;METADATA
;title{धरणिकोश}
;author{धरणिदास}
;bookFullName{Dharaṇikośa of Dharaṇidāsa Part I}
;bookSeriesDetails{Deccan College Building Centenary & Silver Jubilee Series - 9}
;editor{Ekanath Dattatreya Kulkarni}
;editorQualifications{Reader in General Linguistics, University Department of Linguistics, Deccan College Post-graduate and Research Institute, Poona}
;publisher{Published by S. M. Katre, for the Deccan College Post-graduate and Research Institute, Yervada, Poona - 6}
;pressDetails{Printed by Y. G. Joshi at Ānanda Mudranalaya, 1523, Sadashiv Peth, Poona 2}
;publicationYear{1968 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{DKDD}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Google OCR for providing us raw OCR data to work with. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to type and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{mixed}
;pagenum{true}
;linenum{true}
;chapterArrangements{kanda holds varga which holds subvarga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{never}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{11 January 2020}
;version0.0.2{10 February 2020}
;version0.0.3{14 February 2020}
;version0.0.4{14 February 2020}
;version0.1.0{14 February 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;c{घरणिदासकृतः धरणिकोशः ।}
;c{॥ श्रीगणेशाय नमः ॥}
विशुद्धिज्ञानदेहाय भूतनाथाय वेधसे ।
हिताय सर्वलोकानां नमस्ते सर्ववेदिने ॥
यस्य ज्ञानदयासिन्धोः पारार्थैकफला गुणाः ।
स चेत्करोतु कल्याणं सर्ववित्परमेश्वरः ॥
;l{0005}
सा ते भवतु सुप्रीता वागर्थप्रतिपत्तये ।
हेतवे सर्वभूतानां सर्वशुक्ला सरस्वती ॥
देवदेवं प्रणम्यादौ सर्वज्ञं जगतो गुरुम् ।
समाहृत्यान्यतन्त्राणि क्रियते सारसंग्रहः ॥
पादैः पादद्वयैः श्लोकैरनेकार्थसमुच्चयः ।
;l{0010}
एष कान्तेन वर्गेण कवीनां सुखहेतवे ॥
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषड्वर्णाः क्रमशस्त्विह ।
शब्दाः पादेषु चार्धेषु श्लोकेषु सति संभवे ॥
;p{0002}
क्व[2]चिदेषां विपर्यासो लिङ्गार्थस्यानुरोधतः ।
यथेह [भोगि ?] भोगिन्योर्यथा विवररन्ध्रयोः ॥
;l{0015}
यो नानार्थः समुद्दिष्ट आदावेव [च] सर्वतः ।
स्पष्टाय लिङ्गभेदाय क्वचिदावृत्तिरिष्यते ॥
;k{कान्ताः}
;v{कपादः}
;c{॥ कपादः ॥}
अथ कान्ता निगद्यन्ते पादेन क्रमशस्त्वमी ।
श्लोको यशसि पद्ये स्याल्लोकस्तु भुवने जने ॥
;l{0020}
स्तोकः स्याच्चातके स्वल्पे शूकोऽनुक्रोशशुङ्गयोः ।
नाको गगने स्वर्गे च तर्क ऊहाभिकाङ्क्षयोः ॥
तोके दुहितृपुत्रौ स्तः शल्के शकलवल्कयोः ।
वल्कं स्याद्वल्कले खण्डे पङ्कं कर्दमपापयोः ॥
मूकोऽप्यवाङ्मतो दैत्य एके मुख्यान्यकेवलाः ।
;l{0025}
लङ्का रक्षःपुरी शाखा शङ्का त्रासवितर्कयोः ॥
पाकः क्लेदननिष्ठयोर्जरसिजे स्थाल्यादिके शावके
शाको द्वीपविशेषके निगदितः शक्तौ च वृक्षान्तरे ।
;p{0003}
किष्कुः स्याद्विततप्रकोष्ठमहितो हस्तो वितस्तिस्तथा
रोकस्तु क्रयणान्तरे च विवरे रोकस्तु दीप्तौ स्मृतः ॥
;l{0030}
आनकः पटहे भेर्यां सायकः शरखड्गयोः ।
अनूकं च कुले शीले अनीकं मृधसैन्ययोः ॥
जम्बुकौ क्रोष्टुवरुणौ कृषकौ फालकर्षकौ ।
वञ्चको जम्बुके धूर्ते वर्तकोऽश्वखुरे खगे ॥
निपाकौ पचनस्वेदौ खल्वकौ स्वल्पपामरौ ।
;l{0035}
पिष्टकोऽक्षिगदे पिष्टे टुण्टुकौ स्वल्पशो[3]णकौ ॥
अलीके त्वप्रियासत्ये सूतकौ जन्मपारदौ ।
अभीकौ कामुकात्रस्तौ कलङ्कोऽङ्कापवादयोः ॥
भस्मके व्याधिविडङ्गे गैरिकं धातुरुक्मयोः ।
वाहिकौ ढक्कगोवाहौ तक्षकस्त्वष्टृनागयोः ॥
;l{0040}
अणुको निपुणे स्वल्पे लूनकः पशुकिण्वयोः ।
म्रामकौ शठपाषाणौ कीटकौ मागधकृमी ॥
नरकौ दैत्यनिरयौ पृथुकौ चिपिटार्भकौ ।
लासको नर्तके वेष्टे तर्ककौ गृध्रकाङ्क्षिणौ ॥
;p{0004}
विपाकः पाकदुर्गत्योः प्रसेकः च्युतिसेकयोः ।
;l{0045}
मण्डूको बन्धभेदे च मशकोऽल्पगदेऽपि च ॥
ऊर्मिका तूत्तरीयेऽपि रसिका रसनापि च ।
नर्तकी गन्धभेदे च पुत्रिका पुत्तलीषु च ॥
नग्निका स्यात्कुमारी च दूषिकाक्षिमलेऽपि च ।
झिल्लिकातपरुग्झिञ्झी धेनुका धेनुर्हस्तिनी ।
;l{0050}
यूथिकाम्लानयूथ्योः स्यादम्बिका धात्रिकाम्बयोः ॥
उत्कलिकाप्युत्कण्ठोर्म्यो................ ।
गण्डोलिका किन्दरायां................ ॥
वृन्दारकाः श्रेष्ठमनोज्ञनिर्जराः
शालावृकाः स्युः श्वशृगालवानराः ।
;l{0055}
नियामकौ नायकपोतवाहौ
विनायको बुद्धगणाधिपौ स्मृतौ ॥
;v{कार्धश्लोकः}
;c{॥ कार्धश्लोकः ॥}
अथ कान्ताः प्रकथ्यन्ते श्लोकस्यार्धेन संप्रति ।
कं वारि[4]णि सुखे शीर्षे कोऽर्कब्रह्मात्मवायुषु ॥
;p{0005}
;l{0060}
कं केशे कं च नारीणां करणे च तयोर्गणे ।
शुल्कं घट्टे विवाहार्थे जामातुर्गृह्यते च यत् ॥
कल्कः पापाशये दम्भे कल्कं किल्बिषकिट्टयोः ।
शङ्कुः संख्यान्तरे कामे शम्भौ यादोऽस्त्रभेदयोः ॥
वङ्कः पर्याणभागे स्यान्नदीपात्रे च भङ्गुरे ।
;l{0065}
टङ्को नीलकपित्थे स्यान्माने पाषाणदारणे ॥
कङ्को युधिष्ठिरे पक्षिभेदे ब्राह्मणलिङ्गिनि ।
कोकश्चक्राह्वये ज्येष्ठ्यां पशुवृक्षविशेषयोः ॥
छेको विदग्धश्छेकाः स्युर्गृहासक्तमृगाण्डजाः ।
अर्कः स्यात्स्फटिके सूर्ये अर्कपर्णे च वासवे ॥
;l{0070}
त्रिकं त्रये त्रिका कूपवक्त्रे पृष्ठाधरे त्रिकम् ।
शुको व्याससुते कीरे शुकं स्याद्ग्रन्थिपर्णके ॥
बकः कह्वे च यक्षेशे पुष्परक्षोविशेषयोः ।
राकागतरजाः कन्या पूर्णेन्दुपूर्णिमापि च ॥
;p{0006}
पर्यङ्को मञ्चपल्यङ्कखट्वापर्यस्तिकासु च ।
;l{0075}
आतङ्को रोगसंतापशङ्कार्थः सद्भिरिष्यते ॥
त्रिशङ्कुस्तु विताने स्याद्राजभेदः पतङ्गराट् ।
करङ्को मस्तके शस्यनारिकेलफलास्थिनि ॥
