;METADATA
;title{अनेकार्थनिघण्टु}
;author{धनञ्जय}
;bookFullName{महाकवि धनञ्जयविरचिता नाममाला - अमरकीर्तिविरचितभाष्योपेता, अनेकार्थनिघण्टुः एकाक्षरीकोशश्च}
;bookSeriesDetails{ज्ञानपीठ मूर्तिदेवी जैन ग्रन्थमाला संस्कृत ग्रन्थाङ्क ६}
;editor{पं० शम्भुनाथ त्रिपाठी}
;editorQualifications{व्याकरणाचार्य, सप्ततीर्थ}
;publisher{अयोध्याप्रसाद गोयलीय, मन्त्री, भारतीय ज्ञानपीठ काशी, दुर्गाकुण्ड रोड, बनारस सिटी}
;pressDetails{पं० पृथ्वीनाथ भार्गव, भार्गव भूषण प्रेस, गायघाट, काशी}
;publicationYear{1944 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. P. Srinivas, Lecturer in Vyakarana, S.V.V.V.S.College, Bowenpally, Secunderabad, A.P.500011 as part of Sansknet Project - retrieved from https://www.wilbourhall.org/sansknet/index.html}
;dataEntryEmail{}
;proofReadBy{Mr. Pradeep Rastogi}
;proofReaderEmail{pkrastogi.lko@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{ANND}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. Sansknet project for providing us the data in custom font. 2. Mr. Pradeep Rastogi for spending time to proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{homo}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda}
;newVerseNumbersAtChangeOf{never}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{19 February 2019}
;version0.0.2{16 February 2020}
;version0.0.3{16 February 2020}
;version0.0.4{16 February 2020}
;version0.1.0{16 February 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0102}
;c{अनेकार्थ-निघण्टुः}
गम्भीरान् रुचिराँश्चित्रान् विस्तीर्णार्थप्रसाधनान् ।
कष्टशब्दान् प्रवक्ष्यामि कवीनां हितकाम्यया ॥ १ ॥
वाग्दिग्भूरश्मिवज्रेषु पश्वक्षिस्वर्गवारिषु ।
नवस्वर्थेषु मेधावी गोशब्दमुपलक्षयेत् ॥ २ ॥
कः प्रजापतिरुद्दिष्टो को वायुरभिधीयते ।
कः शब्दः स्वर्गमाख्याति क इत्यात्मा मतः क्वचित् ॥ ३ ॥
सलिलं कमिति ज्ञेयं शिरः कमिति चोच्यते ।
देवाननिमिषानाहुर्मत्स्याननिमिषांस्तथा ॥ ४ ॥
अग्निश्च वर्हिणः चैव वृक्षः कुक्कुट एव च ।
शिखिनोऽभिहिताः शस्त्रः पृथुकश्च मतः शिखी ॥ ५ ॥
हंसो नारायणः प्रोक्तः क्वचिद्धंसो दिवाकरः ।
अश्वश्चापि स्मृतो हंसो हंसश्चापि विहंगमः ॥ ६ ॥
