k{भूमिकाण्डम्}
;c{द्वितीयं भूमिकाण्डम्}
#भू,भूमि,वसुधा,अवनि,वसुमती,धात्री,धरित्री,धरा,गो,गोत्रा,जगती,रसा,क्षिति,इला,क्षोणी,क्षमा,क्ष्मा,अचला,कु,पृथ्वी,पृथिवी,स्थिरा,धरणी,विश्वम्भरा,मेदिनी,ज्या,अनन्ता,विपुला,समुद्रवसना,सर्वंसहा,ऊर्वी,मही,काश्यपी,भूतधात्री,रत्नगर्भा,वसुन्धरा,धराधारा
भूर्भूमिर्वसुधावनिर्वसुमती धात्री धरित्री धरा,
गौर्गोत्रा जगती रसा क्षितिरिला क्षोणी क्षमा क्ष्माचला ।
कुः पृथ्वी पृथिवी स्थिरा च धरणी विश्वम्भरा मेदिनी,
ज्यानन्ता विपुला समुद्रवसना सर्वंसहोर्वी मही ॥ १५६ ॥
काश्यपी भूतधात्री च रत्नगर्भा वसुन्धरा ।
धराधारा च विज्ञेया तद्विशेषान्निबोधत ॥ १५७ ॥
#उर्वरा,सर्वसस्या
#इरण,ऊषर
उर्वरा सर्वसस्या भूर्भवेदिरिणमूषरम् ।
#खिल,अप्रहत
#मरु,धन्वन्
#स्थल,स्थली
खिलमप्रहतं स्थानं मरुर्धन्वा स्थलं स्थली ॥ १५८ ॥
#मृद्,मृत्तिका
#प्रशस्ता-मृद्,मृत्सा,मृत्स्ना
मृन्मृत्तिका प्रशस्तासौ मृत्सा मृत्स्नेति कथ्यते ।
#शाद्वल
#नड्वल
शाद्वलं हरितं प्रोक्तं नड्वलं नलसंयुतम् ॥ १५९ ॥
#कृष्णभूम
#कृष्णमृत्तिका
कृष्णभूमः प्रदेशोऽसौ यत्र स्यात्कृष्णमृत्तिका ।
#पाण्डुभूम
#उदग्भूम
पाण्डुभूमस्तथा प्रोक्त उदग्भूमश्च पण्डितैः ॥ १६० ॥
#नदीमातृक
नद्यम्बुजीवनो देशो नदीमातृक उच्यते ।
#देवमातृक
वृष्टिनिष्पाद्यसस्यस्तु विज्ञेयो देवमातृकः ॥ १६१ ॥
;p{0021}
#मौद्गीन
#कौद्रवीण
मुद्गादीनां क्षेत्रं मौद्गीनं कौद्रवीणमित्यादि ।
#व्रैहेय
#शालेय
व्रैहेयं शालेयं भवति पुनर्व्रीहिशाल्योर्यत् ॥ १६२ ॥
#तिल्य,तैलीन
#माष्य,माषीण
#उम्य,औमीन
तिल्यं तैलीनं स्यान्माष्यं माषीणमुम्यमौमीनम् ।
#भङ्ग्य,भाङ्गीन
#यव्य,पष्टिक्य
भङ्ग्यं भाङ्गीनं वा यव्यं षष्टिक्यमेषां च ॥ १६३ ॥
#शाकशाकट,शाकशाकिन
शाकशाकटमाख्यातमथवा शाकशाकिनम् ।
शाकस्य क्षेत्रमन्येषामेवं क्षेत्रेषु संहतिः ॥ १६४ ॥
#अचल,शिलोच्चय,शैल,क्षितिधर,गिरि,गोत्र,पर्वत,अहार्य,नग,शिखरिन्,सानुमत्,धर,अद्रि,कुध्र
अचलशिलोच्चयशैलक्षितिधरगिरिगोत्रपर्वताहार्याः ।
नगशिखरिसानुमन्तो धराद्रिकुध्राश्च तुल्यार्थाः ॥ १६५ ॥
#नितम्ब,कटक
#सानु,प्रस्थ
#तट,भृगु
नितम्बः कटको ज्ञेयः सानु प्रस्थं तटं भृगुः ।
#शृङ्ग,शिखर,कूट
#निर्झर,अम्भस्_प्रस्रव
शृङ्गं च शिखरं कूटं निर्झरः प्रस्रवोऽम्भसाम् ॥ १६६ ॥
#गुहा,पाषाणसन्धि,कन्दर,कन्दरा,दरी
गुहा पाषाणसन्धिः स्यात्कन्दरः कन्दरा दरी ।
#निकुञ्ज,गह्वर
निकुञ्जं गह्वरं प्रोक्तं पादाः प्रत्यन्तपर्वताः ॥ १६७ ॥
#शिला,उपल,अश्मन्,पाषाण,ग्रावन्,प्रस्तर,दृषद्
शिलोपलाश्मपाषाणग्रावाणः प्रस्तरो दृषत् ।
#गण्डशैल
गलिताः स्थूलपाषाणा गण्डशैला इति स्मृताः ॥ १६८ ॥
#अयस्कान्त,चुम्बक,भ्रामक
अयस्कान्तविशेषाः स्युश्चुम्बकभ्रामकादयः ।
#आकर,खनि,गञ्जा
#रुमा,लवणाकर
आकरः स्यात्खनिर्गञ्जा रुमा च लवणाकरः ॥ १६९ ॥
#गैरिक,ताम्र,शुल्ब,उदुम्बर
उच्यते गैरिकं धातुस्ताम्रं शुल्वमुदुम्बरम् ।
#आरकूट,रीति
#कांस्य,सौराष्ट्रक
आरकूटः स्मृतो रीतिः कांस्यं सौराष्ट्रकं तथा ॥ १७० ॥
#गिरिसार,अश्मसार,लोह,कालायस,शस्त्र,तीक्ष्ण,अयस्,पारशव
गिरिसारमश्मसारं लोहं कालायसं तथा शस्त्रम् ।
तीक्ष्णमयः पारशवं कवयः कथयन्त्यभिन्नार्थम् ॥ १७१ ॥
#सीसक,सीसपत्र
#वङ्ग,मधुक,त्रपु
सीसकं सीसपत्रं स्याद्वङ्गं च मधुकं त्रपु ।
#रजत,कलधौत,रूप्य,तार
रजतं कलधौतं च रूप्यं तारं च कथ्यते ॥ १७२ ॥
;p{0022}
#हेमन्,स्वर्ण,जातरूप,सुवर्ण,भर्मन्,रुक्म,हाटक,शातकुम्भ,गाङ्गेय,गैरिक,भूरि,चन्द्र,रै,कल्याण,निष्क,अष्टापद,जाम्बूनद,हिरण्य,कनक,महारजत,काञ्चन,कार्तस्वर,चामीकर,कर्बुर,तपनीय
हेम स्वर्णं जातरूपं सुवर्णं,
भर्मं रुक्मं हाटकं शातकुम्भम् ।
गाङ्गेयं स्याद्गैरिकं भूरि चन्द्रं,
राः कल्याणं निष्कमष्टापदं च ॥ १७३ ॥
जाम्बूनदं हिरण्यं कनकमहारजतकाञ्चनानि स्युः ।
कार्तस्वरचामीकरकर्बुरतपनीयनामानि ॥ १७४ ॥
#अश्मगर्भ,मरकत,हरिन्मणि
अश्मगर्भं मरकतं हरिन्मणिरिति स्मृतः ।
#शोणाश्मन्,पद्मराग
#वैदूर्य,बालवायज
शोणाश्मा पद्मरागः स्याद्वैदूर्यं बालवायजम् ॥ १७५ ॥
#स्फटिक,सूर्यकान्त,अर्काश्मन्,दहनोपल
स्फटिकः सूर्यकान्तः स्यादर्काश्मा दहनोपलः ।
#रत्न,वसु,मणि
#लोह,तैजस
रत्नं वसु मणिः सर्वं सर्वं लोहं च तैजसम् ॥ १७६ ॥
#वृक्ष,अंह्रिप,क्षितिरुह,शिखरिन्,शाखिन्,शाल,वनस्पति,अग,विटपिन्,कुठ,अद्रि,कुज,तरु,अनोकह,द्रु,विष्टर,नग,द्रुम,पादप
वृक्षोंऽह्रिपः क्षितिरुहः शिखरी च शाखी,
शालो वनस्पतिरगो विटपी कुठश्च ।
अद्रिः कुजस्तरुरनोकह इत्यभिन्नाः,
शब्दा द्रुविष्टरनगद्रुमपादपाश्च ॥ १७७ ॥
#अवकेशिन्
अवकेशी स विज्ञेयः फलैर्बन्ध्यस्तु यो भवेत् ।
#क्षुप
#फलवान्,फलिन,फलिन्
क्षुपो ह्रस्वशिफाशाखी फलवान् फलिनः फली ॥ १७८ ॥
#वानस्पत्य
वानस्पत्याः स्मृता वृक्षा ये पुष्प्यन्ति फलन्ति च ।
#वनस्पति
फलन्ति ये विना पुष्पं तान्वदन्ति वनस्पतीन् ॥ १७९ ॥
#ओषधि
फलपाकावसानास्तु बुधैरोषधयः स्मृताः ।
#लता,प्रतानिनी,वल्ली,प्रतति,व्रतति
लता प्रतानिनी वल्ली प्रततिर्व्रततिस्तथा ॥ १८० ॥
;p{0023}
#अवाग्भाग,बुध्न
#प्राग्र,शिखिर,शिरस्
अवाग्भागो भवेद् वुध्नः प्राग्रं तु शिखिरं शिरः ।
#विस्तार,विटप
#आरोह,समुच्छ्रय
विस्तारो विटपः प्रोक्त आरोहस्तु समुच्छ्रयः ॥ १८१ ॥
#स्कन्धादि,प्रकाण्ड
#प्रघाण,स्कन्ध
स्कन्धादधः प्रकाण्डः स्यात्प्रघाणः स्कन्ध उच्यते ।
#स्कन्धशाखा,शाला
#निष्कुट,कोटर
स्कन्धशाखा तु शाला स्यान्निष्कुटः कोटरः स्मृतः ॥ १८२ ॥
#त्वक्,वल्क,वल्कल
#मज्जा,सार
त्वग्वल्कं वल्कलं प्रोक्तं मज्जा सार उदाहृतः ।
#करहाट,कन्द
#पाद,मूल,जटा,शिफा
करहाटं भवेत्कन्दः पादो मूलं जटा शिफा ॥ १८३ ॥
#आवाल,आलवाल,आवाप,स्थानक
आवाल आलवालः स्यादावापः स्थानकं तथा ।
#लतोद्गम,अवरोह
#प्रवाल,पल्लवाङ्कुर,पल्लव,किसलय
#वल्लरी,मञ्जरी,वर्ह,पर्ण,दल,पत्त्र,पलाश,छदन,छद
लतोद्गमोऽवरोहस्तु प्रवालः पल्लवाङ्कुरः ॥ १८४ ॥
पल्लवः स्यात्किसलयं वल्लरी मञ्जरी तथा ।
वर्हं पर्णं दलं पत्त्रं पलाशं छदनं छदः ।
#अङ्कूर,अङ्कुर
#वृन्त,प्रसवबन्धन
अङ्कूरश्चाङ्कुरः प्रोक्तो वृन्तं प्रसवबन्धनम् ॥ १८५ ॥
#पुष्प,प्रसव,कुसुम,प्रसूनक,सुमनस्
पुष्पं प्रसवः कुसुमं प्रसूनकं सुमनसः समाख्याताः ।
#कोरक,जालक,कलिका,कुड्मल,मुकुल
कोरकजालककलिकाकुड्मलमुकुलानि तुल्यानि ॥ १८६ ॥
#उन्मीलित,उन्मिषित,स्मित,उन्निद्र,विजृम्भित,हसित,उद्बुद्ध,व्याकोश
उन्मीलितमुन्मिषितं स्मितमुन्निद्रं विजृम्भितं हसितम् ।
उद्बुद्धं व्याकोशं पुष्पेषु विकाशवाचकाः शब्दाः ॥ १८७ ॥
#पुष्प_रजस्,पराग
#मकरन्द,मधु
पौष्पं रजः परागः स्यान्मकरन्दो मधुः स्मृतः ।
#स्तबक,गुच्छक,गुच्छ,गुलुञ्छ
स्तवको गुच्छको गुच्छो गुलुञ्छः परिकीर्तितः ॥ १८८ ॥
#शलाटु,कोमलफल
#वान,शुष्कफल
शलाटुः कोमलं प्रोक्तं वानं शुष्कफलं भवेत् ।
#बीजकोशी,शमी,शिम्बा
#ग्रन्थि,पर्वन्,परु
बीजकोशी शमी शिम्बा ग्रन्थिः पर्व परुस्तथा ॥ १८९ ॥
;p{0024}
#उलप,स्तम्ब,गुल्म
#वीरुध्,विटप
उलपस्तम्बगुल्माश्च वीरुधो विटपाः स्मृताः ।
#शष्प,बालतृण
#तृण,अर्जुन,घास,यवस
#बर्हिस्,दर्भ,कुथ,कुश
शष्पं बालतृणं प्रोक्तं सर्वं च तृणमर्जुनम् ॥ १९० ॥
घासस्तु यवसः प्रोक्तो बर्हिर्दर्भः कुथः कुशः ।
#उलप,वल्वज
#इषीका,काश
उलपो वल्वजः प्रोक्त इषीका काश उच्यते ।
#हरिताली,दूर्वा
#शर,मुञ्ज
हरिताली भवेद्दूर्वा शरो मुञ्ज इति स्मृतः ॥ १९१ ॥
#रम्भा,कदली,मोचा
#तृणराज,तल,ताल
रम्भा कदली मोचा तृणराजः कथ्यते तलस्तालः ।
#कङ्केलि,अशोक
#आम्र,चूत,सहकार
कङ्केलिरशोकः स्यादाम्रश्चूतश्च सहकारः ॥ १९२ ॥
#मृद्वीका,गोस्तनी,द्राक्षा,हारहूरा
मृद्वीका गोस्तनी द्राक्षा हारहूरा च कथ्यते ।
#प्रियङ्गु,फलिनी,श्यामा
#कुटज,गिरिमल्लिका
प्रियङ्गुः फलिनी श्यामा कुटजो गिरिमल्लिका ॥ १९३ ॥
#करवीर,हयमार
#मालूर,श्रीफल,विल्व
करवीरो हयमारो मालूरः श्रीफलो भवेद्विल्वः ।
#करुण,जम्बीर
#बदरी,कुवली,कर्कन्धु
करुणो जम्बीरः स्याद्बदरी कुवली च कर्कन्धुः ॥ १९४ ॥
#अर्जुन,ककुभ
#साल,सर्ज
अर्जुनं ककुभं प्राहुः सालं सर्जं च सूरयः ।
#झाबुक,पिचुल
#इज्जल,निचुल
झाबुकः पिचुलः प्रोक्त इज्जलो निचुलः स्मृतः ॥ १९५ ॥
#अरिष्ट,पिचुमन्द
#न्यग्रोध,वट
अरिष्टः पिचुमन्दः स्यान्न्यग्रोधो वट उच्यते ।
#श्रीवृक्ष,पिप्पल,अश्वत्थ,बोधि
श्रीवृक्षः पिप्पलोऽश्वत्थो बुधैर्बोधिश्च कथ्यते ॥ १९६ ॥
#ब्रह्मवृक्ष,पलाश,किंशुक,त्रिपत्त्रक
ब्रह्मवृक्षः पलाशः स्यात्किंशुकश्च त्रिपत्त्रकः ।
#महावृक्ष,स्नुहि
#शेलु,श्लेष्मातक
महावृक्षः स्नुहिः प्रोक्तः शेलुः श्लेष्मातकः स्मृतः ॥ १९७ ॥
#नक्तमाल,करञ्ज
#वृषा,वासा,आटरूषक
नक्तमालः करञ्जः स्याद्वृषा वासाटरूषकः ।
#आरग्वध,कृतमाल,स्वर्णपुष्पी
आरग्वधः कृतमालः स्वर्णपुष्पी च कथ्यते ॥ १९८ ॥
;p{0025}
#वृक्षोत्पल,कर्णिकार
#पीतसाल,असन
वृक्षोत्पलः कर्णिकारः पीतसालोऽसनः स्मृतः ।
#दण्डोत्पल,सहदेवा
#सल्लकी,गजप्रिया
दण्डोत्पलः सहदेवा सल्लकी स्याद् गजप्रिया ॥ १९९ ॥
#निर्गुण्डी,सिन्दुवार
#मन्दार,पारिभद्रक
निर्गुण्डी सिन्दुवारः स्यान्मन्दारः पारिभद्रकः ।
#ताम्बूली,नागवल्ली
#गूवाक,पूग
ताम्बूली नागवल्ली स्याद् गूवाकः पूग उच्यते ॥ २०० ॥
#वानीर,वञ्जुल,शीत,विदुल,वेतस
वानीरो वञ्जुलः शीतो विदुलो वेतसः स्मृतः ।
#गोक्षुर,स्थलशृङ्गाट,श्वदंष्ट्रा,त्रिकण्टक
गोक्षुरः स्थलशृङ्गाटः श्वदंष्ट्रा स्यात्त्रिकण्टकः ॥ २०१ ॥
#पिचव्य,बादर,कर्पास,तूलक,पिचु
पिचव्यो बादरः प्रोक्तः कर्पासस्तूलकं पिचुः ।
#कोशातकी,पटोली
#गिरिकर्णी,अपराजिता
कोशातकी पटोली स्याद् गिरिकर्ण्यपराजिता ॥ २०२ ॥
#कृष्णला,गुञ्जा
#तापिच्छ,काकतुण्डिका
कथ्यते कृष्णला गुञ्जा तापिच्छः काकतुण्डिका ।
#किम्पाक,महाकाल
#ओष्ठी,बिम्बी,तुण्डिका
किम्पाकः स्यान्महाकाल ओष्ठी विम्बी च तुण्डिका ॥ २०३ ॥
#त्वचिसार,वंश,वेणु,त्वक्सार,मस्कर
त्वचिसारश्च यो वंशो वेणुत्वक्सारमस्कराः ।
#कीचक
स्वनन्ति येऽनिलोद्धूता वेणवस्ते तु कीचकाः ॥ २०४ ॥
#नील-झिण्टी,बाण
#पीत-झिण्टी,सहचरी
नीला झिण्टी भवेद्वाणः पीता सहचरी भवेत् ।
#मालती,जाति,मागधी,यूथिका
मालती कथ्यते जातिर्मागधी यूथिका तथा ॥ २०५ ॥
#हेमपुष्प,नागकेसर
हेमपुष्पमिह नागकेसरं,
#केसर,वकुल
केसरं च वकुलं प्रचक्षते ।
#कोविदार,काञ्चनारक
कोविदारमपि काञ्चनारकं,
#मल्लिका,विचकिल
मल्लिकां विचकिलं विचक्षणाः ॥ २०६ ॥
#वर्णपुष्प,अमलानक,किङ्किरात,कुरण्टक
वर्णपुष्पममलानकं तथा,
किङ्किरातमुदितं कुरण्टकम् ।
;p{0026}
#ओड्रपुष्प,जपा
ओड्रपुष्पमभिधीयते जपा,
#सप्तला,नवमालिका
सप्तला च नवमालिका स्मृता ॥ २०७ ॥
#बन्धूक,बन्धुजीव
#पुन्नाग,सुरपर्णिका
बन्धूकं बन्धुजीवं स्यात्पुन्नागः सुरपर्णिका ।
#अतिमुक्त,वासन्ती,माधवी,लता
अतिमुक्तकमिच्छन्ति वासन्तीं माधवीं लताम् ॥ २०८ ॥
#एर्वारु,चिर्भट,वालुकी,कर्कटी
एर्वारुश्चिर्भटः प्रोक्तो वालुकी कर्कटी तथा ।
#कर्कारु,कूष्माण्ड
#तुम्बी,अलाबू,दुग्धिका
कर्कारुरथ कूष्माण्डस्तुम्ब्यलाबूश्च दुग्धिका ॥ २०९ ॥
#अरण्य,अटवी,सत्त्र,कान्तार,कानन,वन,विपिन,गहन
अरण्यमटवी सत्त्रं कान्तारं काननं वनम् ।
विपिनं गहनं चेति नातिभिन्नार्थमिष्यते ॥ २१० ॥
#वनराजी
तटोपकण्ठे या जाता वनराजी महीभृताम् ।
#उपत्यका
#अधित्यका
उपत्यकां तु तामाहुरुपरिष्टादधित्यकाम् ॥ २११ ॥
#आराम,उपवन
नगरान्नातिदूरेण यः सद्भिरुपरोपितः ।
तरुषण्डः स आरामस्तथोपवनमुच्यते ॥ २१२ ॥
#प्रमदवन
विज्ञेयं प्रमदवनं नृपस्तु यस्मिन्,
शुद्धान्तैः सह रमते गृहोपकण्ठे ।
#उद्यान
उद्यानं स्वयमपरैः समं च लोकै-
रन्येषां विभववतां च पुष्पवाटी ॥ २१३ ॥
#मातङ्ग,द्विरद,द्विप,करि,गज,स्तम्बेरम,अनेकप,कुम्भिन्,कुञ्जर,वारण,इभ,रदिन्,सामोद्भव,सिन्धुर
मातङ्गद्विरदद्विपाः करिगजस्तम्बेरमानेकपाः,
कुम्भीकुञ्जरवारणेभरदिनः सामोद्भवः सिन्धुरः ।
#हरि,मृगपति,पञ्चानन,केसरिन्,हर्यक्ष,नखरायुध,मृगरिपु,सिंह,कण्ठीरव
तुल्यार्थाः कथिता हरिर्मृगपतिः पञ्चाननः केसरी,
हर्यक्षो नखरायुधो मृगरिपुः सिंहश्च कण्ठीरवः ॥ २१४ ॥
#भद्र,मन्द,मृग
भद्रो मन्दो मृगश्चेति विज्ञेयास्त्रिविधा गजाः ।
वनप्रचारसारूप्यसत्त्वभेदोपलक्षिताः ॥ २१५ ॥
;p{0027}
#मूर्धपिण्ड,कुम्भ
#करट,कट,गण्ड
#वमथु,करसीकर
मूर्धपिण्डौ स्मृतौ कुम्भौ कुम्भयोरन्तरं विदुः ।
करटः स्यात्कटो गण्डो वमथुः करसीकरः ॥ २१६ ॥
#दान,मद
#विषाण,दशन
#स्कन्ध,आसन
दानं मदो विषाणौ च दशनौ स्कन्ध आसनम् ।
#अपाङ्गदेश,निर्याण
#कर्णमूल,चूलिका
अपाङ्गदेशो निर्याणं कर्णमूलं तु चूलिका ॥ २१७ ॥
#अवग्रह,ललाट
#आरक्ष
अवग्रहो ललाटं स्यादारक्षः कुम्भयोरधः ।
#प्रतिमान
दन्तयोरुभयोर्मध्यं प्रतिमानं प्रचक्ष्यते ॥ २१८ ॥
#कराग्र,पुष्कर,अङ्गुलि,कर्णिका
कराग्रं पुष्करं प्रोक्तमङ्गुलिः कर्णिका मता ।
#पेचक,पुच्छमूल
#पद्म,बिन्दुजालक
पेचकः पुच्छमूलं तु पद्मं स्याद् विन्दुजालकम् ॥ २१९ ॥
#लग्न,प्रभिन्न,मत्त
#उपात्त,मदवर्जित
लग्नः प्रभिन्नो मत्तः स्यादुपात्तो मदवर्जितः ।
#परिणत
तिर्यग्दन्तप्रहारस्तु गजः परिणतो मतः ॥ २२० ॥
#सज्जित,कल्पित
#घटना,घटा
सज्जितः कल्पितो ज्ञेयो बहूनां घटना घटा ।
#चूषा,कक्ष्या,वरत्रा
#आलान,स्तम्भ
चूषा कक्ष्या वरत्रा स्यादालानं स्तम्भ उच्यते ॥ २२१ ॥
#पादकर्मन्,यत
#यात,अङ्कुशवारण
पादकर्म यतं प्रोक्तं यातमङ्कुशवारणम् ।
#वीत
#स्थूलोच्चय
उभयं वीतमाख्यातं भेदः स्थूलोच्चयो गतेः ॥ २२२ ॥
#करीरी,दन्तमूल
#वारी,गजबन्धन
करीरी दन्तमूलं स्याद्वारी च गजबन्धनम् ।
#निगड,पादबन्ध,हिञ्जीर,शृङ्खला,अन्दुक
निगडः पादबन्धश्च हिञ्जीरः शृङ्खलोऽन्दुकः ॥ २२३ ॥
#कलभ,करिपोत
#अङ्कुश,सृणि
कलभः करिपोतः स्यादङ्कुशः सृणिरुच्यते ।
#औपवाह्य,राजवाह्य
#सन्नाह्य
औपवाह्यो राजवाह्यः सन्नाह्यः समरोचितः ॥ २२४ ॥
#व्याल,दुष्टगज
#हस्तिनी,वशा
व्यालो दुष्टगजः प्रोक्तो हस्तिनी तु वशा स्मृता ।
;p{0028}
#आधोरण,हस्तिपक,हस्त्यारोह,निषादिन्
आधोरणा हस्तिपका हस्त्यारोहा निषादिनः ।
#गजाजीव,महामात्र
गजाजीवास्तु शास्त्रज्ञैर्महामात्रा इति स्मृताः ॥ २२५ ॥
#कोल,क्रोड,शूकर,वराह,पोत्रिन्,दंष्ट्रिन्,घृष्टि,किरि
कोलः क्रोडः शूकरः स्याद्वराहः,
पोत्री दंष्ट्री घृष्टिरुक्तः किरिश्च ।
#व्याघ्र,द्वीपिन्,पुण्डरीक,तरक्षु,शार्दूल,चित्रकाय,मृगारि
व्याघ्रो द्वीपी पुण्डरीकस्तरक्षुः,
शार्दूलः स्याच्चित्रकायो मृगारिः ॥ २२६ ॥
#महिष,सैरिभ,रक्ताक्ष,कासर,लुलाय
महिषः सैरिभ उक्तो रक्ताक्षः कासरो लुलायश्च ।
#वाध्रीणस,खड्गिन्,गण्डक
वाध्रीणसश्च खड्गी गण्डक इति कथ्यते सद्भिः ॥ २२७ ॥
#ऋक्ष,अच्छ,भल्ल,भाल्लूक,भल्लूक
ऋक्षाच्छभल्लभाल्लूकभल्लूकाश्च समाः स्मृताः ।
#अरण्यश्वन्,कोक,ईहामृग,वृक
अरण्यश्वा बुधैर्ज्ञेयः कोक ईहामृगो वृकः ॥ २२८ ॥
#गोमायु,भूरिमाय,शृगाल,जम्बुक,शिवा,फेरण्ड,फेरव,फेरु,क्रोष्टृ,मृगधूर्तक
गोमायुर्भूरिमायः स्याच्छृगालो जम्बुकः शिवा ।
फेरण्डः फेरवः फेरुः क्रोष्टा च मृगधूर्तकः ॥ २२९ ॥
#एण,कुरङ्ग,हरिण,मृग,सारङ्ग,ऋष्य,पृषत,रुरु,न्यङ्कु,रङ्कु,वातप्रमी,शम्बर,कृष्णसार
एणः कुरङ्गो हरिणो मृगः स्यात्
सारङ्ग ऋष्यः पृषतो रुरुश्च ।
न्यङ्कुस्तथा रङ्कुरिति प्रसिद्धा,
वातप्रमीशम्बरकृष्णसाराः ॥ २३० ॥
#बलीमुख,मर्कटक,वनौकस्,प्लवङ्गम,प्लवग,प्लवङ्ग,हरि,कपि,कीश,शाखामृग,वानर
बलीमुखो मर्कटको वनौकाः,
प्लवङ्गमः स्यात्प्लवगः प्लवङ्गः ।
हरिः कपिः कीश इमे च शब्दाः,
शाखामृगो वानर इत्यभिन्नाः ॥ २३१ ॥
;p{0029}
#गोलाङ्गूल
गोलाङ्गूल इति प्रोक्तः कृष्णवक्त्रस्तु मर्कटः ।
#कापेय
कपेः क्रीडादिकं किञ्चित्कापेयमिति कथ्यते ॥ २३२ ॥
#शलल,शल्लक,श्वावित्
#सूची,शलल,शल
शललः शल्लकः श्वावित्तत्सूची शललं शलम् ।
#श्वापद
व्याघ्रादयो वनचराः पशवः श्वापदाः स्मृताः ॥ २३३ ॥
#गोधा,मुशलिका
#गौधेर
गोधा मुशलिका प्रोक्ता गौधेरास्तत्सुता मताः ।
#सरट,कृकलास,प्रतिसूर्यशयानक
सरटः कृकलासः स्यात्प्रतिसूर्यशयानकः ॥ २३४ ॥
#आखु,वृष,मूषक,उन्दुर,खनक
आखुर्वृषो मूषकः स्यादुन्दुरः खनकस्तथा ।
#छुच्छुन्दरी,गन्धमूषिका
छुच्छुन्दरी च विज्ञेया विद्वद्भिर्गन्धमूषिका ॥ २३५ ॥
#ओतु,विडाल,मार्जार,वृषदंश
ओतुर्विडालो मार्जारो वृषदंशश्च कथ्यते ।
#जाहक,गात्रसङ्कोचिन्,मण्डलिन्
जाहको गात्रसङ्कोची मण्डली च बुधैः स्मृतः ॥ २३६ ॥
#पतन्,पतङ्ग,पतग,पतत्रिन्,पत्त्रिन्,शकुन्ति,शकुनि,शकुन्त,वयस्,विहायस्,विहग,विहङ्ग,विहङ्गम,पत्त्ररथ,गरुत्मत्,शकुन,खग,नगौकस्,पक्षिन्,वि,विष्किर,विकिर,अण्डज,नीडज,वाजि,द्विज
पतन्पतङ्गः पतगः पतत्री,
पत्त्री शकुन्तिः शकुनिः शकुन्तः ।
वयो विहायो विहगो विहङ्गो,
विहङ्गमः पत्त्ररथो गरुत्मान् ॥ २३७ ॥
शकुनः खगो नगौकाः पक्षी विर्विष्किरस्तथा विकिरः ।
अण्डजनीडजवाजिद्विजाश्च कथिताः समानार्थाः ॥ २३८ ॥
#तनूरुह,गरुत्,पत्त्र,पतत्त्र,छदन,छद,पिच्छ,वाज,पक्ष
तनूरुहं गरुत्पत्त्रं पतत्रं छदनं छदः ।
#पक्षमूल,पक्षति
पिच्छं वाजस्तथा पक्षः पक्षमूलं तु पक्षतिः ॥ २३९ ॥
#पेशीकोश,अण्ड
#कुलाय,नीड
पेशीकोशः स्मृतोऽण्डश्च कुलायो नीड उच्यते ।
#चञ्चु,चञ्चू,त्रोटि
#डयन
चञ्चुश्चञ्चूस्तथा त्रोटिर्डयनं गगने गतिः ॥ २४० ॥
;p{0030}
#केकिन्,शिखिन्,शिखण्डिन्,प्रचलाकिन्,बर्हिण,कलापिन्,सर्पाशन,मयूर,शिखावल,श्यामकण्ठ
केकी शिखी शिखण्डी प्रचलाकी वर्हिणः कलापी च ।
सर्पाशनो मयूरः शिखावलः श्यामकण्ठश्च ॥ २४१ ॥
#केका,शिखा,चूडा
#चन्द्रक,मेचक
वाणी केका शिखा चूडा चन्द्रको मेचकः स्मृतः ।
#प्रचलाक,शिखण्ड,कलाप,वर्ह
प्रचलाकः शिखण्डश्च कलापो वर्ह उच्यते ॥ २४२ ॥
#अन्यभृत,परपुष्ट,कलकण्ठ,कोकिल,पिक
अन्यभृतः परपुष्टः कलकण्ठः कोकिलः पिकः प्रोक्तः ।
#कलविङ्क,चटक,गृहबलिभुज्,नीलकण्ठ
कलविङ्कश्चटकः स्याद् गृहबलिभुक् नीलकण्ठश्च ॥ २४३ ॥
#क्रौञ्च,क्रुञ्च्
#खञ्जन,खञ्जरीट
क्रौञ्चः क्रुङ् स्यात्खञ्जनः खञ्जरीटः
#कोक,चक्र,चक्रवाक,रथाङ्ग
कोकश्चक्रश्चक्रवाको रथाङ्गः ।
#दार्वाघाट,सारस,पुष्कर
दार्वाघाटः सारसः पुष्कराख्यः,
#सारसी,लक्ष्मणा
प्रोक्ता सद्भिः सारसी लक्ष्मणा च ॥ २४४ ॥
#अरिष्ट,करट,काक,बलिपुष्ट,सकृत्प्रज,एकदृश्,बलिभुज्,ध्वाङ्क्ष,चिरञ्जीविन्,वायस
अरिष्टः करटः काको बलिपुष्टः सकृत्प्रजः ।
एकदृग्बलिभुक् ध्वाङ्क्षश्चिरञ्जीवी च वायसः ॥ २४५ ॥
#उलूक,कौशिक,ध्वाङ्क्षाराति,निशाटन
उलूकः कौशिकः प्रोक्तो ध्वाङ्क्षारातिर्निशाटनः ।
#काकोल,मौकलि,द्रोण,कृष्णकाक,वनाश्रय