शम्बुकः करिकुम्भान्ते दैत्यशुक्तिविशेषयोः ।
पिण्याको हिङ्गुवाह्लीके तिलकल्के च सिह्लके ॥
;l{0080}
वल्मीको वामलूरे स्यान्मुनिरोगविशेषयोः ।
आलोकौ दर्शनद्योता[5]वालोको बन्दिभाषणम् ॥
निर्मोको मोचने प्रोक्तो निर्मोकः फणिकञ्चुकः ।
सम्पाका मरुण्डजना सम्पाकाश्चाल्पलम्पटाः ॥
इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी स्यादिक्ष्वाकुश्च नृपान्तरे ।
;l{0085}
उदर्क उत्तरः काल उदर्कः फलमुत्तरम् ॥
उलूकः कुरुयोधः स्यादुलूकाविन्द्रपेचकौ ।
पिनाको हरकोदण्डं पिनाकं शूलमात्रके ॥
;p{0007}
पुलाको भक्तसिक्थे स्यात्संक्षेपे तुच्छधान्यके ।
व्यलीकमप्रियाकार्यवैलक्ष्यपीडनेषु च ॥
;l{0090}
प्रतीकोऽवयवे ख्यातः प्रतिकूलप्रतीपयोः ।
अशोकस्तरुभेदे स्यादशोकः शोकवर्जितः ॥
तुरुष्कं सिह्लकं प्रोक्तं तुरुष्का म्लेच्छजातयः ।
अलर्को योगितः श्वा स्याच्छ्वेतार्कपर्णपादपः ॥
नन्दको हर्षकः प्रोक्तो हरिखड्गे च नन्दकः ।
;l{0095}
मोचको मुष्कके शिग्रौ मोचकः कदलीदलम् ॥
सूचको बोधके प्रोक्तः खले सीवनवस्तुनि ।
लोचकं वजसि ख्यातं गोपप्रावरणान्तरम् ॥
स्वस्तिको मङ्गलद्रव्ये मृगपिष्टविशेषयोः ।
चारकोऽपि [च] संसारे गव्याश्वादिकसेविनि ॥
;l{0100}
दीपको दीपकारी स्यात्काव्यालंकार एव च ।
रूपकं नाटके रूप्ये काव्यालंकरणेऽपि च ॥
;p{0008}
वृश्चिकः शूककीटे स्याद्राशिभेदे [6] द्रुणेऽपि च ।
कञ्चुकश्चापि कञ्चुल्यां निर्मोके कवचेऽपि च ॥
वर्णकश्चन्दने ख्यातश्चारणे च विलेपने ।
;l{0105}
दर्शकः स्यात्प्रतीहारे दर्शयितरि च त्रिषु ॥
चित्रकं तिलके व्याघ्रे वृक्षभेदे च चित्रकः ।
कीरको वृक्षभेदे स्यात्क्षपणे प्रापणेऽपि च ॥
द्रावका हृदयग्राहिपाषाणद्रवकारकाः ।
वाह्लीकस्तुरगे देशे वाह्लीके हिङ्गुकुङ्कुमे ।
;l{0110}
जातकः कथितो जातः कारण्डी चापि जातकः ॥
पक्षकः पार्श्वमात्रे स्यात्पक्षद्वारे च पक्षकः ।
कूपको वृक्षभेदे स्यात्कूपभेदे च कूपकः ॥
कोरकः कलिकायां स्यात्कक्कोलं कोरकं स्मृतम् ।
शस्यकः स्यान्मणौ खड्गे नारिकेलस्य चान्तरे ॥
;l{0115}
नायकः श्रेष्ठपुरुषे हारमध्यमणावपि ।
कीचकः कथितः प्राज्ञैर्वेणुदानवभेदयोः ॥
;p{0009}
रक्तको बन्धुजीवे स्याद्रक्तवस्त्रानुरागिणोः ।
चीरको धिक्क्रियालेखे चीरिका च पतङ्गिका ॥
पावकोऽग्नौ च सद्वृत्ते [वह्निमन्थे] च चित्रके ।
;l{0120}
गृह्यकाः स्युर्गृहासक्तमृगादयोऽप्यधीनकाः ॥
पेचको द्विरदपुच्छसमीपे काकशाश्वतविरोधिखगे च ।
गण्डकौ पशुवरचतुष्कौ गण्डकी च सरिदन्तरमुक्ता ॥
कार्मुकः कर्मशक्ते स्यात्कांर्मुकं धनुषि स्मृतम् ।
ग्रन्थिकं पिप्पलीमूले सहदेवकरीरयोः ॥
;l{0125}
वार्द्धकं [7] वृद्धसंघाते वृद्धत्वे वृद्धकर्मणि ।
अंशुकं सूक्ष्मवस्त्रे स्याद्वस्त्रमात्रोत्तरीययोः ॥
धैनुकं करणे स्त्रीणां धेनुसङ्घे च धैनुकम् ।
शङ्खकं वलये कम्बौ शिरोरोगे च शङ्खकः ॥
;p{0010}
पुष्पकं तु कुबेरस्य विमाने च रसाञ्जने ।
;l{0130}
आढकं परिमाणे स्यादाढकी तुवरी स्मृता ॥
बन्धकं स्याद्विनिमये बन्धकी या च पुंश्चली ।
कटुकं स्यात्त्रिकटुकं कटुका कटुरोहिणी ॥
कनकौ हेमधुस्तूरौ नागकेशरचम्पकौ ।
खनको दारणकरी खनको मूषिकः स्मृतः ॥
;l{0135}
शिशुकः शिशुमारे स्यादुलूपी बालकश्च यः ।
प्रियकः पीतशालालिमृगनीपप्रियङ्गुषु ॥
पुलकः क्रिमिभेदे स्याद्रोमाञ्चे प्रस्तरान्तरे ।
मधुको बन्दि [भेदे च] मधुका मधुयष्टिका ॥
अलकः कुटिले केशे अलका नगरीत्यपि ।
;l{0140}
जनकः पितरि प्रोक्तो जनको मुनिभेदयोः ॥
कुलिकः स्यात्कुलश्रेष्ठः कुलिकोऽगविशेषकः ।
क्रमुकः पट्टिकाख्यः स्याद्गुवाकब्रह्मदारुणोः ॥
;p{0011}
गोधूमचूर्णे कणिकः कणिका गणिकारिका ।
गणिका चाग्निमन्थे स्याद्यूथीवेश्याकरेणुषु ॥
;l{0145}
वालिका वालुकायां स्याद्बालायां कर्णभूषणे ।
रेणुका जामदग्न्यस्य माता हरेणुरप्यसौ ॥
[8] वालुका सिकता प्रोक्ता वालुकं चैलवालुकम् ।
नीलिका क्षुद्ररोगः स्यान्नीली शेफालिकापि च ॥
कूर्चिका क्षीरविकृतिरालेख्यायां च कूर्चिका ।
;l{0150}
तूलिका तूलशय्या स्यादालेख्यायां च तूलिका ॥
शल्लकी वृक्षमेदे स्यात्पशुभेदे च शल्लकी ।
वैदेहको वाणिजिके वैश्यापुत्रे च शूद्रजे ॥
निर्ग्रन्थकं विजानीयात्क्षपणेऽप्यपरिच्छदे ।
एडमूकं विजानीयाच्छठं वाक्श्रुतिवर्जितम् ॥
;p{0012}
;l{0155}
कलविङ्कः कलिङ्गः स्याद्ग्रामाख्यचटकेऽपि च ।
सुप्रतीकः शोभनाङ्गः सुप्रतीकश्च दिग्गजः ॥
सोमवल्कः कट्फले च धवले खदिरेऽपि च ।
कौलेयकः स्यात्कुलजः सारमेयश्च कथ्यते ॥
जैवातृकः स्मृतश्चन्द्र आयुष्मानपि कीर्तितः ।
;l{0160}
गोकण्टको गोक्षुरकं स्थपुटे च गवां खुरे ॥
गोमेदकः पीतमणौ काकोले पत्रकेऽपि च ।
माणवको हारभेदे स्मृतः कापुरुषेऽपि च ॥
कौक्कुटिको दाम्भिकः स्याद्यश्चादूरेरितेक्षणः ।
भ्रमरकाः स्युर्भ्रमरललाटवृत्तकुन्तलाः ॥
;l{0165}
विशेषकः स्यात्तिलके विशेषयति योऽपि च ।
कपर्दको वराटः स्याज्जटाजूटे शिवस्य च ॥
वाणिजिकस्तथोर्वाग्निर्वणिग्वाणिजिकः स्मृतः ।
[9] आक्षेपको वातव्याधौ निन्दाहिंसाकरेऽपिच ॥
;p{0013}
मण्डलकं कुष्ठभेदे बिम्बेऽपि कुक्कुरे विदुः ।
;l{0170}
विदूषको नटबटुर्यश्च दूषणकारकः ।
पिण्डीतको मदनाख्ये पादपे तगरेऽपि च ॥
लालाटिकः स्यात्प्रभुभालदर्शि-
न्याश्लेषभेदे करणाक्षमे च ।
वरण्डकः कुञ्जरवेदिकायां
;l{0175}
संवर्तुले यौवनकण्टके च ॥
वलाहकौ वारिदपर्वतौ स्मृतौ
वलाहकश्चासुरनागभेदयोः ।
सौगन्धिकं कत्तृणबाणयोः स्मृतं
कह्लारके गन्धकसंज्ञकाश्मनि ॥
;l{0180}
शृङ्गाटकः स्याच्छैवालविशेषे [च] चतुष्पथे ।
आकालिकं क्षणध्वंसि यस्य चाकालसंभवः ॥
;p{0014}
पिप्पलकं स्तनवृन्ते तथा सीवनसूत्रके ।
प्रचलाकं बर्हिचन्द्रे सर्प शराहतेऽपि च ॥
कोषातकी स्मृता घोषे ज्योत्स्निकायामपीष्यते ।
;l{0185}
शृगालिका स्मृता क्रोष्ट्री त्रासादपि पलायने ॥
संतानिका क्षीरशरे तथा मर्कटवासके ।