सारसस्सरसिजेन्द्वोः पतत्र्यपि च सारसः ।
राजाऽपि नृपतिर्ज्ञेयो राजा चोक्तो निशाकरः ॥ ७ ॥
विभावसुर्हुताशः स्याच्छ्वेतच्छत्रं क्वचिद्भवेत् ।
हिमारातिः स्मृतो वह्निः हिमारातिश्च भास्करः ॥ ८ ॥
धनञ्जयोऽग्निर्व्याख्यातो पार्थश्चापि धनञ्जयः ।
बीभत्सश्च मतः पार्थो बीभत्सो विकृतः स्मृतः ॥ ९ ॥
अग्निर्विरोचनः प्रोक्तो भास्करस्तु विरोचनः ।
विरोचनश्च चन्द्रः स्यात्क्वचिद्दैत्यो विरोचनः ॥ १० ॥
पाञ्चजन्यः क्वचिद्वह्निः क्वचिच्छङ्खो निगद्यते ।
कम्बुश्च गदितः शङ्खः कम्बुरिष्टश्च कुञ्जरः ॥ ११ ॥
भास्करोऽग्निः समुद्दिष्टः सहस्रांशुरपि क्वचित् ।
पतङ्गो दिनकृद् ज्ञेयः पतङ्गः शलभः स्मृतः ॥ १२ ॥
कौशिको देवराजः स्यादुलूकश्चापि कौशिकः ।
शम्भुर्ब्रह्मा च विष्णुश्च शम्भुश्चैव महेश्वरः ॥ १३ ॥
वृषकेतुर्मतः शङ्कुः शङ्कुः कील इहोच्यते ।
जम्बुको वरुणो ज्ञेयः शृगालश्चापि जम्बुकः ॥ १४ ॥
अर्क इष्टस्तु मघवान् घर्मांशुरर्क उच्यते ।
मन्थी राहुश्च चन्द्रश्च ग्रहो मन्थी निरुच्यते ॥ १५ ॥
केतवो रश्मयो ज्ञेयाः केतवश्च महाध्वजाः ।
तमोनुदः सहस्रांशुरग्निश्चापि प्रकीर्त्यते ॥ १६ ॥
मयूखाः किरणा ज्ञेया मयूखाश्चापि कीलकाः ।
सप्तर्षिरुत्सवः प्रोक्तः सप्तान्ये ऋषयः क्वचित् ॥ १७ ॥
वसवः शंवरा उक्ता देवाश्च वसवो मताः ।
नक्षत्रं धिष्ण्यमित्युक्तं गेहं धिष्ण्यं मतं क्वचित् ॥ १८ ॥
वासोऽम्बरमिति ख्यातमम्बरं च नभःस्थलम् ।
पयः सलिलमुद्दिष्टं पयः क्षीरं मतं क्वचित् ॥ १९ ॥
शिवं पानीयमुद्दिष्टं शिवं श्रेयः शिवं सुखम् ।
शिवं व्योमपतिं प्राहुः शिवं श्रेष्ठं प्रचक्षते ॥ २० ॥
क्षरं जलं विजानीयात्क्वचिन्मेधं विदुः क्षरम् ।
स्यन्दनं चाम्बु निर्दिष्टं स्यन्दनश्च महारथः ॥ २१ ॥
कृष्णं तमः समाख्यातं कृष्णश्चाधोक्षजस्तथा ।
अमृतं क्षीरमित्युक्तं क्वचिच्चेष्टं समुद्रजम् ॥ २२ ॥
शवं च सलिलं प्रोक्तं मृतमाहुः शवं तथा ।
तोयं घृतमिति प्रोक्तं घृतं सर्पिः क्वचिद्भवेत् ॥ २३ ॥
पानीयं च विषं प्रोक्तं क्वचिद्धालाहलं विषम् ।
हस्तिहस्तः करः प्रोक्तः करो हस्तः प्रचक्ष्यते ॥ २४ ॥
कीलालं रुधिरं प्रोक्तं नीरं चैव प्रशस्यते ।
भुवनं सलिलं प्रोक्तं आकाशं भुवनं स्मृतम् ॥ २५ ॥
प्रवालं कोमलं ज्ञेयं कोमलं स्पष्टवाचकम् ।
सदनं च स्मृतं तोयं सदनं वेश्म उच्यते ॥ २६ ॥
तोयं सद्मेति गदितं निलयं सद्म निगद्यते ।
संवरं च जलं प्रोक्तं संवरः पर्वतो भवेत् ॥ २७ ॥