काकोलो मौकलिर्द्रोणः कृष्णकाको वनाश्रयः ॥ २४६ ॥
#कृकवाकु,ताम्रचूड,कुक्कुट,चरणायुध
कृकवाकुस्ताम्रचूडः कुक्कुटश्चरणायुधः ।
#किकिदीवि,चाष
#शकुन्त,भास
किकिदीविः स्मृतश्चाषः शकुन्तो भास उच्यते ॥ २४७ ॥
#भृङ्ग,कलिङ्ग,धूम्याट
#सारङ्ग,चातक
भृङ्गः कलिङ्गो धूम्याटः सारङ्गश्चातको मतः ।
#व्याघ्राट,भरद्वाज
#शुक,कीर
व्याघ्राटस्तु भरद्वाजः शुकः कीर उदाहृतः ॥ २४८ ॥
#आटि,शरारि,आति
#उत्क्रोश,कुरर
आटिः शरारिरातिः स्यादुत्क्रोशः कुररो मतः ।
#दात्यूह,जलरङ्कु
#कोयष्टि,शिखरिन्
दात्यूहो जलरङ्कुः स्यात्कोयष्टिः शिखरी स्मृतः ॥ २४९ ॥
;p{0031}
#बक,बकोट
#बलाका,विस्रकण्ठिका
वको वकोटो विज्ञेयो बलाका विस्रकण्ठिका ।
#आतायिन्,शकुनि,चिल्ल
#मद्गु,जलवायस
आतायी शकुनिश्चिल्लो मद्गुः स्याज्जलवायसः ॥ २५० ॥
#हंस,श्वेतच्छद,चक्राङ्ग,मानसौकस्
हंसाः श्वेतच्छदाः प्रोक्ताश्चक्राङ्गा मानसौकसः ।
#वारला,हंसकान्ता,वरला,वरटा
वारला हंसकान्ता स्याद्वरला वरटा तथा ॥ २५१ ॥
#राजहंस
#धार्तराष्ट्र
आताम्रै राजहंसाश्च धार्तराष्ट्राः सितेतरैः ।
#मल्लिका
मलिनैर्मल्लिकाख्याश्च कथ्यन्ते चरणाननैः ॥ २५२ ॥
#कलहंस
पक्षैराधूसरैर्हंसाः कलहंसा इति स्मृताः ।
#प्राचिका,श्येना
#चटिका,क्षुद्रपक्षिका
प्रोच्यन्ते प्राचिकाः श्येनाश्चटिकाः क्षुद्रपक्षिकाः ॥ २५३ ॥
#जीवञ्जीव,कपिञ्जल,चकोर,हारीत,वञ्जुल,कपोत,कारण्डव,कादम्ब,क्रकर
जीवञ्जीवकपिञ्जलचकोरहारीतवञ्जुलकपोताः ।
कारण्डवकादम्बक्रकराद्याः पक्षिजातयो ज्ञेयाः ॥ २५४ ॥
#मधुकर,मधुप,मधुव्रत,शिलीमुख,भ्रमर,भृङ्ग,पुष्पलिह्,इन्दिन्दिर,आलि,षट्चरण,चञ्चरीक,अलिन्,द्विरेफ
मधुकरमधुपमधुव्रतशिलीमुखभ्रमरभृङ्गपुष्पलिहः ।
इन्दिन्दिरालिषट्चरणचञ्चरीकालिनो द्विरेफाः स्युः ॥ २५५ ॥
#झिल्लीका,चीरी
#सरघा,मधुमक्षिका,क्षुद्रा
झिल्लीका चीरी स्यात्सरघा मधुमक्षिका भवेत्क्षुद्रा ।
#लूता,ऊर्णनाभ,मर्कट,जालिक,कृमि
लूतोर्णनाभमर्कटजालिककृमयश्च तुल्यार्थाः ॥ २५६ ॥
#पतङ्ग,शलभ
#खद्योत,द्योतिरिङ्गण
पतङ्गः शलभः प्रोक्तः खद्योतो द्योतिरिङ्गणः ।
#हालाहल,अञ्जनिका
#ज्येष्ठा,गृहगोधिका
हालाहलश्चाञ्जनिका ज्येष्ठा स्याद् गृहगोधिका ॥ २५७ ॥
#ग्राम,संवसथ,ग्रामाधान,खेटक
ग्रामः संवसथो ज्ञेयो ग्रामाधानं च खेटकम् ।
#ग्रामीण,ग्राम्य,ग्रामेयक
ग्रामीणास्तु निगद्यन्ते ग्राम्या ग्रामेयका इति ॥ २५८ ॥
#परिसर,कट
ग्रामान्तिकमुपशल्यं पर्यन्तः परिसरः कटः प्रोक्तः ।
#अवधि,मर्यादा,आघाट,सीमन्,सीमा
अवधिर्मर्यादा स्यादाघाटः सीम सीमा च ॥ २५९ ॥
;p{0032}
#अध्वन्,पथस्,पद्धति,एकपदी,वर्त्मन्,वर्तनी,सरणि,अयन,पदवी,मार्ग,पद्या,निगम
अध्वा पन्थाः पद्धतिरेकपदी वर्त्म वर्तनी सरणिः ।
अयनं पदवी मार्गः पद्या च निगद्यते निगमः ॥ २६० ॥
#प्रान्तर
ग्रामयोरन्तरं दीर्घं प्रान्तरं परिकीर्त्यते ।
#घोष,आभीरपल्ली
#पक्कण,शबरालय
घोष आभीरपल्ली स्यात्पक्कणः शवरालयः ॥ २६१ ॥
#व्रज,गोकुल,गोष्ठ,गोवृन्द,गोधन
व्रजः स्याद् गोकुलं गोष्ठं गोवृन्दं गोधनं धनम् ।
#गोमत्,गोमिन्,गोस्वामिन्,गोविन्द
गोमान् गोमी च गोस्वामी गोविन्दोऽधिकृतो गवाम् ॥ २६२ ॥
#उक्षन्,अनडुह्,बलीवर्द,ककुद्मत्,वृषभ,वृष,ऋषभ,सौरभेय,गो,वाडवेय,शाक्वर
उक्षानड्वान्वलीवर्दः ककुद्मान्वृषभो वृषः ।
ऋषभः सौरभेयो गौर्वाडवेयोऽथ शाक्वरः ॥ २६३ ॥
#तर्णक,वत्स
#दम्य,वत्सतर
तर्णकः स्मर्यते वत्सो दम्यो वत्सतरः स्मृतः ।
#आर्षभ्य
आर्षभ्यः स च विज्ञेयः षण्ढत्वे यस्य योग्यता ॥ २६४ ॥
#महोक्ष,उक्षतर
#वृद्धोक्ष,जरद्गव
महोक्षः स्यादुक्षतरो वृद्धोक्षस्तु जरद्गवः ।
#धुर्य,धौरेय
धुरं वहति यो धुर्यो धौरेयः स च कथ्यते ॥ २६५ ॥
#स्थूरिन्,पृष्ठवाह्य
#स्कन्धिक,स्कन्धवाहक
स्थूरी स्यात्पृष्ठवाह्यस्तु स्कन्धिकः स्कन्धवाहकः ।
#अंसकूट,ककुद
#सास्ना,गलकम्बल
अंसकूटस्तु ककुदं सास्ना स्याद् गलकम्बलः ॥ २६६ ॥
#नीचकी,वह
नीचकी च शिरोदेशः स्कन्धदेशो वहः स्मृतः ।
#नस्योत,नस्तित
#षोडन्,षड्दशन
नस्योतो नस्तितः प्रोक्तः षोडन् षड्दशनः स्मृतः ।
#भग्नशृङ्ग,कूट
#विषाण,शृङ्ग
भग्नशृङ्गस्तु कूटः स्याद्विषाणं शृङ्गमुच्यते ॥ २६७ ॥
#अघ्न्या,गो,माहेयी,सुरभि,बहुला,सौरभेयी,उस्रा,अर्जुनी,रोहिणी,अनडुही,अनड्वाही
अघ्न्या गौर्माहेयी सुरभिर्बहुला च सौरभेयी च ।
उस्रार्जुनी च रोहिण्युक्तानडुही बुधैरनड्वाही ॥ २६८ ॥
#वेहत्,वृषभोपगता
#प्रष्ठौही,गर्भिणी
#वशा,वन्ध्या
वेहद्वृषभोपगता प्रष्ठौही गर्भिणी वशा बन्ध्या ।
#धेनु,नवप्रसूता
#वष्कयणी,प्रौढवत्सा
धेनुर्नवप्रसूता वष्कयणी प्रौढवत्सा स्यात् ॥ २६९ ॥
;p{0033}
#अवतोका,स्रवद्गर्भा
#भद्रा,गोमतल्लिका
अवतोका स्रवद्गर्भा भद्रा गौर्गोमतल्लिका ।
#अचण्डी,सूरता
#वत्सकामा,वत्सला
अचण्डी सूरता प्रोक्ता वत्सकामा तु वत्सला ॥ २७० ॥
#ऊधन्,आपीन
#पीनोध्नी,पीवरस्तनी
ऊधः स्यादापीनं पीनोध्नी पीवरस्तनी प्रोक्ता ।
#श्रेष्ठा,नैचिकी
#द्रोणदुधा,प्रचुरदुग्धा
श्रेष्ठा च नैचिकी स्याद्द्रोणदुघा प्रचुरदुग्धा च ॥ २७१ ॥
#काल्या,उपसर्या
काल्योपसर्या प्रजने प्रसिद्धा,
#परेष्टुका,प्रचुरप्रसूति
परेष्टुका च प्रचुरप्रसूतिः ।
#समांसमीना
विजायते या प्रतिवत्सरं गौः,
समांसमीनेति निगद्यतेऽसौ ॥ २७२ ॥
#गृष्टि
#पलिक्नी,बालगर्भिणी
गृष्टिः सकृत्प्रसूता स्यात्पलिक्नी बालगर्भिणी ।
#गव्य,गोसम्भव
#करीष,गोमय
गव्यं गोसम्भवं सर्वं करीषं गोमयं स्मृतम् ॥ २७३ ॥
#ऊधस्य,क्षीर,दुग्ध,स्तन्य,पयस्,पीयूष
ऊधस्यं क्षीरं स्याद्दुग्धं स्तन्यं पयश्च पीयूषम् ।
#दधिसार,नवनीत,हैयङ्गवीन
दधिसारं नवनीतं ब्रुवते हैयङ्गवीनं च ॥ २७४ ॥
#तक्र,अरिष्ट,उदश्वित्,दण्डाहत,कालशेय,मथित
तक्रमरिष्टमुदश्विद्दण्डाहतकालशेयमथितानि ।
#द्रप्स,दधि,अघन
#घृत,आज्य,आघार
द्रप्सं दध्यघनं स्यात्सर्पिर्घृतमाज्यमाघारः ॥ २७५ ॥
#शीन,स्त्यान
#शृत,पक्व
#विलीन,द्रुत
शीनं स्त्यानं शृतं पक्वं विलीनं द्रुतमुच्यते ।
#मथन्,मन्थ,मन्थान,वैशाख,खजक
मन्था मन्थश्च मन्थानो वैशाखः खजकस्तथा ॥ २७६ ॥
#सन्दान,दामनी,दामन्
सन्दानं दामनी दाम पशूनां बन्धनं मतम् ।
#अज,स्तम्भ
#वस्त,छाग,छगलक,छग
अजः प्रोक्तः स्तभो वस्तश्छागश्छगलकश्छगः ॥ २७७ ॥
#वर्कर
वर्करः कथ्यते सद्भिः सर्वोऽपि तरुणः पशुः ।
#तूवर
तूवरः शृङ्गहीनस्तु पुमानव्यञ्जनश्च यः ॥ २७८ ॥
;p{0034}
#अवि,ऊर्णायु,अभ्र,हुडु,उरण,वृष्णि,मेष,मेण्ढ
अविरूर्णायुरभ्रो हुडुरुरणो वृष्णिमेषमेण्ढाः स्युः ।
#अविसोढ,अविमरीस,अविदूस
अविसोढमविमरीसं स्यादविदूसं च दुग्धमवेः ॥ २७९ ॥
#दासेरक,क्रमेलक,उष्ट्र,मय,रवण,करभ,शृङ्खलक
दासेरकः क्रमेलक उष्ट्रो मयरवणकरभशृङ्खलकाः ।
#बालेय,चक्रीवत्,खर,गर्दभ,रासभ
बालेयश्चक्रीवान् खरगर्दभरासभाश्च तुल्यार्थाः ॥ २८० ॥
#कौलेयक,सारमेय,भषण,श्वन्,कुर्कुर,शुनक,मृगदंश,शालावृक
कौलेयकः सारमेयो भषणः श्वा च कुर्कुरः ।
शुनको मृगदंशश्च बुधैः शालावृको मतः ॥ २८१ ॥
#विश्वकद्रु
मृगव्ये कुशलः श्वा च विश्वकद्रुरिति स्मृतः ।
#अलर्क
#शुनकी,सरमा
अलर्को रोगितो ज्ञेयः शुनकी सरमोच्यते ॥ २८२ ॥
#षड्गव
पशूनां षट्कसंख्यायां षड्गवं स्मर्यते बुधैः ।
#गोयुग
द्वित्वे च गोयुगं तेषां नामोच्चारणपूर्वकम् ॥ २८३ ॥
#नीवृत्,जनपद,देश,उपवर्तन
नीवृज्जनपदो देश उपवर्तनमिष्यते ।
#जन,लोक,प्रजा
जनो लोकः प्रजा प्रोक्ता विषयो ग्रामसंख्यया ॥ २८४ ॥
#पत्तन,अधिष्ठान,निगम,पुटभेदन,नगर,नगरी,द्रङ्ग,स्थानीय,पुर्,पुरी,पुर
पत्तनं स्यादधिष्ठानं निगमः पुटभेदनम् ।
नगरं नगरी द्रङ्गः स्थानीयं पूः पुरी पुरम् ॥ २८५ ॥
#स्कन्धावार,राजधानी
स्कन्धावार इति प्राज्ञै राजधानी निगद्यते ।
#शाखानगर,उपनगर
शाखानगरमाख्यातं तथोपनगरं बुधैः ॥ २८६ ॥
#विदेहा,मिथिला
#काशि,वाराणसी
विदेहा मिथिला प्रोक्ता काशिर्वाराणसी स्मृता ।
#अवन्ती,उज्जयिनी
#कन्यकुब्जा,महोदया
अवन्त्युज्जयिनी ज्ञेया कन्यकुब्जा महोदया ॥ २८७ ॥
#हस्तिनख,परिकूट
#गोपुर,पुरद्वार
हस्तिनखः परिकूटं च कथ्यते गोपुरं पुरद्वारम् ।
#वप्र,शाल,प्राकार
#अरर,कपाट
वप्रं शालं प्राकारमाहुरररं कपाटं च ॥ २८८ ॥
;p{0035}
#प्रतोली,विशिखा,रथ्या
#मुख,निःसरण
प्रतोली विशिखा रथ्या मुखं निःसरणं स्मृतम् ।
#शृङ्गाटक,संस्थान,चतुष्पथ
शृङ्गाटकः पथां श्लेषः संस्थानं तु चतुष्पथम् ॥ २८९ ॥
#गृहभूमि,वास्तु
#वाट,आवेष्टक,वृति
गृहभूमिस्तु वास्तुः स्याद्वाट आवेष्टको वृतिः ।
#उपकार्या,उपकारिका
गृहस्थानं स्मृतं राज्ञामुपकार्योपकारिका ॥ २९० ॥
#आवास,आवसथ,गृह,भवन,स्थान,निशान्त,कुल,संस्त्याय,निलय,निकाय्य,उटज,गेह,कुट,मन्दिर,धिष्ण्य,धामन्,निकेतन,सदन,पस्त्य,वास्तु,क्षय,शाला,वेश्मन्,निवेशन,उदवसित,सद्मन्,ओकस्,शरण,अगार,निवसन,आलय
आवासावसथं गृहं च भवनं स्थानं निशान्तं कुलं,
संस्त्यायो निलयो निकाय्यमुटजं गेहं कुटं मन्दिरम् ।
धिष्ण्यं धाम निकेतनं च सदनं पस्त्यं च वास्तु क्षयः
शाला वेश्म निवेशनोदवसिते प्रोक्ते च सद्मौकसी ॥ २९१ ॥
शरणमगारं निवसनमालय एकार्थवाचकाः शब्दाः ।
#अपवरक,गर्भगृह
#संजवन,चतुःशाल
अपवरकं गर्भगृहं संजवनं स्याच्चतुःशालम् ॥ २९२ ॥
#प्रासाद
गृहमिष्टकादिरचितं प्रासादो देवतानरेन्द्राणाम् ।
#आयतन
#हर्म्य
आयतनं देवानामन्येषां धनवतां हर्म्यम् ॥ २९३ ॥
#सौध
#कुट्टिम
सुधाधवलितं सौधं कुट्टिमं बद्धभूमिकम् ।
#इन्द्रकोश,तमङ्ग
#अट्ट,अट्टालक
इन्द्रकोशस्तमङ्गः स्यादट्टश्चाट्टालको मतः ॥ २९४ ॥
#पाकस्थान,रसवती,महानस
पाकस्थानं रसवती कथ्यते तन्महानसम् ।
#शयनस्थान,वासागार
उशन्ति शयनस्थानं वासागारं विशारदाः ॥ २९५ ॥
#आवेशन,शिल्पिशाला
#वाजिशाला,मन्दुरा
आवेशनं शिल्पिशाला वाजिशाला तु मन्दुरा ।
#पण्यविक्रयशाला,आपण,विपणि
पण्यविक्रयशाला स्यादापणो विपणिस्तथा ॥ २९६ ॥
#कारु_कर्मशाला,अन्वासन
कर्मशाला च कारूणामन्वासनमुदाहृतम् ।
#प्रपा,पानीयशाला
#सत्त्रशाला,प्रतिश्रय
प्रपा पानीयशाला स्यात्सत्त्रशाला प्रतिश्रयः ॥ २९७ ॥
;p{0036}
#उपघ्न,आश्रय
#आश्रम
उपघ्न आश्रयः प्रोक्तो मुनीनां स्थानमाश्रमः ।
#मठ
#मण्डप
मठश्च व्रतिनां स्थानं मण्डपः स्याज्जनाश्रयः ॥ २९८ ॥
#प्रघण,प्रघाण,अलिन्दक
वेश्मैकदेशः प्रघणः प्रघाणः स्यादलिन्दकः ।
#अजिर,प्राङ्गण
#वेदिका,वितर्दिका
अजिरं प्राङ्गणं प्रोक्तं वेदिका च वितर्दिका ॥ २९९ ॥
#द्वार्,द्वार,बलज
#अर्गला,परिघ
द्वार्द्वारं बलजं ज्ञेयमर्गला परिघः स्मृतः ।
#उत्तरङ्ग
उत्तरङ्गं मतं तिर्यक् द्वारस्योपरि दारु यत् ॥ ३०० ॥
#वन्दनमाला,तोरण
बुधैर्वन्दनमाला तु तोरणं परिकीर्त्यते ।
#आरोहण,सोपान,निःश्रेणि,अधिरोहिणी
आरोहणं स्यात्सोपानं निःश्रेणिरधिरोहिणी ॥ ३०१ ॥
#गृहावग्रहणी,देहली
गृहावग्रहणी प्रोक्ता देहली तु मनीषिभिः ।
#संमार्जनी,वर्धनी
#सङ्कर,अवकर
संमार्जनी वर्धनी स्यात्सङ्करोऽवकरः स्मृतः ॥ ३०२ ॥
#आच्छादन,वलभी
आच्छादनं स्याद्वलभी गृहाणां,
#गोपानसी
गोपानसी दारु च वक्रसंस्थम् ।
#नीव्र,वलीक,पटलान्त
नीव्रं वलीकं पटलान्तमाहुः,
#कपोतपाली,विटङ्क
कपोतपाली च विटङ्कसंज्ञा ॥ ३०३ ॥
#वातायन,गवाक्ष,जालक,जाल
वातायनो गवाक्षश्च जालकं जालमुच्यते ।
#कक्षान्तर,प्रकोष्ठ
#चन्द्रशाला,शिरोगृह
कक्षान्तरं प्रकोष्ठं च चन्द्रशाला शिरोगृहम् ॥ ३०४ ॥
#स्वस्तिक,वर्धमान,नन्द्यावर्त,विच्छन्दक
स्वस्तिको वर्धमानश्च नन्द्यावर्तादयस्तथा ।
विच्छन्दकविशेषाः स्युरमी भूपतिवेश्मनाम् ॥ ३०५ ॥
#परिवार,परिकर,परिस्पन्द,परिग्रह,उपकरण,परिवर्ह,परिच्छद
परिवारः परिकरः परिस्पन्दः परिग्रहः ।
तथोपकरणं प्रोक्तं परिवर्हः परिच्छदः ॥ ३०६ ॥
;p{0037}
#पर्यङ्क,शयन,शय्या,तल्प,तलिन
पर्यङ्कः शयनं शय्या तल्पं च तलिनं स्मृतम् ।
#अपाश्रय,मत्तवारण
अपाश्रयस्तु विद्वद्भिः कथ्यते मत्तवारणः ॥ ३०७ ॥
#प्रवेणी,आस्तरण,वर्ण,परिस्तोम,कुथ,कुथा,नवत
#प्रच्छद,उत्तरच्छद
प्रवेण्यास्तरणं वर्णः परिस्तोमः कुथः कुथा ।
नवतं चेति तुल्यार्थाः प्रच्छदश्चोत्तरच्छदः ॥ ३०८ ॥
#अपटी,काण्डपट
#प्रतिसीरा,जवनिका,तिरस्करिणी
अपटी काण्डपटः स्यात्प्रतिसीरा जवनिका तिरस्करिणी ।
#उच्छीर्षक,उपधान,उपवर्ह
उच्छीर्षकमुपधानं धीरैरुपवर्हमाख्यातम् ॥ ३०९ ॥
#चन्द्रोदय,वितान,उल्लोच,कदक
चन्द्रोदयो वितानं स्यादुल्लोचः कदकस्तथा ।
#व्यञ्जन,तालवृन्त
#विष्टर,पीठ,आसन
व्यञ्जनं तालवृन्तं च विष्टरः पीठमासनम् ॥ ३१० ॥
#वेत्रासन,आसन्दी
#कङ्कत,केशमार्जन
वेत्रासनं तथासन्दी कङ्कतं केशमार्जनम् ।
#पादुका,अनुपदीना,उपानह्,पादरक्षण
पादुकानुपदीना स्यादुपानत्पादरक्षणम् ॥ ३११ ॥
#दर्वी,तर्दू,खजिका,दारुहस्तक
दर्वी तर्दूश्च खजिका कथ्यते दारुहस्तकः ।
#पेटा,मञ्जूषा
#कुशूल,धान्यकोष्ठक
पेटां वदन्ति मञ्जूषां कुशूलं धान्यकोष्ठकम् ॥ ३१२ ॥
#अम्बरीष,भ्राष्ट्र
#कन्दु,स्वेदनिका
अम्बरीषो भवेद् भ्राष्ट्रः कन्दुः स्वेदनिका स्मृता ।
#चुल्ली,अश्मन्तक,उद्ध्मान,अधिश्रयणी
चुल्ल्यश्मन्तकमुद्ध्मानं स्मृताधिश्रयणी बुधैः ॥ ३१३ ॥
#अङ्गारशकटी,हसन्ती,हसन्तिका
अङ्गारशकटीं प्राहुर्हसन्तीं च हसन्तिकाम् ।
#उखा,स्थाली,चरु,कुम्भी,पिठर,कुण्ड
उखा स्थाली चरुः कुम्भी पिठरं कुण्डमुच्यते ॥ ३१४ ॥
#कटाह,कर्पर
#भृङ्गार,कनकालुका
कटाहः कर्परो ज्ञेयो भृङ्गारः कनकालुका ।
#शालाजिर,वर्धमान,शराव
शालाजिरो वर्धमानः शरावः स्मर्यते बुधैः ॥ ३१५ ॥
;p{0038}
#कोशिका,मल्लिका
#पिधान,उदञ्चन
कोशिका मल्लिका प्रोक्ता पिधानं स्यादुदञ्चनम् ।
#घट,करीर,कलश,कुट,कुम्भ,निप,कर्करी,करक,वर्धनी,गलन्तिका,गर्गरी,मन्थनी,मणिक,अलिञ्जर
घटः करीरः कलशः कुटः कुम्भो निपः स्मृतः ॥ ३१६ ॥
कर्करी करकः प्रोक्तो वर्धनी च गलन्तिका ।
गर्गरी मन्थनी प्रोक्ता मणिकः स्यादलिञ्जरः ॥ ३१७ ॥
#धान्याम्ल,आरनाल,सन्धान,काञ्जिक,सौवीर,अभिषव,अवन्तिसोम,तुषोदक,शुक्त
धान्याम्लमारनालं सन्धानं काञ्जिकं च सौवीरम् ।
अभिषवमवन्तिसोमं तुषोदकं शुक्तमिच्छन्ति ॥ ३१८ ॥
#अन्धस्,कूर,भक्त,दिदीवि,अन्न,ओदन,भिस्सा
अन्धः कूरं भक्तं दिदीविरन्नं तथौदनो भिस्सा ।
#अशन,आहार
#पूप,अपूप,पूपलिका
अशनं स्यादाहारः पूपापूपौ च पूपलिका ॥ ३१९ ॥
#यवागू,उष्णिका,श्राणा,तरला,विलेपिका
यवागूरुष्णिका श्राणा तरला च विलेपिका ।
#क्षैरेयी,पायस,परमान्न
क्षैरेयी पायसं प्रोक्तं परमान्नं च सूरिभिः ॥ ३२० ॥
#मिष्टान्न,व्यञ्जन
#वेषवार,उपस्कर
मिष्टान्नं व्यञ्जनं ज्ञेयं वेषवार उपस्करः ।
#दधिमण्ड,मस्तु
#करम्भ,दधिसक्तु
दधिमण्डो भवेन्मस्तु करम्भो दधिसक्तवः ॥ ३२१ ॥
#दाधिक
#सार्पिष
दाधिकं संस्कृतं दध्ना सार्पिषं सर्पिषा स्मृतम् ।
#उदलावणिक
लवणोदकसंसिद्धमुदलावणिकं मतम् ॥ ३२२ ॥
#भूति,भरूटक,भृष्ट
अङ्गारेषु विपक्वं मांसं भूतिर्भरूटकं भृष्टम् ।
#उख्य,उखासंसिद्ध
#शूल्य,भटित्र
उख्यमुखासंसिद्धं शूले शूल्यं भटित्रं च ॥ ३२३ ॥
#किलाट,कूर्चिका
किलाटः कूर्चिका चेति क्षीरस्य विकृती उभे ।
#फाणितविकृति,गौडी
#मत्स्यण्डी,खण्डशर्करा
फाणितविकृतिर्गौडी मत्स्यण्डी खण्डशर्कराः ॥ ३२४ ॥
;p{0039}
#वल्भन,अभ्यवहार,प्रत्यवसान,जेमन,जग्धि,खादन,अशन,भक्षण,आहार,भोजन,स्वदन
वल्भनमभ्यवहारः प्रत्यवसानं च जेमनं जग्धिः ।
खादनमशनं भक्षणमाहारो भोजनं स्वदनम् ॥ ३२५ ॥
#पर्याप्त,उपसम्पन्न
#तृप्ति,सौहित्य
पर्य्याप्तमुपसम्पन्नं तृप्तिः सौहित्यमुच्यते ।
#विघस,भुक्तशेष
#भुक्तोच्छिष्ट,फेलिका
विघसो भुक्तशेषं स्याद्भुक्तोच्छिष्टं तु फेलिका ॥ ३२६ ॥
#अमत्र,भाजन,पात्र,स्थाल
अमत्रं भाजनं पात्रं स्थालं तुल्यार्थमिष्यते ।
#गल्वर्क,अनुतर्ष,चषक,सरक
गल्वर्कश्चानुतर्षश्च चषकः सरकः स्मृतः ॥ ३२७ ॥
#आपान,पानगोष्ठी
#सपीति,सहपानक
आपानं पानगोष्ठी स्यात्सपीतिः सहपानकम् ।
#उपदंश,अवदंश,चक्षण
उपदंशावदंशौ च चक्षणं सम्प्रचक्षते ॥ ३२८ ॥
#मध्वासव,शीधु,सुरा,प्रसन्ना,परिस्रुता,मदिरा,मदिष्ठा,कादम्बरी,स्वादुरसा,शुण्डा,गन्धोत्तमा,माधवक,हाला,कल्य,कश्य,मद्य,मैरेय,कापिशायन,माध्वीक,आसव,परिस्रुत्,वारुणी,मधु
मध्वासवः शीधु सुरा प्रसन्ना,
परिस्रुता स्यान्मदिरा मदिष्ठा ।
कादम्बरी स्वादुरसा च शुण्डा,
गन्धोत्तमा माधवकश्च हाला ॥ ३२९ ॥
कल्यं कश्यं तथा मद्यं मैरेयं कापिशायनम् ।
माध्वीकमासवः प्रोक्तः परिस्रुद्वारुणी मधु ॥ ३३० ॥
#मनुष्य,मानुष,मर्त्य,मनुज,मानव,पुंस्,पञ्चजन,नृ,पुरुष,पूरुष,विष्
मनुष्यो मानुषो मर्त्यो मनुजो मानवो नरः ।
पुमान्पञ्चजनो ना च पुरुषः पूरुषश्च विट् ॥ ३३१ ॥
#धीर,धीमत्,लब्धवर्ण,विपश्चित्,वृद्ध,विद्वस्,प्राप्तरूप,अभिरूप,सूरि,प्राज्ञ,पण्डित,मनीषिन्,ज्ञ,दोषज्ञ,कोविद,प्रबुद्ध,बुध,सुधी,कृती,कृष्टि,कवि,व्यक्त,विशारद,विचक्षण,मेधाविन्,संख्यावत्,मतिमत्
धीरो धीमान् लब्धवर्णो विपश्चिद्,
वृद्धो विद्वान् प्राप्तरूपोऽभिरूपः ।
सूरिः प्राज्ञः पण्डितः सन्मनीषी,
ज्ञो दोषज्ञः कोविदः स्यात्प्रबुद्धः ॥ ३३२ ॥
;p{0040}
बुधः सुधीः कृती कृष्टिः कविर्व्यक्तो विशारदः ।
विचक्षणश्च मेधावी संख्यावान्मतिमान्मतः ॥ ३३३ ॥
#प्रेक्षा,प्रज्ञा,प्रतिभा,धी,धिषणा,शेमुषी,मनीषा,बुद्धि,मति,मेधा,संख्या,संवित्ति,उपलब्धि
प्रेक्षा प्रज्ञा प्रतिभा धीर्धिषणा शेमुषी मनीषा च ।
बुद्धिर्मतिश्च मेधा संख्या संवित्तिरुपलब्धिः ॥ ३३४ ॥
#चतुर,क्षेत्रज्ञ,कृतहस्त,कृतमुख,कृतकर्मन्,दक्ष,कुशल,अभिज्ञ,निष्णात,शिक्षित,प्रवीण
चतुरः स्यात्क्षेत्रज्ञः कृतहस्तः कृतमुखश्च कृतकर्मा ।
दक्षः कुशलोऽभिज्ञो निष्णातः शिक्षितः प्रवीणश्च ॥ ३३५ ॥
#वैधेय,बालिश,बाल,जड,जाल्म,यथोद्गत,मूढ,मन्द,विवर्ण,मूर्ख,मातृशासित
वैधेयो बालिशो बालो जडो जाल्मो यथोद्गतः ।
मूढो मन्दो विवर्णश्च मूर्खः स्यान्मातृशासितः ॥ ३३६ ॥
#अर्वन्,अणक,अपसद,अवम,अवद्य,निकृष्ट,अपकृष्ट,अधम,चेल,काण्ड,खेट,पाप,रेफस्
अर्वाणमणकमपसदमवममवद्यं निकृष्टमपकृष्टम् ।
अधमं चेलं काण्डं खेटं पापं च रेफसं प्राहुः ॥ ३३७ ॥
#ऐकागारिक,तस्कर,दस्यु,प्रतिरोधक,परास्कन्दिन्,चौर,मलिम्लुच्,परिमोषिन्,पारिपन्थिक,स्तेन
ऐकागारिकतस्करदस्युप्रतिरोधकाः परास्कन्दी ।
चौरो मलिम्लुचः स्यात्परिमोषी पारिपन्थिकः स्तेनः ॥ ३३८ ॥
#पश्यतोहर
पश्यतो यो हरत्यर्थं स चौरः पश्यतोहरः ।
#लोप्त्र,स्तेय,चौर्य
द्रव्यं ह्यपहृतं लोप्त्रं स्तेयं चौर्यमिति स्मृतम् ॥ ३३९ ॥
#पाटच्चर,पटचौर
#बद्ध,नद्ध,संयत
पाटच्चरः पटचौरो बद्धो नद्धश्च संयतः ।
#क्षेमङ्कर,रिष्टताति,शिवताति,शिवङ्कर
क्षेमङ्करो रिष्टतातिः शिवतातिः शिवङ्करः ॥ ३४० ॥
#परवत्,पराधीन,निघ्न,परवश,परतन्त्र,परायत्त,परच्छन्द,गृह्यक
परवांस्तु पराधीनो निघ्नः परवशस्तथा ।
परतन्त्रः परायत्तः परच्छन्दश्च गृह्यकः ॥ ३४१ ॥