कनीनिकाङ्गुलिः क्षुद्रा तारकाक्ष्णः कनीनिका ॥
स्यादुपकारिका राज्ञो गेहे या चोपचारिका ।
स्याद्धेमपुष्पिका यूथी चम्पको हेमपुष्पकः ॥
;l{0190}
सिन्दूरतिलको हस्ती सिन्दूरतिलकाः स्त्रियः ।
मातुलपुत्रको धूर्तफ[10]ले मातुलकात्मजे ॥
मदनशलाका शारिर्वर्तिर्मदनदीपनी ।
वसन्तदूतिका प्रोक्ता पाटला कोकिलापि च ॥
;p{0015}
;v{कश्लोकः}
;c{॥ कश्लोकः ॥}
;l{0195}
निष्कं कर्षे च दीनारे उरसो भूषणेऽपि च ।
अष्टाधिके शते हेम्नो हेम्नि हेमपलेऽपि च ॥
अङ्कः क्रोडे च चिह्ने च चित्रयुद्धसमीपयोः ।
नाटकग्रन्थविच्छेदे स्थानभूषणयोः क्वचित् ॥
काको ध्वाङ्क्षोऽथ काकाः स्युः काकोलीकाशमल्लिकाः ।
;l{0200}
काकमाचीकाकजङ्घामलपूकाकनासिकाः ॥
भूतिकं कत्तृणे ख्यातं भूतिकं स्याद्यवानिका ।
भूनिम्बे भूतिकं ख्यातं कर्पूरे च प्रकीर्तितम् ॥
भालाङ्कः करपत्रे स्याच्छाकभेदे च रोहिते ।
सर्वलक्षणसंपूर्णपूरुषे कच्छपे हरे ॥
;l{0205}
उष्णकः शीतकश्चोभौ स्मृतौ ऋतुविशेषयोः ।
क्षिप्रकारिणि चलने चङ्क्रमादौ प्रकीर्तितौ ॥
;p{0016}
कण्टकः क्षुद्रशत्रौ स्यान्मीनादीनां [च] कीकसे ।
दोषे नैयायिकादीनां रोमाञ्चे पादपाङ्गजे ॥
कौतुकं महकुतूहलयोस्तन्मङ्गलप्रमदयोश्च वदन्ति ।
;l{0210}
पूर्वपूर्वमुपदेशरसेन ख्यापितेऽप्यथ च कौतुकमाहुः ॥
तारकमक्षि च तारकमृक्षे नेत्रमध्यतिलके च वदन्ति ।
तार[11]कस्त्रिदशवैरिविशेषः पारकारकनरोऽप्युपदिष्टः ॥
वालकं कटकमङ्गुरीयकं वालको द्विरदवालधिः स्मृतः ।
वालकाश्च शिशुकुन्तलाङ्गका वालकोऽपि च सुगन्धिकौषधिः ॥
;l{0215}
कूपको जलतरङ्गसंचारप्रस्तरादिषु च नौगुणक्रमे ।
कूपको विवरमात्रके स्मृतः कूपिका च रसवस्तुकुण्डिका ॥
कौशिकः शतमखेऽहितुण्डिके पेचके मुनिवरे च गुग्गुलौ ।
कौशिकोऽपि च नकुलेऽथ कौशिकी चण्डिका सरिदन्तरं च सा ॥
कर्णिकां श्रवणभूषणमाहुर्हस्तिहस्तशिखरमङ्गुलिकां च ।
;l{0220}
बीजकोषं निरूहस्य कर्णिकां [कर्णिका] क्रमुक्रः वृक्षफलं च ॥
;p{0017}
कालिका च कथिता घनसङ्घे मातृभेदनववारिदयोश्च ।
कालिकां क्रयणभेदनमाहुः कालिकां शंततितत्वं ? च शिवां च ॥
अन्तिका नाट्यतो ज्येष्ठस्वसा चुह्लिरपि स्मृता ।
अन्तिकं तु समीपे स्यात्सामीप्ये च प्रयुज्यते ॥
;l{0225}
कारिका विवृत्तिश्लोके यातनायां कृतौ तथा ।
नापितादिकशिल्पे च कारिका सद्भिरिष्यते ॥
करको वृष्टिपाषाणे करकश्च कमण्डलौ ।
दाडिमे च करङ्के च करेऽपि करकः स्मृतः ॥
सरको मधुपाने स्यान्मधुपात्रेक्षुशीधुनोः ।
;l{0230}
अच्छिन्नाध्वगपङ्क्तौ च सरकः प[12]रिकीर्तितः ॥
तिलकं जटुलं विद्याच्चित्रके पादपान्तरे ।
कृष्ण्यां सौवर्चले क्लोम्नि तिलकं तिलकालके ॥
युतकं युगले युक्ते संशययौतुकयोश्च ।
ललनावसनाञ्चलके युतकं चलनायां च ॥
;p{0018}
;l{0235}
कटको वलये सानौ जलधिलवणेऽपि च ।
कटको राजस्थानेऽपि मण्डने द्विरदस्य च ॥
रुचकः सर्जिकाक्षारे विडङ्गे मातुलङ्गके ।
दन्ते ग्रीवाविभूषायामश्वाभरणमाल्ययोः ॥
कुलकः पटोले पात्रे वल्मीके च प्रकीर्तितः ।
;l{0240}
श्लोकसंबद्धसंघाते क्रियया करणेन वा ॥
पुण्डरीकं सितं छत्रं पुण्डरीकं सिताम्बुजम् ।
व्याघ्रेऽपि पुण्डरीकः स्यात्पुण्डरीकोऽपि दिग्गजः ॥
अङ्गारकः कुजो ज्ञेयः स्यादङ्गारकमुल्मुकम् ।
अङ्गारिकेक्षुकाण्डेषु पलाशकलिकासु च ॥
;l{0245}
;c{॥ इति कान्तवर्गः ॥}
;p{0019}
;k{खान्ताः}
;v{खपादः}
;c{[॥ खपादः ॥]}
सखा मित्रं सहाये च प्रमुखश्चादिमुख्ययोः ।
वैशाखो मासि मन्थे च शिलीमुखोऽलिबाणयोः ॥
चन्द्रलेखा वागुजी च वह्निशिखा फलिन्यपि ।
;l{0250}
;v{खार्धश्लोकः}
;c{॥ खार्धश्लोकः ॥}
खं व्योमेन्द्रियलोकेषु पुरक्षेत्रेषु बिन्दुषु ।
नखं नखी च सुगन्धिद्रव्ये स्यान्नखरे नखः ॥
मुखमादावुपाये च वक्त्रं निःसरणं मुखम् ।
सुखं शर्म सुखं स्वर्गो वरुणस्य पुरी सुखा ॥
;l{0255}
लेखो देवे च लेख्ये च लेखा राजिरुदाहृता ।
[13] न्युङ्खः साम्नि षडोङ्कारा न्युङ्खः सम्यङ्मनोहरः ॥
शङ्खो निध्यन्तरे नख्यां शङ्खः कम्बुललाटयोः ।
प्रेङ्खा पर्यटने नृत्ये प्रेङ्खामश्वगतिं विदुः ॥
;p{0020}
विशिखा खनित्री रथ्या विशिखो बाण उच्यते ।
;l{0260}
गोमुखं वाद्यभाण्डे स्यात्तथा गोमयलेपने ॥
मयूखास्त्विट्करज्वाला ना मयूखा च कीलकः ।
विशाखः शरजन्मा स्वाद्विशाखक्ष कठिल्लके ॥
सुमुखो नागभेदे स्यात्पण्डिते गरुडात्मजे ।
दुर्मुखो मुखरे प्रोक्तो वाजिनागविशेषयोः ॥
;l{0265}
महाशङ्खो निधौ दृष्टः संख्याभेदे नरास्थिनि ।
अग्निमुखस्तु विख्यातो देवे भल्लातकेऽपि च ॥
व्याघ्रनखः समाख्यातः कन्दगन्धप्रभेदयोः ।
अग्निशिखं कुङ्कुमं स्यादग्निशिखा तु लाङ्गली ॥
सर्वतोमुखमम्बु स्यात्क्षेत्रज्ञः सर्वतोमुखः ।
;l{0270}
शीतमयूखशब्दोऽयं चन्द्रकर्पूरयोः स्मृतः ॥
;v{खश्लोकः}
;c{॥ खश्लोकः ॥}
शाखा भुजे पादपाङ्गे शाखा पक्षान्तरेऽपि च ।
शाखा वेदपरिच्छेदे ग्रन्थभेदे च दृश्यते ॥
;p{0021}
शिखा ज्वाला शिखा चूडा शिखा शाखा शिखा शिफा ।
;l{0275}
शिखा शिखण्डिनां चूडा शिखा स्यादग्रमात्रकम् ॥
;c {॥ इति खान्तवर्गः ॥}
;k{गान्ताः}
;v{गपादः}
;c{॥ गपादः ॥}
गाङ्गो भीष्मे च गङ्गोत्थे शार्ङ्गं हरिधनुर्धनुः ।
व्यङ्गो भेके विनष्टाङ्गे भृगुः [14] स्याच्च तटे मुनौ ॥
;l{0280}
दुर्गमगम्यं दुर्गोमा रोगः कुष्ठे गदेऽपि च ।
त्यागो दाने परित्यागे पूगः क्रमुकवृन्दयोः ॥
नगावगौ च वृक्षाद्री खगा बाणार्कपक्षिणः ।
लङ्गः सङ्गे च षिङ्गे च चङ्गः शोभनदक्षयोः ॥
मृदङ्गो घोषके वाद्ये प्रियङ्गुः कङ्गुवृक्षयोः ।
;l{0285}
भुजंगौ षिङ्गभुजगौ मातंगौ श्वपचद्विपौ ॥
;p{0022}
निषङ्गौ सङ्गतूणीरावनङ्गो व्यङ्गमन्मथौ ।
प्रयागौ तीर्थयज्ञौ तु जिह्मगौ सर्पमन्दगौ ॥
निःसङ्गौ संहतोत्सृष्टावाशुगो बाणवातयोः ।
तुरगो घोटके चित्ते विहगाः पक्षिणो ग्रहाः ॥
;l{0290}
;v{गार्धश्लोकः}
;c{॥ गार्धश्लोकः ॥}
तुङ्गो महति पुन्नागे तुङ्गी रात्रिश्च वर्वरा ।
वङ्गो जनपदे ख्यातो वङ्गं कर्पासरङ्गयोः ॥