संवरश्चाऽसुरः ख्यातो यो बिभर्ति रसां प्रियाम् ।
स्वरवाक्क्ष्मास्विडां प्राहुरिडा चाम्बरदेवताम् ॥ २८ ॥
पत्नीं चन्द्रेरिडां प्राहुरिला तत्समतां गता ।
अदितिः पृथिवी ज्ञेया देवमाताऽदितिः क्वचित् ॥ २९ ॥
अध्यूढा भार्या परित्यक्ता त्वद्भिदिश्च निगद्यते ।
वृषो धर्म्मः क्वचिज्ज्ञेयो गवामपि पतिर्वृषः ॥ ३० ॥
वृषा कर्णश्च गदितो वृषा चोक्तः शतक्रतुः ।
रौहिणेयो बलः प्रोक्तो रौहिणेयो बुधः क्वचित् ॥ ३१ ॥
बलदेवो मतः शेषो नागो वा शेष उच्यते ।
रामस्तु लांगली ज्ञेयो रामो दाशरथिः क्वचित् ॥ ३२ ॥
रामश्च शुक्लो वर्णो रामश्च क्षत्रनाशनः ।
वराहः केशवः ख्यातो वराहो जलदः क्वचित् ॥ ३३ ॥
वराहः शकरो ज्ञेयो विष्णुर्मेघो हरिस्तथा ।
अजाराट्स्मरेन्दवो ज्ञेयास्त्रिनेत्रश्चाप्यजो मतः ॥ ३४ ॥
अजः पशुश्च विख्यातो तथाजौ ब्रह्मकेशवौ ।
शरीरजः स्मृतो रोगः पुत्रश्चापि शरीरजः ॥ ३५ ॥
;p{0103}
ज्ञेयं पुष्करमब्जं च नागनासाग्रमेव च ।
कूलं नभः समाख्यातं कूलं रोधः प्रचक्षते ॥ ३६ ॥
खं चानन्तमिति प्रोक्तमनन्तं च बलं क्वचित् ।
विष्णुः क्वचिदनन्तः स्यान्नागश्चानन्त उच्यते ॥ ३७ ॥
प्रजापतिः स्मृतो राजा ब्रह्मा चापि प्रजापतिः ।
प्रजापतिः स्मृतः क्षत्ता क्षत्ता च चर उच्यते ॥ ३८ ॥
वामः पयोधरः प्रोक्तो वामः स्याद्द्रविणं हरः ।
वामश्च मदनः प्रोक्तो वामश्च प्रतिकूलके ॥ ३९ ॥
आगोपो गोपको ज्ञेयः क्वचिदागोपको ध्वजः ।
उरश्चाङ्कः समाख्यातः स्थानमङ्कः स्मृतस्तथा ॥ ४० ॥
वासरस्तु स्मृतो नागो वासरो दिवसो मतः ।
विभावसुर्निशा ज्ञेया गन्धर्वश्च क्वचिन्मतः ॥ ४१ ॥
शर्वर्यो रात्रयः प्रोक्ताः शर्वर्यश्च स्त्रियो मताः ।
सान्द्रं घनमिति प्रोक्तं स्निग्धं सान्द्रं निगद्यते ॥ ४२ ॥
स्वः स्वर्गस्य मतं नाम स्वः सुखं क्वचिदुच्यते ।
स्व आत्मा चैव निर्दिष्टः स्वः प्रोक्तो गृहमूषिकः ॥ ४३ ॥
ककुश्छन्दोविशेषज्ञो मतः शास्त्रेपि ना ककुप् ।
ककुम्महीरुहः प्रोक्तो ज्ञेयास्तु ककुभो दिशः ॥ ४४ ॥
क्षयं वेश्म समुद्दिष्टं क्षयं रोगं प्रचक्षते ।
जलदस्तु प्लवो ज्ञेयः प्लवो ज्ञेयस्तथोडुपः ॥ ४५ ॥
प्रासादो मण्डपः प्रोक्तो विहारश्चापि कथ्यते ।
घनं घनं विजानीयाद् घनं विपुलमुच्यते ॥ ४६ ॥
प्रयुज्यते च कस्मिंश्चिद् घनं सङ्घातवाद्ययोः ।
वरूथं स्यन्दनाग्रं स्याद्वरूथं वेश्म उच्यते ॥ ४७ ॥
चमूश्च वर्म सहसा प्रवदन्ति मनीषिणः ।
असुराश्च सुरा ज्ञेयाः क्वचिद्देवारयोऽसुराः ॥ ४८ ॥