#कठोर,कठिन,क्रूर,कक्खट,कर्कश,दृढ
कठोरः कठिनः क्रूरः कक्खटः कर्कशो दृढः ।
#बहुल,स्थूल,पीन,पीवन्,पीवर
उच्यते बहुलः स्थूलः पीनः पीवा च पीवरः ॥ ३४२ ॥
;p{0041}
#अर्य,परिवृढ,स्वामिन्,प्रभु,नेतृ,नायक,अधिभू,अधिप,अधीश,अधिपति
अर्यः परिवृढः स्वामी प्रभुर्नेता च नायकः ।
अधिभूरधिपः प्रोक्तो ह्यधीशोऽधिपतिस्तथा ॥ ३४३ ॥
#तपस्विन्,संयत,शान्त,मुनि,लिङ्गिन्,यति,व्रतिन्
तपस्वी संयतः शान्तो मुनिर्लिङ्गी यतिर्व्रती ।
#रजोहरणधारिन्,श्वेतवासस्,सिताम्बर,नग्नाट,दिग्वासस्,क्षपण,श्रमण
#जीवक,जैन,आजीव,मलधारिन्,निर्ग्रन्थ
रजोहरणधारी च श्वेतवासाः सिताम्बरः ॥ ३४४ ॥
नग्नाटो दिग्वासाः क्षपणः श्रमणश्च जीवको जैनः ।
आजीवो मलधारी निर्ग्रन्थः कथ्यते सद्भिः ॥ ३४५ ॥
#दुर्जन,पिशुन,क्षुद्र,नीच,कर्णेजप,खल,दोषग्राहिन्,पुरोभागिन्,द्विजिह्व,मत्सरिन्
दुर्जनः पिशुनः क्षुद्रो नीचः कर्णेजपः खलः ।
दोषग्राही पुरोभागी द्विजिह्वो मत्सरी मतः ॥ ३४६ ॥
#कदर्य,हीन,कीनाश,किम्पचान,मितम्पच,कृपण,क्षुल्लक,क्लीव,क्षुद्र
कदर्यहीनकीनाशकिम्पचानमितम्पचाः ।
कृपणक्षुल्लकक्लीवक्षुद्रा एकार्थवाचकाः ॥ ३४७ ॥
#क्षुद्र,दरिद्र,अकिञ्चन,दुर्विध,दुःस्थ,दुर्गत
क्षुद्रदरिद्राकिञ्चनदुर्विधदुःस्थाश्च दुर्गताः प्रोक्ताः ।
#इतर,प्राकृत,पामर,पृथग्जन,वर्वर
इतरप्राकृतपामरपृथग्जना वर्वराश्च तुल्यार्थाः ॥ ३४८ ॥
#दाण्डाजिनिक,कुहक,कार्पटिक,जालिक,कौसृतिक,धूर्त,व्यंसक,मायाविन्,मायिक,मायिन्
दाण्डाजिनिकः कुहकः कार्पटिको जालिकश्च कौसृतिकः ।
धूर्तो व्यंसक उक्तो मायावी मायिको मायी ॥ ३४९ ॥
#आद्यून,औदरिक,भक्षक,घस्मर,अद्मर
आद्यूनः स्यादौदरिको भक्षको घस्मरोऽद्मरः ।
#असेचनक
तमसेचनकं प्राहुस्तृप्तिर्यस्य न जायते ॥ ३५० ॥
#परान्न,परपिण्डाद,परिजात,परैधित
परान्नः परपिण्डादः परजातः परैधितः ।
#सर्वान्नीन,सर्वभक्ष
#मांसादिन्,शौष्कल
सर्वान्नीनः सर्वभक्षो मांसादी शौष्कलः स्मृतः ॥ ३५१ ॥
;p{0042}
#प्रवण,प्रह्व,तत्पर,परायण
उच्यते प्रवणः प्रह्वस्तत्परश्च परायणः ।
#व्युत्पन्न,प्रहत,क्षुण्ण,संस्कृत
व्युत्पन्नः प्रहतः क्षुण्णः संस्कृतश्च निगद्यते ॥ ३५२ ॥
#लोलुभ,लोलुप,लोल,लालस,लम्पट
लोलुभं लोलुपं लोलं लालसं लम्पटं विदुः ।
#प्रतूर्ण,त्वरित,तूर्ण
#उत्सुक,प्रसृत
प्रतूर्णस्त्वरितस्तूर्ण उत्सुकः प्रसृतः स्मृतः ॥ ३५३ ॥
#शूर,वीर,विक्रान्त,भट,आरभट
शूरो वीरश्च विक्रान्तो भटश्चारभटो भवेत् ।
#दरित,चकित,भीत,त्रस्त,भीरु,कातर,क्षुभित,शङ्कित
दरितश्चकितो भीतस्त्रस्तो भीरुश्च कातरः ॥ ३५४ ॥
क्षुभितः शङ्कितश्चेति नातिनानार्थवाचकाः ।
#महोत्साह,महोद्योग,महेच्छ,महामनस्,उदात्त,उदीर्ण,महात्मन्,उदार
महोत्साहो महोद्योगो महेच्छः स्यान्महामनाः ॥ ३५५ ॥
उदात्तश्च तथोदीर्णो महात्मोदार उच्यते ।
#आढ्य,समृद्ध,धनवत्,इन,ईश,धनिन्,ईश्वर
आढ्यः समृद्धो धनवानिन ईशो धनीश्वरः ॥ ३५६ ॥
#अभ्यागारिक,कुटुम्बव्यापृत
अभ्यागारिकमिच्छन्ति कुटुम्बव्यापृतं जनाः ।
#पान्थ,अध्वग,अध्वनीन,अध्वन्य,पथिक
पान्थोऽध्वगोऽध्वनीनः स्यादध्वन्यः पथिकस्तथा ॥ ३५७ ॥
#जङ्घाल,जवन,वेगिन्
#पाथेय,शम्बल
जङ्घालो जवनो वेगी पाथेयं शम्बलं स्मृतम् ।
#आवेशिक,प्राघुणक,आगन्तु,अतिथि
आवेशिकः प्राघुणक आगन्तुरतिथिः स्मृतः ॥ ३५८ ॥
#आतिथेय,आतिथ्य,आतिथेयी
आतिथेयं तथातिथ्यमातिथेयी च कथ्यते ।
#अर्थिन्,मार्गणक,याचक,वनीपक
अर्थी मार्गणकः प्रोक्तो याचकश्च वनीपकः ॥ ३५९ ॥
#अध्येषणा,एषणा,याच्ञा,याचना,प्रार्थना
अध्येषणैषणा याच्ञा याचना प्रार्थना स्मृता ।
#क्षुद्वत्,बुभुक्षित,प्सात,जिघत्सु,क्षुधित
क्षुद्वान्बुभुक्षितः प्सातो जिघत्सुः क्षुधितस्तथा ॥ ३६० ॥
;p{0043}
#अशनाया,बुभुक्षा,प्सा,जिघत्सा,क्षुद्,क्षुधा
अशनाया बुभुक्षा प्सा जिघत्साक्षुत्क्षुधाः समाः ।
#कोपन,क्रोधन,क्रोधिन्,रोषण,अमर्षण
कोपनः क्रोधनः क्रोधी रोषणः स्यादमर्षणः ॥ ३६१ ॥
#कोप,क्रोध,अमर्ष,रोष,प्रतिघ
कोपः क्रोधस्तथामर्षो रोषः प्रतिघ उच्यते ।
#तृषित,तर्षित,पिपासु,पिपासित
तृषितस्तर्षितः प्रोक्तः पिपासुश्च पिपासितः ॥ ३६२ ॥
#उदन्या,तर्ष,तृष्,तृष्णा,पिपासा
उदन्या तर्षतृट्तृष्णापिपासाश्च समाः स्मृताः ।
#तृष्णक,गर्धन,गृध्नु,लिप्सु,लुब्ध,अभिलाषुक
तृष्णको गर्धनो गृध्नुर्लिप्सुर्लुब्धोऽभिलाषुकः ॥ ३६३ ॥
#तृष्णा,अभिलाष,लिप्सा,आशा,धनाया,गर्धना
तृष्णाभिलाषो लिप्साशा धनाया गर्धनोच्यते ।
#अधर,हीनवादिन्
#प्रसक्त,प्रसृत
अधरो हीनवादी स्यात्प्रसक्तः प्रसृतः स्मृतः ॥ ३६४ ॥
#दास,दासेरक,चेट,भुजिष्य,किङ्कर
दासो दासेरकश्चेटो भुजिष्यः किङ्करो मतः ।
#श्लक्ष्ण,मधुरवाक्
#स्थूललक्ष,बहुव्ययिन्
श्लक्ष्णो मधुरवाक् प्रोक्तः स्थूललक्षो बहुव्ययी ॥ ३६५ ॥
#प्रियवाच्,दानशील,वदान्य
प्रियवाग्दानशीलश्च वदान्यः परिकीर्तितः ।
#अक्षिगत,द्वेष्य,प्रणाय्य,असंमत
भवेदक्षिगतो द्वेष्यः प्रणाय्योऽसंमतो मतः ॥ ३६६ ॥
#चक्षुष्य,सुभग,वल्लभ,दयित,प्रिय
चक्षुष्यः सुभगो ज्ञेयो वल्लभो दयितः प्रियः ।
#गेहेनर्दिन्,गेहेशूर,पिण्डीशूर
गेहेनर्दी गेहेशूरः पिण्डीशरश्च कथ्यते ॥ ३६७ ॥
#गोष्ठश्व
स्थानस्थो यो परान् द्वेष्टि गोष्ठश्वं तं विदुर्बुधाः ।
#पञ्चजनीन
असौ पञ्चजनीनः स्याद्यो भाण्डादिरतो नरः ॥ ३६८ ॥
#वैरङ्गिक,विरागार्ह
#धनवत्,अस्तिमत्
वैरङ्गिको विरागार्हो धनवानस्तिमान्मतः ।
#प्रेष्य,परिस्कन्द
#कर्मशूर,कर्मठ
प्रेष्यः प्रोक्तः परिस्कन्दः कर्मशूरश्च कर्मठः ॥ ३६९ ॥
#अलङ्कर्मीण,कर्मशील
अलङ्कर्मीण इत्युक्तः कर्मशीलस्तु यः पुमान् ।
#उत्ताल,त्वरित
#विश्रब्ध,स्थिर
उत्तालस्त्वरितो ज्ञेयो विश्रब्धः स्थिर उच्यते ॥ ३७० ॥
;p{0044}
#आयःशूलिक
तीक्ष्णोपायेन योऽन्विच्छेत्स आयःशूलिको मतः ।
#अरुन्तुद,व्यथक
#वियात,धृष्ट
अरुन्तुदः स्याद्व्यथको वियातो धृष्ट उच्यते ॥ ३७१ ॥
#शरारु,घातक,हिंस्र,नृशंस,क्रूरकर्मकृत्
शरारुर्घातको हिंस्रो नृशंसः क्रूरकर्मकृत् ।
#साधु,सज्जन,आर्य
#गृहमेधिन्,गृहाधिप
साधुः सज्जन आर्यः स्याद्गृहमेधी गृहाधिपः ॥ ३७२ ॥
#कुशाग्रीयमति,सूक्ष्मदर्शिन्
कुशाग्रीयमतिः प्रोक्तः सूक्ष्मदर्शी च यः पुमान् ।
चिद्रूपः स्यात्सहृदयः सहस्तः शिक्षितायुधः ॥ ३७३ ॥
#समुख
समुखः स खलु प्रोक्तो यो वक्ति प्रतिभान्वितः ।
#नीलीराग
नीलीरागः स विज्ञेयः स्थिरप्रेमा च यः पुमान् ॥ ३७४ ॥
#हरिद्राराग
क्षणमात्रानुरागी च हरिद्राराग उच्यते ।
#शालिन्,श्रेयस्
#अधृष्ट,शालीन,शारद
शाली श्रेयानधृष्टौ च प्रोक्तौ शालीनशारदौ ॥ ३७५ ॥
#दीर्घदृष्टि
दूरार्थानर्थसन्दर्शी दीर्घदृष्टिः प्रकीर्तितः ।
#प्रत्युत्पन्नमति
प्रत्युत्पन्नमतिर्ज्ञेयस्तत्कालोत्पन्नधीर्नरः ॥ ३७६ ॥
#यद्भविष्य,दैवपर
#यद्वद,अनुत्तर
यद्भविष्यो दैवपरो यद्वदः स्यादनुत्तरः ।
#अज्ञ,मातृमुख
#दुर्मुख,मुखर
अज्ञो मातृमुखः प्रोक्तो दुर्मुखो मुखरः स्मृतः ॥ ३७७ ॥
#कद्वद,गर्ह्यवादिन्
#कट्वर,कुत्सित
कद्वदो गर्ह्यवादी स्यात्कट्वरः कुत्सितो भवेत् ।
#प्रकाण्ड,उद्ध
#हतक
प्रकाण्डोद्धौ प्रशंसायामाक्षेपे हतकः स्मृतः ॥ ३७८ ॥
#अहंयु,अहङ्कारिन्
#शुभंयु,शुभसंयुत
अहंयुः स्यादहङ्कारी शुभंयुः शुभसंयुतः ।
#यथाकामिन्,स्वरुचि,स्वच्छन्द,निरवग्रह
यथाकामी स्वरुचिः स्यात्स्वच्छन्दो निरवग्रहः ॥ ३७९ ॥
#अन्वेष्टृ,अनुपदिन्
#प्रतिभू,लग्नक
अन्वेष्टानुपदी प्रोक्तः प्रतिभूर्लग्नकः स्मृतः ।
#उन्मुक्त,उल्लाघ
#कल्य,वार्त्त,निरामय
रोगादुन्मुक्त उल्लाघः कल्यो वार्त्तो निरामयः ॥ ३८० ॥
#जैवातृक,आयुष्मत्
#बलवत्,अंसल
जैवातृकः स्यादायुष्मान् बलवानंसलो मतः ।
#जाबाल,अजाजीव
#कम्र,कामिन्,कामुक
जाबालः स्यादजाजीवः कम्रः कामी च कामुकः ॥ ३८१ ॥
;p{0045}
#वेश्यापति,भुजङ्ग,विट,पल्लवक
वेश्यापतिर्भुजङ्गः स्याद्विटः पल्लवकः स्मृतः ।
#विहस्त,व्याकुल
#कुण्ठ,मन्द
विहस्तो व्याकुलः प्रोक्तः कुण्ठो मन्दः क्रियासु यः ॥ ३८२ ॥
#क्रियावत्,उद्युक्त
#दीर्घसूत्र,जडक्रिय
क्रियावान्कर्मसूद्युक्तो दीर्घसूत्रो जडक्रियः ।
#निकृत,विप्रलब्ध
#समुन्नद्ध,अतिगर्वित
निकृतो विप्रलब्धः स्यात्समुन्नद्धोऽतिगर्वितः ॥ ३८३ ॥
#प्रतीक्ष्य,पूज्य,पूजित,अपचित
प्रतीक्ष्यः कथ्यते पूज्यः पूजितोऽपचितो भवेत् ।
#ईर्ष्यालु,कुहन
#जार,उपपति
ईर्ष्यालुः कुहनः प्रोक्तो जारो ह्युपपतिः स्मृतः ॥ ३८४ ॥
#सरल,दक्षिण
#विदग्ध,छेक
सरलो दक्षिणो ज्ञेयो विदग्धश्छेक उच्यते ।
#उत्पश्य,उन्मुख
#न्युब्ज,अधोमुख
उत्पश्यमुन्मुखं विद्यान्न्युब्जं विद्यादधोमुखम् ॥ ३८५ ॥
#आसीन,उपविष्ट
#ऊर्ध्व,ऊर्ध्वन्दम,स्थित
आसीन उपविष्टः स्यादूर्ध्वं ऊर्ध्वन्दमः स्थितः ।
#क्षीव,मत्त
#क्षम,शक्त
#प्रगल्भ,प्रौढ
क्षीवो मत्तः क्षमः शक्तः प्रगल्भः प्रौढ उच्यते ॥ ३८६ ॥
#उत्क,उत्कण्ठित
#विक्लव,विह्वल
उत्क उत्कण्ठितः प्रोक्तो विक्लवो विह्वलः स्मृतः ।
#अलस,शीतक,मन्द,जड,जिह्म,मन्थर
अलसः शीतको मन्दो जडो जिह्मश्च मन्थरः ॥ ३८७ ॥
#पोगण्ड,विकलाङ्ग
#लोहल,अव्यक्तवाच्
पोगण्डो विकलाङ्गः स्याल्लोहलोऽव्यक्तवाग्भवेत् ।
#कितव,द्यूतकार
#दूत,अक्षवती
कितवः स्याद्द्यूतकारो द्यूतमक्षवती भवेत् ।
#अक्ष,दुरोदर
#सभिक,द्यूतकारक
अक्षो दुरोदरं प्रोक्तं सभिको द्यूतकारकः ॥ ३८८ ॥
#परीक्षक,कारणिक
#गृह्य,पक्ष
परीक्षकः कारणिको गृह्यः पक्ष उदाहृतः ।
#अभिजात,कुलीन
#कुचर,कुटिलाशय
अभिजातः कुलीनः स्यात्कुचरः कुटिलाशयः ॥ ३८९ ॥
#निषादिन्,गजारोह
#अश्वारोह,सादिन्
निषादिनो गजारोहा अश्वारोहास्तु सादिनः ।
#रथिन्,स्यन्दनारोह
#नावारोह,नाविक
रथिनः स्यन्दनारोहा नावारोहास्तु नाविकाः ॥ ३९० ॥
;p{0046}
#ब्राह्मण,वाडव,विप्र,भूमिदेव,द्विजोत्तम,अग्रजन्मन्,द्विजन्मन्,षट्कर्मन्,सोमपा,द्विज
ब्राह्मणो वाडवो विप्रो भूमिदेवो द्विजोत्तमः ।
अग्रजन्मा द्विजन्मा च षट्कर्मा सोमपा द्विजः ॥ ३९१ ॥
#द्विजाति,ब्राह्मण,क्षत्रिय,वैश्य
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः ।
#शूद्र,तुरीयवर्ण
#अन्त्यज
शूद्रस्तुरीयवर्णः स्यात्तद्भेदास्वन्त्यजाः स्मृताः ॥ ३९२ ॥
#आश्रम
ब्रह्मचार्यादयो वेदे प्रोक्ताश्चत्वार आश्रमाः ।
शूद्रोऽगृहस्थ एव स्यात्क्षत्रियो न यतिर्भवेत् ॥ ३९३ ॥
#ब्रह्मचारिन्,वर्णिन्
#गृहस्थ,स्नातक
ब्रह्मचारी भवेद्वर्णी गृहस्थः स्नातकस्तथा ।
#वैखानस,वानप्रस्थ
#कर्मसंन्यासिक,यति
वैखानसो वानप्रस्थः कर्मसंन्यासिको यतिः ॥ ३९४ ॥
#अनूचान,सर्ववेद,श्रोत्रिय,छान्दस
अनूचानः सर्ववेदः श्रोत्रियश्छान्दसो मतः ।
#आमुष्यायण
प्रख्यातात्पितुरुत्पन्न आमुष्यायण इष्यते ॥ ३९५ ॥
#अन्ववाय,अन्वय,वंश,गोत्र,अभिजन,कुल
अन्ववायोऽन्वयो वंशो गोत्रं चाभिजनः कुलम् ।
#चरित्र,चरित,शील,चारित्र
चरित्रं चरितं शीलं चारित्रं च समं स्मृतम् ॥ ३९६ ॥
#ब्रह्मवर्चस्
वृत्ताध्ययनसम्पत्तिरिष्यते ब्रह्मवर्चसम् ।
#ब्रह्मचर्य
ब्रह्मचर्यं बुधाः प्राहुः समस्तेन्द्रियसंयमम् ॥ ३९७ ॥
#उपसङ्ग्राह्य
संज्ञेय उपसङ्ग्राह्यो योऽभिवाद्यो यथाविधि ।
#उपसङ्ग्रहण
उपसङ्ग्रहणं चापि प्राहुः सन्तोऽभिवादनम् ॥ ३९८ ॥
#श्रान्त,शान्त
निवृत्तेन्द्रियलौल्यस्तु श्रान्तः शान्तश्च कथ्यते ।
#तपःक्लेशसह,दान्त
#अन्तर्वाणि,शास्त्रविद्
तपःक्लेशसहो दान्तो ह्यन्तर्वाणिश्च शास्त्रवित् ॥ ३९९ ॥
#अध्यापक,उपाध्याय
#व्याख्या,विवरण
अध्यापक उपाध्यायो व्याख्या विवरणं स्मृतम् ।
#शिष्य,अन्तेवासिन्,छात्र,शैक्ष,प्राथमकल्पिक
शिष्यान्तेवासिनौ छात्रः शैक्षः प्राथमकल्पिकः ॥ ४०० ॥
#विघ्न,अन्तराय,प्रत्यूह,व्यवाय
विघ्नोऽन्तरायः प्रत्यूहो व्यवायश्च प्रकीर्तितः ।
#साकल्यवचन,पारायण
साकल्यवचनं प्राज्ञैः पारायणमुदाहृतम् ॥ ४०१ ॥
;p{0047}
#आम्नाय,सम्प्रदाय,पारम्पर्य,गुरुक्रम
आम्नायः सम्प्रदायः स्यात्पारम्पर्यं गुरुक्रमः ।
#प्रयत,अनुच्छिष्ट
#संशित,सुनिश्चित
प्रयतः स्यादनुच्छिष्टः संशितश्च सुनिश्चितः ॥ ४०२ ॥
#सांवत्सर,ज्योतिषिक,ज्ञानिन्,मौहूर्तिक,कार्तान्तिक,दैवज्ञ,आदेशिन्,गणक
सांवत्सरो ज्योतिषिको ज्ञानी मौहूर्तिकस्तथा ।
कार्तान्तिकस्तु दैवज्ञ आदेशी गणकः स्मृतः ॥ ४०३ ॥
#व्रात्य,संस्कारहीन
#अवकीर्णिन्,क्षतव्रत
व्रात्यः संस्कारहीनः स्यादवकीर्णी क्षतव्रतः ।
#शिश्विदान,दुराचार
#त्यक्ताग्नि,वीरहन्,द्विज
शिश्विदानो दुराचारस्त्यक्ताग्निर्वीरहा द्विजः ॥ ४०४ ॥
#धर्मध्वज,लिङ्गवृत्ति
#स्वाध्याय,निराकृति
धर्मध्वजो लिङ्गवृत्तिरस्वाध्यायो निराकृतिः ॥
#शस्त्राजीव,काण्डस्पृष्ट
#ब्रह्मबन्धु,अधम-द्विज
शस्त्राजीवः काण्डस्पृष्टो ब्रह्मबन्धुर्द्विजोऽधमः ॥ ४०५ ॥
#जातिमात्रोपजीविन्,ब्राह्मणब्रुव
जातिमात्रोपजीवी च कथ्यते ब्राह्मणब्रुवः ।
#अब्रह्मण्य,अवध्य
#ब्रह्मण्य
अब्रह्मण्यमवध्यं स्याद् ब्रह्मण्यं ब्रह्मणे हितम् ॥ ४०६ ॥
#उपवीत,ब्रह्मसूत्र
उपवीतं ब्रह्मसूत्रं प्रक्षिप्तं दक्षिणे करे ।
प्राचीनावीतमन्यस्मिन्निवीतं कण्ठलम्बितम् ॥ ४०७ ॥
#आचमन,उपस्पर्शन,आप्लवन,स्नान,सवन
आचमनमुपस्पर्शनमाप्लवनं स्नानमिष्यते सवनम् ।
#निर्णिक्त,प्रक्षालित,धौत
निर्णिक्तं प्रक्षालितमाहुर्धौतं च तुल्यार्थम् ॥ ४०८ ॥
#पाराशरिन्,व्रतिन्,भिक्षु,मस्करिन्,पारिरक्षिक,पारिव्राजक,तपस्विन्,कर्मन्दिन्,तापस
पाराशरी व्रती भिक्षुर्मस्करी पारिरक्षिकः ।
परिव्राजकस्तपस्वी कर्मन्दी तापसः स्मृतः ॥ ४०९ ॥
#वैकक्ष,उत्तरासङ्ग,वृहतिका
वैकक्षमुत्तरासङ्गः प्रोक्ता वृहतिका तथा ।
#पर्यस्तिका,परिकर,पर्यङ्क
पर्यस्तिका परिकरः पर्यङ्कश्चेति कथ्यते ॥ ४१० ॥
#कक्षापट,कौपीन
#कुण्डिका,कमण्डलु
कक्षापटः स्यात्कौपीनं कुण्डिका च कमण्डलुः ।
#आषाढ,व्रतिन्_दण्ड
#वृषिन्,व्रतिन्_आसन
आषाढो व्रतिनां दण्डो व्रतिनामासनं वृषी ॥ ४११ ॥
;p{0048}
#ऋषि,त्रिकालदर्शिन्,मुनि,वाचंयम
ऋषिस्त्रिकालदर्शी स्यान्मुनिर्वाचंयमो मतः ।
#प्राचेतस,वाल्मीकि,मैत्रावरुण
प्राचेतसस्तु वाल्मीकिर्मैत्रावरुण उच्यते ॥ ४१२ ॥
#अगस्ति,अगस्त्य,लोपामुद्रापति,घटयोनि
उक्तोऽगस्तिरगस्त्यो लोपामुद्रापतिश्च घटयोनिः ।
#सात्यवतेय,पाराशर्य,द्वैपायन,व्यास
सात्यवतेयः पाराशर्यो द्वैपायनो व्यासः ॥ ४१३ ॥
#याग,यज्ञ,क्रतु,स्तोम,सप्ततन्तु,मख,अध्वर,वितान,संस्तर,बर्हिस्,सव,सत्त्र
यागो यज्ञः क्रतुः स्तोमः सप्ततन्तुर्मखोऽध्वरः ।
वितानं संस्तरो बर्हिः सवः सत्त्रं च कथ्यते ॥ ४१४ ॥
#निर्मन्थकाष्ठ,अरणि
#संस्कृत,प्रणीत-अग्नि
निर्मन्थकाष्ठमरणिः प्रणीतोऽग्निश्च संस्कृतः ।
#वेदी,परिष्कृता-भूमि
#पात्र,स्रुग्
वेदी परिष्कृता भूमिः पात्रमुक्तं स्रुगादिकम् ॥ ४१५ ॥
#हव्यपाक,चरु
#सान्नाय्य,हविस्
हव्यपाकश्चरुः प्रोक्तः सान्नाय्यं हविरुच्यते ।
#आमिक्षा
शृते क्षीरे दधिक्षिप्तमामिक्षा कथ्यते बुधैः ॥ ४१६ ॥
#उपाकृत
उपाकृतस्तु विज्ञेयो मन्त्रेण प्रोक्षितः पशुः ।
#हुत,वषट्कृत
#यज्ञान्त,अवभृथ
हुतं वषट्कृतं ज्ञेयं यज्ञान्तोऽवभृथः स्मृतः ॥ ४१७ ॥
#स्थपति
बृहस्पतिसवेनेष्टं येनासौ स्थपतिर्भवेत् ।
#सर्ववेदस्
सर्ववेदास्तु विज्ञेयो दत्तसर्वस्वदक्षिणः ॥ ४१८ ॥
#विश्राणन,विहापित,अंहति,अपवर्जन,वितरण,निर्वपण,स्पर्शन,उत्सर्ग,प्रदेशन,दान
विश्राणनं विहापितमंहतिरपवर्जनं वितरणं च ।
निर्वपणं च स्पर्शनमुत्सर्गः स्यात्प्रदेशनं दानम् ॥ ४१९ ॥
#यष्टृ,यजमान,आदेष्टृ,दीक्षित,व्रतिन्
यष्टा च यजमानः स्यादादेष्टा दीक्षितो व्रती ।
#इज्याशील,यायजूक,यज्वन्,आसुतीवल
इज्याशीलो यायजूको यज्वा स्यादासुतीवलः ॥ ४२० ॥
#राजन्,राजन्य,राज्,प्रजापति,क्षत्रिय,नृप,क्षत्त्र,मूर्धाभिषिक्त,भूपति,पार्थिव,नरदेव,लोकपाल
राजा राजन्यो राट् प्रजापतिः क्षत्रियो नृपः क्षत्त्रम् ।
मूर्धाभिषिक्तभूपतिपार्थिवनरदेवलोकपालाः स्युः ॥ ४२१ ॥
;p{0049}
#सम्राज्
येनेष्टं राजसूयेन स सम्राट् परिकीर्तितः ।
#चक्रवर्तिन्,सार्वभौम
#मध्यम,मण्डलेश्वर
चक्रवर्ती सार्वभौमो मध्यमो मण्डलेश्वरः ॥ ४२२ ॥
#आतपत्र,छत्र
#चामर,प्रकीर्णक
आतपत्रं भवेच्छत्रं चामरं तु प्रकीर्णकम् ।
#भद्रासन,हैम-सिंहासन
हैमं सिहासनं राज्ञां स्मृतं भद्रासनं बुधैः ॥ ४२३ ॥
#द्वास्थ,दौवारिक,क्षत्तृ,दण्डिन्,वेत्रधर,उत्सारक,द्वारपाल,प्रतिहार
द्वास्थो दौवारिकः क्षत्ता दण्डी वेत्रधरस्तथा ।
उत्सारको द्वारपालः प्रतिहारो बुधैः स्मृतः ॥ ४२४ ॥
#अपसर्प,चार,प्रणिधि,गूढपूरुष,यथार्थवर्ण,मन्त्रज्ञ,स्पश,हेरक
अपसर्पश्चरश्चारः प्रणिधिर्गूढपूरुषः ।
यथार्थवर्णो मन्त्रज्ञः स्पशो हेरक उच्यते ॥ ४२५ ॥
#मन्त्रिन्,बुद्धिसहाय,अमात्य,सचिव
मन्त्री बुद्धिसहायः स्यादमात्यः सचिवस्तथा ।
#सौवस्तिक,पुरोधस्,पुरोहित
सौवस्तिक इति प्रोक्तः पुरोधाश्च पुरोहितः ॥ ४२६ ॥
#महामात्र,प्रधान
#अध्यक्ष,अधिकृत
महामात्रः प्रधानं स्यादध्यक्षोऽधिकृतः स्मृतः ।
#सौविद,सौविदल्ल,स्थापत्य,कञ्चुकिन्
सौविदः सौविदल्लश्च स्थापत्यः कञ्चुकी मतः ॥ ४२७ ॥
#मित्र,सखि,वयस्य,सुहृद्,स्निग्ध
मित्रं सखा वयस्यश्च सुहृत्स्निग्धश्च कथ्यते ।
#अनुजीविन्,सहाय,सेवक,अनुचर,अनुग
अनुजीवी सहायः स्यात्सेवकोऽनुचरोऽनुगः ॥ ४२८ ॥
#प्राड्विवाक,अक्षदृश्,स्थेय
#न्याय,अक्ष
प्राड्विवाकोऽक्षदृक् स्थेयो न्यायोऽक्ष इति कथ्यते ।
#अन्तर्वंशिक
अन्तःपुरेष्वधिकृतः स्मृतोऽन्तर्वंशिको नरः ॥ ४२९ ॥
#क्लीव,वर्षधर,षण्ढ,षण्डक,नपुंसक,उभयव्यञ्जन,पोटा,तृतीयाप्रकृति
क्लीवो वर्षधरः षण्ढः षण्डकश्च नपुंसकः ।
उभयव्यञ्जनं पोटा तृतीयाप्रकृतिः स्मृताः ॥ ४३० ॥
#आरालिक,सूपकार,सूद,बल्लव
आरालिकः सूपकारः सूदः स्याद्वल्लवस्तथा ।
#पौरोगव,सूदाध्यक्ष
पौरोगवस्तु विज्ञेयः सूदाध्यक्षो मनीषिभिः ॥ ४३१ ॥
;p{0050}
#वैहासिक,केलिकिल,वासन्तिक
वैहासिकः केलिकिलो बुधैर्वासन्तिको मतः ।
#परिहास,द्रव,नर्मन्,केलि,क्रीडा,खेलन
परिहासो द्रवो नर्म केलिः क्रीडा च खेलनम् ॥ ४३२ ॥
#रक्षिवर्ग,अनीकस्थ
#सेनानी,वाहिनीपति
रक्षिवर्गो ह्यनीकस्थः सेनानीर्वाहिनीपतिः ।
#अर्थागम,आय
#भागधेय,बलि,कर
अर्थागमो भवेदायो भागधेयो बलिः करः ॥ ४३३ ॥
#उपदा,प्राभृत,उपग्राह्य,उपायन,लञ्चा,उत्कोच,उपादान,उपचार,अमिष
उपदा प्राभृतं प्रोक्तमुपग्राह्यमुपायनम् ।
लञ्चोत्कोचमुपादानमुपचारस्तथामिषम् ॥ ४३४ ॥
#प्रबोधक,मागध,बन्दिन्,सूत,वैतालिक,मङ्गलपाठक
प्रबोधका मागधवन्दिसूता,
वैतालिका मङ्गलपाठकाश्च ।
#अच्छोटन,मृगया,मृगव्य,पापर्द्धि,आखेटक
अच्छोटनं स्यान्मृगया मृगव्यं,
पापर्द्धिराखेटक इत्यभिन्नम् ॥ ४३५ ॥
#अर्वन्,गन्धर्व,अश्व,सप्ति,वाजिन्,तुरङ्गम,तुरग,तार्क्ष्य,हरि,तुरङ्ग,युयु,घोटक,हय,वाह
अर्वा गन्धर्वोऽश्वः सप्तिर्वाजी तुरङ्गमस्तुरगः ।