रङ्गो नृत्ये रणे रागे रङ्गं वर्णकवङ्गयोः ।
शारङ्गौ गजकल्माषौ शारङ्गावेणचातकौ ॥
;l{0295}
कलिङ्गौ देशधूम्याटौ कलिङ्गं कौटजं फलम् ।
अपाङ्गो नेत्रयोरन्ते अपाङ्गस्तिलकेऽपि च ॥
वराङ्गं मस्तके योनौ भङ्गाख्ये च सुगन्धके ।
कालिङ्गो भूमिकर्कारुः कालिङ्गी राजकर्कटी ॥
;p{0023}
प्लवङ्गो वानरे भेके प्लवङ्गः सूर्यसारथौ ।
;c{0300}
परागः कौसुमे रेणौ स्नानीयरजसोरपि ॥
विसर्गः कथितो दाने विसर्गो मलनिर्गमे ।
सर्वगं जलमुद्दिष्टं विभुर्वै सर्वगो मतः ॥
उद्वेगोऽप्यु[द्बाहुलकेऽ]प्युद्वेगं क्रमुकीफलम् ।
[15] पुन्नागः पुरुषज्येष्ठः पुन्नागश्च द्रुमान्तरम् ॥
;l{0305}
प्रयोगः कार्मणे ख्यातः प्रयुक्तौ च निदर्शने ।
आभोगो वरुणच्छत्रं यत्नश्च परिपूर्णता ॥
संभोगः सुरते भोगे संभोगो जिनशासनम् ।
आयोगो व्याहृतो गन्धमाल्यादावुपहारके ॥
अपवर्गः फलप्राप्तौ क्रियान्ते त्यागमोक्षयोः ।
;l{0310}
उपसर्गो भवेद्व्याधिरुपसर्ग उपप्लवः ॥
अभिषङ्गः समाक्रोशे शापाभिभवयोरपि ।
मल्लनागोऽभ्रमातङ्गे शास्त्रे कामगुणस्य च ॥
;p{0024}
संप्रयोगो रते ख्यातः संबन्धे कार्मणेऽपि च ।
ईहामृगो वृके ख्यातः प्रभेदे रूपकस्य च ॥
;l{0315}
समायोगश्च संयोगे समायोगः प्रयोजने ।
;v{गश्लोकः}
;c{॥ गश्लोकः ॥}
गोशब्दः पशुभूम्यंशुवाग्दिगर्थः प्रयुज्यते ।
स्वर्गलोचनबाणाम्बुकुलिशार्थोऽपि दृश्यते ॥
भगशब्दो यशोज्ञानवीर्ययत्नार्कयोनिषु ।
;l{0320}
वैराग्यैश्वर्यधर्मेषु इच्छालक्ष्म्योरपि स्मृतः ॥
मृगः पशौ कुरङ्गे च मृगयामृगशीर्षयोः ।
हस्तिजातिप्रभेदे च मृगी स्त्रीभेदवाचिका ॥
नागाः स्युर्गजकाद्रवेयजलदा नागी गजी च स्मृता
नागः सीसकरङ्गयोश्च करणे सूर्येन्दुयोगोद्भवे ।
;l{0325}
दुराचारिणि नागकेसरतरौ नागः स्मृतो मुस्तके
[16] पुन्नागेऽपि च नागदन्तक इति श्रेष्ठे पदानुत्तरः ॥
;p{0025}
योगः स्यात्सदुपायसंनहनयोर्भैषज्यसंयोगयो-
र्विष्कम्भादिषु योग आत्ममनसोः संनीलतायामपि ।
;l{0330}
संबन्धेऽपि च कार्मणेऽपि च तथा ध्याने च लाभेऽप्यसौ
योगः सद्भिरुदीरितोऽथ वपुषः स्थैर्ये प्रयोगेऽपि च ॥
रागः क्लेशादिषु प्रोक्तो मात्सर्यलोहितादिषु ।
अनुरक्तौ नृपे रागो रागो गान्धारिकादिषु ॥
भोः सुखे च वित्ते च सर्पस्य फणकाययोः ।
पालनेऽभ्यवहारे च निर्वेशे पण्ययोषिताम् ॥
भङ्गो वीचिषु विख्यातो भङ्गो जयविपर्ययः ।
;l{0335}
भङ्गो भेदे रुजायां च भङ्गा शस्यं शणाह्वयम् ॥
अङ्गं चात्र उपाये च प्रतीके चाप्रधानके ।
अङ्गो देशविशेषः स्यादङ्ग संबोधनेऽव्ययम् ॥
;p{0026}
लिङ्गं सांख्योक्तपुरुषे लिङ्गं मेहनचिह्नयोः ।
;l{0340}
शिवमूर्तिविशेषे चानुमाने लिङ्गमिष्यते ॥
शृङ्गं विषाणे शैलाग्रे प्रभुत्वे जलयन्त्रके ।
नीलौषधी सुवर्णानां भेदे शृङ्गी प्रयुज्यते ॥
सर्ग उत्साहनिर्माणनिश्चयाध्यायवाचकः ।
निर्मोक्षे च स्वभावे च सर्गशब्दः प्रयुज्यते ॥
;l{0345}
उत्सर्गस्त्यागसंदाने परित्यागे च कीर्तितः ।
अपवादस्य विक्षेपे उत्सर्गः परिकीर्तितः ॥
त्रिवर्गो धर्मकामार्थे वृद्धिस्थान[17]क्षयेऽपि च ।
रजःसत्त्वतमःसु स्यात्त्रिफलायां कटुत्रिके ॥
उपरागः परीवादे राहुग्रस्तेन्दुसूर्ययोः ।
;l{0350}
राहावप्युपरागः स्याद्व्यसनेऽपि प्रयुज्यते ॥
;c{॥ इति गान्तवर्गः ॥}
;p{0027}
;k{घान्ताः}
;v{घपादः}
;c{॥ घपादः ॥}
मघौषधे मघा ऋक्षे श्लाघा त्विच्छाप्रशंसयोः ।
मेघौ मुस्तकजीमूतावर्घौ पूजाप्रतिक्रयौ ॥
प्रतिघौ रुट्प्रतीघातावनघोऽपापहृद्ययोः ।
;l{0355}
अनर्घोऽमूल्येऽपूज्ये स्यादुल्लाघो निर्गदे शुचौ ॥
;v{घार्धश्लोकः}
;c{॥ घार्धश्लोकः ॥}
ओघो वृन्दे पयोवेगे वाद्यभेदः परम्परा ।
अङ्घ्रिः स्याज्जन्तुचरणे मूले चापि महीरुहाम् ॥
;l{0360}
अघमंहसि दुःखे च व्यसनेऽप्यघमुच्यते ।
लघुः शोभननिःसारशीघ्रपृक्का[गुरुष्वपि ?] ॥
निदाघः कथितो ग्रीष्मे उष्णस्वेदाम्भसोरपि ।
परिघो रवीन्दुयोगे स्याद्घाते शस्त्राकुले त्रिषु ॥
;p{0028}
अमोघ सफलं ज्ञेयममोघा पाटला तरुः ।
;l{0365}
सर्वौघो गुरुवेगार्थः सर्वसन्नहनार्थकः ॥
;c{॥ इति घान्तवर्गः ॥}
;k{चान्ताः}
;v{चपादः}
;c{॥ चपादः ॥}
न्यङ् निकृष्टे तथा कार्त्स्ने वीचिः कल्लोलस्वल्पयोः ।
अर्चा स्यात्प्रतिमा पूजा क्रौञ्चा द्वीपाद्रिपक्षिषु ॥
;l{0370}
नीचः पृथग्जने निम्ने पिचुः स्यात्तूलकर्षयोः ।
मरीचिः स्यान्मनौ रश्मौ नमुची दैत्यमन्मथौ ॥
अवीची नरकानूर्मी सम्यक् संगतहृद्ययोः ।
;v{चार्धश्लोकः}
;c{॥ चार्धश्लोकः ॥}
त्वक्त्वचाचोचशब्दाः स्युः वल्के चर्मणि पत्रके ।
;l{0375}
रुग्रुचावपि रश्मिः स्याच्छोभाभिलाषयो रुचा ॥
;p{0029}
रुचिर्दीप्तौ च शोभायामभिष्वङ्गाभिलाषयोः ।
कचः केशे च विख्यातो ह्रीबेरासुरभेदयोः ॥
चञ्चुस्त्रोट्यां तथैवाण्डे गोनाडी चैव कीर्तितः ।
मोचः शोभाञ्जने मोचा शाल्म[18]ली कदली तथा ॥
;l{0380}
चञ्चो नलादिनिर्माणे चञ्चा तु तृणपूरुषः ।
काचः शिक्येऽक्षिरोगे च मृत्प्रभेदे च दृश्यते ॥
चर्चा देवीविशेषः स्याच्चर्चालेपनचिन्तयोः ।
कूर्चः शीर्षे च दम्भे च भ्रूमध्ये कूर्चमिष्यते ॥
विकचः स्फुटितेऽकेशे विकचोऽचरमग्रहः ।
;l{0385}
क्रकचः करपत्रे स्याद्ग्रन्थिलाख्यो द्रुमस्तथा ॥
नाराचा लौहबाणा स्यु [र्नाराचो जलहस्तिनि?] ।
संकोचं कुङ्कुमं प्रोक्तं संकोचो मीनबन्धयोः ॥
;p{0030}
प्रपञ्चो विस्तरे ख्यातः प्रपञ्चश्च प्रतारणम् ।
मारीची देवता काचिन्मारीचो राक्षसान्तरम् ॥
;v{चश्लोकः}
;c{॥ चश्लोकः ॥}
शुचिरग्नौ सिते ग्रीष्मे शुद्धेऽनुपहतेऽपि च ।
उपधाशुद्धसचिवे शृङ्गाराषाढयोरपि ॥
सूची सीवनवस्तु स्यात्सूची त्वभिनये व्यये ।
सूची च करणे प्रोक्ता रतताण्डवशीलिनाम् ॥
;l{0395}
प्रागुदक्प्रत्यगित्येते दिद्गेशे कालतोऽव्ययम् ।
प्राच्योदीच्यप्रतीच्यानां वाचकं स्यादनव्ययम् ॥
मलिम्लुचोऽग्निरुद्दिष्टश्चौरश्चापि मलिम्लुचः ।
अमावास्याद्वयं यत्र मासः सोऽपि मलिम्लुचः ॥
;c{[॥ इति चान्तवर्गः ॥]}