नागाश्च द्विरदा ज्ञेयाः पन्नगाश्च क्वचिन्मताः ।
गन्धर्वश्च तथा वायुः क्वचित्स्याद् देवगायनः ॥ ४९ ॥
तार्क्ष्यो हयः समुद्दिष्टस्तार्क्ष्यश्चापि पतत्रिराट् ।
बालेयानसुरानाहुर्वालेयांश्च क्वचित् खरान् ॥ ५० ॥
तृणी वनस्पतिः प्रोक्ता क्वचिदार्द्राश्च कथ्यते ।
शिखरी वृक्ष उद्दिष्टः शिखरी पर्व्वतः स्मृतः ॥ ५१ ॥
द्विजो विप्रश्च दन्तश्च द्विजः पक्षी निगद्यते ।
चौरो मलिम्लुचो ज्ञेयो वातश्चापि मलिम्लुचः ॥ ५२ ॥
आत्मजं रक्तमुद्दिष्टं सुतः कामस्तथैव च ।
कीनाशो मृतको ज्ञेयः कीनाशश्चापि राक्षसः ॥ ५३ ॥
कीनाशोऽग्निः कृतघ्नश्च कृपणो यम एव च ।
कीनाशः कर्षको ज्ञेयः कीनाशश्च वृकोदरः ॥ ५४ ॥
अवदातं प्रधानं स्यादवदातं च पाण्डुरम् ।
ज्योतिर्ल्लोचनमुद्दिष्टं ज्योतिर्नक्षत्रमुच्यते ॥ ५५ ॥
ज्योतिश्च गदितो वह्निः काव्येषु मुनिपुङ्गवैः ।
प्रधानं सज्जनं ज्ञेयं प्रधानं श्वेतमुच्यते ॥ ५६ ॥
अब्दः संवत्सरो ज्ञेयो मेघश्चापि क्वचिन्मतः ।
बलाहका महामेघाः शिखरी च बलाहकः ॥ ५७ ॥
तोयदं जलदं प्राहुस्तोयदं कथ्यते घृतम् ।
जीमूतश्च मतो नागो जीमूतः क्वचिदम्बुदः ॥ ५८ ॥
पौलस्त्यं तु मतं युद्धं पौलस्त्यं पौरुषं विदुः ।
शुचिकृद्रजकश्चैव प्रोक्तो नित्यं बुधै रसः ॥ ५९ ॥
पर्जन्यं जलदं प्राहुः पर्जन्यं तु शतक्रतुः ।
शिलीमुखाः स्मृता बाणा भ्रमराश्च शिलीमुखाः ॥ ६० ॥
लेखा सीमेति विज्ञेया लेखा चित्रकृतौ मता ।
अम्बरीषं क्वचिद्भ्राष्ट्रं क्वचिद्युद्धं निगद्यते ॥ ६१ ॥
पुंस्त्वं चापि मतं युद्धं पुंस्त्वं पौरुषमुच्यते ।
विद्वांसोऽरिपवो ज्ञेया विद्वांसस्त्वसवो मताः ॥ ६२ ॥
मायाऽविद्येति विज्ञेया क्वचिन्माया तु सांवरी ।
मधु द्राक्षीति विज्ञेया क्वचित्स्यान्मधु माक्षिकम् ॥ ६३ ॥
मधु चाम्बु समाख्यातं सुरा च मधुसंज्ञका ।
खं रंध्रमिति विज्ञेयं खं गृहं नभ एव च ॥ ६४ ॥
खमिन्द्रियमिति ख्यातं खं च नक्षत्रमुच्यते ।
धार्तराष्ट्रा महाहंसा धृतराष्ट्रसुताः क्वचित् ॥ ६५ ॥
प्रभाकरो मतः सूर्यो वह्निश्चापि प्रभाकरः ।
सितं शुक्लमिति ज्ञेयं सितं बद्धं प्रचक्षते ॥ ६६ ॥
असितं कृष्णमित्युक्तं अशितं भक्षितं स्मृतम् ।
वभ्रुस्तु नकुलो ज्ञेयः पाण्डवो नकुलस्तथा ॥ ६७ ॥
त्रिशङ्कुमाहुर्मार्जारमृषिश्चापि तथेष्यते ।
यमस्तु वायसो ज्ञेयो यमः प्रेताधिपस्तथा ॥ ६८ ॥
लक्ष्मणं सारसं विद्यात्तथा दशरथात्मजम् ।
लक्ष्म चन्द्रस्य कार्ष्ण्यं स्याल्लक्ष्म्यः केतुः प्रकीर्तितः ॥ ६९ ॥