तार्क्ष्यो हरिस्तुरङ्गो युयुरुक्तो घोटको हयो वाहः ॥ ४३६ ॥
#कर्क,श्वेत,शोण,रक्त,हेम,कृष्ण
गुणदेशकृतास्तेषां संज्ञाः स्युरनेकधा लोके ।
कर्कः श्वेतः शोणो रक्तो हेमश्च कृष्णवर्णोऽश्वः ॥ ४३७ ॥
#मल्लिकाक्ष
#इन्द्रायुध
मल्लिकाक्षः सितैर्नेत्रैः कृष्णैरिन्द्रायुधो मतः ।
#श्रीवृक्षकिन्
श्रीवृक्षकी स विज्ञेयः श्रीवृक्षो यस्य लाञ्छनम् ॥ ४३८ ॥
#आजानेय,कुलीन
#पारसीक,वनायुज
आजानेयाः कुलीनाः स्युः पारसीका वनायुजाः ।
#काम्बोज,वाह्लिक
#सैन्धव,सिन्धुपारज
काम्बोजा वाह्लिकाः प्रोक्ताः सैन्धवाः सिन्धुपारजाः ॥ ४३९ ॥
#शूलक,दुर्विनीत
#पोत,किशोरक
शूलको दुर्विनीतोऽश्वः पोतः प्रोक्तः किशोरकः ।
#अर्वती,वडवा,वामी,प्रसूता,वाजिनी
अर्वती वडवा वामी प्रसूता वाजिनी स्मृता ॥ ४४० ॥
;p{0051}
#लून,पुच्छ,लाङ्गूल
#बालहस्त,वालधि
लूनं पुच्छं तु लाङ्गूलं वालहस्तश्च वालधिः ।
#प्रोथ,घोणा
#मध्य,कश्य
#खुर,शफ
प्रोथ इत्युच्यते घोणा मध्यं कश्यं खुरः शफः ॥ ४४१ ॥
#पर्याण,पल्ययन
#खलीन,कविक
पर्याणं स्यात्पल्ययनं खलीनं कविकं स्मृतम् ।
#चर्मदण्ड,कशा
#वल्गा,रश्मि,कुश
चर्मदण्डः कशा प्रोक्ता वल्गारश्मिकुशाः स्मृताः ॥ ४४२ ॥
#रंहस्,तरस्,स्यद,प्रस्तर,वेग,रयस्,जव,वाज
रंहस्तरः स्यदः स्यात्प्रसरो वेगो रयो जवो वाजः ।
#पांशु,क्षोद,रेणु,चूर्ण,धूली,रजस्
पांशुः क्षोदो रेणुश्चूर्णं धूली रजश्च तुल्यार्थाः ॥ ४४३ ॥
#अन,शताङ्ग,शकट
#स्यन्दन,रथ
अनः शताङ्गः शकटः स्यन्दनः कथ्यते रथः ।
#गन्त्री,कम्बलिवाय,कूवरी
गन्त्री कम्बलिवाह्यस्तु कूवरी च निगद्यते ॥ ४४४ ॥
#योग्यारथ,वैनयिक
#अध्वन्य,पारियानिक
योग्यारथो वैनयिको ह्यध्वन्यः पारियानिकः ।
#कर्णीरथ,प्रवहण,डयन
कर्णीरथः प्रवहणं डयनं चेति कथ्यते ॥ ४४५ ॥
#देवतार्थ-रथ,देवरथ
#युद्धार्थ-रथ,साम्परायिक
देवतार्थो देवरथो युद्धार्थः साम्परायिकः ।
#क्रीडारथ,पुष्परथ
#जेतृ-रथ,जैत्ररथ
क्रीडारथः पुष्परथो जेता जैत्ररथः स्मृतः ॥ ४४६ ॥
#चक्र,रथाङ्ग
#कूबर,युगन्धर
चक्रं रथाङ्गमाख्यातं कूवरं च युगन्धरम् ।
#चक्रधारा,प्रधि,नेमि
#नाभि,चक्र_पिण्डिका
चक्रधारा प्रधिर्नेमिर्नाभिश्चक्रस्य पिण्डिका ॥ ४४७ ॥
#अपस्कर,रथाङ्ग
#अणि,अक्षाग्रकीलिका
अपस्करो रथाङ्गः स्यादणिरक्षाग्रकीलिका ।
#नियन्तृ,प्राजितृ,क्षत्तृ,दक्षिणस्थ,सारथि
नियन्ता प्राजिता क्षत्ता दक्षिणस्थश्च सारथिः ॥ ४४८ ॥
#सव्येष्ठ,सूत
#वरूथ,रथगोपन
सव्येष्ठः कथ्यते सूतो वरूथं रथगोपनम् ।
#वाहन,घोरण,युग्य,यान,पत्त्र
वाहनं धोरणं युग्यं यानं पत्त्रमिति स्मृतम् ॥ ४४९ ॥
;p{0052}
#शिविका,याप्ययान
#वेसर,अश्वतर
शिविका याप्ययानं स्याद्वेसरोऽश्वतरो मतः ।
#पदात,पत्ति,पादात,पदातिक,पदाति,पद्ग,पदग,पादचारिन्
पदातपत्तिपादातपदातिकपदातयः ।
पद्गश्च पदगश्चेति कथ्यन्ते पादचारिणः ॥ ४५० ॥
#दूष्य,स्थुल,पटकुटी,गुणलयनी,केणिका
दूष्यं स्थुलं पटकुटी गुणलयनी केणिका च निर्दिष्टा ।
#ध्रुवक,शिवक,शङ्कु,पुष्पलक,कीलक
ध्रुवकः शिवकः शङ्कुः पुष्पलकः कीलकः प्रोक्तः ॥ ४५१ ॥
#यात्रा,प्रयाण,प्रस्थान
#निवेश,शिविर
यात्रा प्रयाणं प्रस्थानं निवेशः शिविरं स्मृतम् ।
#अवस्कन्द,प्रपात,सौप्तिक
अवस्कन्दः प्रपातश्च सौप्तिकं च निगद्यते ॥ ४५२ ॥
#सङ्ग्राम,समिति,समित्,समर,संख्य,समीक,रण,युद्ध,युध्,प्रधन,मृध,समुदय,संयत्,कलि,संयुग,द्वन्द्व,आयोधन,सम्प्रहार,कलह,आक्रन्द,आहव,अभ्यागम,संस्फोट,प्रविदारण,प्रहरण,अनीक,आजि,सङ्गर,सम्पराय,समाघात,प्रघात,समाह्वय,जन्य,अभिसम्पात,सम्मर्द,विग्रह
सङ्ग्रामः समितिः समिच्च समरं संख्यं समीकं रणं,
युद्धं युत्प्रधनं मृधं समुदयः संयत्कलिः संयुगम् ।
द्वन्द्वायोधनसम्प्रहारकलहाक्रन्दाहवाभ्यागमाः,
संस्फोटप्रविदारणप्रहरणानीकाजयः सङ्गरः ॥ ४५३ ॥
सम्परायः समाघातः प्रघातश्च समाह्वयः ।
जन्यं स्यादभिसम्पातः सम्मर्दो विग्रहस्तथा ॥ ४५४ ॥
#अभियाति,अराति,अमित्र,रिपु,प्रतिपक्ष,विपक्ष,विरोधिन्,अरि,अहित,असहन,जिघांसु,परिपन्थिन्,पर,असुहृद्,प्रत्यर्थिन्,पर्यवस्थातृ,द्वेषिन्,वैरिन्,शात्रव,शत्रु,सपत्न,भ्रातृव्य,प्रत्यनीक,द्विषत्
अभियातिररातिरमित्ररिपू,
प्रतिपक्षविपक्षविरोध्यरयः ।
अहितोऽसहनश्च जिघांसुरिति,
प्रथिताः परिपन्थिपरासुहृदः ॥ ४५५ ॥
;p{0053}
प्रत्यर्थी पर्यवस्थाता द्वेषी वैरी च शात्रवः ।
शत्रुः सपत्नो भ्रातृव्यः प्रत्यनीको द्विषन्मतः ॥ ४५६ ॥
#पृतना,सेना,ध्वजिनी,पताकिनी,वाहिनी,बल,सैन्य,चक्र,चमू,वरूथिनी,अनीकिनी,अनीक
पृतना सेना ध्वजिनी पताकिनी वाहिनी बलं सैन्यम् ।
चक्रं चमूर्वरूथिन्यनीकिनी स्यादनीकं च ॥ ४५७ ॥
#वैजयन्ती,पताका,केतु,केतन,ध्वज
वैजयन्ती पताका च केतुः स्यात्केतनं ध्वजः ।
#उच्चूल,अवचूल,ऊर्ध्वमुखकूर्चक,अधोमुखकूर्चक
अस्योच्चूलावचूलाख्यावूर्ध्वाधोमुखकूर्चकौ ॥ ४५८ ॥
#सन्नाह,कवच,वर्मन्,तनुत्राण,उरश्छद,जगर,कङ्कट,माठी,दंशन,जालिका
सन्नाहः कवचं वर्म तनुत्राणमुरश्छदः ।
जगरः कङ्कटो माठी दंशनं जालिका स्मृता ॥ ४५९ ॥
#खेटक,फलक,चर्मन्,आवरण
खेटकं फलकं चर्म प्रोक्तमावरणं बुधैः ।
#वर्मित,कवचित,सन्नद्ध,दंशित
वर्मितः स्यात्कवचितः सन्नद्धो दंशितस्तथा ॥ ४६० ॥
#सर्वाभिसार,सर्वसन्नहन
सर्वाभिसारमिच्छन्ति सर्वसन्नहनं बुधाः ।
#अभिनिर्याण,अभिषेणन
यत्सेनयाभिनिर्याणं स्मृतं तदभिषेणनम् ॥ ४६१ ॥
#हेति,शस्त्र,प्रहरण,आयुध,अस्त्र
हेतिः शस्त्रं प्रहरणमायुधमस्त्रं चतुर्विधं तच्च ।
#मुक्तामुक्त,अमुक्त,करमुक्त,यन्त्रमुक्त
मुक्तामुक्तममुक्तं करमुक्तं यन्त्रमुक्तं च ॥ ४६२ ॥
शक्त्यादि पाणिमुक्तं स्यादमुक्तं क्षुरादिकम् ।
मुक्तामुक्तं तु यष्ट्यादि यन्त्रमुक्तं शरादिकम् ॥ ४६३ ॥
#अस्त्र,धनुष्,इष्वास,कोदण्ड,धन्वन्,कार्मुक,चाप
अस्त्रं धनुरिष्वासं कोदण्डं धन्व कार्मुकं चापम् ।
#बाणासन,द्रुणा,मौर्वी,ज्या,सिञ्जिनी,गुण,जीवा
बाणासनं द्रुणा स्यान्मौर्वी ज्या सिञ्जिनी गुणो जीवा ॥ ४६४ ॥
#तूणीर,उपासङ्ग,तूण,तूणी,निषङ्ग,इषुधि,बाणाश्रय,कलाप
#कार्मुककोटि,अटनि
तूणीरमुपासङ्गस्तूणं तूणी निषङ्ग इषुधिश्च ।
बाणाश्रयः कलापः कार्मुककोटिर्भवेदटनिः ॥ ४६५ ॥
#कङ्क,पत्त्र,शर,मार्गण,बाण,चित्रपुङ्ख,विशिख,इषु,कलम्ब,सायक,प्रदर,काण्ड,पृषत्क,पत्त्रिन्,खग,शिलीमुख,रोप
कङ्कपत्त्रशरमार्गणबाणाश्चित्रपुङ्खविशिखेषुकलम्बाः ।
सायकप्रदरकाण्डपृषत्काः पत्त्रिणः खगशिलीमुखरोपाः ॥ ४६६ ॥
;p{0054}
#प्रक्ष्वेडन,एषण,नारा
सर्वायसस्तु बाणः प्रक्ष्वेडन एषणश्च नाराचः ।
#काण्डभेद,तीरी,तद्बल,दण्डासन
तीरीतद्बलदण्डासनादयः काण्डभेदाः स्युः ॥ ४६७ ॥
#पत्त्रपाली,वाज
#कर्तरी,पुङ्ख
पत्त्रपाली भवेद्वाजः कर्तरी पुङ्ख उच्यते ।
#वेध्य,लक्ष्य,शरव्य,निमित्त
वेध्यं लक्ष्यं शरव्यं च निमित्तं च समं विदुः ॥ ४६८ ॥
#अर्धचन्द्र,क्षुरप्र
#धाराग्र,मुख
अर्धचन्द्रक्षुरप्रादि धाराग्रं मुखमुच्यते ।
#आराग्र
आराग्रं तु मुखं तेषां पुष्पपत्त्रादिभेदतः ॥ ४६९ ॥
#बाणमुक्ति,व्यवच्छेद
#दीप्ति,वेग_तीव्रता
बाणमुक्तिर्व्यवच्छेदो दीप्तिर्वेगस्य तीव्रता ।
#अभ्यास,योग्या
#श्रमस्थान,खलूरिका
अभ्यासः कथ्यते योग्या श्रमस्थानं खलूरिका ॥ ४७० ॥
#लघुहस्त,शीघ्रवेधिन्
#कृतपुङ्ख,शिक्षित
लघुहस्तः शीघ्रवेधी कृतपुङ्खस्तु शिक्षितः ।
#अपराद्धेषु
स भवेदपराद्धेषुर्यस्य लक्ष्याच्च्युतः खगः ॥ ४७१ ॥
#निस्त्रिंश,करबाल,खड्ग,कौक्षेयक,कृपाण,रिष्टि,असि,चन्द्रहास,तरवारि,मण्डलाग्र
निस्त्रिंशः करबालः खड्गः कौक्षेयकः कृपाणः स्यात् ।
रिष्टिरसिचन्द्रहासौ तरवारिर्मण्डलाग्रं च ॥ ४७२ ॥
#कोश,प्रत्याकार,खड्गपिधान
#त्सरु,मुष्टि
कोशः प्रत्याकारः खड्गपिधानं त्सरुर्भवेन्मुष्टिः ।
#असिपुत्रिका,असिधेनु,क्षुरिका,पत्त्र,शस्त्रिका
असिपुत्रिकासिधेनुः क्षुरिका पत्त्रं च शस्त्रिका ज्ञेया ॥ ४७३ ॥
#परश्वध,कुठार,परशु,स्वधिति
परश्वधः कुठारः स्यात्परशुः स्वधितिस्तथा ।
#निशात,निशित,धौत,तेजित
निशातं निशितं धौतं तेजितं च समं स्मृतम् ॥ ४७४ ॥
#प्रास,कुन्त
#मुद्गर,द्रुघण
प्रासो निगदितः कुन्तो मुद्गरो द्रुघणः स्मृतः ।
#क्रकच,करपत्त्र
#परिघ,परिघातन
क्रकचं करपत्त्रं स्यात्परिघः परिघातनः ॥ ४७५ ॥
#यष्टि,पट्टिस,दुःस्फोट,मुखण्डी,शङ्कु,शक्ति,भिन्दिपाल,गदा,दण्ड,चक्र,शस्त्र_जाति
यष्टिपट्टिसदुःस्फोटमुखण्डीशङ्कुशक्तयः ।
भिन्दिपालगदादण्डचक्राद्याः शस्त्रजातयः ॥ ४७६ ॥
;p{0055}
#मारण,निशरण,निवर्हण,सूदन,निरसन,निशुम्भन,घातन,प्रशमन,प्रमापण,वर्जन,विशसन,प्रवासन,निर्वापण,निर्वासन,कदन,व्यापादन,निर्ग्रन्थन,आलम्भ,प्रमया,हिंसा,संज्ञपन
मारणं निशरणं निवर्हणं,
सूदनं निरसनं निशुम्भनम् ।
घातनं प्रशमनं प्रमापणं,
वर्जनं विशसनं प्रवासनम् ॥ ४७७ ॥
निर्वापणनिर्वासनकदनव्यापादनानि तुल्यानि ।
निर्ग्रन्थनमालम्भः प्रमया हिंसा च संज्ञपनम् ॥ ४७८ ॥
#नष्ट,गृहीतदिक्,कान्दिशीक,भयद्रुत
नष्टो गृहीतदिक् प्रोक्तः कान्दिशीको भयद्रुतः ।
#प्रस्कन्न,पतित
#जितकाशिन्,जिताहव
प्रस्कन्नः पतितो ज्ञेयो जितकाशी जिताहवः ॥ ४७९ ॥
#शुद्धान्त,अवरोध,अन्तःपुर
शुद्धान्तमवरोधश्च राज्ञोऽन्तःपुरमुच्यते ।
#कृताभिषेका,महिषी
#भट्टिनी
कृताभिषेका महिषी भट्टिन्य इतराः स्मृताः ॥ ४८० ॥
#रामा,वामा,वामनेत्रा,पुरन्ध्री,नारी,भीरु,भामिनी,कामिनी,योषा,योषित्,वासिता,वर्णिनी,स्त्री,सीमन्तिनी,अङ्गना,सुन्दरी,अबला,महिला,ललना,प्रमदा,रमणी,नितम्बिनी,वनिता,दयिता,प्रतीपदर्शिनी,कान्ता,वधू,वशा,युवति
रामा वामा वामनेत्रा पुरन्ध्री,
नारी भीरुर्भामिनी कामिनी च ।
योषा योषिद्वासिता वर्णिनी स्त्री,
स्यात्सीमन्तिन्यङ्गना सुन्दरी च ॥ ४८१ ॥
अबला महिला ललना प्रमदा रमणी नितम्बिनी वनिता ।
दयिता प्रतीपदर्शिन्युक्ता कान्ता वधूर्वशा युवतिः ॥ ४८२ ॥
#कुमारी,कन्या
#किञ्चित्प्रौढा,सुवासिनी
कुमारी कथिता कन्या किञ्चित्प्रौढा सुवासिनी ।
#वर्या,पतिंवरा
#नग्ना,कौटवी
वर्या पतिंवरा प्रोक्ता नग्ना प्रोक्ता च कौटवी ॥ ४८३ ॥
#अदृष्टरजस्,नग्निका
अदृष्टरजसं नारीं नग्निकां ब्रुवते बुधाः ।
#वधूटी,चिरण्टी,द्वितीयवयस्
वधूटी च चिरण्टी च द्वितीयवयसौ स्त्रियौ ॥ ४८४ ॥
#अर्द्धवृद्धा,कात्यायनिका
अर्द्धवृद्धा तु या नारी सा कात्यायनिका स्मृता ।
#पुनर्भू,दिधिषू
#वृषस्यन्ती,रतार्थिनी
पुनर्भूर्दिधिषूः प्रोक्ता वृषस्यन्ती रतार्थिनी ॥ ४८५ ॥
;p{0056}
#पतिवत्नी,जीवत्पति
#जीवतोका,जीवसू
पतिवत्नी जीवत्पतिर्जीवतोका च जीवसूः ।
#निर्वीरा
रहिता पतिपुत्राभ्यां निर्वीरेत्यभिधीयते ॥ ४८६ ॥
#विश्वस्ता,विधवा
#पुष्पहीना,निष्फला
विश्वस्ता विधवा प्रोक्ता पुष्पहीना च निष्कला ।
#श्रमणा,भिक्षुकी,मुण्डा
#वयस्या,आली,सखी
श्रमणा भिक्षुकी मुण्डा वयस्याली सखी स्मृता ॥ ४८७ ॥
#अवी,उदक्या,रजस्वला,आत्रेयिका,पुष्पवती
अवीरुदक्या च रजस्वला स्यात्,
आत्रेयिका पुष्पवती च नारी ।
#राका,जातरजस्
#नश्यत्प्रसूति,भिन्दु
राका भवेज्जातरजास्तु कन्या,
नश्यत्प्रसूतिः कथिता च भिन्दुः ॥ ४८८ ॥
#मुख्या,वरारोहा,वरस्त्री,मत्तकाशिनी
मुख्या नारी वरारोहा वरस्त्री मत्तकाशिनी ।
#विदग्धा,मत्ता,वाणिनी
स्त्री विदग्धा च मत्ता च वाणिनीत्यभिधीयते ॥ ४८९ ॥
#रूपाजीवा,वेश्या,गणिका,पण्याङ्गना,क्षुद्रा
रूपाजीवा वेश्या गणिका पण्याङ्गना तथा क्षुद्रा ।
#राजकुलप्रतिबद्धा,वारस्त्री,वारमुख्या
राजकुलप्रतिबद्धा वारस्त्री वारमुख्या च ॥ ४९० ॥
#गाणिक्य
गाणिक्यं गणिकानां च समूहः कथ्यते बुधैः ।
#असिक्नी,अन्तःपुरप्रेष्या
#दूती,सञ्चारिका
असिक्न्यन्तःपुरप्रेष्या दूती सञ्चारिका स्मृता ॥ ४९१ ॥
#कुट्टिनी,शम्भली,चुन्दी
#सैरन्ध्री,गन्धकारिका
कुट्टिनी शम्भली चुन्दी सैरन्ध्री गन्धकारिका ।
#पोटा,वोटा,चेटी,दासी,कुट्टहारिका
पोटा वोटा तथा चेटी दासी स्यात्कुट्टहारिका ॥ ४९२ ॥
#पाञ्चालिका,पुत्रिका
पाञ्चालिका पुत्रिका स्यात्काष्ठदन्तादिनिर्मिता ।
#लेप्यमयी,अञ्जलिकारिका
स्मृता लेप्यमयी स्त्री तु बुधैरञ्जलिकारिका ॥ ४९३ ॥
#दाराः,क्षेत्र,कलत्र,भार्या,सहचरी,वधू,सधर्मचारिणी,पत्नी,जाया,गृहिणी,गृहा
दाराः क्षेत्रं कलत्रं च भार्या सहचरी वधूः ।
सधर्मचारिणी पत्नी जाया च गृहिणी गृहाः ॥ ४९४ ॥
;p{0057}
#उपयाम,परिणयन,पाणिग्रहण,विवाह,उद्वाह
उपयामः परिणयनं पाणिग्रहणं विवाह उद्वाहः ।
#कुलबालिका,कुलस्त्री
#पतिव्रता,सुचरिता,सती,साध्वी
कुलबालिका कुलस्त्री पतिव्रता सुचरिता सती साध्वी ॥ ४९५ ॥
#पांशुला,बन्धुकी,स्वैरिणी,असती,पुंश्चली,इत्वरी,धर्षिणी,कुलटा
#अविनीता,अभिसारिका
पांशुला बन्धुकी स्वैरिण्यसती पुंश्चलीत्वरी ।
धर्षिणी कुलटा प्रोक्ता त्वविनीताभिसारिका ॥ ४९६ ॥
#कान्त,कमितृ,पति,वरयितृ,भर्तृ,भोक्तृ,धव,रुच्य,अभीक,वर,अभिक,रमण,प्राणाधिनाथ,अनुग
कान्तः स्यात्कमिता पतिर्वरयिता भर्ता च भोक्ता धवो,
रुच्याभीकवराभिकाश्च रमणः प्राणाधिनाथोऽनुगः ।
#सूनु,सन्तति,आत्मज,तनुज,पुत्र,प्रसूति,सुत,तुक्,तोक,तनय,नन्दन,अपत्य
सूनुः सन्ततिरात्मजश्च तनुजः पुत्रः प्रसूतिः सुतः,
तुक् तोकं तनयश्च नन्दन इति प्राज्ञैरपत्यं स्मृतम् ॥ ४९७ ॥
#आपन्नसत्त्वा,गुर्वी,अन्तर्वत्नी,गर्भिणी
आपन्नसत्त्वा गुर्वी स्यादन्तर्वत्नी च गर्भिणी ।
#दोहद,दौहृद,श्रद्धा,लालसा
दोहदं दौहृदं श्रद्धा लालसा च समाः स्मृताः ॥ ४९८ ॥
#सूतिमास,वैजनन
#गर्भ,भ्रूण
सूतिमासो वैजननो गर्भो भ्रूण इति स्मृतः ।
#अरिष्टगृह,सूतिकाभवन
अरिष्टगृहमिच्छन्ति सूतिकाभवनं बुधाः ॥ ४९९ ॥
#विजाता,प्रजाता,प्रसूता
विजाता च प्रजाता च प्रसूता स्त्री निगद्यते ।
#गर्भाशय,जरायु
#उल्व,कलल
गर्भाशयो जरायुः स्यादुल्वं च कललं स्मृतम् ॥ ५०० ॥
#कन्यापुत्र,कानीन
#नाटेर,नटीसुत
कन्यापुत्रस्तु कानीनो नाटेरः स्यान्नटीसुतः ।
#बन्धुक,बन्धुकीपुत्र
#गोप्य,दासीसुत
बन्धुको बन्धुकीपुत्रो गोप्यो दासीसुतः स्मृतः ॥ ५०१ ॥
#बाल,पाक,अर्भक,गर्भ,पोत,पृथुक,शिशु,शाव,डिम्भ
#बटु,माणवक
बालः पाकोऽर्भको गर्भः पोतश्च पृथुकः शिशुः ।
शावो डिम्भश्च विज्ञेयो वटुर्माणवको मतः ॥ ५०२ ॥
#प्रवयस्,स्थविर,वृद्ध,यातयाम
प्रवयाः स्थविरो वृद्धो यातयामश्च कथ्यते ।
#जरा,विस्रसा
#दारक,तरुण,युवन्
जरा तु विस्रसा प्रोक्ता दारकस्तरुणो युवा ॥ ५०३ ॥
;p{0058}
#अम्बा,सवित्री,जननी,मातृ
#वप्तृ,तात,जनक,पितृ
अम्बा सवित्री जननी च माता,
वप्ता च तातो जनकः पिता च ।
#स्नुषा,जनी,पुत्रवधू,वधू
स्नुषा जनी पुत्रवधूर्वधूः स्यात्,
#प्रजावती,भ्रातृवधू
प्रजावती भ्रातृवधूः स्मृता च ॥ ५०४ ॥
#दुहिता,तनया,पुत्री
#जामातृ,दुहितृ_पति
दुहिता तनया पुत्री जामाता दुहितुः पतिः ।
#दौहित्र,नप्तृ,पौत्र
दौहित्रस्तत्सुतो नप्ता स च पौत्रश्च कथ्यते ॥ ५०५ ॥
#अग्रज,पूर्वज,ज्येष्ठ
#कनिष्ठ,अवरज,अनुज
अग्रजः पूर्वजो ज्येष्ठः कनिष्ठोऽवरजोऽनुजः ।
#भ्रातृव्य,भ्रातृपुत्र,भ्रात्रीय,भ्रातृज
भ्रातृव्यो भ्रातृपुत्रः स्याद् भ्रात्रीयो भ्रातृजस्तथा ॥ ५०६ ॥
#धात्री,उपमाता
#भगिनी,जामि,स्वसृ
धात्री स्यादुपमाता भगिनी जामिः स्वसा च विज्ञेया ।
#स्वस्रीय,जामेय,भागिनेय
तत्पुत्रः स्वस्रीयो जामेयो भागिनेयः स्यात् ॥ ५०७ ॥
#समानोदर्य,सोदर्य,सगर्भ,सोदर
समानोदर्यसोदर्यसगर्भाः सोदराः समाः ।
#यातृ
भ्रातृवर्गस्य या जाया यातरस्ताः परस्परम् ॥ ५०८ ॥
#आत्मीय,स्वजन,बन्धु,आप्त,ज्ञाति,बान्धव,सनाभि,सपिण्ड,सगोत्र
आत्मीयः स्वजनो बन्धुराप्तो ज्ञातिश्च बान्धवः ।
सनाभयः सपिण्डाश्च सगोत्राश्च समाः स्मृताः ॥ ५०९ ॥
#तनु,तनू,संहनन,शरीर,कलेवर,विग्रह,देह,काय,अङ्ग,वपुस्,वर्ष्मन्,पुर,पिण्ड,क्षेत्र,गात्र,घन,मूर्ति
तनुस्तनूः संहननं शरीरं,
कलेवरं विग्रहदेहकायाः ।
अङ्गं वपुर्वर्ष्म पुरं च पिण्डं,
क्षेत्रं च गात्रं च घनश्च मूर्तिः ॥ ५१० ॥
#अंह्रि,पाद,चरण
#पाणि,शय,पञ्चशाख,कर,हस्त
अंह्रिः पादश्चरणः पाणिः शयपञ्चशाखकरहस्ताः ।
#कामाङ्कुश,कररुह,पुनर्नव,पाणिज,नख,नखर
कामाङ्कुशाः कररुहाः पुनर्नवाः पाणिजा नखा नखराः ॥ ५११ ॥
;p{0059}
#काञ्चीपद,कलत्र,जघन,श्रोणी,ककुद्मती
काञ्चीपदं कलत्रं जघनं श्रोणी ककुद्मती ज्ञेया ।
#आरोह,नितम्ब,कटी,कटीर,त्रिकस्थान
आरोहश्च नितम्बः कटी कटीरं त्रिकस्थानम् ॥ ५१२ ॥
#गुद,पायु,अपान
#कटिप्रोथौ,स्फिजौ,पुतौ
गुदः पायुरपानं स्यात्कटिप्रोथौ स्फिजौ पुतौ ।
#कुकुन्दरौ,जघनकूपकौ
कुकुन्दरौ समाचष्टे जनो जघनकूपकौ ॥ ५१३ ॥
#भग,योनि,उपस्थ,वराङ्ग,स्मरमन्दिर
भगो योनिरुपस्थश्च वराङ्गं स्मरमन्दिरम् ।
#शिश्न,शेफ,मेढ्र,मेहन,शेफस्
शिश्नः शेफोऽथ मेढ्रश्च तुल्ये मेहनशेफसी ॥ ५१४ ॥
#जानु,अष्ठीवत्
#प्रसृता,जङ्घा
#घुण्टक,गुल्फ
जानुः स्यादष्ठीवान् प्रसृता जङ्घा च घुण्टको गुल्फः ।
#ऊरु,सक्थि
#पिचण्ड,जठर,उदर,तुन्द,कुक्षि,गर्भ
ऊरुः सक्थि पिचण्डं जठरोदरतुन्दकुक्षिगर्भाः स्युः ॥ ५१५ ॥
#अङ्गुल्यः,करशाखाः
#कर्ण,श्रोत्र,श्रुति,श्रव,श्रवण
अङ्गुल्यः करशाखाः कर्णः श्रोत्रं श्रुतिः श्रवः श्रवणम् ।
#ग्रीवा,धमनि,मन्या,शिरोधरा,कन्धरा
#गल,कण्ठ
ग्रीवा धमनिर्मन्या शिरोधरा कन्धरा गलः कण्ठः ॥ ५१६ ॥
#कम्बुग्रीवा
रेखात्रयाङ्किता ग्रीवा  कम्बुग्रीवेति कथ्यते ।
#अवलग्न,विलग्न,मध्यम,मध्य
अवलग्नं विलग्नं च मध्यमं मध्यमुच्यते ॥ ५१७ ॥
#मुण्ड,उत्तमाङ्ग,मस्तक,मौलि,शिरस्,शीर्ष,मूर्धक
मुण्डोत्तमाङ्गमस्तकमौलिशिरःशीर्षमूर्धकानि स्युः ।
#तुण्ड,वदन,वक्त्र,लपन,मुख,आस्य,आनन
तुण्डं वदनं वक्त्रं लपनं मुखमास्यमाननं च समम् ॥ ५१८ ॥
#दृक्,दृष्टि,नेत्र,लोचन,चक्षुष्,नयन,अम्बक,ईक्षण,अक्षि
दृग्दृष्टिनेत्रलोचनचक्षुर्नयनाम्बकेक्षणाक्षीणि ।
#अश्रु,वाष्प,रोदन,नयनजल,अश्र,अस्रु
अश्रूणि वाष्परोदननयनजलाश्रास्रुनामानि ॥ ५१९ ॥
#नयनोपान्त,अपाङ्ग
#कनीनिका,नयनमध्यतारा
नयनोपान्तमपाङ्गः कनीनिका नयनमध्यतारा च ।
#कूर्प
#सृक्वन्,ओष्ठपर्यन्त
कूर्पं भ्रुवोश्च मध्यं सृक्व स्यादोष्ठपर्यन्तः ॥ ५२० ॥
;p{0060}
#सिङ्घिनी,नासिका,नासा,घ्राण,घोणा
सिङ्घिनी नासिका नासा घ्राणं घोणा च कथ्यते ।
#रसज्ञा,रसना,जिह्वा
#तालु,काकुद
रसज्ञा रसना जिह्वा तालु काकुदमुच्यते ॥ ५२१ ॥
#दोस्,प्रवेष्ट,भुज,बाहु,भुजा
दोः प्रवेष्टो भुजो बाहुर्भुजा च स्मर्यते बुधैः ।
#गण्ड,गल्ल,कपोल,हनु
गण्डो गल्लः कपोलश्च हनुस्तुल्यार्थवाचकाः ॥ ५२२ ॥
#मुष्क,अण्ड,वृषण,कोश
#सङ्ग्राह,मुष्टि
मुष्कोऽण्डं वृषणः कोशः सङ्ग्राहो मुष्टिरुच्यते ।
#जत्रु
#ऊरुसन्धि,वङ्क्षण
जत्रु वक्षोंऽसयोः सन्धिरूरुसन्धिश्च वङ्क्षणः ॥ ५२३ ॥
#रोमन्,तनूरुह
#पक्ष्म,नयनगतरोमन्
#श्मश्रु,मुखगतरोमन्
रोम तनूरुहमुक्तं नयनगतं पक्ष्म मुखगतं श्मश्रु ।
#अधर,दन्तच्छद,ओष्ठ,दन्तवासस्