;p{0031}
;k{छान्ताः}
;v{छार्धश्लोकः}
;c{॥ छार्धश्लोकः ॥}
;l{0400}
कच्छो नदीतटे कच्छो नौकाङ्गे परिधानके ।
गुच्छश्च स्तबके स्तम्बे हारभेदे च दृश्यते ॥
पिच्छा च शाल्मलीवेष्टे पङ्क्तौ पिच्छं तु तुच्छके ।
म्लेच्छो मारणजातीयभेदे पापरतेऽपि च ॥
;l{0405}
अच्छौ निर्मलभल्लूकावाभिमुख्ये चाच्छाव्ययम् ।
पुच्छः पश्चात्प्रदेशः स्यात्पुच्छो लाङ्गुल इष्यते ॥
;c{॥ इति छान्तवर्गः ॥}
;k{जान्ताः}
;v{जपादः}
;c{॥ जपादः ॥}
आजिः समावनौ युद्धे प्रजा संता[19]नलोकयोः ।
;l{0410}
रुजा भङ्गे च रोगे च निजमात्मीयनित्ययोः ॥
;p{0032}
व्रजा गोष्ठाध्वसंघाता न्युब्जोऽधोमुखकुब्जयोः ।
भुजः पाणौ च बाहौ च गिरिजो व्याधिवृक्षयोः ॥
सामजौ गजसामोत्थावहिभुक्केकितार्क्षयोः ।
द्विजराजो विधुस्तार्क्षो ग्रहराजो रविः शशी ॥
;v{जार्धश्लोकः}
;c{॥ जार्धश्लोकः ॥}
;l{0415}
द्विजो विप्रेऽण्डजे दन्ते हरेणुपुष्पयोर्द्विजा ।
अजा हरिहरब्रह्मच्छागा रघुप्तुतोऽप्यजः ॥
ध्वजः शेफसि चिह्ने च पताकायां च शौण्डिके ।
वाजं पाथे मुनौ वाजो वाजो निस्वनपक्षयोः ॥
;l{0420}
ऊर्जो बले तथोत्साहे ऊर्जो मासश्च कार्तिकः ।
बीजं रेतसि हेतौ च बीजमङ्कुरकारणम् ॥
गुञ्जा तु वाद्यभाण्डं स्यात्काकचिञ्च्यां कलध्वनौ ।
गञ्जो रीढा भाण्डागारे गञ्जा खन्यां सुरागृहे ॥
;p{0033}
कुञ्जः स्यात्करिणां दन्ते हनौ कुञ्जः सुगन्धके ।
;l{0425}
अब्जो धन्वन्तरौ चन्द्रे स्यादब्जं शङ्खपद्मयोः ॥
वणिक्करणभेदे स्याद्वाणिज्ये तत्करेऽपि च ।
करञ्जश्च करञ्जे स्यान्नेखे व्याघ्रनखेऽपि च ॥
सहजः सहजाते स्यान्निसर्गः सहजः स्मृतः ।
काम्बोजाः कम्बोजभवाः काम्बोजी मासपर्णिका ॥
;l{0430}
अङ्गजो मन्मथे पुत्रे अङ्गजं शोणितं विदुः ।
अण्डजाः कृकलासादिसर्पमीनखगादिकाः ॥
यक्षराजः कुबेरः स्यान्मल्लानां रङ्गचत्वरे ।
धर्मराड् धर्मराजाख्यो यमबुद्धयुधिष्ठिराः ॥
शरीरजो गदोऽनङ्गः पुत्रश्चापि शरीरजः ।
;l{0435}
भरद्वाजः स्मृतो धीरो मुनिपक्षिविशेष[20]योः ॥
भृङ्गराजस्तु विज्ञेय औषधीयज्ञभेदयोः ।
भारद्वाजो मुनौ द्रोणे कार्पासे च प्रयुज्यते ॥
;p{0034}
;{॥ जश्लोकः ॥}
गिरिजा पार्वती ख्याता गिरिजं च सुगन्धिकम् ।
;l{0440}
गिरिजं चाभ्रकं प्रोक्तं गिरिजं च शिलाजतु ॥
वलजं गोपुरे क्षेत्रे सस्ये वलजमिष्यते ।
वलजा च मही प्रोक्ता वलजा विधुदर्शना ॥
;c{॥ इति जान्तवर्गः ॥}
;k{झान्ताः}
;v{झार्धश्लोकः}
;c{॥ झार्धश्लोकः ॥}
;l{0445}
झञ्झा ध्वनिविशेषः स्याद् झञ्झाणुजलवर्षणम् ।
;c{॥ इति झान्तवर्गः ॥}
;k{ञान्ताः}
;v{ञपादः}
;c{॥ ञपादः ॥}
सर्वज्ञः शंकरे बुद्धे क्षेत्रज्ञः शिक्षितात्मनोः ।
;v{ञार्धश्लोकः}
;c{॥ ञार्धश्लोकः ॥}
;l{0450}
ज्ञः स्याद्ब्रह्मणि सौम्ये च पण्डिते च महीसुते ।
;l{0450}
;p{0035}
;v{ञश्लोकः}
;c{॥ ञश्लोकः ॥}
प्रज्ञा मतिस्तद्युक्ता च प्रज्ञः पण्डित इष्यते ।
प्रज्ञः स्यात्प्रज्ञुना सार्धं ख्यातः प्रगतजानुके ॥
संज्ञा स्याच्चेतनानाम्नोर्हस्ताद्यैश्चार्थसूचने ।
संज्ञा सूर्यप्रिया ख्याता स्याच्छायेति प्रकीर्तिता ॥
;l{0455}
;c {॥ इति ञान्तवर्गः ॥}
;k{टान्ताः}
;v{टपादः}
;c {॥ टपादः ॥}
व्युष्टिः फले समृद्धौ च क्लिष्टिः स्यात्क्लेशसेवयोः ।
सृष्टिः स्वभावे निर्माणे दृष्टिर्धीदर्शनाक्षिषु ॥
;l{0460}
पुष्टिः स्यात्पोषणे वृद्धौ दिष्टिरानन्दमानयोः ।
मुष्टिर्बद्धकरे माने रिष्टिः समृद्धिखड्गयोः ॥
म्लिष्टं म्लानेऽस्पष्टवचे रिष्टं स्यादशुभं शुभम् ।
दिष्टं दैवे च काले च कष्टं गहनकृच्छ्रयोः ॥
;p{0036}
व्युष्टं फले प्रभाते स्यात्क्रुष्टं रोदनरावयोः ।
;l{0465}
लाटो जनपदे वस्त्रे फटा च फणदन्तयोः ॥
स्फुटो व्यक्ते प्रफुल्ले च कुटः स्याद्धटवेश्मनोः ।
भटो जनान्तरे वीरे पिटः पेटे च वागुलौ ॥
लटौ प्रमादवाग्दोषौ पटो वस्त्रप्रियाल[21]योः ।
उरोष्टः प्रणवे क्षीरे कृपीटमुदरे जले ।
;l{0470}
अवटौ खिलभूगर्तौ पर्पटौ पिष्टकौषधी ॥
;v{टार्धश्लोकः}
;c{॥ टार्धश्लोकः ॥}
हृष्टः प्रहसिते प्रीते विस्मिते फुल्लरोमणि ।
त्वष्टा दिवौकसां शिल्पी त्वष्टारौ सूर्यवर्धकी ॥
इष्टं यज्ञेषु यद्दानं यागश्चाशंसितं च यत् ।
;c{0475}
सृष्टं स्यान्निर्मिते मुक्ते भूरिनिश्चितयोरपि ॥
;p{0037}
क्लिष्टं तु क्लिशिते ज्ञेयं विक्लिष्टार्थे वचस्यपि ।
अट्टं शुष्के च भक्ते च अट्टमत्यर्थगेहयोः ॥
कोटिरश्रौ प्रकर्षे च संख्याचापाग्रयोरपि ।
खेटः कफे ग्रामभेदे कुत्सिते चर्मनन्दके ॥
;l{0480}
वाटो मार्गे वृतौ वाटो वृक्षे च गृहवास्तुनि ।
त्रुटिः स्यात्संशये चाल्पे सूक्ष्मैलाकालमानयोः ॥
जटा लग्नकचे मूले मांसी च कर्करी जटा ।
वटी कपर्दके शुम्बे रक्तिकायां तरौ वटः ॥
घटी वस्त्रस्यावसरे ? परीक्षा सुतुला घटः ।
;l{0485}
कटः श्रोणौ कलिञ्जे च गजगण्डे शवे त्रिणे ॥
नटी सुगन्धीभेदे स्यान्नटौ शैलूषनर्तकौ ।
चटुः पिचिण्डे चाटौ च व्रतिनां पीठिका चटुः ॥
शृङ्गाटः स्याच्चतुर्मार्गः शृङ्गाटो जलकण्टकः ।
त्रिकूटं सिन्धुलवणे त्रिकूटः पर्वतान्तरम् ॥
;p{0038}
;l{0490}
कुरुण्टो झिण्टिकामेदः कुरुण्टी दारुपुत्रिका ।
पर्कटी कथिता प्लक्षे बालपूगफलेऽपि च ॥
चिरन्टी तु सुवासिन्यां द्वितीये वयसि स्त्रियाम् ।
परीष्टिः परिचर्या स्यात्परीष्टिश्च गवेषणा ॥
वरटा कथिता हंसी गन्धोली वरटा मता ।
;l{0495}
अवटुः कथिता घाटा अवटुः कूपगर्तयोः ॥
विकटो वि[22]कराले स्याद्विशाले दन्तुरेऽपि च ।
चिपिटः खाद्यभेदे स्यात्तथा पिट्टिकविस्तृते ॥
संसृष्टं संगते विद्याच्छुद्धे च वसनादिना ।
शिपिविष्टः शिवे ख्यातो दुश्चर्मा खलतिस्तथा ॥
;l{0500}
प्रतिसृष्टश्च प्रहिते दत्तप्रख्यातयोरपि ।
प्रतिकृष्टं विदुर्गर्ह्यं द्विरावृत्या च कर्षितम् ॥
;p{0039}
परपुष्टः पिके प्रोक्तः परेण पोषितेऽपि च ।
करहाटश्चाब्जकन्दे मदनाख्ये तु पादपे ॥
;v{टश्लोकः}
;c{॥ टश्लोकः ॥}
;l{0505}
कूटं लोहमये दम्भे निश्चलासत्ययोरपि ।