केतुश्चापि मतः काव्ये लक्ष्मेति मुनिपुङ्गवैः ।
आरुणेयः स्मृतो दक्षो दक्षश्चाचेतसः क्वचित् ॥ ७० ॥
आशुकारी भवेद्दक्षः स्यादली तोमरः स्मृतः ।
आदित्यं च रविं विद्याद् दैत्यश्चाप्यदितेः सुतः ॥ ७१ ॥
रोगो रजस्तथा रेणू रजो लोहितमुच्यते ।
स्कन्धो नितम्बसंज्ञः स्यान्नितम्बं जघनं तटम् ॥ ७२ ॥
हेम वस्विति विज्ञेयं वसु तेजो निगद्यते ।
सारङ्गं चातकं प्राहुः सवर्णे चापि सितासिती ॥ ७३ ॥
रम्भाश्च कदलीः प्राहू रम्भा स्वर्गाङ्गना मता ।
ग्रावाणो गिरिजाः प्रोक्ता मेघाश्चापि मनीषिभिः ॥ ७४ ॥
;p{0104}
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . निगद्यते ।
औषणं रसमुद्दिष्टमृतं सत्यमपि क्वचित् ॥ ७५ ॥
अक्ष आत्मेति विज्ञेयः केचिदाहुर्विभीतकम् ।
ज्ञेयमिन्द्रियमक्षं च शाकटं कर्ष एव च ॥ ७६ ॥
अक्षं च पाशकं विद्याद्व्यावहारिकमेव च ।
पद्ममिन्द्रयमित्युक्तं पद्मं तामरसं विदुः ॥ ७७ ॥
चैत्यमायतनं प्रोक्तं नीडमायतनं तथा ।
पुष्पं लोहितमुद्दिष्टं पुष्पं च कुसुमं तथा ॥ ७८ ॥
वाजी तुरङ्गमो ज्ञेयो वाजी श्येनो विहङ्गमः ।
विष्ण्विन्द्रसिंहमण्डूकचन्द्रादित्याँस्तु वानरान् ॥ ७९ ॥
वभ्रुशिवानिलहयान् हरीनिच्छन्ति कोविदाः ।
पुरुषध्वजलिङ्गेषु हयभूषणलक्ष्मषु ॥ ८० ॥
रामशेषावनीन्द्रेषु ललामं नवसु स्मृतम् ।
शुक्रा स्मृताऽक्षिदोषोना लवली मञ्जरी तथा ॥ ८१ ॥
वक्रवक्त्रः शुको ज्ञेयः कोकिला वचनप्रिया ।
पुलिनं जलविच्छेदः पङ्कजं स्यात्कुशेशयम् ॥ ८२ ॥
रतं पापमिति ज्ञेयं सत्वरं शीघ्रमुच्यते ।
पिशङ्गं रोचनाभं स्यान्मेचकस्तिलको मतः ॥ ८३ ॥
ललाटेऽवस्थितं चिह्नं विद्वद्भिस्तिलकं मतम् ।
परिचर्यं च कटकं निकषस्तु कषो मतः ॥ ८४ ॥
नानारत्नैरुपचिता मञ्जूष रागिणी स्मृता ।
दिनकृद्वाजिसिंहेषु केसरित्वं विधीयते ॥ ८५ ॥
अव्यक्तो मधुरः शब्दः कल इत्यभिधीयते ।
अलातमुल्मुकं ज्ञेयं छेदो नाम भयङ्करः ॥ ८६ ॥
भावः शृङ्गारमाधुर्यं भावोऽवस्थाप्ररूपणम् ।
विलासः कामजो दोषस्तदेव ललितं मतम् ॥ ८७ ॥
उत्तमाङ्गं विना देहं कबन्धं चेति शस्यते ।
शिरसो वेष्टनं यद्वै तदुष्णीषं निगद्यते ॥ ८८ ॥
आहतं समदीर्घं स्यान्निविडं पीडितोन्नतम् ।
मण्डूको भेकसंज्ञः स्याद्वर्षाभूश्चातको मतः ॥ ८९ ॥
शिवा पिङ्गवती ज्ञेया विशालं सबलं मतम् ।
दुश्चर्मा शिपिविष्टः स्यात्कर्षकस्तु कृषीबलः ॥ ९० ॥
कन्याजातश्च फानीनो पण्डः क्लीब इति स्मृतः ।
उत्कृष्टः श्वसुरः स्यातां म्लिष्टमव्यक्तवाचकम् ॥ ९१ ॥