अधरो दन्तच्छद ओष्ठ उच्यते दन्तवासश्च ॥ ५२४ ॥
#चिबुक
#ललाट,अलिक
#भुजाग्र,अंस
ओष्ठस्याधश्चिबुकं ललाटमलिकं भुजाग्रमंसं च ।
#कक्षा,बाहुमूल
#घाटा,अवटु,कृकाटिका
कक्षां च बाहुमूलं घाटामवटुं कृकाटिकामाहुः ॥ ५२५ ॥
#उरसिज,कुच,वक्षोरुह,पयोधर,स्तन
उरसिजकुचवक्षोरुहपयोधराः स्तनसमाननामानि ।
#कुचमुख,चूचुक,वृन्त,शिखा
उक्ताः कुचमुखचूचुकवृन्तानि शिखा च तुल्यानि ॥ ५२६ ॥
#भुजमध्य,उरस्,वक्षस्,हृदयस्थान,वत्स
भुजमध्यमुरो वक्षो हृदयस्थानं च वत्समिच्छन्ति ।
#दशन,द्विज,दन्त,रद,रदन
एकार्थाः कथ्यन्ते दशनद्विजदन्तरदरदनाः ॥ ५२७ ॥
#क्रोड,अङ्क,उत्सङ्ग,प्राग्भाग
क्रोडमङ्कस्तथोत्सङ्गः प्राग्भागो वपुषः स्मृतः ।
#पृष्ठ,पश्चिमभाग
#कटि,शीर्षक
पृष्ठं स्यात्पश्चिमो भागः कटौ च कटिशीर्षकौ ॥ ५२८ ॥
#जीवस्थान,मर्मन्
#पादाग्र,प्रपद
जीवस्थानं भवेन्मर्म पादाग्रं प्रपदं मतम् ।
#सीमन्त
सीमन्तः कथ्यते स्त्रीणां केशमध्ये तु पद्धतिः ॥ ५२९ ॥
#केश,शिरसिज,मूर्धज,कच,चिकुर,शिरोरुह,बाल
केशाः शिरसिजमूर्धजकचचिकुरशिरोरुहाः स्मृता वालाः ।
#वेणी,धम्मिल्ल,कुन्तल,कबरी
तद्बन्धविशेषाः स्युर्वेणी धम्मिल्लकुन्तलकवर्यः ॥ ५३० ॥
;p{0061}
#हस्त,पक्ष,पाश
हस्तः पक्षः पाशः केशेषु बहुत्ववाचकाः शब्दाः ।
#अलक
#भ्रमरक
अलकं कुटिलाः केशा भ्रमरकमुक्तं ललाटस्थम् ॥ ५३१ ॥
#शिखा,काकपक्ष,शिखण्डिका
बालानां तु शिखा प्रोक्ता काकपक्षः शिखण्डिका ।
#पलित,पाण्डुर
#जटा,सटा
पलितं पाण्डुराः केशा व्रतिनां तु जटा सटा ॥ ५३२ ॥
#मणिबन्ध,पाणिमूल
#कफणि,कूर्पर
मणिबन्धः पाणिमूलं कफणिः कूर्परः स्मृतः ।
#प्रकोष्ठ
#प्रकाण्ड
तयोर्मध्यं प्रकोष्ठः स्यात्प्रकाण्डः कूर्परांसयोः ॥ ५३३ ॥
#चेतस्,चित्त,मनस्,स्वान्त,हृदय,मानस
चेतश्चित्तं मनः स्वान्तं हृदयं मानसं समम् ।
#एकायन,एकाग्र,एकतान
एकायनं तथैकाग्रमेकतानं च तद्गतम् ॥ ५३४ ॥
#आधि,मानसी-पीडा
#वाञ्छितार्थ,मनोरथ
आधिस्तु मानसी पीडा वाञ्छितोऽर्थो मनोरथः ।
#ख,अक्ष,इन्द्रिय,स्रोतस्,हृषीक,करण
खमक्षमिन्द्रियं स्रोतो हृषीकं करणं स्मृतम् ॥ ५३५ ॥
#कर
मध्याङ्गुलीकूर्परयोर्मध्ये प्रामाणिकः करः ।
#रत्नि,बद्धमुष्टिकर
#अरत्नि,सकनिष्ठिक
बद्धमुष्टिकरो रत्निररत्निः सकनिष्ठिकः ॥ ५३६ ॥
#सम्पिण्डिताङ्गुलि,मृष्टि
#प्रसृति,कुञ्चिताङ्गुलि
सम्पिण्डिताङ्गुलिर्मुष्टिः प्रसृतिः कुञ्चिताङ्गुलिः ।
#प्रसारिताङ्गुलि,पाणि,प्रतल,तल
प्रसारिताङ्गुलिः पाणिः कथ्यते प्रतलस्तलः ॥ ५३७ ॥
#प्रादेश
#ताल
प्रादेशः स्यात्प्रदेशिन्या तालो मध्यमया भवेत् ।
#गोकर्ण
#वितस्ति
गोकर्णोऽनामया प्रोक्तो वितस्तिः स्यात्कनिष्ठया ॥ ५३८ ॥
#आकल्प,मण्डन,वेष,प्रतिकर्मन्,प्रसाधन,भूषण,अलङ्कार,नेपथ्य,आभरण
आकल्पो मण्डनं वेषः प्रतिकर्म प्रसाधनम् ।
भूषणं स्यादलङ्कारो नेपथ्याभरणे तथा ॥ ५३९ ॥
#समालभन,चर्चा,मार्ष्टि,स्थासक,हस्तबिम्ब
#परिष्कार,भूषण
समालभनमिच्छन्ति चर्चां मार्ष्टिं च सूरयः ।
स्थासकं हस्तविम्बं स्यात्परिष्कारश्च भूषणम् ॥ ५४० ॥
#तिलक,तमालपत्त्र,चित्रक,विशेषक,पुण्ड्र
तिलकं तमालपत्त्रं चित्रकमुक्तं विशेषकः पुण्ड्रम् ।
#ललाटिका
रचिता ललाटपट्टे ललाटिका कथ्यते रेखा ॥ ५४१ ॥
;p{0062}
#पत्रवल्ली
भुजशिखरस्तनमण्डलकपोलकण्ठेषु विरचिता कुशलैः ।
अनुलेपनेन लेखा निगद्यते पत्रवल्लीति ॥ ५४२ ॥
#कुङ्कुम,घुसृण,वर्ण,लोहितचन्दन,काश्मीरज,कालेय,जागुड
कुङ्कुमं घुसृणं वर्णं प्रोक्तं लोहितचन्दनम् ।
काश्मीरजं च विद्वद्भिः कालेयं जागुडं स्मृतम् ॥ ५४३ ॥
#चन्दन,मलयज,श्रीखण्ड,रोहणद्रुम
चन्दनं स्यान्मलयजं श्रीखण्डं रोहणद्रुमः ।
#मृगनाभि,मृगमद,कस्तूरिका
मृगनाभिर्मृगमदः प्रोक्ता कस्तूरिका बुधैः ॥ ५४४ ॥
#कर्पूर,घनसार
#काकतुण्ड,अगरु
कर्पूरो घनसारः स्यात्काकतुण्डोऽगरुः स्मृतः ।
#ताम्बूल,क्रमुक
#अङ्गराग,विलेपन
ताम्बूलं क्रमुकं प्रोक्तमङ्गरागो विलेपनम् ॥ ५४५ ॥
#उपसंव्यान,परिधान,अन्तरीय,निवसन
उपसंव्यानं परिधानमन्तरीयं च निवसनं तुल्यम् ।
#प्रावरण,संव्यान,प्रच्छादन,उत्तरीय
प्रावरणं संव्यानं प्रच्छादनमुत्तरीयं च ॥ ५४६ ॥
#अर्धोरुक,चण्डातक
अर्धोरुकं वरस्त्रीणां वासश्चण्डातकं स्मृतम् ।
#परिधानांशुकग्रन्थि,नीवी,उच्चय
परिधानांशुकग्रन्थिः प्रोक्ता नीवी तथोच्चयः ॥ ५४७ ॥
#चेल,चीर,वासस्,कर्पट,आच्छादन,निवसन,अम्बर,अंशुक,वस्त्र,सिचय,पट,पोट
चेलं चीरं वासः कर्पटमाच्छादनं निवसनं च ।
अम्बरमंशुकमुक्तं वस्त्रं सिचयः पटः पोटः ॥ ५४८ ॥
#त्वग्ज,सूत्रज,कृमिज,रोमज
चतुर्विधं तु विज्ञेयं त्वक्सूत्रकृमिरोमजम् ।
#पत्त्रोर्ण,धौतकौशेय,दुकूल,क्षौम
पत्त्रोर्णं धौतकौशेयं दुकूलं क्षौममिष्यते ॥ ५४९ ॥
#कार्पास,बादर
#वस्त्र_अन्त,अञ्चल
कार्पासं वादरं प्रोक्तं वस्त्रस्यान्तो मतोऽञ्चलः ।
#अहत,नव-वासस्
#जीर्ण-वासस्,पटच्चर
अहतं स्यान्नवं वासो जीर्णमुक्तं पटच्चरम् ॥ ५५० ॥
#धौत,उद्गमनीय,वर्ति,वस्ति,दशा,सिच्
धौतमुद्गमनीयं च वर्तिर्वस्तिर्दशाः सिचः ।
#आविक,औरभ्र,रल्लक,ऊर्णायु,कम्बल
एकार्था आविकौरभ्ररल्लकोर्णायुकम्बलाः ॥ ५५१ ॥
;p{0063}
#कञ्चुक,वारवाण
#कूर्पास,निचोलक
कञ्चुको वारवाणः स्यात्कूर्पासश्च निचोलकः ।
#स्रज्,माला,माल्य
#गर्भक
स्रग्माला माल्यमाख्यातं केशमध्ये तु गर्भकः ॥ ५५२ ॥
#प्रभ्रष्टक
#ललामक
प्रभ्रष्टकं शिखालम्बि पुरो न्यस्तं ललामकम् ।
#वैकक्षक
तिर्यग्वक्षसि विक्षिप्तं वैकक्षकमुदाहृतम् ॥ ५५३ ॥
#प्रालम्बक
ग्रीवायां लम्बितं प्राज्ञैः प्रालम्बकमिति स्मृतम् ।
#आपीड,शेखर,उत्तंस,अवतंस,शिरःस्रज्
आपीडः शेखरोत्तंसावतंसाः शिरसि स्रजः ।
#कर्णपूर,उत्तंस,अवतंसक
कर्णपूरेऽपि दृश्येते तथोत्तंसावतंसकौ ॥ ५५४ ॥
#जतु,यावक,लाक्षा,अलक्तक
#सिक्थक,मधूच्छिष्ट
जतुयावकलाक्षाऽलक्तकाः समाः सिक्थकं मधूच्छिष्टम् ।
#कज्जल,अञ्जन
#आदर्श,दर्पण,मुकुर
कज्जलमञ्जनमभिहितमादर्शो दर्पणो मुकुरः ॥ ५५५ ॥
#ताडङ्क,ताडपत्त्र,कुण्डल,कर्णवेष्टन
ताडङ्कस्ताडपत्त्रं स्यात्कुण्डलं कर्णवेष्टनम् ।
#कर्णालङ्करण,कर्णिका
कर्णालङ्करणं सर्वं कर्णिकेत्यभिधीयते ॥ ५५६ ॥
#केयूर,अङ्गद,बाहुमूलविभूषण
केयूरमङ्गदं प्रोक्तं बाहुमूलविभूषणम् ।
#आवाप,परिहार्य,कटक,वलय
आवापः परिहार्यः स्यात्कटको वलयं तथा ॥ ५५७ ॥
#कङ्कण,हस्तसूत्र,प्रतिसर
कङ्कणं हस्तसूत्रं च विदुः प्रतिसरं बुधाः ।
#ग्रीवालङ्करण,ग्रैवेयक
ग्रीवालङ्करणं सर्वं ग्रैवेयकमितीष्यते ॥ ५५८ ॥
#अङ्गुल्याभरण,अङ्गुलीयक,ऊर्मिका
अङ्गुल्याभरणं प्रोक्तमङ्गुलीयकमूर्मिका ।
#अङ्गुलिमुद्रा
कथ्यतेऽङ्गुलिमुद्रा च भवेद्या लिखिताक्षरा ॥ ५५९ ॥
#कलाप,सप्तकी,काञ्ची,मेखला,रसना,कटिसूत्र,सारसन
#किङ्किणी,क्षुद्रघण्टिका
कलापः सप्तकी काञ्ची मेखला रसना तथा ।
कटिसूत्रं सारसनं किङ्किणी क्षुद्रघण्टिका ॥ ५६० ॥
#सिञ्जिनी,पादकटक,तुलाकोटि,नूपुर,मञ्जीर,हंसक,चरणाभरण
सिञ्जिनी पादकटकस्तुलाकोटिस्तु नूपुरम् ।
मञ्जीरं हंसकं स्त्रीणां चरणाभरणं स्मृतम् ॥ ५६१ ॥
;p{0064}
#देवच्छन्दस्,शतयष्टि
#अर्घ,माणवक
देवच्छन्दः शतयष्टिरर्धो माणवकः स्मृतः ।
#हार,गुच्छ,अर्धगुच्छ,गोपुच्छ
हारो गुच्छार्धगुच्छौ च गोपुच्छश्च भवेत्क्रमात् ॥ ५६२ ॥
#एकावली,एकयष्टि,कण्ठिका
एकावल्येकयष्टिः स्यात्कथ्यते सा च कण्ठिका ।
#नक्षत्रमाला,सप्तविंशतिमौक्तिका
प्रोक्ता नक्षत्रमाला च सप्तविंशतिमौक्तिका ॥ ५६३ ॥
#नायक,तरल
हारामध्यस्थितं रत्नं नायकं तरलं विदुः ।
#चूडामणि
चूडामणिं च विद्वांसो वदन्ति शिरसि स्थितम् ॥ ५६४ ॥
#किरीट,उष्णीष,कोटीर,मुकुट
आहुः किरीटमुष्णीषं कोटीरं मुकुटं समम् ।
#राढा,शोभा,विभूषा,अभिख्या,सुषमा
राढा शोभा विभूषा स्यादभिख्या सुषमा समाः ॥ ५६५ ॥
#निभालन,निशामन,निध्यान,अवलोकन,ईक्षण,दर्शन,दृष्टि,द्योतन
निभालनं निशामनं निध्यानमवलोकनम् ।
ईक्षणं दर्शनं दृष्टिर्द्योतनं च समं स्मृतम् ॥ ५६६ ॥
#कटाक्ष,दृष्टिविक्षेप
#ईषद्धसित,स्मित
कटाक्षो दृष्टिविक्षेप ईषच्च हसितं स्मितम् ।
#ह्री,लज्जा,अपत्रपा,व्रीडा,त्रपा,मन्दाक्ष
ह्रीर्लज्जापत्रपा व्रीडा त्रपा मन्दाक्षमुच्यते ॥ ५६७ ॥
#आलिङ्गन,उपगूहन,परिरम्भण,परिष्वङ्ग,आश्लेष,अङ्कपाली,क्रोडीकरण
आलिङ्गनमुपगूहनमाहुः परिरम्भणं परिष्वङ्गम् ।
आश्लेषमङ्कपालीं क्रोडीकरणं च तुल्यार्थम् ॥ ५६८ ॥
#संवेशन,निधुवन,सम्प्रयोग,रहस्,रति,सुरत,मोहन
#मणित,रतकूजित
संवेशनं निधुवनं सम्प्रयोगो रहो रतिः ।
सुरतं मोहनं प्रोक्तं मणितं रतकूजितम् ॥ ५६९ ॥
#आर्य,भूमिस्पृश्,वैश्य,ऊख्य,विश्
आर्या भूमिस्पृशो वैश्या ऊख्याश्च विशः स्मृताः ।
#जीवन,वृत्ति,आजीव,वार्त्ता
जीवनं वृत्तिराजीवो वार्त्ता चेति निगद्यते ॥ ५७० ॥
#पण्याजीव,वणिज्,प्रापणिक,नैगम,वैदेह
पण्याजीवा वणिजः प्रापणिका नैगमाश्च वैदेहाः ।
#द्वैगुणिक,वार्धुषिक,वृद्ध्याजीव,कुसीदिक
द्वैगुणिको वार्धुषिको वृद्ध्याजीवः कुसीदिकः प्रोक्तः ॥ ५७१ ॥
;p{0065}
#अपमित्यक,उद्धार,ऋण,पर्युदञ्चन
अपमित्यकमुद्धार ऋणं स्यात्पर्युदञ्चनम् ।
#वृद्धि,कलान्तर
#कुसीद,वृद्धिजीवन
वृद्धिः कलान्तरं प्रोक्तं कुसीदं वृद्धिजीवनम् ॥ ५७२ ॥
#परिवृत्ति,विनिमय,वैमेय
परिवृत्तिर्विनिमयो वैमेयश्च निगद्यते ।
#प्रक्रय,कॢप्तिक
#भाटक,अवक्रय
प्रक्रयः कॢप्तिक प्रोक्तं भाटकोऽवक्रयः स्मृतः ॥ ५७३ ॥
#क्षेत्राजीव,कृषिक,कृषीवल,कर्षक,कुटुम्बिन्
क्षेत्राजीवः कृषिकः कृषीवलः कर्षकः कुटुम्बी च ।
#सीत्य,सस्य
#वप्र,क्षेत्र,केदार
सीत्यं सस्यं प्रोक्तं वप्रं क्षेत्रं च केदारम् ॥ ५७४ ॥
#हल,लाङ्गल,सीर
#फाल,कुशिक
हलं स्याल्लाङ्गलं सीरः फालः कुशिक उच्यते ।
#योक्त्र,रश्मि,आबन्ध
#शम्या,युगकीलक
योक्त्रं तु रश्मिराबन्धः शम्या च युगकीलकः ॥ ५७५ ॥
#लोष्टक,लोष्ट
#कोटीश,लोष्टभेदन
कथितो लोष्टको लोष्टः कोटीशं लोष्टभेदनम् ।
#शम्बाकृत,द्विसीत्य
#सीता,लाङ्गलपद्धति
शम्बाकृतं द्विसीत्यं स्यात्सीता लाङ्गलपद्धतिः ॥ ५७६ ॥
#गोदारण,कुद्दाल
#लवित्र,दात्र
गोदारणं च कुद्दालं लवित्रं दात्रमुच्यते ।
#प्रतोद,प्राजन,तोत्र
#लून,दात
प्रतोदः प्राजनं तोत्रं लूनं दातमिति स्मृतम् ॥ ५७७ ॥
#खलेवाली,मेठि
#खलधान्य,खल
खलेवाली भवेन्मेठिः खलधान्यं खलं स्मृतम् ।
#बुश,कडङ्गर
#कण,क्षुद्रतण्डुल
बुशः कडङ्गरः प्रोक्तः कणः स्यात्क्षुद्रतण्डुलः ॥ ५७८ ॥
#धान्यशूक,किंशारु
#कणिश,धान्यशीर्षक
धान्यशूकं च किंशारुः कणिशं धान्यशीर्षकम् ।
#नाल,काण्ड
#क्षुप,गुच्छ
#व्रीहि,स्तम्बकरि
नालं काण्डं क्षुपो गुच्छो व्रीहिः स्तम्बकरिः स्मृतः ॥ ५७९ ॥
#रक्तशालि,महाशालि,कलम,शालि
रक्तशालिर्महाशालिः कलमाश्चेति शालयः ।
#उद्दाल,कोद्रव,कोरदूषक
उद्दालः कथितः प्राज्ञैः कोद्रवः कोरदूषकः ॥ ५८० ॥
;p{0066}
#मङ्गल्यक,मसूर
#सिद्धार्थ,सर्षप
मङ्गल्यको मसूरः स्यात्सिद्धार्थः सर्षपः स्मृतः ।
#आसुरी,राजिका,राजसर्षप
आसुरी राजिका चेति कथ्यते राजसर्षपः ॥ ५८१ ॥
#प्रियङ्गु,कङ्गु
#अतसी,उमा,क्षुमा
प्रियङ्गुः कथ्यते कङ्गुरतसी स्यादुमा क्षुमा ।
#कलाय,खण्डिक,सातीन
कलायः खण्डिको ज्ञेयः सातीनश्च मनीषिभिः ॥ ५८२ ॥
#जर्तिल,अरण्यप्रभव-तिल
जर्तिलः कथ्यते सद्भिररण्यप्रभवस्तिलः ।
#तिलपिञ्ज,तिलपेज,षण्ढतिल
तिलपिञ्जस्तिलपेजस्तथा षण्ढतिलः स्मृतः ॥ ५८३ ॥
#तृणधान्य,नीवार
#श्यामाक,श्यामक
तृणधान्यं तु नीवारः श्यामाकः श्यामको भवेत् ।
#वल्ल,निष्पावक
#आढकी,तुवरी
वल्ला निष्पावकाः प्रोक्ता आढकी तुवरी स्मृता ॥ ५८४ ॥
#भृष्ट-धान्य,लाज
#पृथुक,चिपिट,कुट्टित
भृष्टं धान्यं लाजाः पृथुकाश्चिपिटाश्च कुट्टितास्ते स्युः ।
#भृष्ट-यव,धान
#दरपक्वा,अभ्यूष
भृष्टा यवास्तु धाना दरपक्वा कथ्यतेऽभ्यूषः ॥ ५८५ ॥
#शूद्र,अन्त्यवर्ण,वृषल,पद्य,पज्ज
शूद्रोऽन्त्यवर्णो वृषलः पद्यः पज्जश्च कथ्यते ।
#लेखक,लिपिकर,कायस्थ,अक्षरजीवक
लेखकः स्याल्लिपिकरः कायस्थोऽक्षरजीवकः ॥ ५८६ ॥
#आभीर,महाशूद्र,गोपाल,वल्लव
आभीरः स्यान्महाशूद्रो गोपालो वल्लवस्तथा ।
#त्वष्टृ,काष्ठतक्ष्,तक्षन्,रथकार,वर्धकि
त्वष्टा च काष्ठतट् तक्षा रथकारश्च वर्धकिः ॥ ५८७ ॥
#नाडिन्धम,कलाद,सुवर्णकार,मुष्टिक
नाडिन्धमः कलादः सुवर्णकारश्च मुष्टिको ज्ञेयः ।
#वैकटिक,मणिकार
#ध्माकार,लोहकार
वैकटिको मणिकारो ध्माकारो लोहकारः स्यात् ॥ ५८८ ॥
#क्षुरमर्दिन्,दिवाकीर्ति,चण्डिल,नापित
क्षुरमर्दी दिवाकीर्तिश्चण्डिलो नापितः स्मृतः ।
#मालाकार,मालिक,प्रातिहारिक
मालाकारस्तु विज्ञेयो मालिकः प्रातिहारिकः ॥ ५८९ ॥
#कुम्भकार,कुलाल
#तन्तुवाय,कुविन्दक
कुम्भकारः कुलालः स्यात्तन्तुवायः कुविन्दकः ।
#संवाहक,अङ्गमर्दिन्
#तुन्नवाय,सौचिक
संवाहकोऽङ्गमर्दी स्यात्तुन्नवायश्च सौचिकः ॥ ५९० ॥
;p{0067}
#लेपक,पलगण्ड
#रङ्गाजीव,चित्रकृत्
लेपकः पलगण्डः स्याद्रङ्गाजीवस्तु चित्रकृत् ।
#पुस्तकर्मन्
कर्म लेप्यादिकं सर्वं पुस्तकर्म स्मृतं बुधैः ॥ ५९१ ॥
#शैलालिन्,शैलूष,कुशीलव,चारण,कृशाश्विन्,जायाजीव,भरत,नट
#नटी,क्षुद्रा
शैलाली शैलूषः कुशीलवश्चारणः कृशाश्वी च ।
जायाजीवो भरतो नटस्तथा स्यान्नटी क्षुद्रा ॥ ५९२ ॥
#शिल्पिन्,कारु,प्रकृति
शिल्पिनः कारवः प्रोक्ताः प्रकृतिश्च मनीषिभिः ।
#निर्णेजक,रजक
#कल्पपाल,शौण्डिक
निर्णेजकः स्याद्रजकः कल्पपालस्तु शौण्डिकः ॥ ५९३ ॥
#कैवर्त,धीवर,दास,मत्स्यबन्धिन्,जालिक
कैवर्तो धीवरो दासो मत्स्यबन्धी तु जालिकः ।
#आनाय,जाल
#कुवेणी,मत्स्यबन्धनी
आनायः कथ्यते जालं कुवेणी मत्स्यबन्धनी ॥ ५९४ ॥
#वैतंसिक,सौनिक
#कौटिक,मांसविक्रयिन्
वैतंसिकः सौनिकः स्यात्कौटिको मांसविक्रयी ।
#सूना,घातनस्थान
#कृपाणी,ईली,कर्तरी
सूना स्याद् घातनस्थानं कृपाणीली च कर्तरी ॥ ५९५ ॥
#चर्मकृत्,पादुकाकार
#नद्ध्री,वद्ध्री
चर्मकृत्पादुकाकारो नद्ध्री वद्ध्री च कथ्यते ।
#मृगयु,लुब्धक,व्याध,वागुरिक
मृगयुर्लुब्धको व्याधो बुधैर्वागुरिकः स्मृतः ॥ ५९६ ॥
#शुल्वा,रज्जु,वराट,वट,तन्त्री,गुण
शुल्वा रज्जुर्वराटश्च वटस्तन्त्रीर्गुणः स्मृतः ।
#पाश,बन्धनग्रन्थि
#वागुरा,मृगजालिका
पाशः स्याद्बन्धनग्रन्थिर्वागुरा मृगजालिका ॥ ५९७ ॥
#अन्तावसायिन्,चण्डाल,निषाद,जनङ्गम,श्वपच,पक्वश,मातङ्ग,प्लवक
अन्तावसायी चण्डालो निषादश्च जनङ्गमः ।
श्वपचः पक्वशश्चैव मातङ्गः प्लवकः स्मृतः ॥ ५९८ ॥
#किरात,शबर,निष्ट्य,पुलिन्द,नाहल,भट,माल,म्लेच्छ,भिल्ल,अन्यजाति
किराताः शबरा निष्ट्याः पुलिन्दा नाहला भटाः ।
माला म्लेच्छादयो भिल्लाः कथ्यन्ते ह्यन्तजातयः ॥ ५९९ ॥
#रोग,रुज्,व्याधि,आकल्य,गद,मान्द्य,अपाटव,आम,आमय,आतङ्क,उपताप,रुजा
रोगो रुक् व्याधिराकल्यं गदो मान्द्यमपाटवम् ।
आम आमय आतङ्क उपतापो रुजा स्मृता ॥ ६०० ॥
;p{0068}
#क्षवथु,कास
#वेपथु,कम्प
क्षवथुः कथ्यते कासो वेपथुः कम्प उच्यते ।
#दवथु,परिताप
#ग्लानि,क्लमथु
दवथुः परितापः स्याद् ग्लानिश्च क्लमथुः स्मृतः ॥ ६०१ ॥
#राजयक्ष्मन्,क्षय,शोष
#शोफ,श्वयथु
राजयक्ष्मा क्षयः शोषः शोफः श्वयथुरिष्यते ।
#किलास,सिध्मन्
#पामन्,कच्छू,खस,कण्डूति,कण्डूया,कण्डू,कण्डूयन,खर्जू
किलासं कथ्यते सिध्म पामा कच्छूः खसः स्मृतः ॥ ६०२ ॥
कण्डूतिः कण्डूया कण्डूः कण्डूयनं तथा खर्जूः ।
#जागर्या,जागरण,प्रजागर,जागरा
जागर्या जागरणं प्रजागरो जागरा च विज्ञेया ॥ ६०३ ॥
#पिटक,स्फोटक,गण्ड
#श्वित्र,कुष्ठ,पाण्डुर
पिटकः स्फोटको गण्डः श्वित्रं कुष्ठं च पाण्डुरम् ।
#श्लीपद,पादवल्मीक
#पृष्ठग्रन्थि,गडु
श्लीपदं पादवल्मीकः पृष्ठग्रन्थिर्गडुः स्मृतः ॥ ६०४ ॥
#केशघ्न,इन्द्रलुप्त
#अर्शस्,गुदकीलक
केशघ्नमिन्द्रलुप्तं स्यादर्शश्च गुदकीलकः ।
#मायु,पित्त
#कफ,श्लेष्मन्
#प्रतिश्याय,पीनस
मायुः पित्तः कफः श्लेष्मा प्रतिश्यायश्च पीनसः ॥ ६०५ ॥
#वातकी,वातरोगिन्
#सातिसार,अतिसारकिन्
वातकी वातरोगी स्यात्सातिसारोऽतिसारकी ।
#सिध्मल
#श्लेष्मल
#अर्शस
सिध्मश्लेष्मार्शसंयोगात्सिध्मलः श्लेष्मलोऽर्शसः ॥ ६०६ ॥
#दद्रुण,दद्रुरोगिन्
#नःक्षुद्र,क्षुद्रनासिक
दद्रुणो दद्रुरोगी स्यान्नःक्षुद्रः क्षुद्रनासिकः ।
#पिल्ल,चिल्ल,चुल्ल
क्लिन्ने यस्याक्षिणी पिल्लश्चिल्लश्चुल्लश्च स स्मृतः ॥ ६०७ ॥
#पिचण्डिल,बृहत्कुक्षि,तुन्दिल,उदरिल
पिचण्डिलो वृहत्कुक्षिस्तुन्दिलोदरिलौ च सः ।
#खलति,शिपिविष्ट,ऐन्द्रलुप्तिक
खलतिः शिपिविष्टः स्यादैन्द्रलुप्तिक एव च ॥ ६०८ ॥
#अन्ध,अनेडमूक
#एड,बधिर
अन्धो ह्यनेडमूकः स्यादेडो वधिर उच्यते ।
#जड,कड,मूक
#कल्लमूक,अवाक्श्रुति
जडः कडः स्मृतो मूकः कल्लमूकस्त्ववाक्श्रुतिः ॥ ६०९ ॥
#खञ्ज,पङ्गु,श्रोण
#कुणि,विकलपाणिक
खञ्जः पङ्गुस्तथा श्रोणः कुणिर्विकलपाणिकः ।
#तुण्डि,उन्नतनाभि
#विग्र,विगतनासिक
तुण्डिरुन्नतनाभिः स्याद्विग्रो विगतनासिकः ॥ ६१० ॥
;p{0069}
#गडुल,कुब्ज
#खर्वशाख,वामन
गडुलः कथ्यते कुब्जः खर्वशाखस्तु वामनः ।
#पृश्नि,स्वल्पशरीर,किरात
पृश्निः स्वल्पशरीरः स्यात्किरातः स च कथ्यते ॥ ६११ ॥
#आयुर्वेदिन्,भिषज्,वैद्य,दोषज्ञ,चिकित्सक
आयुर्वेदी भिषग्वैद्यो दोषज्ञः स्याच्चिकित्सकः ।
#उपचर्या,चिकित्सा
#निदान,हेतु
उपचर्या चिकित्सा स्यान्निदानं हेतुरुच्यते ॥ ६१२ ॥
#जाङ्गुलिक,विषभिषज्
#व्यालग्राहिन्,अहितुण्डिक
जाङ्गुलिको विषभिषक् व्यालग्राह्याहितुण्डिकः ।
#भैषज्य,भेषज,जायु,अगद,तन्त्र,औषध
भैषज्यं भेषजं जायुरगदस्तन्त्रमौषधम् ॥ ६१३ ॥
#सिन्धूत्थ,माणिमन्थ,सैन्धव,लवणोत्तम
सिन्धूत्थं माणिमन्थं च सैन्धवं लवणोत्तमम् ।
#कृष्णा,उपकुल्या,वैदेही,मागधी,पिप्पली,कणा
कृष्णोपकुल्या वैदेही मागधी पिप्पली कणा ॥ ६१४ ॥
#शुण्ठी,नागर,महौषध,विश्वभेषज,विश्वा
शुण्ठी नागरमुक्ता महौषधं विश्वभेषजं विश्वा ।
#मधुक,यष्टिमधु
#अमृता,वत्सादनी,गुडूची
मधुकं यष्टिमधु स्यादमृता वत्सादनी गुडूची च ॥ ६१५ ॥
#आर्द्रक,शृङ्गवेर
#अजाजी,जीरक
आर्द्रकं शृङ्गवेरं स्यादजाजी जीरकः स्मृतः ।
#वेल्लज,मरिच,ऊषण
वेल्लजं मरिचं प्रोक्तमूषणं च मनीषिभिः ॥ ६१६ ॥
#सौवर्चल,रुचक
#कुस्तुम्बुरु,धान्यक
सौवर्चलस्तु रुचकः कुस्तुम्बुरु च धान्यकम् ।
#त्रिकटु,त्र्यूषण,व्योष
#हिङ्गु,रामठ
त्रिकटु त्र्यूषणं व्योषं हिङ्गु रामठ उच्यते ॥ ६१७ ॥
#हरीतकी,अभया,पथ्या
#धात्री,आमलकी,शिवा
हरीतक्यभया पथ्या धात्री चामलकी शिवा ।
#कलि,अक्ष,विभीत
#त्रितय,त्रिफला
कलिरक्षो विभीतः स्यात्त्रितयं त्रिफला स्मृता ॥ ६१८ ॥
#एडगज,प्रपुनाट,दद्रुघ्न,चक्रमर्दक
एडगजः प्रपुनाटो दद्रुघ्नश्चक्रमर्दकः प्रोक्तः ।
#शतमूलिका,अभीरु
#निदिग्धिका,कण्टकारिका,व्याघ्री
शतमूलिका त्वभीरुर्निदिग्धिका कण्टकारिका व्याघ्री ॥ ६१९ ॥
;p{0070}
#पुर,महिषाक्ष,गुग्गुल,पलङ्कष