राशिमायाद्रिशृङ्गेषु सीरावयवयन्त्रयोः ॥
पटुरामयनिर्मुक्तः पटुश्चतुरतीक्ष्णयोः ।
पटुः पटोलपत्रे च छत्रायां लवणे पटुः ॥
कटुस्तीक्ष्णे सुगन्धे च अकार्ये मत्सरे रसे ।
;l{0510}
कटुः कटुतरायां स्याद्दूषणेऽपि कटु स्मृतः ॥
पट्टः पेषणपाषाणे पीठे च वस्त्रबन्धने ।
पट्टी ललाटभूषायां पट्टी लाक्षाप्रसादनः ॥
घटो गजशिरः कूटे समाध्यन्तरकुम्भयोः ।
घटा स्याद्घटने हस्तिश्रेण्यां च परिकीर्तिता ॥
;l{0515}
यष्टिहारलतायां स्याद्दारुशस्त्रविशेषयोः ।
यष्टिर्ब्राह्मणखट्वा च यष्टिश्च मधुपर्णिका ॥
;p{0040}
अरिष्टं सूतिकागारे लशुने च शुभेऽशुभे ।
तक्रेऽपि च तथारिष्टा निम्बफेनिलवायसाः ॥
मर्कटः स्यादूर्णनाभे कपौ स्त्रीकरणेऽपि च ।
;l{0520}
मर्कटी शूकशिम्बायां चक्राङ्ग्यां च करञ्जके ॥
कर्कटः करणे स्त्रीणां राशिभेदकुलीरयोः ।
उर्वारुः कर्कटी ज्ञेया कर्कटी शाल्मलीफले ॥
कुक्कुटस्ताम्रचूडः स्यात् [23] कुक्कुटोऽग्निकणेऽपि च ।
उच्चटे जीर्णदन्ते च तालमध्ये च कुक्कुटः ॥
;l{0525}
करटो दुर्दुरूढः स्यात्काकद्विरदगण्डयोः ।
करटश्च कुसुम्भे स्यात्करटः पल्लिसंज्ञकः ॥
;c{॥ इति टान्तवर्गः ॥}
;k{ठान्ताः}
;v{ठपादः}
;c{॥ ठपादः ॥}
श्रेष्ठः कुबेरवरयोः कुष्ठं व्याधिसुगन्धयोः ।
;l{0530}
गोष्ठं व्रजः सभा गोष्ठी शठो धुस्तूरधूर्तयोः ॥
;p{0041}
;v{ठार्धश्लोकः}
;c{॥ ठार्धश्लोकः ॥}
निष्ठा निष्पत्तिनाशान्तयाच्ञानिर्वहणेषु च ।
काष्ठा दिक्कालमर्यादाकर्षेषु काष्ठमिन्धनम् ॥
कोष्ठं कुक्षौ कुशूले च कोष्ठमभ्यन्तरेऽपि च ।
पृष्ठश्चरममात्रे स्याच्छरीरावयवान्तरे ॥
;l{0535}
ज्येष्ठो वृद्धेऽग्रजे श्रेष्ठे ज्येष्ठा च गृहयोधयोः ।
कण्ठो गले गलध्वाने कण्ठः फेणसमीपयोः ॥
वण्ठः कुन्तायुधे खर्वे अकृतोद्वाह एव च ।
पाठस्तु पठने प्रोक्तः पाठा स्याद्विद्धकर्णिका ॥
;l{0540}
हठः प्रसभ आख्यातो वारिपर्णी हठी मता ।
कठो मुनौ ऋचाभेदे तदध्येता च वेदिता ॥
कमठः कच्छपे प्रोक्तः शल्लकीभाण्डभेदयोः ।
जरठः कठिने ख्यातो जरठी पाण्डुका च गौः ॥
;p{0042}
प्रकोष्ठः कूर्पराधः स्यात्प्रकोष्ठं च गृहान्तरम् ।
;l{0545}
कनिष्ठोऽल्पेऽनुजे यूनि कनिष्ठा काचिदङ्गुली ॥
प्रतिष्ठा याजनिष्पत्तावादरे स्थानमात्रके ।
वैकुण्ठः केशवे प्रोक्त इन्द्रो वैकुण्ठ इष्यते ॥
श्रीकण्ठः स्यान्महादेवे श्रीकण्ठः कुरुजाङ्गले ।
नीलकण्ठः शिवो बर्ही चाटकैरश्च खञ्जनः ॥
;l{0550}
कलकण्ठस्तु दात्यूहो बलाकापिकसुस्वराः ।
दन्तशठस्तु जम्बीरः कपित्थश्चाम्ललोलिका ॥
कालपृष्ठं कर्णधनुः कङ्का[24]ख्यं च खगं विदुः ।
पूतिकाष्ठं देवदारु विदुः सरलपादपम् ।
हारिकण्ठः परभृतः कण्ठो हारान्वितोऽपि यः ॥
;l{0555}
;v{ठश्लोकः}
;c{॥ ठश्लोकः ॥}
वरिष्ठं स्यादुरुतमं तथा गुरुतमं विदुः ।
वरिष्ठं शुल्वमाख्यातं वरिष्ठस्तित्तिरिः स्मृतः ॥
;p{0043}
अम्बष्ठा विद्धकर्णी स्यादम्बष्ठा चाम्ललोणिका ।
अम्बष्ठो देशभेदे स्याद्वैश्यापुत्रे च विप्रजे ॥
;c{॥ इति ठान्तवर्गः ॥}
;l{0560}
;k{डान्ताः}
;v{डपादः}
;c{॥ डपादः ॥}
अण्डं पेश्यां च मुष्के च खण्डौ काननगोपती ।
पण्डः क्लीबे मतिः पण्डा व्याडः पन्नगहिंस्रयोः ॥
पीडे बाधानुकम्पे च गडो मीनान्तराययोः ।
;l{0565}
गडुः पृष्ठगुडे कुब्जे षडः पेयान्तरं भिदा ॥
;c{[॥ डार्धश्लोकः ॥]}
पाण्डुः कुन्तीपतौ प्रोक्तः पाण्डुः पाण्डर इष्यते ।
शौण्डो मत्ते च विख्यातः शौण्डा च पिप्पली मता ॥
रण्डा मृतधवा नारी रण्डा मूषिकपर्ण्यपि ।
;l{0570}
क्रोडः शनैश्चरः प्रोक्तः क्रोडौ शूकरवक्षसी ॥
;p{0044}
चोडो देशविशेषः स्याच्चोडः प्रावरणान्तरम् ।
चूडा बाहुविभूषायां चूडे तु वलभीशिखे ॥
नीडं स्थाने खगावासे सकारपूर्वकोऽन्तिके ।
नाडी व्रणो धमन्यां च नाडी स्यान्[नाल]कालयोः ॥
;l{0575}
इडा चन्द्रकलाद्यं स्यागवि भूमौ च वाचि च ।
जडो मूर्खे हिमग्रस्ते शूकशिम्बी जडा मता ॥
प्रकाण्डो विटपे शस्ते मूलस्कन्धान्तरे तरोः ।
पिचिण्ड उदरे ज्ञेयः पिचिण्डोऽवयवः पशोः ॥
शिखण्डः कथितः सद्भिश्चूडायां शिखिपुच्छके ।
;l{0580}
कोदण्डं कार्मुकं प्रोक्तं कोदण्डो भ्रूलतापि च ॥
निर्गुण्डी सिन्धुवारे स्यात्स्वर्णसेफालिकापि च ।
द्राविडाः स्यु[25]र्जनपदा द्राविडो वेधमुख्यकः ।
चक्रवाडोऽद्रिभेदे स्याच्चक्रवाडं तु मण्डलम् ॥
;p{0045}
;v{डश्लोकः}
;c{॥ डश्लोकः ॥}
;l{0585}
काण्डं चावसरे बाणे नाले स्कन्धे च शाखिनाम् ।
स्तम्बे रहसि वृन्दे च गर्ह्यपानीययोरपि ॥
भाण्डं भूषणमात्रे स्यात्तुरंगाभरणेऽपि च ।
मूलं वणिग्धनं भाण्डं [भाण्डं] भाजन इष्यते ॥
कुण्डः स्यात्पतिवत्नीनां जारसंजनितः सुतः ।
;l{0590}
देवानां च जलाधारः कुण्डं कुण्डमुखा स्मृता ॥
गण्डो व्याधौ कपोले स्यादश्वभूषणबुद्धदे ।
गण्डश्चाप्यतिगण्डश्च ग्रहयोगे प्रकीर्तितौ ॥
दण्डो दमे मानभेदे चण्डाशोः पारिपार्श्वके ।
दण्डो लगुडमन्थानयमसैन्येषु वाजिनि ॥
;l{0595}
चण्डो दैत्यान्तरे तीव्रे चण्डो दासे यमस्य च ।
चण्डौषधिरुमा चण्डी चण्डी स्यात्कोपनाङ्गना ॥
;p{0046}
पिण्डं गन्धरसे गृहाग्रिमगृहे स्यात्पिण्डमाजीवने
जङ्घायाः पिशिते तथौड्रकुसुमे दाने पितृव्येऽपि च ।
;l{0600}
पिण्डौ सिह्लकगोलकौ च तगरीखर्जूरभेदौ स्मृतौ
पिण्डी ज्ञाननिरूपणार्थक उपन्यासस्तथालाबुका ॥
ताडः स्मृतो देवताडे ताडी तालिदलद्रुमः ।
मुष्टिमेयतृणादौ च ताडः स्यात्ताडनेऽपि च ॥
क्ष्वेडः कर्णामये शब्दे विषघोषकयोरपि ।
योधानां सिंहनादोऽपि क्ष्वेडा वाद्यं च वैणवम् ॥
;l{0605}
गुडः स्याद्धस्तिसंनाहे गुडो गोलेक्षुपाकयोः ।
[26] गुडा तु गुडिका ज्ञेया स्नुही च कथिता गुडा ॥
कुष्माण्डः स्यात्तु कर्कारुः कुष्माण्डः प्रमथान्तरम् ।
औषधिश्चापि कुष्माण्डी [कुष्माण्डी] चण्डिका स्मृता ॥
;p{0047}
अपोगण्डस्तु वलिभिर्व्याप्तदेहः प्रकीर्तितः ।
;l{0610}
शिशुर्दशसमा यावदपोगण्डः स्मृतो बुधैः ॥
;c{॥ इति डान्तवर्गः ॥}
;k{ढान्ताः}