रदनो हस्तिदन्तः स्याद्दानं कटकसंज्ञितम् ।
तोदनं चाङ्कुशं विद्यादालानं हस्तिबन्धनम् ॥ ९२ ॥
घनाघन इति ख्यातः शास्त्रेष्वधिकपौरुषः ।
अपाचीनं मनोज्ञं च बुद्धिर्ज्ञेया तु शेमुषी ॥ ९३ ॥
अर्कस्तु पादपे ज्ञेयो नदी स्यात्फेनवाहिनी ।
अश्वारोहो मरुद्यानोऽश्वानां हृदये ध्वनिः ॥ ९४ ॥
आक्रन्द इति विज्ञेयः खुराश्च शफसंज्ञिताः ।
आममासं भवेत्क्रव्यं पक्वं पिशितमुच्यते ॥ ९५ ॥
शुष्कं तु विरसं ज्ञेयं मृष्टं सरसमुच्यते ।
शङ्खजं शुक्तिजं चैव वाराहं तिमिमौक्तिकम् ॥ ९६ ॥
वंशादाशीविषान्नागाज्जीमूताच्च तथाष्टमम् ।
लोकज्ञो दक्षिणो ज्ञेयो दक्षिणश्च तुरः स्मृतः ॥ ९७ ॥
आकूतं तु मतं विद्यात्कण्टकं गहनं मतम् ।
आननं चाकुले नेत्रे चिकुरं चापि शस्यते ॥ ९८ ॥
पापः श्याम इति प्रोक्तो वभ्रुस्तु कपिलो मतः ।
स्थविष्टं स्थावरे चैव दविष्टं दूरमुच्यते ॥ ९९ ॥
परमेष्ठी मतः श्रेष्ठः प्रेम प्रियमुदाहृतम् ।
प्रकाशः स्त्रीगृहेरक्तः शैलूष इति संज्ञितः ॥ १०० ॥
पदकृच्चर्म्मकारः स्यान्नापितस्त्वजयः स्मृतः ।
लावण्यमाहुर्माधुर्यं चित्रं च शुभकर्म्मजम् ॥ १०१ ॥
व्याधयश्चामयाः प्रोक्ताः पानीयं तु समुच्चयः ।
आधयस्तु स्मृताः प्राज्ञैश्चित्तोत्पन्ना उपद्रवाः ॥ १०२ ॥
रंहो वेगः समाख्यातः सत्रं सच्चरितं स्मृतम् ।
आलवालं स्मृतं सद्भिरपां वेगनिवारणम् ॥ १०३ ॥
चटकः कलविङ्कः स्यात्तुल्यं सदृशमुच्यते ।
किलासं पाण्डुरं ज्ञेयं दोला प्रेङ्खेति शस्यते ॥ १०४ ॥
मन्दिरं नगरं ज्ञेयं निलयं चापि मन्दिरम् ।
सहस्रनयनोऽगारिः प्रघनं युद्धमुच्यते ॥ १०५ ॥
पलाशो हरितो वर्ण्णो मेचको नीलपिञ्जरः ।
उक्षाणं वृषभं विद्याल्लुलायो महिषो मतः ॥ १०६ ॥
उस्रा वन्ध्या वसा वेहत् पृष्ठोही गर्भिणी हि या ।
व्याख्यातो मस्करो वेणुस्त्वचिसारः परिकीर्तितः ॥ १०७ ॥
हिलं कामं शपं चैव रोषमाहुर्मनीषिणः ।
कलभोऽल्पवयो नागः कलुषं चाविलं मतम् ॥ १०८ ॥
वृजिनं कुटिलं विद्यात्सम्राट् राजा च भूभुजौ ।
रत्नं वज्रं विजानीयात्त्रियामा क्षणदा मता ॥ १०९ ॥
दीर्घं प्रांशु विजानीयात् ह्रस्वं नीचकमुच्यते ।
भूरि प्रभूतमुद्दिष्टमभितः सर्ववाचकम् ॥ ११० ॥
पवनश्चानिलो ज्ञेयः पवनश्चाधमो जनः ।
प्रियवाक्यो भवेदार्यः स्नातश्च परिकीर्तितः ॥ १११ ॥
आडम्बरश्च पटहो व्यञ्जनं बोधनं मतम् ।
विपंची वल्लकी ख्याता वीणा चैव निगद्यते ॥ ११२ ॥
मालती सुमना ज्ञेया सुमना मुदितो जनः ।
वल्लरी मञ्जरी ख्याता प्रपाऽप्शाला प्रकीर्तिताः ॥ ११३ ॥