पुराख्यो महिषाक्षश्च गुग्गुलः स्यात्पलङ्कषः ।
#महारजन,कुसुम्भ
महारजनमिच्छन्ति कुसुम्भं च सुमेधसः ॥ ६२० ॥
#हिङ्गुल,हंसपाद,कुरुविन्द
हिङ्गुलं हंसपादं च कुरुविन्दं निगद्यते ।
#सारघ,माक्षिक,क्षौद्र,मधु,पुष्परस
सारघं माक्षिकं क्षौद्रं मधु पुष्परसस्तथा ॥ ६२१ ॥
#उशीर,वीरणीमूल
#ह्रीवेर,वालक,जल
उशीरं वीरणीमूलं ह्रीवेरं वालकं जलम् ।
#मुस्तक,कुरुविन्द,गुन्द्रा,जलदाह्वय
मुस्तकः कुरुविन्दः स्याद् गुन्द्रा च जलदाह्वयः ॥ ६२२ ॥
;c{इति श्रीभट्टहलायुधकृतायामभिधानरत्नमालायां भूमिकाण्डं द्वितीयं समाप्तम् ॥ २ ॥}
;p{0071}
;k{पातालकाण्डम्}
;c{तृतीयं पातालकाण्डम्}
#वडवामुख,पाताल,वैरोचननिकेतन,अधोभुवन,नागलोक,रसातल
वडवामुखं पातालं वैरोचननिकेतनम् ।
तथाधोभुवनं प्रोक्तं नागलोको रसातलम् ॥ ६२३ ॥
#निम्न,अगाध,गर्त,श्वभ्र,शुषिर,वपा,बिल,विवर,अन्तर,अवटु,छिद्र,निर्व्यथन,रन्ध्र,रोक,कुहर,दर
निम्नमगाधो गर्तः श्वभ्रं शुषिरं वपा बिलं विवरम् ।
अन्तरमवटुच्छिद्रं निर्व्यथनं रन्ध्ररोककुहरदराः ॥ ६२४ ॥
#निरय,दुर्गति,नरक
निरयो दुर्गतिश्चैव नरकः परिकीर्तितः ।
#नारक,प्रेत,यात्य,अतिवाहिक
नारका जन्तवः प्रेता यात्याश्चैवातिवाहिकाः ॥ ६२५ ॥
#यातना,कारणा
#कारा,बन्धन
यातना कारणा प्रोक्ता कारा बन्धनमुच्यते ।
#आबाधा,वेदना,दुःख,अर्ति,पीडा,व्यथा
आबाधा वेदना दुःखमर्तिः पीडा व्यथा तथा ॥ ६२६ ॥
#वृजिन,दुरित,दुष्कृत,अघ,अंहस्,किल्विष,तमस्,कल्क,एनस्,कल्मष,अशुभ,पाप,पातक,पाप्मन्
वृजिनं दुरितं दुष्कृतमघमंहः किल्विषं तमः कल्कम् ।
एनः कल्मषमशुभं पापं स्यात्पातकं पाप्मा ॥ ६२७ ॥
#निधन,नाश,मृत्यु,मरण,पञ्चत्व,अत्यय,काल,संस्था,दिष्टान्त,निमीलन,दीर्घनिद्रा
निधनं नाशो मृत्युर्मरणं पञ्चत्वमत्ययः कालः ।
संस्था स्याद्दिष्टान्तो निमीलनं दीर्घनिद्रा च ॥ ६२८ ॥
#परासु,उपसम्पन्न,प्रमीत,संस्थित,मृत,प्रेत,परेत
#कुणप,शव
परासुरुपसम्पन्नः प्रमीतः संस्थितो मृतः ।
प्रेतः परेतश्च तथा कुणपः शवमुच्यते ॥ ६२९ ॥
;p{0072}
#कबन्ध,रुण्ड
#क्षत,ईर्म,अरु,व्रण
कबन्धः कथ्यते रुण्डः क्षतमीर्ममरुर्व्रणः ।
#असृग्धरा,अजिन,चर्मन्,कृत्ति,त्वच्
असृग्धराजिनं चर्म कृत्तिस्त्वक् परिकीर्तिता ॥ ६३० ॥
#पलल,जाङ्गल,मांस,पल,पिशित,आमिष,क्रव्य,तरस
#विस्र,आमगन्धिक
पललं जाङ्गलं मांसं पलं पिशितमामिषम् ।
क्रव्यं तरसमेकार्थं विस्रं स्यादामगन्धिकम् ॥ ६३१ ॥
#क्षतज,लोहित,रुधिर,असृज्,शोणित,रक्त
क्षतजं लोहितमस्रं रुधिरमसृक् शोणितं च रक्तं स्यात् ।
#अस्थि,धातु,कीकस,कुल्य
अस्थीनि धातुकीकसकुल्यानि भवन्ति तुल्यानि ॥ ६३२ ॥
#शरीरास्थि,कङ्काल,अस्थिपञ्जर
शरीरस्यास्थि कङ्कालं तथा स्यादस्थिपञ्जरम् ।
#करोटि,कपाल,शकल
शिरसोऽस्थि करोटिः स्यात्कपालं शकलं च तत् ॥ ६३३ ॥
#शाखास्थि,नलक
#पृष्ठास्थि,कसेरु
शाखास्थि नलकं प्रोक्तं पृष्ठस्यास्थि कसेरु च ।
#कण्डरा,महास्नायु
#स्नसा,स्नायु,शिरा
कण्डरा स्यान्महास्नायुः स्नसा स्नायुः शिरा स्मृता ॥ ६३४ ॥
#मस्तिष्क,मस्तकस्नेह
#वपा,मेदस्,वसा
मस्तिष्कं मस्तकस्नेहो वपा मेदो वसा स्मृता ।
#अन्त्र,पुरीतत्
#कालखण्ड,यकृत्
अन्त्रं पुरीतत्कथितं कालखण्डं यकृन्मतम् ॥ ६३५ ॥
#बुक्क,अग्रमांस
#तिलक,क्लोमन्
बुक्कं स्यादग्रमांसं च तिलकं क्लोम कथ्यते ।
#कृमि,कीट,नीलङ्गु,पुलक
कृमिः कीटस्तु नीलङ्गुः पुलकश्च समः स्मृतः ॥ ६३६ ॥
#वर्चस्,उच्चार,वर्चस्क,अवस्कर,गूथ,कीट,विष्,विष्ठा,पुरीष,शमल,मल
उच्यते वर्च उच्चारो वर्चस्कोऽवस्करः शकृत् ।
गूथं कीटं च विट् विष्ठा पुरीषं शमलं मलम् ॥ ६३७ ॥
#शुक्र,वीर्य,बल,बीज,इन्द्रिय,रेतस्
शुक्रं वीर्यं बलं बीजमिन्द्रियं रेत उच्यते ।
#श्मशान,पितृवन
#चिता,चित्या
श्मशानं स्यात्पितृवनं चिता चित्या च कथ्यते ॥ ६३८ ॥
#क्रन्दित,रुदित
#विलाप,परिदेवन
क्रन्दितं रुदितं प्रोक्तं विलापः परिदेवनम् ।
#अपस्नान,मृतस्नान
#निवाप,पितृतर्पण
अपस्नानं मृतस्नानं निवापः पितृतर्पणम् ॥ ६३९ ॥
;p{0073}
#विषधर,दन्दशूक,पवनाशन,सर्प,सरीसृप,उरुग,व्याल,भुजग,भुजङ्ग,कुम्भीनस,पन्नग,नाग,भोगिन्,अहि,फणभृत्,पृदाकु,काकोदर,कञ्चुकि,चक्रिन्,गूढपाद्,द्विरसन,काद्रवेय,दर्वीकर,अदृक्श्रुति,भुजङ्गम,आशीविष,दीर्घपृष्ठ,कुण्डलिन्,जिह्मग
विषधरदन्दशूकपवनाशनसर्पसरीसृपोरुगव्याल-
भुजगभुजङ्गकुम्भीनसपन्नगनागभोगिनः ।
अहिफणभृत्पृदाकुकाकोदरकञ्चुकिचक्रिगूढपाद्,
द्विरसनकाद्रवेयदर्वीकरदृक्श्रुतयो भुजङ्गमाः ॥ ६४० ॥
आशीविषो दीर्घपृष्ठः कुण्डली जिह्मगः स्मृतः ।
#फण,फणा,फटा
#विष,गरल,गर
फणः फणा फटा प्रोक्ता विषं स्याद्गरलं गरः ॥ ६४१ ॥
#भोग
#आशिस्,दंष्ट्रा
अहेः शरीरं भोगः स्यादाशीर्दंष्ट्राभिधीयते ।
#तिलित्स,गोनास
#वाहस,अजगर,शयु
भवेत्तिलित्सो गोनासो वाहसोऽजगरः शयुः ॥ ६४२ ॥
#अलगर्द,जलव्याल
#राजिल,डुण्डुभ
अलगर्दो जलव्यालो राजिलो डुण्डुभः स्मृतः ।
#अहीरणी,द्विमुख
#राजसर्प,सर्पभुज्
अहीरणी स्याद्द्विमुखो राजसर्पश्च सर्पभुक् ॥ ६४३ ॥
#निर्ल्वयनी,निर्मोक,कञ्चुक,भुजङ्गमुक्ता-त्वच्
निर्ल्वयनी निर्मोकः कञ्चुक उक्ता भुजङ्गमुक्ता त्वक् ।
#वम्रीकूट,नाकु,वल्मीक,वामलूर
वम्रीकूटं नाकुर्वल्मीको वामलूरश्च ॥ ६४४ ॥
#उपजिह्वा,उपदीका,वम्री,उपदेहिका
उपजिह्वोपदीका च वम्री स्यादुपदेहिका ।
#अल,वृश्चिकलाङ्गूल
#द्रुत,आलि,वृश्चिक
अलं वृश्चिकलाङ्गूलं द्रुत आलिश्च वृश्चिकः ॥ ६४५ ॥
#ब्रह्मपुत्र,शौल्किकेय,दारद,प्रदीपन,रस,सौराष्ट्रिक,क्ष्वेड,तीक्ष्ण,विष
ब्रह्मपुत्रः शौल्किकेयो दारदश्च प्रदीपनः ।
रसः सौराष्ट्रिकः क्ष्वेडस्तीक्ष्णश्च विषमुच्यते ॥ ६४६ ॥
;p{0074}
#शृङ्गिक,वत्सनाभ,कालकूट,हलाहल,काकोल,विस्फुलिङ्ग
शृङ्गिको वत्सनाभश्च कालकूटो हलाहलः ।
काकोलो विस्फुलिङ्गश्च तद्भेदाः स्युरनेकधा ॥ ६४७ ॥
#आप्,तोय,घन,रस,पयस्,पुष्कर,मेघपुष्प,क,पानीय,सलिल,उदक,वारि,वार्,शम्बर,अर्णस्,पाथस्,कुश,जल,वन,क्षीर,अम्भस्,अम्बु,नीर,भुवन,अमृत,जीवनीय,दक
आपस्तोयं घनरसपयः पुष्करं मेघपुष्पं,
कं पानीयं सलिलमुदकं वारि वाः शम्बरं च ।
अर्णः पाथः कुशजलवनं क्षीरमम्भोऽम्बु नीरं,
प्रोक्तं प्राज्ञैर्भुवनममृतं जीवनीयं दकं च ॥ ६४८ ॥
#अतलस्पर्श,अगाध,गम्भीर,गभीर,अस्थाग
अतलस्पर्शमगाधं गम्भीरं स्याद् गभीरमस्थागम् ।
#नाव्य
#द्राग्भृतक
नावा तार्यं नाव्यं द्राग्भृतकं तत्क्षणोद्धृतं तोयम् ॥ ६४९ ॥
#प्रालेय,अवश्याय,तुहिन,शिशिर,हिम,तुषार,मिहिका,नीहार
#हिमसंघात,हिमानी
प्रालेयमवश्यायस्तुहिनं शिशिरं हिमं तुषारं च ।
मिहिका स्यान्नीहारो हिमसंघातो हिमानी च ॥ ६५० ॥
#रोमाञ्च,पुलक,कण्टक,उद्धुषण,उल्लकसन,रोमोद्गम,रोमविकार,हर्ष
रोमाञ्चः पुलकः स्यात्कण्टकमुद्धुषणमुल्लकसनं च ।
रोमोद्गमरोमविकाररोमहर्षाः समानार्थाः ॥ ६५१ ॥
#रत्नाकर,सरस्वत्,उदधि,उदन्वत्,सरित्पति,अकूपार,पारावार,तोयनिधि,अर्णव,जलराशि,सागर,समुद्र
रत्नाकरः सरस्वानुदधिरुदन्वान्सरित्पतिरकूपारः ।
पारावारस्तोयनिधिरर्णवजलराशिसागरसमुद्राः ॥ ६५२ ॥
#वीची,भङ्ग,तरङ्ग
वीची भङ्गस्तरङ्गः स्यात्तन्महत्त्वे च कथ्यते ।
#ऊर्मि,उत्कलिका,उल्लोल,लहरी
ऊर्मिरुत्कलिकोल्लोलः कल्लोलो लहरी तथा ॥ ६५३ ॥
#मर्यादा,कूलदेश,वेला
#वेला
मर्यादा कूलदेशोऽस्य वेला वृद्धिश्च वारिणः ।
#वेलावन
वेलावनं तु विज्ञेयमुपकण्ठेऽस्य यद्वनम् ॥ ६५४ ॥
#सांयात्रिक,पोतवणिज्
#पोत,प्रवहण
सांयात्रिकः पोतवणिक् पोतः प्रवहणं स्मृतम् ।
#कूपक,गुणवृक्ष
#निर्याम,कर्णधारक
कूपको गुणवृक्षः स्यान्निर्यामः कर्णधारकः ॥ ६५५ ॥
;p{0075}
#यादस्
अन्तर्जलचरं सत्त्वं क्रूरं यादोऽभिधीयते ।
#अवहार,ग्राह
#कुम्भीर,नक्र
अवहारः स्मृतो ग्राहः कुम्भीरो नक्र उच्यते ।
#कच्छप,कमठ,कूर्म
#डुली
कच्छपः कमठः कूर्मस्तद्भार्या च डुली स्मृता ॥ ६५६ ॥
#वैसारिण,विसार,पृथुरोमन्,जलचर,झष,मत्स्य,तिमि,अनिमिष,मीन,शकलिन्,शल्किन्
वैसारिणो विसारः पृथुरोमा जलचरो झषो मत्स्यः ।
तिमिरनिमिषश्च मीनः शकली शल्की च विज्ञेयः ॥ ६५७ ॥
#सहस्रदंष्ट्र,पाठीन
#प्रोष्ठी,शफरी
सहस्रदंष्ट्रः पाठीनः प्रोष्ठी च शफरी स्मृता ।
#नलमीन,चिलिचिम
#कुलीर,कर्कट
नलमीनश्चिलिचिमः कुलीरः कर्कटो मतः ॥ ६५८ ॥
#शाल,शकुल,कुलिश,राजीव,रोहित,पल्लवक,शृङ्गी,मद्गुर,वागुस,नन्द्य,आवर्त,महामत्स्य
शालः शकुलः कुलिशो राजीवो रोहितश्च पल्लवकः ।
शृङ्गीमद्गुरवागुसनन्द्यावर्तादयो महामत्स्याः ॥ ६५९ ॥
#मकर
#करिमकर
मत्स्यविशेषो मकरः करिमकरो भवति तद्विशेषस्तु ।
#चीरिल्लि,तिमि,तिमिङ्गिल,महामत्स्य
चीरिल्लितिमितिमिङ्गिलगिलादयो महामत्स्याः ॥ ६६० ॥
#क्षुद्राण्ड,मत्स्यसंघात,पोताधान
क्षुद्राण्डो मत्स्यसंघातः पोताधानं च कथ्यते ।
#गण्डूपद,किञ्चुलक
#जलौकस्,जलौकस
गण्डूपदः किञ्चुलको जलौकाः स्युर्जलौकसः ॥ ६६१ ॥
#मण्डूक,प्लवक,भेक,शालूर,दर्दुर,हरि,प्लवङ्गम,प्लवग
#वर्षाभू
मण्डूकः प्लवको भेकः शालूरो दर्दुरो हरिः ।
प्लवङ्गमः प्लवगः स्याद्वर्षाभूस्तद्वधूः स्मृता ॥ ६६२ ॥
#जलजीव
यावन्तो दृश्यन्ते नरकरितुरगादयः स्थले जीवाः ।
तावन्तः सलिलेष्वपि जलपूर्वास्ते तु विज्ञेयाः ॥ ६६३ ॥
#मुक्ता,मौक्तिक,शौक्तिक
उक्ता मुक्ता मौक्तिकं शौक्तिकेयं,
#मुक्तास्फोट,शुक्ति
मुक्तास्फोटः शुक्तिराख्यायते च ।
;p{0076}
#कम्बु,शङ्ख
#क्षुल्लक,क्षुद्रशङ्ख
कम्बुः शङ्खः क्षुल्लकाः क्षुद्रशङ्खाः,
शम्बूकास्ते स्युः कपर्दो वराटः ॥ ६६४ ॥
#सिन्धु,स्रवन्ती,तटिनी,तरङ्गिणी,नदी,धुनी,निर्झरिणी,निम्नगा,कूलङ्कषा,शैवलिनी,सरस्वती,समुद्रकान्ता,ह्रदिनी,आपगा,स्रोतस्,स्रोतस्विनी,कर्षू,कुल्या,द्वीपवती,सरित्,रोधस्,वप्र,भिद्य,उद्ध्य,नद
सिन्धुः स्रवन्ती तटिनी तरङ्गिणी,
नदी धुनी निर्झरिणी च निम्नगा ।
कूलङ्कषा शैवलिनी सरस्वती,
समुद्रकान्ता ह्रदिनी तथापगा ॥ ६६५ ॥
स्रोतः स्रोतस्विनी कर्षूः कुल्या द्वीपवती सरित् ।
रोधो वप्रस्तु विज्ञेयो भिद्य उद्ध्यो नदः स्मृतः ॥ ६६६ ॥
#तीर,कूल,तट,कच्छ,प्रपात,रोधस्
तीरं कूलं तटं कच्छः प्रपातो रोध उच्यते ।
#अर्वाक्कूल,अपार
#पर,पार
अर्वाक्कूलमपारं स्यात्परं पारमिति स्मृतम् ॥ ६६७ ॥
#पात्र,आवर्त,पयस्_भ्रम
पात्रं तु कूलयोर्मध्यमावर्तः पयसां भ्रमः ।
#पूर,अम्भस्_वृद्धि
#फेन,डिण्डीर
पूरः स्यादम्भसो वृद्धिः फेनो डिण्डीर उच्यते ॥ ६६८ ॥
#ओघ,प्रवाह,वेणी,धारा,स्रोतस्,रय
ओघः प्रवाहो वेणी च धारा स्रोतो रयः स्मृतः ।
#सम्भेद,सङ्गम,संवेद्य
सम्भेदः सङ्गमो नद्योः संवेद्यश्च निगद्यते ॥ ६६९ ॥
#सैकत,पुलिन,द्वीप
#सिकता,वालुका
सैकतं पुलिनं द्वीपं सिकता वालुका स्मृता ।
#अन्तरीप
#ह्रद,तोयाशय
मध्ये द्वीपमन्तरीपं ह्रदस्तोयाशयो मतः ॥ ६७० ॥
#चक्र,पुटभेद
#सेतु,वर
चक्राणि पुटभेदाः स्युः सेतुर्वरण उच्यते ।
#आतर,तरपण्य
#तल्प,उडुप,प्लव
आतरस्तरपण्यं च तल्पं स्यादुडुपः प्लवः ॥ ६७१ ॥
#तरी,नौ,मङ्गिनी,बेडा
#नौदण्ड,क्षेपणी
तरीर्नौर्मङ्गिनी बेडा नौदण्डः क्षेपणी स्मृता ।
#अरित्र,कोटिपात्र
#पुलिन्द,मङ्ग
अरित्रं कोटिपात्रं स्यात्पुलिन्दो मङ्ग उच्यते ॥ ६७२ ॥
;p{0077}
#भागीरथी,सुरसरित्,विष्णुपदी,जाह्नवी,गङ्गा,मन्दाकिनी,त्रिपथगा,सरिद्वरा,त्रिदशदीर्घिका
भागीरथी सुरसरिद्विष्णुपदी जाह्नवी तथा गङ्गा ।
मन्दाकिनी त्रिपथगा सरिद्वरा त्रिदशदीर्घिका प्रोक्ता ॥ ६७३ ॥
#गोदावरी,गोदा
#कालिन्दी,दिनकरात्मजा,यमुना
गोदावरी च गोदा कालिन्दी दिनकरात्मजा यमुना ।
#शोण,हिरण्यबाहु
#मेकलकन्या,नर्मदा,रेवा
शोणो हिरण्यबाहुर्मेकलकन्या च नर्मदा रेवा ॥ ६७४ ॥
#वेशन्त,पल्वल,तल्ल
#कासार,सरसी,सरस्
वेशन्तः पल्वलं तल्लं कासारः सरसी सरः ।
#आखात,देवखात
#खाता,पुष्करिणी
आखातो देवखातः स्यात्खाता पुष्करिणी भवेत् ॥ ६७५ ॥
#आधार,तडाग
#आली,पाली
आधारश्च तडागं स्यादाली पाली च कथ्यते ।
#परिखा,दीर्घिका
परिखा दीर्घिका प्रोक्ता खाता या परितः पुरम् ॥ ६७६ ॥
#परीवाह,जलोच्छ्वास
#उत्स,प्रस्रवण
परीवाहो जलोच्छ्वास उत्सः प्रस्रवणं स्मृतम् ।
#विप्रुष्,बिन्दु,पृषत्,पृषत
विप्रुषो बिन्दवः प्रोक्ताः पृषतः पृषतास्तथा ॥ ६७७ ॥
#पिच्छिल,विजपिल
#पङ्क,शाद,निषद्वर,जम्बाल,कर्दम,इचिकिल
पिच्छिलं स्याद्विजपिलं पङ्कः शादो निषद्वरः ।
जम्बालः कर्दमः प्रोक्तो बुधैरिचिकिलस्तथा ॥ ६७८ ॥
#सहस्रपत्त्र,शतपत्त्र,अम्बुज,कुशेशय,तामरस,सरोरुह,विप्रसून,कमल,महोत्पल,सरोज,अब्ज,नलिन,पुष्कर,राजीव,अरविन्द,पद्म,पङ्कज
सहस्रपत्त्रं शत्रपत्त्रमम्बुजं
कुशेशयं तामरसं सरोरुहम् ।
विसप्रसूनं कमलं महोत्पलं,
सरोजमब्जं नलिनं च पुष्करम् ॥ ६७९ ॥
राजीवमरविन्दं च पद्मं पङ्कजमिष्यते ।
#कोकनद,रक्तपद्म
#पुण्डरीक,सिताम्बुज
रक्तं कोकनदं प्रोक्तं पुण्डरीकं सिताम्बुजम् ॥ ६८० ॥
#सौगन्धिक,कह्लार
#इन्दीवर,उत्पल,नीलोत्पल,कुवलय
#कैरव,कुमुद
सौगन्धिकं च कह्लारं स्यादिन्दीवरमुत्पलम् ।
नीलोत्पलं कुवलयं कैरवं कुमुदं विदुः ॥ ६८१ ॥
;p{0078}
#कर्णिका,बीजकोश
#किञ्जल्क,केसर
कर्णिका बीजकोशः स्यात्किञ्जल्कं केसरं स्मृतम् ।
#मृणाल,बिस,कन्द
#बिसिनी,नलिनी
मृणालं स्याद्विसं कन्दो विसिनी नलिनी भवेत् ॥ ६८२ ॥
#कुमुद्वती,कुमुदिनी,कैरविणी
कुमुद्वती कुमुदिनी बुधैः कैरविणी स्मृता ।
#शेवाल,शैवल
#जलशूक,नीलिका
शेवालं शैवलं प्रोक्तं जलशूकं च नीलिका ॥ ६८३ ॥
#अन्धु,कूप
#प्रधि,नेमि
#चुरी,चुण्ढी,चूतक
अन्धुः कूपः प्रधिर्नेमिश्चुरी चुण्ढी च चूतकः ।
#निपान,उदपान
#वापी,आहाव
निपानमुदपानं च वाप्याहावश्च कथ्यते ॥ ६८४ ॥
#उद्घाटक,घटीयन्त्र
#पादावर्त,अरघट्टक
उद्घाटकं घटीयन्त्रं पादावर्तोऽरघट्टकः ।
#पान,सारणि
#प्रणाली,जलपद्धति
पानं तु सारणिः प्रोक्ता प्रणाली जलपद्धतिः ॥ ६८५ ॥
;c{इति श्रीभट्टहलायुधकृतायामभिधानरत्नमालायां पातालकाण्डं तृतीयं समाप्तम् ॥ ३ ॥}
;p{0079}
;k{सामान्यकाण्डम्}
;c{चतुर्थं सामान्यकाण्डम्}
#निकर,निकाय,निवह,विसर,व्रज,पुञ्ज,समूह,सञ्चय,समुदय,सार्थ,यूथ,निकुरम्ब,कदम्ब,पूग,राशि,चय,समवाय,वृन्द,सन्दोह,समाज,वितान,संहति,प्रकर,घन,ओघ,संघ,संघात,व्रात,कुल,उत्कर,पटल,पेटक,चक्र,चक्रवाल,मण्डल,जाल,जात,व्यूह,वार,स्तोम
निकरनिकायनिवहविसरव्रजपुञ्जसमूहसञ्चयाः,
समुदयसार्थयूथनिकुरम्बकदम्बकपूगराशयः ।
चयसमवायवृन्दसन्दोहसमाजवितानसंहति-
प्रकरघनौघसंघसंघातव्रातकुलोत्कराः स्मृताः ॥ ६८६ ॥
पटलं पेटकं चक्रं चक्रवालं च मण्डलम् ।
जालं जातं तथा व्यूहवारस्तोमाश्च ते स्मृताः ॥ ६८७ ॥
#सूक्ष्म,लेश,लव,श्लक्ष्ण,क्षुद्र,दभ्र,कण,अणु,किञ्चित्,मात्र,तनु,स्तोक,ह्रस्व,अल्प,त्रुटि
सूक्ष्मलेशलवश्लक्ष्णक्षुद्रदभ्रकणाणवः ।
किञ्चिन्मात्रतनुस्तोकह्रस्वाल्पत्रुटयः समाः ॥ ६८८ ॥
#प्राग्र्य,प्राग्रहर,प्रवेक,अपर,वर्य,वरेण्य,वर,श्रेष्ठ,प्रेष्ठ,अनुत्तम,मधुर,मञ्जु,प्रिय,मञ्जुल,हृद्य,हारि,मनोहर,रुचिर,कान्त,पर,सुन्दर,सौम्य,साधु,वल्गु,चारु,सुषम,वाम,शुभ,पेशल,अग्र्य,प्रधान,प्रमुख,पुरोग,मुख्य,परार्ध्य,प्रवर,प्रवर्ह,अग्रेसर,सत्तम,उत्तम,ग्रामण्य,अग्रण्य
प्राग्र्यं प्राग्रहरं प्रवेकमपरं वर्यं वरेण्यं वरं,
श्रेष्ठं प्रेष्ठमनुत्तमं च मधुरं मञ्जु प्रियं मञ्जुलम् ।
हृद्यं हारि मनोहरं च रुचिरं कान्तं परं सुन्दरं,
सौम्यं साधु च वल्गु चारु सुषमं वामं शुभं पेशलम् ॥ ६८९ ॥
;p{0080}
अग्र्यं प्रधानं प्रमुखं पुरोगं,
मुख्यं परार्ध्यं प्रवरं प्रवर्हम् ।
अग्रेसरं सत्तममुत्तमं च,
ग्रामण्यमग्रण्यमुदाहरन्ति ॥ ६९० ॥
#शङ्का,वितर्क,सन्देह,संशय,आरेक,विभ्रम,विचिकित्सा,विकल्प,भ्रान्ति
शङ्का वितर्कः सन्देहः संशयारेकविभ्रमाः ।
विचिकित्सा विकल्पश्च भ्रान्तिरेकार्थवाचकाः ॥ ६९१ ॥
#समीप,सनीड,समर्याद,आरात्,सदेश,सवेश,ससीमन्,उपकण्ठ,अभ्यर्ण,अभ्यग्र,अभ्याश,सन्निधान,अन्तिक,सन्निकृष्ट,आसन्न,सविध,पार्श्व,उपान्त,अपदान्तर
समीपं सनीडं समर्यादमारात्,
सदेशं सवेशं ससीमोपकण्ठम् ।
तथाभ्यर्णमभ्यग्रमभ्याशमाहु-
र्बुधाः सन्निधानान्तिके सन्निकृष्टम् ॥ ६९२ ॥
आसन्नं सविधं पार्श्वमुपान्तमपदान्तरम् ।
विप्रकृष्टं परं दूरमाराद् व्यवहितं स्मृतम् ॥ ६९३ ॥
#सदृश्,समान,सदृश,सदृक्ष,प्रख्य,प्रकाश,प्रतिम,प्रकार,तुल्य,सम,सन्निभ
सदृक् समानः सदृशः सदृक्षः,
प्रख्यः प्रकाशः प्रतिमः प्रकारः ।
तुल्यः समः सन्निभ इत्यभिन्नाः,
शब्दाः प्रयोगेषु गवेषणीयाः ॥ ६९४ ॥
#लोल,चपल,चटुल,प्रचल,तरल,परिप्लव,अधीर,पारिप्लव,चलाचल,चञ्चल
लोलं चपलं चटुलं प्रचलं तरलं परिप्लवमधीरम् ।
पारिप्लवं च धीराश्चलाचलं चञ्चलं च कथयन्ति ॥ ६९५ ॥
#वक्र,वृजिन,भङ्गुर,आविद्ध,वेल्लित,नत,जिह्म,भुग्न,अराल,कुटिल,व्याकुञ्चित,ऊर्मिमत्
वक्रं वृजिनं भङ्गुरमाविद्धं वेल्लितं नतं जिह्मम् ।
भुग्नमरालं कुटिलं व्याकुञ्चितमूर्मिमत्कथितम् ॥ ६९६ ॥
;p{0081}
#द्राक्,चपल,लघु,मङ्क्षु,स्राक्,तूर्ण,त्वरित,आशु,शीघ्र,अरम्,अह्नाय,सत्वर,क्षिप्र,द्रुत,अञ्जसा,झटिति
द्राक् चपलं लघु मङ्क्षु स्राक् तूर्णं त्वरितमाशु शीघ्रमरम् ।
अह्नाय सत्वरं च क्षिप्रं द्रुतमञ्जसा झटिति ॥ ६९७ ॥
#सतत,सन्तत,अनिश,नित्य,अजस्र,शश्वत्,अश्रान्त,अविरत,अनवरत,अनारत,असक्त
सततं सन्ततमनिशं नित्यमजस्रं च शश्वदश्रान्तम् ।
अविरतमनवरतं स्यादेकार्थमनारतमसक्तम् ॥ ६९८ ॥
#बृहद्,उरु,गुरु,विस्तीर्ण,पुरु,पृथु,पृथुल,महत्,विशाल,व्यूढ,विपुल,रुद्र,वरिष्ठ
वृहदुरु गुरु विस्तीर्णं पुरु पृथु पृथुलं महद्विशालं च ।
व्यूढं विपुलं रुद्रं वरिष्ठमेकार्थमुद्दिष्टम् ॥ ६९९ ॥
#युग्म,युग,युगल,द्वन्द्व,द्वितय,यम,यमल
युग्मं युगं च युगलं द्वन्द्वं द्वितयं यमं यमलम् ।
#मिथुन
स्त्रीपुंसयोस्तु युग्मं मिथुनं परिकथ्यते सद्भिः ॥ ७०० ॥
#प्राज्य,भूरि,प्रभूत,प्रचुर,बहुल,बहु,पुरुज,पुष्कल,पुष्ट,अदभ्र
प्राज्यं भूरि प्रभूतं च प्रचुरं बहुलं बहु ।
पुरुजं पुष्कलं पुष्टमदभ्रमभिधीयते ॥ ७०१ ॥
#आचित,निचित,व्याप्त,छन्न,कीर्ण,सङ्कुल,आकुल,भरित,पूर्ण
आचितं निचितं व्याप्तं छन्नं कीर्णं च सङ्कुलम् ।
आकुलं भरितं पूर्णं नातिनानार्थवाचकाः ॥ ७०२ ॥
#प्रत्याख्यात,प्रतिक्षिप्त,प्रत्यादिष्ट,निराकृत,निरस्त,अपविद्ध,परिहृत
प्रत्याख्यातं प्रतिक्षिप्तं प्रत्यादिष्टं निराकृतम् ।
निरस्तमपविद्धं च प्राज्ञाः परिहृतं विदुः ॥ ७०३ ॥
#अत्याकार,परिभव,निकार,पराभव,अनादर,अभिभव,तिरस्कार
अत्याकारः परिभवो निकारश्च पराभवः ।
अनादरश्चाभिभवस्तिरस्कारश्च कथ्यते ॥ ७०४ ॥
#घोर,प्रतिभय,भीम,दारुण,भयानक,आभील,भीषण,भीष्म,भैरव,भयावह
घोरं प्रतिभयं भीमं दारुणं स्याद्भयानकम् ।
आभीलं भीषणं भीष्मं भैरवं च भयावहम् ॥ ७०५ ॥
#सख्य,साप्तपदीन,सौहार्द,सौहृद,स्नेह,मैत्री,प्रीति,अजर्य,सभाजन,सङ्गत