;v{ढपादः}
;c{॥ ढपादः ॥}
सोढा स्यान्मर्षितः शक्तो वोढा भारिकमूढयोः ।
मूढस्तु मुग्धजडयोः बाढं भृशप्रतिज्ञयोः ॥
;l{0615}
संमूढो दमितेऽप्यूढे उदूढः पृथुलोढयोः ।
प्रगाढः स्यादृढे कृच्छ्रेऽध्यारूढोऽधिकरूढयोः ॥
;v{ढार्धश्लोकः}
;c{॥ ढार्धंश्लोकः ॥}
व्यूढः पृथुतरे ख्यातो न्यस्तसंहतयोरपि ।
दृढः स्थूले नितान्ते च प्रगाढे बलवत्यपि ॥
;p{0048}
;l{0620}
माढिः पत्रादिभङ्गे स्यान्माढिर्दैन्यप्रकाशनम् ।
शण्ढौ तु गोपतिक्लीबौ शण्ढः स्यात्तु प्रमत्तके ॥
अध्यूढा कृतसापत्न्यामध्यूढो वृद्धिमानयोः ।
उपोढः कथितो व्यूढे समासन्ने विवाहिते ।
आषाढो व्रतिनां दण्डे मासपर्वतभेदयोः ॥
;l{0625}
;c{॥ इति ढान्तवर्गः ॥}
;k{णान्ताः}
;v{णपादः}
;c[॥ णपादः ॥}
घृणा कृपा जुगुप्सा च तृष्णा लिप्सापिपासयोः ।
कर्णौ श्रवणराधेयावुष्णौ ग्रीष्मातपौ स्मृतौ ॥
जीर्णे पक्कपुराणे [च] भ्रूणोऽप्यर्भकगर्भयोः ।
;l{0630}
स्थूणा स्तम्बे च शूर्म्यां च पर्णाख्या किंशुके छदे ॥
;p{0049}
स्थाणुः शिवे [स्थि]रे कीले वृष्णिर्यादवमेषयोः ।
रणः स्यात्संयुगे क्काणे शाणः कषमाषचतुष्कयोः ॥
[27] वेणुर्नृपान्तरे वंशे रेणुः स्वल्पे रजस्यपि ।
कीर्णं छन्ने परिक्षिप्ते शीर्णे तनुविशीर्णयोः ॥
;l{0635}
लक्षणं नाम्नि चिह्ने च कोङ्कणः शस्त्रदेशयोः ।
दुर्वर्णं रूप्येऽसद्वर्णे प्रोक्षणे वधसेचने ॥
कुर्वाणः कारके भृत्ये धर्मणोऽहिद्रुभेदयोः ।
संकीर्णौ निचिताशुद्धौ द्रविणे वित्तविक्रमौ ॥
कारणं घातने हेतावीरिणं शून्यमूषरम् ।
;l{0640}
वारुणी सुराप्रतीच्योः सरणिः पङ्क्तिमार्गयोः ॥
प्रवेणी च कुथावेण्योः करेणू हस्तिनीगजौ ।
ब्राह्मणी ब्रह्मयष्टिश्च ग्रामीणा नीलिकापि च ॥
;p{0050}
;v{णार्धश्लोकः}
;c{॥ णार्धश्लोकः ॥}
;l{0645}
शोणः कोकनदच्छवौ निगदितः शोणः समुद्रान्तरं
शोणो लोहितघोटकोऽपि च तयोर्भेदे च शोणः स्मृतः ।
वाणः स्यादसुरान्तरे कविवरे वाणी च वाग्देवता
वाणौ केवलकाण्डयोश्च कथितौ वाणा स्मृता झिण्टिका ॥
शाणः ? कम्बललोम्नि स्याच्छाणी प्रावरणान्तरम् ।
वेणी स्यात्पयसां मध्ये बन्धमेदे शिरोरुहाम् ॥
;l{0650}
ऊर्णा मेषादिलोम्नि स्याद्भ्रूमध्यावर्तकेऽपि च ।
श्रेणिः समानवर्णानां संहतिः श्रेणिरावलिः ॥
पार्ष्णिः कुन्त्यां समाख्याता सेनापृष्टाङ्घ्रिपार्श्वयोः ।
जिष्णुश्च जित्वरे शक्रे तथा मध्यमपाण्डवे ॥
;p{0051}
विष्णुर्नारायणे शुद्धे विष्णुश्च वसुदेवता ।
;l{0655}
अणुः स्वल्पे व्रीहिभेदे श्वभ्रेऽप्यणुरु[28]दाहृतः ॥
गणः स्यात्प्रमथे संघे संख्यासैन्यप्रभेदयोः ।
क्षणो व्यापारशून्यत्वे मुहूर्तोत्सवपर्वसु ।
कणोऽतिसूक्ष्मे धान्यांशे पिप्पल्यां जीरके कणा ॥
धर्षणं निधुवने पराभवे धर्षणी च गदिताथ पुंश्चली ।
;l{0660}
कङ्कणं वरविवाहमुद्रके मण्डने च वलये च शेखरे ॥
मत्कुणोऽश्मश्रुपुरुष उद्दंशादन्तदन्तिनोः ।
हर्षणोऽक्षिरुजां भेदे हर्षणौ [योग?]हर्षकौ ॥
वारणं प्रतिषेधः स्याद्वारणो गज उच्यते ।
मार्गणो याचके बाणे याच्ञान्वेषणयोरपि ॥
एषणी व्रणमार्गानुसारिणी वणिजां तुला ।
;l{0665}
क्षेपणी जालभेदे स्यान्नौकादण्डे च कीर्तिता ॥
;p{0052}
हरेणुश्च कलापः स्याद्धरेणुश्चापि रेणुका ।
इन्द्राणी सिन्दुवारे स्याच्छच्यां स्त्रीकरणेऽपि च ॥
ग्रामणीश्च प्रधाने स्यात्पतिनापितभोगिषु ।
;l{0670}
सिङ्घाणं काचपात्रे स्याल्लोहनासिकयोरपि ॥
कल्याणं मङ्गलं विद्यात्काञ्चनं यदक्षयम् ।
निर्याणं द्विरदापाङ्गे मोक्षे निर्गमनेऽपि च ॥
विषाणं द्विरदक्रोडदन्ते शृङ्गे पशोरपि ।
श्रीपर्णमग्निमन्थः स्यात्कम्भार्यां कमलेऽपि च ॥
;l{0675}
पत्रोर्णे धौतकौशेयं पत्रोर्णं शोणकं विदुः ।
सुवर्णे हेम्नि तत्कर्षे सुवर्णे हरिचन्दने ॥
सुपर्णै तार्क्षवासन्तौ ? सुपर्णा गरुडप्रसूः ।
विपणिः पण्यवीथी स्याद्वि[29]पणिश्चापणः स्मृतः ॥
;p{0053}
तरणिः कुमारिकाख्यायामोषधौ नावि भास्करे ।
;l{0680}
भरणी घोषके ऋक्षे भरणं वेतने भृतौ ॥
धिषणस्त्रिदशाचार्ये धिषणा धीरपि स्मृता ।
लवणाः कथिता भेदाः समुद्ररसरक्षसाम् ॥
वरणः स्मृतः प्राकारे वरणो वरणद्रुमे ।
श्रवणो नक्षत्रभेदे स्याच्छ्रवणं श्रुतिकर्णयोः ॥
;{0685}
चरणोऽङ्घ्रौ बह्वृचादौ च चरणं भ्रमणे दले ।
शरणं गृहरक्षित्रोः शरणं रक्षणे वधे ॥
हरणं यौतुकद्रव्ये हृतौ हरणमिष्यते ।
वरुणः कथितः सूर्ये वरुणौ तरुदिक्पती ॥
रवणः शब्दने प्रोक्तो रवणो गर्दभः स्मृतः ।
;l{0690}
धरणो मानभेदे स्याद्धरणी धारणे भुवि ॥
;p{0054}
करुणः सदये वृक्षभेदे च करुणा दया ।
तरुणं विदुरेरण्डं तरुणौ युवनूतनौ ॥
रमणं पटोलमूलं च रमणः कान्त इष्यते ।
ऊषणं मरिचे ख्यातमूषणा पिप्पली मता ॥
;l{0695}
श्रमणा भिक्षुणी प्रोक्ता मुण्डीरी श्रमणा मता ।
अरणिर्वह्निमन्थे स्यादरणिर्मन्थ्यदारुणि ॥
आतर्पणं प्रीणने स्यान्मङ्गलालेपनेऽपि च ।
प्रवारणं [निषेधे ?] स्यात्काम्यदानं प्रवारणम् ॥
विदारणं [रणे भेदे विडम्बे च विदारणं?] ।
;l{0700}
आरोहणं स्यात्सोपानं समारोहणमात्रकम् ॥
उद्धरणं समुद्धारे वान्ता[न्ने] वमनेऽपि च ।
निरूपणं विचारे स्यात्परीक्षायां च दर्शने ॥
;p{0055}
परायण[म]भीष्टे स्यात्तत्परे च परायणम् ।
पारायणं [30] समासंगे कार्त्स्ने पारायणं मतम् ॥
;l{0705}
समीरणः स्मृतो वाते समीरणः फणिज्झके ।
नारायणो हृषीकेशे नारायणी शतावरी ॥
देवमणिः समाख्यातः कौस्तुभे वाजिलक्षणे ।
उत्क्षेपणं तु व्यजनं धान्यमर्दनवस्तुषु ॥
निगरणमभ्यवहारे निगरणो गल उच्यते ।
;l{0710}
दाक्षायणीं विदुर्दुर्गामश्विनाद्याश्च तारकाः ॥
अपारिणी रवित्यक्ता दिक् स्यादङ्गारधानिका ।
पीलुपर्णी तु मूर्वा स्यात्पीलुपर्णी तु बिम्बिका ॥
तैलपर्णी तु श्रीवासे तथा भवति चन्दने ।
पुष्करिण्यो जलाधाराः सरस्यश्च प्रकीर्तिताः ॥
;l{0715}
शिखरिण्यः स्मृताश्छन्दोमल्लिकानवमालिकाः ।
;p{0056}
प्रविदारणमाख्यातं विद्वद्भिर्दारणे रणे ।
अवग्रहणमित्येतत्प्रतिरोघेऽप्य[ना]दरे ॥