;p{0105}
आयुर्निरुच्यते तोयं तेन जीवति पद्मकम् ।
तस्य पत्राक्षिमानेन रामो राजीवलोचनः ॥ ११४ ॥
उत्कृत्य कवचं देहादसृग्दग्धं च यत्पुरा ।
इन्द्राय दत्तवान्कर्णस्तेन वैकर्त्तनः स्मृतः ॥ ११५ ॥
तीक्ष्णश्चैव प्रचण्डश्च वृको नामानलो मतः ।
स पाण्डवस्य उदरे तेन भीमो वृकोदरः ॥ ११६ ॥
यस्य श्रुतिमुखा वाणी पुण्य-श्लोकः स उच्यते ।
यः खेदी चानिवर्त्ती च युद्धशौण्डः स उच्यते ॥ ११७ ॥
महासंसर्गसङ्घातं महेष्वासं प्रचक्षते ।
स्वविक्रमैस्तापयेच्च परं . . . . . . यूथं तापयेत् ॥ ११८ ॥
यूथं तापयेद्यस्तं विज्ञेयश्च स यूथपः ।
तस्मादपि च यो वर्यः स तु यूथपयूथपः ॥ ११९ ॥
सिंहान्नितान्तसौवीरः स नृसिंह इति स्मृतः ।
ये हि स्पष्टप्रवक्तारो मतास्ते व्यक्तवादिनः ॥ १२० ॥
यो यमित्थं च नाम्नाति स कीनाश इति स्मृतः ।
योऽप्रबुद्धोऽल्पबुद्धिश्च स तु मन्द इति स्मृतः ॥ १२१ ॥
उपकारं तु यो हन्ति स कृतघ्न इति स्मृतः ।
हर्षे गर्वे सुखे खेदे वृद्धौ च प्रतिभासते ॥ १२२ ॥
स्नेहभाग्यक्षये चैव मन्दशब्दो निगद्यते ।
नातीत्य वर्तते यत्र तदध्यात्मं प्रचक्षते ॥ १२३ ॥
चेतसश्च समाधानं समाधिरिति गद्यते ।
सर्वक्लेशविनिर्मुक्तो स हि दान्त इति स्मृतः ॥ १२४ ॥
निर्ममो निरहङ्कारो विज्ञेयः छिन्नसंशयः ।
प्रदाता देशकालज्ञः समाधिस्थः स उच्यते ॥ १२५ ॥
मुखरोऽल्पमतिर्यस्तु सक्रोधश्चैव कीटकः ।
वृत्तिर्यत्र तु गृह्यानां परोक्षे बहिः तत्क्रिया ॥ १२६ ॥
आहारव्यवहारेषु सा प्रीतिर्निरुपस्करा ।
परस्परं स्वदारेषु सतां येषां प्रवर्तते ॥ १२७ ॥
विश्रम्भात्प्रणयाद्वापि सा प्रीतिर्निरुपद्रवा ।
यशः ख्यातिरिति प्रोक्तं तद्योगात्प्राहुरुच्यते ॥ १२८ ॥
कीर्तिख्यातियशोयोगाद् भगवन्निति चोच्यते ।
प्रियदानेषु यः शुद्धः स उदार इति स्मृतः ॥ १२९ ॥
रजस्वला तु या नारी सा चोदक्या प्रकीर्तिता ।
प्रीतिर्भावक्रिये स्वच्छरक्षालिंगितनुं विपुम्? ॥ १३० ॥
तेजो रेतसि दीप्तौ तपो हि स्याद् वृषार्थकः ।
योऽन्यजातो हनो जीवः स शरारू इति स्मृतः ॥ १३१ ॥
मिथ्यादृष्टिरहंमानी नास्तिकः सः प्रकीर्त्तितः ।
कामः क्रोधश्च वै पूर्वे लोभोऽसत्यं च मध्यमे ॥ १३२ ॥
अन्ते मोहो विषादश्च यस्य ज्ञेयः स षड्वदः ।
अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्त्तरि गोलकः ॥ १३३ ॥
अनयोर्योऽन्नमश्नाति स कुण्डाशी निगद्यते ।
भ्रूणस्त्री गर्भिणी बाला ब्राह्मणी ब्रह्मजीविनी ॥ १३४ ॥