सख्यं साप्तपदीनं सौहार्दं सौहृदं तथा स्नेहः ।
मैत्री प्रीतिरजर्यं सभाजनं सङ्गतं प्रोक्तम् ॥ ७०६ ॥
;p{0082}
#आदि,अग्र,पुरा,पूर्व,प्रथम,प्राक्,पुर
आदिरग्रं पुरा पूर्वं प्रथमं प्राक् पुरः स्मृतम् ।
#उपज्ञा,उपक्रम,आरम्भ
#पश्चात्,चरम
उपज्ञोपक्रमारम्भौ पश्चाच्च चरमं भवेत् ॥ ७०७ ॥
#रहस्,प्रच्छन्न,एकान्त,निःशलाक,उपह्वर,उपांशु,विजन
#रहस्य,गुह्य
रहः प्रच्छन्नमेकान्तं निःशलाकमुपह्वरम् ।
उपांशु विजनं प्रोक्तं रहस्यं गुह्यमुच्यते ॥ ७०८ ॥
#कैतव,कपट,कूट,व्याज,छद्मन्,उपधि,छल,मिष,निभ,व्यपदेश
कैतवं कपटं कूटं व्याजच्छद्मोपधिच्छलम् ।
मिषं निभं च निर्दिष्टं व्यपदेशश्च सूरिभिः ॥ ७०९ ॥
#इच्छा,वाञ्छा,स्पृहा,काङ्क्षा,कामना,ईप्सा,रुचि,आशंसा
#निश्चित,नियत
इच्छा वाञ्छा स्पृहा काङ्क्षा कामनेप्सा रुचिस्तथा ।
आशंसा चेति तुल्यार्था निश्चितं नियतं स्मृतम् ॥ ७१० ॥
#जीर्ण,जरत्,पुराण,प्रत्न,प्रतन,पुरातन
जीर्णं जरत्पुराणं प्रत्नं प्रतनं पुरातनं प्रोक्तम् ।
#नव्य,नव,नवीन,नूतन,अभिनव,नूत्न
नव्यं नवं नवीनं स्यान्नूतनमभिनवं नूत्नम् ॥ ७११ ॥
#निवृत,वेष्टित,परिवृत,वलयित,परिक्षिप्त
निवृतं वेष्टितमुक्तं परिवृत्तं वलयितं परिक्षिप्तम् ।
#आवर्हित,उन्मूलित,उत्पाटित,उद्धृत
आवर्हितमुन्मूलितमुत्पाटितमुद्धृतं च समम् ॥ ७१२ ॥
#कृत्स्न,समग्र,सकल,समस्त,सर्व,विश्व,निखिल,अखिल
कृत्स्नं समग्रं सकलं समस्तं,
सर्वं च विश्वं निखिलाखिले च ।
#खण्ड,अर्ध,नेम,शकल,भित्त,सामि,असम्पूर्ण
खण्डार्धनेमाः शकलं च भित्तं,
सामीत्यसम्पूर्णसमानसंज्ञाः ॥ ७१३ ॥
#अवकीर्ण,अवध्वस्त
#त्यक्त,उत्सृष्ट,उज्झित
अवकीर्णमवध्वस्तं त्यक्तमुत्सृष्टमुज्झितम् ।
#अनादृत,अवज्ञात,अपहस्तित
अनादृतमवज्ञातमपहस्तितमिष्यते ॥ ७१४ ॥
#आगू,सङ्गर,सन्धा,प्रतिश्रव,संश्रव,प्रतिज्ञा
आगूः सङ्गरसन्धाप्रतिश्रवाः संश्रवः प्रतिज्ञा च ।
#हेला,अवहेल,रीढा,अवज्ञा,अवलीढा
हेला स्यादवहेलं रीढावज्ञावलीढा च ॥ ७१५ ॥
;p{0083}
#मूलीकर्मन्,संवनन,कार्मण,वशीकरण
मूलीकर्म प्रोक्तं संवननं कामर्णं वशीकरणम् ।
#विप्रतिसार,अनुशय,पश्चात्ताप,अनुताप
विप्रतिसारोऽनुशयः पश्चात्तापोऽनुतापः स्यात् ॥ ७१६ ॥
#क्षाम,शात,कृश,क्षीण,पेलव,तलिन,तनु
क्षामं शातं कृशं क्षीणं पेलवं तलिनं तनु ।
#निरन्तर,घन,सान्द्र,बहुल,विरलेतर,निबिड,निविरीश,दृढ,गाढ
निरन्तरं घनं सान्द्रं बहुलं विरलेतरम् ॥ ७१७ ॥
निविडं निविरीशं च दृढं गाढं प्रचक्षते ।
#काम,प्रकाम,पर्याप्त,नितान्त,भृश
कामं प्रकामं पर्याप्तं नितान्तं भृशमुच्यते ॥ ७१८ ॥
#अत्यर्थ,अतिमर्याद,अतिवेल
अत्यर्थमतिमर्यादमतिवेलं च कथ्यते ।
#व्यवधान,तिरोधान,अन्तर्धि,अपवारण
व्यवधानं तिरोधानमन्तर्धिरपवारणम् ॥ ७१९ ॥
#परस्पर,मिथ,अन्योन्य,इतरेतर
परस्परं मिथः प्रोक्तमन्योन्यमितरेतरम् ।
#कौतूहल,विनोद,कौतुक,कुतूहल
कौतूहलं विनोदः स्यात्कौतुकं च कुतूहलम् ॥ ७२० ॥
#आली,श्रेणी,आवली,पङ्क्ति,वीथी,राजी
आली श्रेण्यावली पङ्क्तिर्वीथी राजी च कथ्यते ।
#क्षौर,भद्राकरण,मुण्डन,वपन
क्षौरं च भद्राकरणं मुण्डनं वपनं स्मृतम् ॥ ७२१ ॥
#दर्प,मद,अवलेप,मान,गर्व,अहङ्कार,आवेश,संवेग,संरम्भ,सम्भ्रम,आटोप
दर्पो मदोऽवलेपो मानो गर्वो भवेदहङ्कारः ।
आवेशः संवेगः संरम्भः सम्भ्रमस्तथाटोपः ॥ ७२२ ॥
#प्राण,स्थामन्,बल,द्युम्न,ओजस्,शुष्मन्,तरस्,सह,प्रताप,पौरुष,तेजस्,विक्रम,पराक्रम
प्राणः स्थाम बलं द्युम्नमोजः शुष्म तरः सहः ।
प्रतापः पौरुषं तेजो विक्रमः स्यात्पराक्रमः ॥ ७२३ ॥
#अनुक्रोश,कृपा,शूक,दया,करुणा,घृणा
अनुक्रोशः कृपा शूकं दया च करुणा घृणा ।
#प्रतिक्षण,अभीक्ष्ण,भूयस्,असकृत्,मुहुस्
प्रतिक्षणमभीक्ष्णं च भूयः स्यादसकृन्मुहुः ॥ ७२४ ॥
#आतङ्क,भय,आशङ्का,दर,त्रास,साध्वस
आतङ्को भयमाशङ्का दरस्त्रासश्च साध्वसम् ।
#मर्ष,क्षमा,तितिक्षा,क्षान्ति,सहिष्णुता
मर्षः क्षमा तितिक्षा च क्षान्तिरुक्ता सहिष्णुता ॥ ७२५ ॥
;p{0084}
#वैणव,लगुड,रम्भ,दण्ड,यष्टि
वैणवो लगुडो रम्भो दण्डो यष्टिश्च कथ्यते ।
#गति,वीखा,विहार,परिसर्प,परिक्रम
गतिर्वीखा विहारः स्यात्परिसर्पः परिक्रमः ॥ ७२६ ॥
#अणि,अश्रि,कोटि,अश्र,कोण
अणिरश्रिस्तथा कोटिरश्रः कोणश्च कथ्यते ।
#कश्मल,मलिन,म्लान,मलीमस
कश्मलं मलिनं म्लानं मलीमसमुदाहृतम् ॥ ७२७ ॥
#भृति,भृत्या,कर्मण्या,वेता,मूल्य,वेतन
भृतिर्भृत्या च कर्मण्या वेता मूल्यं च वेतनम् ।
#लिपि,आलेख्यलेखा,लेखाक्षर
लिपिरालेख्यलेखा स्याल्लिपिर्लेखाक्षरस्य च ॥ ७२८ ॥
#कल्पन,कर्तन,वर्धन,छेदन
कल्पनं कर्तनं प्रोक्तं वर्धनं छेदनं तथा ।
#व्यत्यय,विपर्यास,वैपरीत्य,विपर्यय
व्यत्ययः स्याद्विपर्यासो वैपरीत्यं विपर्ययः ॥ ७२९ ॥
#अपह्नव,अपलाप,अपज्ञान,अपात्यय
अपह्नवोऽपलापः स्यादपज्ञानमपात्ययः ।
#श्रन्थन,ग्रन्थन,गुम्फ,सन्दर्भ,रचना
श्रन्थनं ग्रन्थनं गुम्फः सन्दर्भो रचना स्मृता ॥ ७३० ॥
#उद्वर्तन,उत्सादन
#सोत्प्रासहसित,उपहसित
उद्वर्तनमुत्सादनमाहुः सोत्प्रासहसितमुपहसितम् ।
#उत्पिञ्जल,आकुलक,अनुपद,अन्वञ्च्,अन्वक्ष
उत्पिञ्जलमाकुलकं स्यादनुपदमन्वगन्वक्षम् ॥ ७३१ ॥
#गौर,श्वेत,सित,शुभ्र,वलक्ष,धवल,अर्जुन
गौरः श्वेतः सितः शुभ्रो वलक्षो धवलोऽर्जुनः ।
#हरिण,पाण्डुर,पाण्डु,अवदात,पाण्डर
हरिणः पाण्डुरः पाण्डुरवदातश्च पाण्डरः ॥ ७३२ ॥
#अरुण,शोण,रक्त,माञ्जिष्ठ,पाटल,ताम्र,लोहित
अरुणः शोणो रक्तो माञ्जिष्ठः पाटलस्तथा ताम्रः ।
लोहित इत्येकार्थाः कविभिः शब्दाः प्रयुज्यन्ते ॥ ७३३ ॥
#अशित,शिति,कृष्ण,काल,नील,मेचक,श्याम,श्यामल,राम
#पालाश,हरित,हरित्
असितं शिति कृष्णं च कालं नीलं च मेचकम् ।
श्यामं तु श्यामलं रामं पालाशं हरितं हरित् ॥ ७३४ ॥
#हरि,कद्रु,कडार,पिङ्गल
हरिः कद्रुः कडारश्च पिङ्गलः परिकीर्तितः ।
#पीत,हारिद्र
#श्याव,कपिश
पीतं हारिद्रमाख्यातं श्यावं तु कपिशं स्मृतम् ॥ ७३५ ॥
;p{0085}
#पिङ्ग,पिशङ्ग,बभ्रु,कपिल,पिङ्गल
पिङ्गः पिशङ्ग इत्युक्तो बभ्रुः कपिलः पिङ्गलः ।
#सारङ्ग,शबल
#कल्माष,कृष्णपाण्डुर
सारङ्गः शबलो वर्णः कल्माषः कृष्णपाण्डुरः ॥ ७३६ ॥
#पिञ्जर,पीतरक्त
#धूसर,स्तोकपाण्डुर
पिञ्जरः पीतरक्तः स्याद्धूसरः स्तोकपाण्डुरः ।
#रक्तश्याम,धूम्र,धूमल
रक्तश्यामो भवेद्धूम्रो धूमलः स च कथ्यते ॥ ७३७ ॥
#श्येनी,कुमुदपत्राभा
#शुकाभा,हरिणी
श्येनी कुमुदपत्राभा शुकाभा हरिणी स्मृता ।
#जपाकुसुमसंकाशा,लोहिनी
जपाकुसुमसंकाशा लोहिनी परिकीर्तिता ॥ ७३८ ॥
#परिपाटी,आनुपूर्वी
#उपशाय,अनुपात्यय
परिपाट्यानुपूर्वी स्यादुपशायोऽनुपात्ययः ।
#अनुक्रम,पर्याय,विशाय
अनुक्रमश्च पर्यायो विशायः परिकीर्तितः ॥ ७३९ ॥
#ईर्ष्या,कुहना,दम्भ,मिथ्याचर्चा,कुक्कुटि
ईर्ष्या स्यात्कुहना दम्भो मिथ्याचर्या च कुक्कुटिः ।
#कुसृति,निकृति,माया,शाम्बरी,पथकल्पना
कुसृतिर्निकृतिर्माया शाम्बरी पथकल्पना ॥ ७४० ॥
#चित्र,किर्मीर,कल्माष,शबल,उन्मिश्र,कर्बुर
चित्रकिर्मीरकल्माषशबलोन्मिश्रकर्बुराः ।
#करम्ब,कवर,शार,सम्पृक्त,खचित
करम्बः कवरः शारः सम्पृक्तः खचितः समाः ॥ ७४१ ॥
#आयल्लक,उत्कण्ठा,उत्कलिका,रति,रणरणक,औत्सुक्य,हृल्लेख,विरह,वियोग
आयल्लकमुत्कण्ठा स्यादुत्कलिका रतिश्च रणरणकम् ।
औत्सुक्यं हृल्लेखो विरहवियोगौ च तुल्यार्थौ ॥ ७४२ ॥
#प्रतिकूल,प्रतिलोम,प्रतीप,प्रसव्य
प्रतिकूलं प्रतिलोमं प्रतीपमुक्तं प्रसव्यमेकार्थम् ।
#अपवारित,पिहित,संवीत,संवृत,स्थगित
अपवारितं च पिहितं संवीतं संवृतं स्थगितम् ॥ ७४३ ॥
#प्रतीक,अवयव,अपघन,अङ्ग,एकदेश
आहुः प्रतीकमवयवमपघनमङ्गं तथैकदेशं च ।
#उल्वण,उद्धत,उद्भट,उत्कट
उल्वणमुद्धतमुद्भटमुत्कटमिति नातिनानार्थाः ॥ ७४४ ॥
#समाज,संसद्,आस्थानी,सभा,परिषद्,सदस्
समाजः संसदास्थानी सभा स्यात्परिषत्सदः ।
#चित्र,अद्भुत,आश्चर्य,विस्मय,चोद्य
चित्रमद्भुतमाश्चर्यं विस्मयश्चोद्यमुच्यते ॥ ७४५ ॥
;p{0086}
#प्रेङ्खोलित,तरलित,प्रेङ्खित,लुलित
प्रेङ्खोलितं तरलितं प्रेङ्खितं लुलितं स्मृतम् ।
#युक्त,उचित,न्याय्य,प्राप्त,औपयिक
युक्तं स्यादुचितं न्याय्यं प्राप्तमौपयिकं तथा ॥ ७४६ ॥
#आहित,निहित,न्यस्त,आरोपित
आहितं निहितं न्यस्तमारोपितमिति स्मृतम् ।
#बद्ध,पिनद्ध,आमुक्त,अपिनद्ध
बद्धं पिनद्धमामुक्तमपिनद्धं च कथ्यते ॥ ७४७ ॥
#वञ्चन,अतिसन्धान,व्यलीक,प्रतारण
वञ्चनं चातिसन्धानं व्यलीकं स्यात्प्रतारणम् ।
#विप्रलम्भ,विसंवाद,विप्रलाप
विप्रलम्भो विसंवादो विप्रलापश्च कीर्तितः ॥ ७४८ ॥
#व्यलीक,अपराध,आतस्,मन्तु,विप्रिय
व्यलीकमपराधः स्यादागो मन्तुश्च विप्रियम् ।
#प्रणति,अनुनय,प्रणिपात,सान्त्वन
प्रणतिः स्यादनुनयः प्रणिपातश्च सान्त्वनम् ॥ ७४९ ॥
#उद्घात,प्रस्ताव
#वार,अवसर,क्षण
उद्घात उक्तः प्रस्तावो वारश्चावसरः क्षणः ।
#उपनत,उपसन्न,उपस्थित
वदन्त्युपनतं प्राज्ञा उपसन्नमुपस्थितम् ॥ ७५० ॥
#प्रांशु,उच्च,उन्नत,तुङ्ग,उदग्र
#दीर्घ,आयत
प्रांशूच्चमुन्नतं तुङ्गमुदग्रं दीर्घमायतम् ।
#अयन्त्रित,उद्दाम,उच्छृङ्खल,अनर्गल
अयन्त्रितं स्यादुद्दाममुच्छृङ्खलमनर्गलम् ॥ ७५१ ॥
#विशद,प्रकट,स्पष्ट,प्रकाश,स्फुट
विशदं प्रकटं स्पष्टं प्रकाशं स्फुटमिष्यते ।
#तत्क्षण,एकपद
#सद्यस्,सपदि
तत्क्षणैकपदे तुल्ये सद्यः सपदि च स्मृते ॥ ७५२ ॥
#विशङ्कट,विशाल,कराल,विकट
विशङ्कटं विशालं स्यात्करालं विकटं तथा ।
#निस्तल,वर्तुल,वृत्त
#स्थपुट,विषमोन्नत
निस्तलं वर्तुलं वृत्तं स्थपुटं विषमोन्नतम् ॥ ७५३ ॥
#अवगाह,जलद्रोणी
#निर्वेद,खेद
अवगाहो जलद्रोणी निर्वेदः खेद उच्यते ।
#प्रमाद,अनवधान
#अत्याधान,अतिक्रम
प्रमादोऽनवधानं स्यादत्याधानमतिक्रमः ॥ ७५४ ॥
#निर्वेश,उपभोग
#आभोग,परिपूर्णता
निर्वेश उपभोगः स्यादाभोगः परिपूर्णता ।
#अवगीत,मुहुर्दृष्ट,उपलब्ध
अवगीतं मुहुर्दृष्टमुपलब्धं च यद्भवेत् ॥ ७५५ ॥
;p{0087}
#वाम,सव्य
#अपसव्य,दक्षिण
वामं सव्यं विदुः प्राज्ञा अपसव्यं च दक्षिणम् ।
#अपष्ठु,प्रतिकूल
#अनपष्ठु,अनुकूल
प्रतिकूलानुकूलार्थे अपष्ठु त्वनपष्ठु च ॥ ७५६ ॥
#विपरीत,पराचीन,अपाचीन,पराङ्मुख
विपरीतं पराचीनमपाचीनं पराङ्मुखम् ।
#कौसीद्य,आलस्य
#उपधा,परीक्षण
स्मृतं कौसीद्यमालस्यमुपधा तु परीक्षणम् ॥ ७५७ ॥
#विवध,वीवध,भार,पर्याहार
विवधो वीवधो भारः पर्याहारश्च कथ्यते ।
#काच,शिक्य
#भारयष्टि,विहङ्गिका
काचं शिक्यमिति प्रोक्तं भारयष्टिर्विहङ्गिका ॥ ७५८ ॥
#सौष्ठव,अवष्टम्भ
#हठ,प्रसभ
सौष्ठवं स्यादवष्टम्भो हठः प्रसभमुच्यते ।
#प्रग्रह,ग्रहक,बन्दिन्
#पण,ग्लह
प्रग्रहो ग्रहको वन्दी पणोऽक्षेषु ग्लहः स्मृतः ॥ ७५९ ॥
#भोजनत्याग,संन्यास,अनशन
प्रायः स्याद्भोजनत्यागः संन्यासोऽनशनं स्मृतम् ।
#मोघ,मुधा
#अफल,वन्ध्य
#नत,नम्र,बन्धुर
मोघं मुधाऽफलं बन्ध्यं नतं नम्रं च बन्धुरम् ॥ ७६० ॥
#वणिज्य,वाणिज्य,वणिज्या
स्मृतं वणिज्यं वाणिज्यं वणिज्या च समं त्रयम् ।
#युद्ध,दौर्मद्य,करीरक
युद्धार्थे द्वे प्रयुज्येते दौर्मद्यं च करीरकम् ॥ ७६१ ॥
#आकूत,अभिप्राय
#व्याकूति,भङ्गि
आकूतं स्यादभिप्रायो व्याकूतिर्भङ्गिरुच्यते ।
#स्थण्डिल,संस्कृता-भूमि
#अयन,स्थान
स्थण्डिलं संस्कृता भूमिरयनं स्थानमुच्यते ॥ ७६२ ॥
#प्रत्यग्र,सद्यस्क
#उपाग्र,उपसर्जन
प्रत्यग्रमुक्तं सद्यस्कमुपाग्रमुपसर्जनम् ।
#दोला,प्रेङ्खोलन,प्रेङ्खा
#उत्सव,महस्,क्षण
दोला प्रेङ्खोलनं प्रेङ्खा उत्सवः स्यान्महः क्षणः ॥ ७६३ ॥
#गवल,महिष_शृङ्ग
#दृति,चर्मप्रसेवक
गवलं माहिषं शृङ्गं दृतिश्चर्मप्रसेवकः ।
#समुद्ग,सम्पुट
#वडिश,मत्स्यबन्धन
समुद्गः सम्पुटो ज्ञेयो वडिशं मत्स्यबन्धनम् ॥ ७६४ ॥
;p{0088}
#प्रतिकृत,प्रतिनिर्यातन
कृते प्रतिकृतं प्राज्ञैः प्रतिनिर्यातनं स्मृतम् ।
#सपत्त्राकरण,अतिपीडन
सपत्त्राकरणं प्रोक्तं यत्परस्यातिपीडनम् ॥ ७६५ ॥
#समास,समाहार,संक्षेप,सङ्ग्रह
समासः स्यात्समाहारः संक्षेपः सङ्ग्रहस्तथा ।
#व्यास,प्रपञ्च,विस्तार
#विस्तर
व्यासः प्रपञ्चो विस्तारः स च शब्दस्य विस्तरः ॥ ७६६ ॥
#उन्न,क्लिन्न
#नुन्न,क्षिप्त
#तुन्न,पीडित
उन्नं क्लिन्नं स्मृतं नुन्नं क्षिप्तं तुन्नं च पीडितम् ।
#पन्न,पतित
#सन्न,शान्त
पन्नं तु पतितं प्रोक्तं सन्नं शान्तं च सूरिभिः ॥ ७६७ ॥
#न्यञ्चित,अधःक्षिप्त
#ऊर्ध्वक्षिप्त,उदञ्चित
न्यञ्चितं स्यादधःक्षिप्तं क्षिप्तमूर्ध्वमुदञ्चितम् ।
#काचित,सज्जित
#रूषित,गुण्डित
काचितं सज्जितं प्रोक्तं रूषितं गुण्डितं स्मृतम् ॥ ७६८ ॥
#विष्कम्भ,प्रतिबन्ध
#विश्रम्भ,विश्वास
विष्कम्भः प्रतिबन्धो विश्रम्भः कथ्यते च विश्वासः ।
#सम्मर्द,परिमल
#उपमर्द,विप्रकार
सम्मर्दः स्यात्परिमल उपमर्दो विप्रकारः स्यात् ॥ ७६९ ॥
#उपाधि,धर्मचिन्ता
#निःशोध्य,अनवस्कर
उपाधिर्धर्मचिन्ता स्यान्निःशोध्यमनवस्करः ।
#कुप्रिय,जघन्य
#निःशेष,न्यक्ष
कुप्रियं च जघन्यं स्यान्निःशेषं न्यक्षमिष्यते ॥ ७७० ॥
#अपकार,द्रोह
#दोष,आदीनव
अपकारो भवेद् द्रोहो दोष आदीनवो मतः ।
#कषाय,तुवर
#सुरुङ्गा,सन्धि
कषायं तुवरं प्रोक्तं सुरुङ्गा सन्धिरुच्यते ॥ ७७१ ॥
#असौम्य-चक्षुष्,अचक्षुस्
असौम्यं यद्भवेच्चक्षुरचक्षुस्तत्प्रचक्षते ।
#अवहित्थ,निगूहन
अवहित्थं च शब्दज्ञा आकारस्य निगूहनम् ॥ ७७२ ॥
#संस्तव,परिचय
#प्रसाद,प्रणय
संस्तवः स्यात्परिचयः प्रसादः प्रणयः स्मृतः ।
#प्रवारण,महादान
#सङ्कल्प,मानस-कर्मन्
प्रवारणं महादानं सङ्कल्पः कर्म मानसम् ॥ ७७३ ॥
#अनायास,फाण्ट
#अन्तर्गडु,निरर्थक
अनायासार्थकं फाण्टमन्तर्गडु निरर्थकम् ।
#स्वाच्छन्द्य,निर्निमित्त,यदृच्छा
स्वाच्छन्द्यं निर्निमित्तं च यदृच्छेत्यभिधीयते ॥ ७७४ ॥
;p{0089}
#आद्य,आदिम
#अन्त्य,अन्तिम
#अग्र्य,अग्रिम
आद्यमादिममन्त्यं स्यादन्तिमं चाग्र्यमग्रिमम् ।
#मध्यम,मध्यमीय,मध्यन्दिन
मध्यमं मध्यमीयं च मध्यन्दिनमुदाहृतम् ॥ ७७५ ॥
#नमस्या,वन्दना
#तपस्या,नियमस्थिति
नमस्या वन्दना प्रोक्ता तपस्या नियमस्थितिः ।
#परिव्रज्या,व्रतादान
#व्रज्या,अट्या,गति
परिव्रज्या व्रतादानं व्रज्याऽट्या च गतिः स्मृता ॥ ७७६ ॥
#रिक्त,तुच्छ,असार,फल्गु
#व्युष्टि,फल
रिक्तं तुच्छमसारं तु फल्गु व्युष्टिः फलं स्मृतम् ।
#कलिल,गहन
#श्लथ,शिथिल
कलिलं गहनं प्रोक्तं श्लथं शिथिलमुच्यते ॥ ७७७ ॥
#स्वतन्त्रवृत्ति,व्युत्थान
#अभ्युत्थान,गौरव
स्वतन्त्रवृत्तिर्व्युत्थानमभ्युत्थानं च गौरवम् ।
#संस्थान,संनिवेश
#आस्थान,नृपति_सभा
संस्थानं संनिवेशः स्यादास्थानं नृपतेः सभा ॥ ७७८ ॥
#सङ्कथा,अन्योन्यसङ्गीति
#प्रतिपत्ति,प्रगल्भता
सङ्कथान्योन्यसङ्गीतिः प्रतिपत्तिः प्रगल्भता ।
#ऊर्जस्,उत्साह
#भृकुटि,भ्रुकुटि
उच्यत ऊर्ज उत्साहो भृकुटिर्भ्रुकुटिस्तथा ॥ ७७९ ॥
#उपजाप,भेद
#सामन्,सान्त्व
उपजापो भवेद्भेदः साम सान्त्वमिति स्मृतम् ।
#प्रत्यय,श्रद्धा
#संस्कार,वासना
तथेति प्रत्ययः श्रद्धा संस्कारो वासना स्मृता ॥ ७८० ॥
#आस्थित,आक्रान्त
#प्रतीष्ट,पतदाहृत
स्मृतमास्थितमाक्रान्तं प्रतीष्टं पतदाहृतम् ।
#प्रच्छादित,संवीत
#प्रशस्त,संस्कृत
प्रच्छादितं स्यात्संवीतं प्रशस्तं संस्कृतं स्मृतम् ॥ ७८१ ॥
#उन्माथ,कूटयन्त्र
#अवपात,अवट
उन्माथः कूटयन्त्रं स्यादवपातोऽवटः स्मृतः ।
#धर्म,स्वभाव,आत्मन्
#अवेक्षा,प्रतिजागर
धर्मः स्वभावः आत्मा स्यादवेक्षा प्रतिजागरः ॥ ७८२ ॥
#परुष,अस्निग्ध,आचारातिक्रम
स्मृतं परुषमस्निग्धमाचारातिक्रमः क्रिया ।
#उच्चण्ड,अप्रलम्ब
#माढि,पत्त्रशिरा
उच्चण्डमप्रलम्बं स्यान्माढिः पत्त्रशिरा स्मृता ॥ ७८३ ॥
;p{0090}
#अहमहमिका
अहमहमिका तु सा स्याद्यत्क्रियते स्पर्धयाधिकं किञ्चित् ।
#आहोपुरुषिका
यत्र वृथाभिनिवेशस्तामाहोपुरुषिकां विदुः प्राज्ञाः ॥ ७८४ ॥
#सिंहनाद,क्ष्वेडा
#गण्डूष,मुखपूरण
सिंहनादो भवेत् क्ष्वेडा गण्डूषो मुखपूरणम् ।
#प्रभावता,प्रभुता,प्रभविष्णुता
प्रभावतां वदन्त्यार्याः प्रभुतां प्रभविष्णुताम् ॥ ७८५ ॥
#परभाग,गुणोत्कर्ष
#स्पर्धा,संहर्ष
परभागो गुणोत्कर्षः स्पर्धा संहर्ष उच्यते ।
#आयाम,आनाह
#परिणाह,विशालता
आयामः स्मृत आनाहः परिणाहो विशालता ॥ ७८६ ॥
;c{इति श्रीभट्टहलायुधकृतायामभिधानरत्नमालयां सामान्यकाण्डं चतुर्थं समाप्तम् ॥ ४ ॥}
;p{0091}
;nymtype{homo}
;k{अनेकार्थकाण्डम्}
;c{पञ्चममनेकार्थकाण्डम्}
एकोऽर्थो बहुभिः शब्दैः कथितः कथ्यतेऽधुना ।
एकस्यैव तु शब्दस्य बहुष्वर्थेषु वर्तनम् ॥ ७८७ ॥
$खण्डपरशु
#रुद्र
$एककुण्डल
#वैश्रवण
रुद्रेऽपि खण्डपरशुर्वैश्रवणेऽप्येककुण्डलः प्रोक्तः ।
$प्रतिहार
#द्वार
$कपिशीर्ष
#प्राकाराग्र
द्वारेऽपि प्रतिहारः प्राकाराग्रेऽपि कपिशीर्षम् ॥ ७८८ ॥
$कृत
#पर्याप्त
$त्रेता
#आहवनीयादि
पर्याप्तेऽपि कृतं स्यादाहवनीयादिषु त्रिषु त्रेता ।
$द्वापर
#सन्देह
$कलि
#कलह
सन्देहेऽपि द्वापरमाहुः कलहेऽपि कलिशब्दम् ॥ ७८९ ॥
$कटक
#सेना
$प्राणिद्यूत
#युद्ध
सेनायामपि कटकं प्राणिद्यूतं वदन्ति युद्धेऽपि ।
$पुण्यजन
#रक्षस्
$उष्ट्रिका
#मृद्भाण्ड
रक्षस्यपि पुण्यजनं मृद्भाण्डेऽप्युष्ट्रिकामार्याः ॥ ७९० ॥
$श्वेत
#रजत
$रजत
#हार
$किंशारु
#शर
श्वेतं रजतेऽप्युक्तं रजतं हारे शरेऽपि किंशारुः ।
$गह्वर
#दम्भ
$उपह्वर
#सन्निधान
दम्भेऽपि गह्वरं स्यादुपह्वरं सन्निधानेऽपि ॥ ७९१ ॥
$वर्त्मन्
#नयनच्छद
$प्रतिग्रह
#सैन्यपृष्ठभाग
नयनच्छदेऽपि वर्त्म प्रतिग्रहः सैन्यपृष्ठभागेऽपि ।
$खेट
#श्लेष्मन्
$जामि
#कुलबालिका
श्लेष्मण्यपि खेटः स्याज्जामिः कुलबालिकायां च ॥ ७९२ ॥
$गन्ध
#लेश
#तपस्विन्
गन्धो लेशेऽप्युक्तः करुणाप्रतिपादने तपस्वी च ।
#करभ
मणिबन्धकनिष्ठकयोर्मध्यविभागेऽपि करभः स्यात् ॥ ७९३ ॥
;p{0092}
$चर्चा
#चिन्ता
$जगती
#राजप्रधानलोक
चिन्तायामपि चर्चा जगती राजप्रधानलोकेऽपि ।
$ऋतु
#अङ्गनारजस्
$विकट
#श्रेष्ठ
ऋतुरङ्गनारजस्यपि विकटं श्रेष्ठेऽपि निर्दिष्टम् ॥ ७९४ ॥
$वारवाण
#कवच
$जीमूत
#पर्वत
कवचेऽपि वारवाणं जीमूतं पर्वतेऽपि कथयन्ति ।
$व्यूह
#रचना
$शतपत्त्र
#दार्वाघाट
व्यूहं रचनायामपि दार्वाघाटेऽपि शतपत्त्रम् ॥ ७९५ ॥
$करण
#काय
$उष्णीष
#मूर्धवेष्टन
करणं कायेऽपि स्यादुष्णीषो मूर्धवेष्टनेऽप्युक्तः ।
$मात्रा
#परिच्छद
$क्षुद्र
#क्रूर
$निगम
#श्रुति
मात्रा परिच्छदेऽपि क्षुद्रः क्रूरे श्रुतौ निगमः ॥ ७९६ ॥
$वृजिन
#केश
$स्थाणु
#कील
$नाग
#कुञ्जर
वृजिनः केशेऽप्युक्तः स्थाणुः कीलेऽपि कुञ्जरे नागः ।
$गञ्ज
#भाण्डागार
$गोमुख
#उपलेपन
गञ्जो भाण्डागारे गोमुखमुपलेपनेऽपि स्यात् ॥ ७९७ ॥
$धामन्
#तेजस्
$आशय
#आधार
$घटा
#गोष्ठी
तेजस्यपि धाम स्यादाधारेऽप्याशयो घटा गोष्ठ्याम् ।
$कुल्या
#कुलस्त्री
$तार
#मुक्तागुण
कुल्या कुलस्त्रियामपि तारो मुक्तागुणेऽप्युक्तः ॥ ७९८ ॥
$दशा
#गति,कर्मविपाक
$दव
#कानन