परचित्ते यवीयान् योः ज्येष्ठपत्नीं परामृशन् ।
यः पश्चिमश्च ज्येष्ठोऽपि परिचित्तः स उच्यते ॥ १३५ ॥
पुष्पजं क्षोमजं चर्म्मकोशजं भर्म्मजं तथा ।
गुणजं च समुद्दिष्टं तद्भेदा वस्त्रजातिषु ॥ १३६ ॥
बिम्बारक्तधरा या स्त्री बिम्बोष्ठीं तां विनिर्द्दिशेत् ।
या स्यात् संक्रीडनपरा ललनां तां विनिर्द्दिशेत् ॥ १३७ ॥
दूर्व्वाकाण्डप्रतीकाशा कुंभौ यस्यास्तनू कुचौ ।
सर्वरूपविविक्ताङ्गी सा भवेद्वरवर्ण्णिनी ॥ १३८ ॥
लावण्ययुक्ता या नारी ललितां तां विनिर्द्दिशेत् ।
या मत्ता मत्तवज्ज्योतिः सा ज्ञेया मत्तकाशिनी ॥ १३९ ॥
भूरिश्च भूरिमुद्दिष्टं अन्नं श्रव इति स्मृतम् ।
भूरि श्रवो ददातीह तस्माद् भूरिश्रवो हि सः ॥ १४० ॥
चतुष्पाद्‌विंशतिभुजो लोहितग्रीव एव च ।
निसर्गाद्दारुणात्क्रूराद्रवणाद् रावणः स्मृतः ॥ १४१ ॥
रोषणा या भवेन्नारी भामिनीं तां विनिर्द्दिशेत् ।
न्यग्रोधलक्षणं विद्याद्दधाना परिमण्डलम् ॥ १४२ ॥
ताभ्यामुपेता वनिता न्यग्रोधपरिमण्डला ।
तत्तुल्ये चाक्षिणी यस्याः सा स्त्री राजीवलोचना ॥ १४३ ॥
वर्णप्रमाणनिर्घोषोऽछिन्नसंपद्भिरन्वितः ।
राजीवमन्ये शंसन्ति स्निग्धवर्णं सितासितम् ॥ १४४ ॥
किंचिदुत्तरतद्योगात्सीता राजीवलोचना ।
बलिभिर्यास्त्रिभिर्युक्ता शङ्खकण्ठी उदाहृता ॥ १४५ ॥
. . . . . . जराकराकारं स्यन्दनाग्रमिवाग्रतः ।
वस्त्वे . . . ति तज्ज्ञेयं तस्यैवाग्रं . . . . . . . . . ॥ १४६ ॥
. . . . . . त्तं मर्मसंयुक्तं तत्तथालिनमुच्यते ।
ग्रहणे धारणे सामे वाहने धर्मसंयुता ॥ १४७ ॥
रमणे क्रीडने सङ्गे भार्या नाम प्रवर्त्तते ।
मूढतायां सविद्यायां सप्ताश्वस्त्वंशुमालिनि ॥ १४८ ॥
विषमाक्षदरा एते ज्ञेयाग्रं तैः विसंस्थिताः ।
कोटरस्था इति ज्ञेयाः सर्प्पकीटखगादयः ॥ १४९ ॥
आताम्रपल्लवो यस्तु वृक्षाणामचिरोद्गमः ।
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ॥ १५० ॥
सौकुमार्यं किसलयं कोमलत्वं च तत्स्मृतम् ।
शतानां च चतुर्हस्तं नल्वं तदिहसंज्ञितम् ॥ १५१ ॥
कुम्भो वाहः प्रस्थः समं नल्व इति विधीयते ।
विपिनं शून्यमित्युक्तं विपिनं गृहमेव च ॥ १५२ ॥
रुक्म वर्ण्णं च वामं च दर्शनीयार्थवाचकः ।
सर्वार्थश्चाप्युवर्णश्च पानीयं शीतमुच्यते ॥ १५३ ॥
नीहारं शीतमित्युक्तं प्रदोषान्तो निशीथकः ।
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ॥ १५४ ॥
;c{इति महाकविश्रीधनञ्जयकृते निघण्टुसमये शब्दसंकीर्णे अनेकार्थप्ररूपणो द्वितीयपरिच्छेदः ॥ २ ॥}