$दाव
#कानन
कर्मविपाकेऽपि दशागती स्मृते काननेऽपि दवदावौ ।
$चूडा
#शिखा
$चूडा
#शिरस्
$धेनुका
#हस्तिनी
$गणिका
#हस्तिनी
चूडाशिखे शिरस्यपि हस्तिन्यां धेनुकागणिके ॥ ७९९ ॥
$प्रतिपत्
#प्रतिपत्ति
$शाद
#शष्प
$घृणा
#जुगुप्सा
प्रतिपत्प्रतिपत्तावपि शादः शष्पे घृणा जुगुप्सायाम् ।
$उत्ताल
#उन्नत
$सुरभि
#श्रेष्ठ
उत्तालमुन्नतेऽपि श्रेष्ठेऽपि निगद्यते सुरभिः ॥ ८०० ॥
$संवर्त
#हायन
$परिवर्त
#हायन
$नाक
#अम्बर
संवर्तः परिवर्तश्च हायने कथ्यतेऽम्बरे नाकः ।
$प्रस्थ
#परिमाण
$सर्वसन्नाह
#सर्वात्मन्
परिमाणेऽपि प्रस्थः सर्वात्मनि सर्वसन्नाहः ॥ ८०१ ॥
$द्वितीया
#पत्नी
$पवित्र
#दर्भ
$अवधि
#अवट
पत्न्यामपि द्वितीया दर्भेऽपि पवित्रमवधिरवटेऽपि ।
$प्रधान
#प्रकृति
$विवक्षित
#शोभन
प्रकृतावपि प्रधानं विवक्षितं शोभनेऽपि स्यात् ॥ ८०२ ॥
$अतिवेल
#अतिमात्र
$उत्सेध
#काय
अतिमात्रेऽप्यतिवेलं कायेऽप्युत्सेध इष्यते सद्भिः ।
$वंश
#पृष्ठास्थि
$कदली
#करिवैजयन्ती
पृष्ठास्थन्यपि वंशः कदली करिवैजयन्त्यां च ॥ ८०३ ॥
;p{0093}
$जाल
#कपट
$कपाल
#घटादिशकल
जालं कपटेऽप्युक्तं कपालमुक्तं घटादिशकलेऽपि ।
$रिष्ट
#पाप,अशुभ
$अरिष्ट
#अशुभ
रिष्टं पापाशुभयोररिष्टमशुभेऽपि निर्दिष्टम् ॥ ८०४ ॥
$विग्रह
#व्यास
$पौरुष
#मानविशेष
$व्याम
#मानविशेष
व्यासेऽपि विग्रहः स्यान्मानविशेषेऽपि पौरुषव्यामौ ।
$हेला
#प्रस्ताव
$प्रग्रह
#आबन्धन
हेला प्रस्तावेऽपि प्रग्रह आबन्धनेऽप्युक्तः ॥ ८०५ ॥
$शुण्डा
#कुञ्जरकर
$ग्रावन्
#शैल
$भव
#संसार
कुञ्जरकरेऽपि शुण्डा ग्रावा शैले भवश्च संसारे ।
$बालिश
#बाल
$कलधौत
#शातकुम्भ
बालेऽपि बालिशः स्यात्कलधौतं शातकुम्भेऽपि ॥ ८०६ ॥
$परिधि
#शाखा
$वसति
#जनाश्रम
शाखायामपि परिधिर्वसतिर्जैनाश्रमेऽपि निर्दिष्टा ।
$मार्ग
#अन्वेषण
$भद्र
#वृषभ
$ध्वाङ्क्ष
#बक
अन्वेषणेऽपि मार्गो भद्रो वृषभे वके ध्वाङ्क्षः ॥ ८०७ ॥
$त्रास
#मणिदोष
$वत्स
#संवत्सर
मणिदोषेऽपि त्रासो वत्सः संवत्सरेऽपि निर्दिष्टः ।
$वाम
#प्रतिकूल
$शुचि
#शुक्ल
$राम
#शुक्ल
वामः प्रतिकूलेऽपि प्रोक्तौ शुक्लेऽपि शुचिरामौ ॥ ८०८ ॥
$कल्य
#ह्यस्तनदिन
$नेत्र
#मूल
$पराग
#रजस्
ह्यस्तनदिनेऽपि कल्यं नेत्रं मूले रजस्यपि परागः ।
$भ्रूण
#गर्भिणी
$भूति
#विभव
$बल
#काक
भ्रूणो गर्भिण्यामपि भूतिर्विभवे बलः काके ॥ ८०९ ॥
$वप्र
#गिरिसानु
$तल्प
#दाराः
$ज्योतिष्
#चक्षुष्
गिरिसानुन्यपि वप्रं तल्पं दारेषु चक्षुषि ज्योतिः ।
$हिंसा
#चौर्यादि
$प्रसर
#प्रणय
चौर्यादावपि हिंसा प्रसरः प्रणयेऽपि निर्दिष्टः ॥ ८१० ॥
$ग्राम
#भूतसंघात,इन्द्रियसंघात,शब्दसंघात,विषयसंघात,करणसंघात
संघातेऽपि ग्रामो भूतेन्द्रियशब्दविषयकरणानाम् ।
$षण्ड
#पादप_षण्ड
$स्कन्ध
#करिस्कन्ध,नरस्कन्ध,तुरङ्गस्कन्ध
षण्डश्च पादपानां स्कन्धः करिनरतुरङ्गाणाम् ॥ ८११ ॥
$वृक्षविशेष
#नन्द्यावर्त,सरल,शाल,काक,धव,अञ्जन,तिलक,पद्म,स्पन्दन,मोक्ष
नन्द्यावर्तः सरलः शालः काको धवोऽञ्जनस्तिलकः ।
पद्मस्पन्दनमोक्षा वृक्षविशेषेऽपि दृश्यन्ते ॥ ८१२ ॥
$सौरभ्यविशेष
#कटुतिक्त,कषाय
कटुतिक्तकषायास्तु सौरभ्येऽपि प्रकीर्तिताः ।
$लक्ष्मी
#शोभा
$श्री
#शोभा
$कान्ति
#शोभा
$विभ्रम
#शोभा
शोभार्थेऽपि प्रयुज्यन्ते लक्ष्मीश्रीकान्तिविभ्रमाः ॥ ८१३ ॥
;p{0094}
$आर्य
#सौविदल्ल
$अणु
#व्रीहि
आर्यः स्यात्सौविदल्लेऽपि व्रीहावप्यणुरिष्यते ।
$दिवाकीर्ति
#चण्डाल
$विवस्वत्
#देवता
चण्डालेऽपि दिवाकीर्तिर्विवस्वान् देवतास्वपि ॥ ८१४ ॥
$अपह्नव
#स्नेह
$अनुशय
#द्वेष
स्नेहेऽप्यपह्नवः प्रोक्तो द्वेषेऽप्यनुशयः स्मृतः ।
$व्यवाय
#सुरत
$नैगम
#ऋतु
सुरतेऽपि व्यवायः स्यान्नैगमश्च ऋतावपि ॥ ८१५ ॥
$कान्तार
#दुर्गमार्ग
$निष्कुट
#गृहवाटी
दुर्गमार्गेऽपि कान्तारं गृहवाट्यां च निष्कुटः ।
$रूप
#मृग
$बभ्रु
#नकुल
रूपं मृगेऽपि विज्ञेयं बभ्रुः स्यान्नकुलेऽपि च ॥ ८१६ ॥
$कोष्ठ
#अन्तर्देह
$चत्वर
#प्राङ्गण
अन्तर्देहेऽपि कोष्ठः स्याच्चत्वरं प्राङ्गणेऽपि च ।
$शिपिविष्ट
#दुश्चर्मन्
दुश्चर्मण्यपि निर्दिष्टः शिपिविष्टो मनीषिभिः ॥ ८१७ ॥
$संस्तर
#प्रस्तर
$कुञ्ज
#हनु
$स्पश
#रण
संस्तरः प्रस्तरेऽप्युक्तो हनौ कुञ्जो रणे स्पशः ।
$पर्जन्य
#गर्जन्मेघ
$सन्धा
#अवधि
गर्जन्मेघेऽपि पर्जन्यः सन्धा स्यादवधावपि ॥ ८१८ ॥
$संस्था
#व्यवस्था
$वेदना
#संवित्ति
व्यवस्थायां च संस्था स्यात्संवित्तावपि वेदना ।
$यात्रा
#अनुवृत्ति
$समाह्वय
#संज्ञा
यात्रा स्यादनुवृत्तौ च संज्ञायां च समाह्वयः ॥ ८१९ ॥
$क्लीब
#विक्रमहीन
$कट
#समय
क्लीवो विक्रमहीनेऽपि समयेऽपि कटः स्मृतः ।
$कलङ्क
#लाञ्छन,दोष
$अद्रि
#रवि
कलङ्कं लाञ्छने दोषेऽप्यद्रिः प्रोक्तो रवावपि ॥ ८२० ॥
$समिति
#सङ्गति,सभा
$ककुद
#शृङ्ग,प्रधान
समितिः सङ्गतिसभयोः ककुदं शृङ्गे विदुः प्रधानेऽपि ।
$टङ्क
#अभिमान,प्रस्तरघटनोपकरण
टङ्कः स्यादभिमाने प्रस्तरघटनोपकरणे च ॥ ८२१ ॥
$संज्ञा
#सङ्केत,चैतन्य
सङ्केते चैतन्ये च सूरिभिः कथ्यते तथा संज्ञा ।
$दण्ड
#दमन,सैन्य
$कुतप
#दर्भ,अपराह्ण
दण्डो दमने सैन्ये कुतपो दर्भेऽपराह्णे च ॥ ८२२ ॥
$अनुषङ्ग
#कारुण्य
$अवस्कर
#गुह्य
कारुण्येऽप्यनुषङ्गः स्यात्प्रोक्तो गुह्येऽप्यवस्करः ।
$वेदिका
#अङ्गुलिमुद्रा
$कृमि
#लाक्षा
वेदिकाऽङ्गुलिमुद्रायां लाक्षायां च कृमिस्तथा ॥ ८२३ ॥
;p{0095}
$नीवी
#परिपण
$मेखला
#कटिदेश
नीवी परिपणेऽप्युक्ता कटिदेशेऽपि मेखला ।
$विधुर
#प्रत्यवाय,विश्लेष
प्रत्यवायेऽपि विश्लेषे विधुरं स्मर्यते बुधैः ॥ ८२४ ॥
$निदान
#अवसान
$इन
#स्वामिन्
निदानमवसानेऽपि स्वामिन्यपि भवेदिनः ।
$जठर
#कठिन,परिणत
जठरः कठिनेऽप्युक्तः प्राज्ञैः परिणतेऽपि च ॥ ८२५ ॥
$विधि
#काल,कल्प
$घनाघन
#शक्र,वर्षुकाम्बुद
काले कल्पेऽपि विधिर्घनाघनः शक्रवर्षुकाम्बुदयोः ।
$अत्यय
#कृच्छ्र,अतिक्रम
अत्ययशब्दः प्राज्ञैः कृच्छ्रे चातिक्रमे च निर्दिष्टः ॥ ८२६ ॥
$कृपीट
#उदर,जल
$सम्बाध
#सङ्कट,भग
उदरे जले कृपीटं सम्बाधः सङ्कटे भगेऽप्युक्तः ।
$पार्ष्णि
#प्रत्यासार,रण_पश्चिमभाग
पार्ष्णिः प्रत्यासारे च रणस्य च पश्चिमे भागे ॥ ८२७ ॥
$सम्भोग
#रति,भुक्ति
$शुल्क
#पथिदेय,स्त्रीधन
रतिभुक्त्योः सम्भोगः पथिदेये स्त्रीधने च शुल्कं स्यात् ।
$करीर
#वंशाङ्कुर,वृक्षविशेष
वंशाङ्कुरे करीरं वृक्षविशेषेऽपि कथयन्ति ॥ ८२८ ॥
$अनूक
#अन्वय,शील
$गोत्र
#नामन्,अन्वय
अनूकमन्वये शीले गोत्रं नाम्नि तथान्वये ।
$पुलाक
#भक्तसिक्थ,क्षुद्रधान्य
पुलाकं भक्तसिक्थे च क्षुद्रधान्ये च कथ्यते ॥ ८२९ ॥
$कौपीन
#अकार्य,गुह्य
$कीलाल
#रुधिर,जल
अकार्ये गुह्ये कौपीनं कीलालं रुधिरे जले ।
$कुकूल
#शङ्कुमद्गर्त,तुषाग्नि
कुकूलं शङ्कुमद्गर्ते तुषाग्नौ च निगद्यते ॥ ८३० ॥
$चैत्य
#बुद्धाण्डक,देवतायतन
चैत्यं बुद्धाण्डकेऽप्युक्तं देवतायतने तथा ।
$शिलीन्ध्र
#छत्त्रक,वृक्षजाति
छत्त्रके वृक्षजातौ च शिलीन्ध्रं स्मर्यते बुधैः ॥ ८३१ ॥
$व्याल
#अर्थव्ययसह,हिंस्रपशु
अर्थव्ययसहे व्यालस्तथा हिंस्रपशौ स्मृतः ।
$पोत्र
#हलमुख,शूकरमुख
पोत्रमित्युच्यते प्राज्ञैर्हलशूकरयोर्मुखम् ॥ ८३२ ॥
$स्वैर
#मन्द,स्वच्छन्द
$कक्ष
#कच्छ,वीरुध्
मन्दस्वच्छन्दयोः स्वैरं कक्षः स्यात्कच्छवीरुधोः ।
$करेणु
#गज,हस्तिनी
$पीलु
#गज,वृक्ष
करेणुर्गजहस्तिन्योः पीलुश्च गजवृक्षयोः ॥ ८३३ ॥
;p{0096}
$शल्य
#शलाका,आयुध
$बाधा
#दुःख,निषेध
शलाकायुधयोः शल्यं बाधा दुःखनिषेधयोः ।
$स्तम्भ
#स्थूणा,स्तब्धत्व
$इला
#वाक्,अघ्न्य
स्थूणास्तब्धत्वयोः स्तम्भ इला वागघ्न्ययोरपि ॥ ८३४ ॥
$अर्घ
#अर्चना,मूल्य
$विसर्ग
#मुक्ति,वर्चस्
अर्चनामूल्ययोरर्घो विसर्गो मुक्तिवर्चसोः ।
$दक्ष
#मुनि,कुक्कुट
$सन्धि
#संश्लेष,रन्ध्र
मुनिकुक्कुटयोर्दक्षः सन्धिः संश्लेषरन्ध्रयोः ॥ ८३५ ॥
$बाढम्
#अवश्य,भृश
$दायाद
#तुक्,सपिण्ड
अवश्यभृशयोर्वाढं दायादस्तुक्सपिण्डयोः ।
$जात्य
#कुलीन,श्रेष्ठ
$कोटि
#उत्कर्ष,संख्या
कुलीनश्रेष्ठयोर्जात्यं कोटिरुत्कर्षसंख्ययोः ॥ ८३६ ॥
$ब्रध्न
#तण्डु,गिरिश
$स्थिति
#स्थान,व्यवस्था
ब्रध्नस्तण्डुगिरिशयोः स्थितिः स्थानव्यवस्थयोः ।
$वीकाश
#स्फुट,रहस्
$काष्ठा
#काल,प्रकर्ष
वीकाशः स्फुटरहसोः काष्ठा कालप्रकर्षयोः ॥ ८३७ ॥
$सिन्धु
#नदी,समुद्र
$मरु
#देश,पर्वत
नदीसमुद्रयोः सिन्धुर्देशपर्वतयोर्मरुः ।
$मैथुन
#सम्बन्ध,ग्राम्यधर्म
मैथुनं कथ्यते सद्भिः सम्बन्धग्राम्यधर्मयोः ॥ ८३८ ॥
$प्राध्व
#प्रह्व,बन्धन
$मोह
#मौढ्य,मूर्छा
प्रह्वबन्धनयोः प्राध्वं मोहः स्यान्मौढ्यमूर्छयोः ।
$वेला
#अम्भस्_व्यवस्थान
$रवि
#पर्वत,सूर्य
व्यवस्थानेऽम्भसो वेला रविः पर्वतसूर्ययोः ॥ ८३९ ॥
$धूमकेतु
#अग्नि,उत्पात
$श्वशुर्य
#श्याल,देवर
अग्न्युत्पातौ धूमकेतू श्वशुर्यौ श्यालदेवरौ ।
$कोश
#दिव्यार्थ,संग्रह
$नरेन्द्र
#नृप,वार्त्तिक
दिव्यार्थसंग्रहौ कोशौ नरेन्द्रौ नृपवार्त्तिकौ ॥ ८४० ॥
$आडम्बर
#गज_पटहरव,गर्जित,प्रपञ्च
आडम्बरो गजानां पटहरवे गर्जिते प्रपञ्चे च ।
$ग्रह
#सूर्याभिनिवेष,भूताभिनिवेशे
ग्रहशब्दः सूर्यादिषु भूतादिष्वभिनिवेशे च ॥ ८४१ ॥
$अव्यक्त
#परमात्मन्,मूर्ख,स्पष्टेतर
अव्यक्तः परमात्मनि मूर्खे स्पष्टेतरे च निर्दिष्टः ।
$कक्षा
#गुह्यपिधान,काञ्ची,गेह,प्रकोष्ठ
कक्षा गुह्यपिधाने काञ्च्यां गेहे प्रकोष्ठे च ॥ ८४२ ॥
$प्रतियत्न
#संस्कार,लिप्सा,उपग्रहण
प्रतियत्नः संस्कारे लिप्सोपग्रहणयोश्च निर्दिष्टः ।
$अभिहार
#सन्नाह,अभियोग,परस्वहरण
अभिहारः सन्नाहे स्यादभियोगे परस्वहरणे च ॥ ८४३ ॥
;p{0097}
$दाय
#दानविशेष,लब्धि,भागार्हपित्र्यरिक्थ
दानविशेषे लब्धौ दायो भागार्हपित्र्यरिक्थे च ।
$ग्रन्थ
#लिपिसंख्या,शास्त्र,द्रव्य
लिपिसंख्यायां शास्त्रे द्रव्ये च ग्रन्थशब्दमिच्छन्ति ॥ ८४४ ॥
$आकर्ष
#द्यूत,अक्ष,सारिफलक
द्यूताक्षसारिफलकास्त्रयोऽप्याकर्षसंज्ञकाः ।
$अभिषङ्ग
#संसर्ग,अभिभव,आक्रोश
संसर्गाभिभवाक्रोशेष्वभिषङ्गः प्रकीर्त्तितः ॥ ८४५ ॥
$वृत्र
#त्वाष्ट्र,तमस्,शत्रु
त्वाष्ट्रे तमसि शत्रौ च वृत्रशब्दस्त्रिषु स्मृतः ।
$मन्यु
#दैन्य,क्रतु,कोप
$इडा
#नाडी,स्वर्ग,क्षिति
मन्युर्दैन्ये क्रतौ कोपे नाडीस्वर्गक्षितिष्विडा ॥ ८४६ ॥
उक्तानामप्यनुक्तानां शब्दानामिह संग्रहः ।
$क
#सुख,वायु,अम्बु,ब्रह्म,मस्तक
कशब्दः सुखवाय्वम्बुब्रह्ममस्तकवाचकः ॥ ८४७ ॥
$प्रत्यय
#शपथ,ज्ञान,हेतु,विश्वास,निश्चय
प्रत्ययाः शपथज्ञानहेतुविश्वासनिश्चयाः ।
$वितान
#विस्तार,कदक,शून्य,क्रतु,क्षण
विस्तारे कदके शून्ये वितानं स्यात्क्रतौ क्षणे ॥ ८४८ ॥
$पक्ष
#देहावयव,मासार्ध,पतत्त्र,गृहभित्ति,परिग्रह,समीप
देहावयवमासार्धपतत्रगृहभित्तिषु ।
परिग्रहे समीपे च पक्षः षट्सु निगद्यते ॥ ८४९ ॥
$वसु
#अग्नि,धन,रश्मि,रत्न,त्रिदशविशेष
अग्निधनरश्मिरत्नत्रिदशविशेषेषु भवति वसुशब्दः ।
$भाव
#चेष्टा,आत्मन्,जन्मन्,सत्ता,अभिप्राय
चेष्टात्मजन्मसत्ताभिप्रायेष्वभिहितो भावः ॥ ८५० ॥
$क्षण
#कालविशेष,अवसर,अव्यापार,पारतन्त्र्य,मध्य,उत्सव
कालविशेषेऽवसरेऽव्यापारे पारतन्त्र्ये च ।
मध्ये तथोत्सवे च क्षणशब्दः कथ्यते सद्भिः ॥ ८५१ ॥
$अक्ष
#आचार,नयनादि,द्यूतविशेष,रथावयव,विभीतक
आचारे नयनादौ द्यूतविशेषे तथा रथावयवे ।
अक्षं विभीतकेऽपि प्रयुञ्जते पञ्चसु प्राज्ञाः ॥ ८५२ ॥
$निष्ठा
#क्लेश,अवसान,व्यवस्था,उत्कर्ष,व्रत
निष्ठा क्लेशेऽवसाने च व्यवस्थोत्कर्षयोर्व्रते ।
$सार
#श्रेष्ठ,स्थामन्,धन,शुक्र,मज्जन्
श्रेष्ठे स्थाम्नि धने शुक्रे मज्ज्ञि सार उदाहृतः ॥ ८५३ ॥
;p{0098}
$गो
#दिक्,दृष्टि,दीधिति,स्वर्ग,वज्र,वाक्,बाण,वारि,भूमि,पशु
दिग्दृष्टिदीधितिस्वर्गवज्रवाग्वाणवारिषु ।
भूमौ पशौ च गोशब्दो विद्वद्भिर्दशसु स्मृतः ॥ ८५४ ॥
$ललाम
#भूषा,लाङ्गूल,प्रधान,शृङ्ग,प्रभाव,पुण्ड्र,ध्वज,लक्ष्म,तुरङ्ग
भूषायां लाङ्गूले प्रधानशृङ्गप्रभावपुण्ड्रेषु ।
ध्वजलक्ष्मतुरङ्गेषु च नवसु ललामं प्रचक्षते प्राज्ञाः ॥ ८५५ ॥
$हरि
#अर्क,मर्कट,मण्डूक,विष्णु,वासव,वायु,तुरङ्ग,सिंह,शीतांशु,यम
अर्कमर्कटमण्डूकविष्णुवासववायवः ।
तुरङ्गसिंहशीतांशुयमाश्च हरयो दश ॥ ८५६ ॥
$धातु
#पृथिव्यादिभूत,शरीर,रसादि,लोह,स्वभाव,गैरिकादि
पृथिव्यादिषु भूतेषु शरीरेषु रसादिषु ।
लोहेषु च स्मृतो धातुः स्वभावे गैरिकादिषु ॥ ८५७ ॥
$पुष्कर
#द्विरदकराग्र,पद्म,खड्गफल,व्योमन्,वाद्यभाण्डमुख,अगद,जल,तीर्थ
द्विरदकराग्रे पद्मे खड्गफले व्योम्नि वाद्यभाण्डमुखे ।
अगदे जले च तीर्थे पुष्करमष्टासु निर्दिष्टम् ॥ ८५८ ॥
$भूत
#चतुर्विधजीव,पृथिव्यादि,अतीत,देवयोनि
चतुर्विधेषु जीवेषु पृथिव्यादिषु पञ्चसु ।
अतीते देवयोनौ च भूतशब्दं प्रचक्षते ॥ ८५९ ॥
$वर्ण
#शुक्लादि,ब्राह्मणादि,शोभा,अक्षर,व्रत,गीतक्रम,स्तुति,वेष
शुक्लादौ ब्राह्मणादौ च शोभायामक्षरे व्रते ।
गीतक्रमे स्तुतौ वेषे वर्णशब्दं प्रचक्षते ॥ ८६० ॥
$रस
#शृङ्गारादि,लवणादि,पारद,राग,निर्यास,वीर्य,गुण,धातु,विष,घृतादि
शृङ्गारादिषु नवसु च लवणादिषु षट्सु पारदे रागे ।
निर्यासवीर्यगुणधातुविषघृतादौ रसः प्रोक्तः ॥ ८६१ ॥
$तीर्थ
#योनि,जलावतार,मन्त्रादि,पुण्यक्षेत्र,पात्र,दर्शन
योनौ जलावतारे च मन्त्राद्यष्टादशस्वपि ।
पुण्यक्षेत्रे तथा पात्रे तीर्थ स्याद्दर्शनेषु च ॥ ८६२ ॥
;p{0099}
$स्वर
#अकारादि,षड्जादि,उदात्तादि,प्राणिस्वन
अकारादिषु वर्णेषु षड्जादिषु च सप्तसु ।
उदात्तादिषु विज्ञेयः प्राणिनां च स्वने स्वरः ॥ ८६३ ॥
$प्रकृति
#सत्त्वादि_साम्यावस्था,पौर,अमात्यादि,कारण,कारु,स्वरूप
सत्त्वादीनां साम्यावस्थां प्रकृतिं वदन्ति तत्त्वज्ञाः ।
पौरामात्यादीनि च कारणकारुस्वरूपाणि ॥ ८६४ ॥
$गुण
#सत्त्वादि,रूपादि,शौर्यादि,तन्तु,सिञ्जिनी,अप्रधान
सत्त्वादौ रूपादौ शौर्यादौ तन्तुषु प्रयोगज्ञाः ।
गुणशब्दं सिञ्जिन्यां प्रयोजयन्त्यप्रधानेऽपि ॥ ८६५ ॥
$साधन
#उपकरण,करण,द्रविण,लिङ्ग,यातना,सेनाङ्ग,संसिद्धि
उपकरणे करणे च द्रविणे लिङ्गे च यातनायां च ।
सेनाङ्गे संसिद्धौ साधनशब्दप्रयोगः स्यात् ॥ ८६६ ॥
$अर्थ
#अभिधेय,अभिप्राय,प्रयोजन,द्रव्यवाचक,प्रस्ताव
अभिधेयाभिप्रायप्रयोजनद्रव्यवाचकेष्वर्थः ।
$काण्ड
#प्रस्ताव,संघात,कुत्सा,आयुध,जल
प्रस्तावे संघाते कुत्सायामायुधे जले काण्डम् ॥ ८६७ ॥
$ब्रह्मन्
#वेद,अध्यात्म,ब्राह्मण्य,हिरण्यगर्भ
वेदाध्यात्मब्राह्मणहिरण्यगर्भेषु कथ्यते ब्रह्म ।
$सत्त्व
#प्रकृतिगुण,सत्ता,स्थामन्,भूत
प्रकृतिगुणे सत्तायां स्थामनि भूते च सत्त्वं स्यात् ॥ ८६८ ॥
$इरा
#भू,वाक्,अशन,अम्भस्
इराशब्दो बुधैर्ज्ञेयो भुवि वाच्यशनेऽम्भसि ।
$काल
#निमेषादि,यम,वर्ण,मृत्यु
निमेषादौ यमे वर्णे कालो मृत्यौ च कीर्त्यते ॥
$समय
#काल,सङ्केत,आचार,सिद्धान्त
कालसङ्केतकाचारसिद्धान्ताः समयाः समाः ॥ ८६९ ॥
$तन्त्र
#तन्तु,मन्त्र,सिद्धान्त,परिच्छद,प्रधान
तन्त्रं तन्तुषु मन्त्रेषु सिद्धान्तपरिच्छदप्रधानेषु ।
$गन्धन
#उत्साहन,सूचन,प्रकाशन
उत्साहनसूचनयोः प्रकाशने गन्धनं प्रोक्तम् ॥ ८७० ॥
$अन्तर
#वस्त्र,मध्य,छिद्र,व्यवधान,अन्तरात्मन्,अवकाश,बहिर्योग,विशेष,अवसर
वस्त्रे मध्ये तथा छिद्रे व्यवधानेऽन्तरात्मनि ।
अवकाशे बहिर्योगे विशेषेऽवसरेऽन्तरम् ॥ ८७१ ॥
;p{0100}
$दिष्ट्या
#मङ्गल
प्रागेव नामपर्याये निपाताः केऽपि कीर्तिताः ।
कथ्यन्ते केचिदन्येऽपि दिष्ट्या स्यान्मङ्गलादिषु ॥ ८७२ ॥
$चिराय
#चिररात्र,दीर्घकाल,चिर,चिरात्,चिरेण
$वा
#विकल्प,उपमान
चिराय चिररात्राय दीर्घकाले प्रयुज्यते ।
चिरं चिराच्चिरेणेति वा विकल्पोपमानयोः ॥ ८७३ ॥
$परितस्
#सर्वतस्,विष्वक्,समन्तात्,समन्ततस्
परितः सर्वतो विष्वक् समन्ताच्च समन्ततः ।
$साक्षात्
#प्रत्यक्ष,सदृश्
$किल
#वार्ता,सम्भाष
प्रत्यक्षसदृशोः साक्षाद्वार्त्तासम्भाषयोः किल ॥ ८७४ ॥
$हन्त
#शोचन,सम्प्रहर्ष
शोचने सम्प्रहर्षे च हन्तशब्दः प्रयुज्यते ।
$ई
#दुःखभावन,क्रोध,प्रत्यक्ष,सन्निधि
ई दुःखभावने क्रोधे प्रत्यक्षे सन्निधावपि ॥ ८७५ ॥
$पृथक्
#विना,अन्तरेण,ऋते,व्यतिरेक
पृथग्विनान्तरेणर्ते व्यतिरेकार्थवाचकाः ।
$मुहुस्
#प्रत्यारम्भ
$हुम्
#सम्प्रश्न,वितर्क
प्रत्यारम्भे मुहुः प्रोक्तो हुं सम्प्रश्नवितर्कयोः ॥ ८७६ ॥
$इतिह
#सम्प्रदाय
$प्रेत्य
#अमुत्र,भवान्तर
इतिह स्यात्सम्प्रदाये प्रेत्यामुत्र भवान्तरे ।
$साकम्
#सार्धम्,समम्,सत्रम्,सह
साकं सार्धं समं सत्रं सहार्थे सम्प्रकीर्तिताः ॥ ८७७ ॥
$अधरस्तात्
#अधस्,अधर
अधरस्तादधरतः स्यादधस्तादधोऽधरे ।
$अतस्
#हेतु
$बत
#निन्दा,विस्मय
अत इत्युच्यते हेतौ निन्दायां विस्मये वत ॥ ८७८ ॥
$समया
#सामीप्य
$निकषा
#सामीप्य
समयानिकषाशब्दौ सामीप्ये कीर्तितौ बुधैः ।
$नूनम्
#तर्क,निश्चय
$कच्चित्
#प्रश्न,काम
तर्कनिश्चययोर्नूनं कच्चित्स्यात्प्रश्नकामयोः ॥ ८७९ ॥
$आहो
#सन्देह
$उताहो
#सन्देह
$नु
#प्रश्न,वितर्क
$स्वित्
#प्रश्न,वितर्क
आहो उताहो सन्देहे नु स्वित्प्रश्नवितर्कयोः ।
$साम्प्रत
#वर्तमान,युक्त
वर्तमाने च युक्ते च साम्प्रतं सम्प्रचक्षते ॥ ८८० ॥
$प्रादुस्
#प्रकाश,सम्भव
$प्रति
#प्रधान,सदृश्
प्रकाशे सम्भवे प्रादुः प्रधानसदृशोः प्रति ।
$हि
#विशेषण,हेतु
$तु
#भेद,अवधारण
हि स्याद्विशेषणे हेतौ तु स्याद्भेदेऽवधारणे ॥ ८८१ ॥
;p{0101}
$अयि
#प्रश्न,सानुनय
$अञ्जसा
#सत्य,शीघ्र
अयि प्रश्ने सानुनये सत्ये शीघ्रे तथाञ्जसा ।
$ईषत्
#किञ्चित्,मनाक्,किञ्चन,स्तोक
ईषत्किञ्चिन्मनाक् प्रोक्ताः किञ्चनस्तोकवाचकाः ॥ ८८२ ॥
$तूष्णीम्
#जोषम्,मौन
$स्म
#संस्मरण
तूष्णीं जोषं भवेन्मौने स्म स्यात्संस्मरणादिषु ।
$अङ्ग
#आमन्त्रण
$हम्
#आमन्त्रण
$हो
#आमन्त्रण
$भो
#आमन्त्रण
$भोस्
#आमन्त्रण
अङ्गेत्यामन्त्रणे हं हो भो भो इति च कथ्यते ॥ ८८३ ॥
$नाना
#अनेक
$ननु
#प्रश्न,अवधारण
अनेकार्थे भवेन्नाना ननु प्रश्नेऽवधारणे ।
$सहसा
#आकस्मिक,तत्काल
आकस्मिकार्थे सहसा तत्काले च निगद्यते ॥ ८८४ ॥
$ऊरी
#विस्तार,अङ्गीकृति
$उररी
#विस्तार,अङ्गीकृति
विस्तारेऽङ्गीकृतावूरी कथ्यत उररी तथा ।
$अद्धा
#असंशय
$अमा
#सह,अन्तिक
असंशये भवेदद्धा सहार्थान्तिकयोरमा ॥ ८८५ ॥
$अथ
#अनन्तर,कल्याण,सम्प्रश्न
अथानन्तरकल्याणसम्प्रश्नादिषु कथ्यते ।
$अथो
#तथा,नामाभ्युपगम
अथो इति तथा प्रोक्तो नामाभ्युपगमादिषु ॥ ८८६ ॥
$सदा
#नित्यत्व
$सना
#नित्यत्व
$स्वस्ति
#मङ्गल
सदा सना च नित्यत्वे स्वस्ति स्यान्मङ्गलादिषु ।
$इति
#हेतु,प्रकारादि,समाप्ति
इतिशब्दः स्मृतो हेतौ प्रकारादिसमाप्तिषु ॥ ८८७ ॥
;c{इति श्रीभट्टहलायुधकृतायामभिधानरत्नमालायामनेकार्थकाण्डं पञ्चमं समाप्तम् ॥ ५ ॥}
;end{}