;v{णश्लोकः}
;c{॥ णश्लोकः ॥}
गुणो मौर्व्यामप्रधाने रूपादौ सूद इन्द्रिये ।
;l{0720}
शुल्वे विद्यादिसत्त्वादिसन्ध्यादिहरितादिषु ॥
पणो माने वराटानां मूल्ये कार्षापणे धने ।
द्यूते विक्रय्यशाकादेर्बद्धमुष्टौ भृतौ गृहे ॥
मणिं चालिञ्जरं विद्यान्मेहनावयवो मणिः ।
रत्नं मणिरजानां च कण्ठदेशस्तने मणिः ॥
;l{0725}
कोणोऽश्रौ लगुडे कोणः कोणो वीणादिवादनम् ।
एकदेशे गृहादीनां कोणः सद्भिरुदाहृतः ॥
प्राणो हृन्मारुते शक्तौ प्राणाः स्युरसवस्तथा ।
प्राणो [31] गन्धरसे प्रोक्तः पद्यानामप्यलंकृतौ ॥
;p{0057}
द्रोणो मानवि[शे]षे स्यात्काकेऽर्जुनगुरौ तथा ।
;l{0730}
पानीयोद्धरणी द्रोणी देशभेदे च कीर्तिता ॥
चूर्णे क्षोदे च धूलौ च चूर्णे स्यान्मृगयाचनम् ।
चूर्णानि वासयोगाः स्युश्चूर्णिः कपर्दिकापि च ॥
कृष्णाः स्युः शस्त्रकव्यासविष्णुनीलधनंजयाः ।
कृष्णं च [म]रिचे कृष्णां पिप्पलीं द्रौपदीं विदुः ॥
;l{0735}
वर्णो गुणाक्षरयशःशुक्लादिब्राह्मणादिषु ।
कुथास्तुत्यनुलेपेषु वर्णे स्याद्भेदरूपयोः ॥
तीक्ष्णं स्यात्संयुगे लोहे विषतिग्मात्मघातिषु ।
निरालस्ये सुबुद्धौ च तीक्ष्णमाचक्षते बुधाः ॥
[निर्वाणमस्तंगमनं निर्वाणं गजमज्जनम् ? ।]
;l{0740}
निर्वाणमपवर्गोऽपि निर्वाणं निर्वृतिं विदुः ॥
;p{0058}
गोकर्णो दन्दशूके स्यान्मृगप्रमथभेदयोः ।
अङ्गुष्ठानामिकोन्माने गोकर्णी पिलुपर्णिका ॥
प्रमाणमनुमानादौ हेतुमर्यादयोरपि ।
सम्यक्प्रवक्तृपुरुषे प्रमाणं मानशास्त्रयोः ॥
;l{0745}
दक्षिणो दक्षे तद्भूते ऋजुच्छन्दानुवर्तिनोः ।
दक्षिणा यज्ञनिष्पत्तिदाने दिशि च कीर्तिता ॥
लक्ष्मणः सहलक्ष्मीके चिह्ने दशरथात्मजे ।
लक्ष्मणा सारसस्त्री स्याल्लक्ष्मणा काचिदोषधिः ॥
पूरणः पूरके प्रोक्तो विष्णुतैले च पूरणः ।
;l{0750}
पटारम्भकसत्रेषु पूरणी शाल्मली मता ॥
अरुणोऽस्फुटरागे स्यात्सूर्ये च सूर्यसारथौ ।
[32] सन्ध्यारागे च कुष्ठे च रक्ते चातिविषारुणा ॥
प्रवणः क्रमनिम्नोर्व्यां प्रह्वे च स्याच्चतुष्पथे ।
आयत्ते च तथा क्षीणे प्रवणः समुदाहृतः ॥
;p{0059}
;l{0755}
करणं कायकायस्थसाधनेन्द्रियकर्मसु ।
बन्धे च वालवादौ च करणः शूद्राविशोः सुतः ॥
ग्रहणं राहुणा प्रासे रवीन्द्वोर्वा करे तथा ।
बन्दिस्वीकारयोश्चैव ग्रहणी तु रुजान्तरम् ॥
हरिणी हरिता स्वर्णप्रतिमा हरिणी मृगी ।
;l{0760}
हरिणी चारुस्त्रीभेदे हरिणौ मृगपाण्डरौ ॥
रोहिणी गौश्च ऋक्षं च रक्ता च कटुरोहिणी ।
रोहिणी सोमवल्के च कण्ठरोगे च रोहिणी ॥
सारणः स्याद्भद्रबला सारणी सरिदुच्यते ।
सारणं गन्धभेदं च प्राहू रावणमन्त्रिणम् ॥
;l{0765}
काकणी मानदण्डस्य तुरीयांशे पणस्य च ।
कृष्णलैकवराट्योश्च कुष्ठभेदश्च काकणः ॥
संसरणं तु संसारेऽप्यसंबाधचमूगतौ ।
पुरीणां निर्गमद्वारे घण्टापथे च कीर्तितम् ॥
;p{0060}
परिभाषणमालापो नियमः परिभाषणम् ।
;l{0770}
निन्दार्थक उपालम्भे परिभाषणमिष्यते ॥
मत्तवारणमाख्यातो धीरैः समददन्तिनि ।
महाप्रासादभित्तीनामग्रे वृक्षावृतौ तथा ॥
;c{॥ इति णान्तवर्गः ॥}
;k{तान्ताः}
;v{तपादः}
;c{॥ तपादः ॥}
;l{0775}
द्युतिः प्रभा द्युतिः कान्तिर्भृतिर्भरणमूल्ययोः ।
सुप्तिः स्पर्शाज्ञता [33] निद्रा भित्तिः कुड्यप्रदेशयोः ॥
चितिः समूहे चित्यायां सृतिः स्यात्पद्धतौ गतौ ।
क्षितिर्भूक्षयवासेषु मतिर्धीच्छास्मृतिष्वपि ॥
;l{0780}
अर्तिः पीडाध[नु]ष्कोटयोर्भ्रान्तिर्मिथ्यामतिर्भ्रमिः ।
कीर्तिः प्रसादयशसोः कृत्तिश्च चर्म कीर्तिता ॥
;p{0061}
शान्तिः शमे च कल्याणे कान्तिः शोभेच्छयोरपि ।
ऊतिः स्यूतौ च रक्षायां सातिर्दानावसानयोः ॥
मुक्तिः स्यान्मोचने मोक्षे युक्तिर्न्याये नियोजने ।
चिता छन्ने चुल्लिकायां त्रेता वह्नित्रये युगे ॥
;l{0785}
सातिर्मूर्खकृतं सातिः? प्रोतं गुम्फितवाससोः ।
व्यक्तं स्फुटं बुधो व्यक्तः श्रुतं शास्त्रेऽवधारिते ॥
घृतमाज्यं घृतं तोये युतं न्याये च संहते ।
रक्तः क्रीडारते रक्ते शुक्तं स्यात्परुषाम्लयोः ॥
मृतं स्याद्याचिते मृत्यौ जातं जन्मसमूहयोः ।
;l{0790}
धुतं तु कम्पिते त्यक्ते वृत्ते चारित्रनिर्वृते ॥
;p{0062}
प्राप्ते समञ्जसावाप्ते धूते कम्पिततर्जिते ।
मूर्तो मूर्छान्विते व्यक्ते दीप्तं दग्धे प्रभास्वरे ॥
प्रेतो मृते च भूते च पोतः शिशुवहित्रयोः ।
पीतिस्तुरंगमे पाने शितिः श्वेते च मेचके ॥
;l{0795}
सुतौ पुत्रमहीपालावेतावागतकर्बुरौ ।
क्रतुर्मुनौ च यज्ञे च ज्ञातिः पितृसगोत्रयोः ।
धूर्तौ कितवधूस्तूरौ प्राप्तिः स्याल्लब्धिसिद्धयोः ॥
कान्तौ प्रस्तरलोहकौ प्रियधवौ कान्ते प्रियङ्गुस्त्रियौ
केतुश्चिह्नपताकयोश्च करणे केतुश्च शेषग्रहे ।
;l{0800}
अन्तो नाश[स]मीपयोर्निगदितः प्रान्ते स्वरूपेऽप्यसौ
द[न्तः] [34] सानुनिकुञ्जयोश्च दशने दन्ती स्मृता चौषधिः ॥
यन्ता हस्तिपके सूते भर्ता धातरि पोष्टरि ।
शास्ता च शासके शुल्के (?) वप्ता पितरि वापके ॥
;p{0063}
अर्हंस्तु बुद्धे पूज्ये च पतन्पक्षिणि पातुके ।
;l{0805}
कुर्वन्कर्मकरे भृत्ये अर्वन्स्यात्कुत्सिताश्वयोः ॥
महद्राज्ये विशाले च गञ्जडुं ? गमशोक्रयोः ।
पर्वतौ गिरिदेवर्षी संहतौ दृढसंगतौ ॥
प्रहतौ क्षीणव्यासन्नौ विगतौ वीतनिष्प्रभौ ।
द्विजाती विप्रशकुनौ जीवातुर्जायुजीवयोः ॥
;l{0810}
स्तिमितो निश्चले क्लिन्ने आदृतः सादरेऽर्चिते ।
गभस्तिः किरणे सूर्ये अगस्तिः पादपे मुनौ ॥
गोदन्तो हरितालेऽपि दंशितो वर्मितेऽपि च ।
सहिता प्रवहिता कॢप्ता तृणता प्रहणं द्वयोः ॥
;p{0064}
प्रसूती प्रसवोत्पादौ निकृती शाठ्यभर्त्सने ।
;l{0815}
दुर्गतिर्नरके नैःस्व्ये संततिः पङ्क्तिगोत्रयोः ॥
आयतिः प्रापणे दैर्ध्ये प्रवृत्तिर्वृत्तिवार्तयोः ।
सुव्रता गौः सुदोहापि विवृतान्यागदेऽपि च ॥
द्रवन्ती स्यादोषधिश्च विजाता सूतिकापि च ।
हसन्त्यङ्गारधानी च अवन्ती तु सरित्यपि ॥
;l{0820}
उचितं न्याय्यमभ्यस्तं प्रसृतं स्फुरदुर्गतम् ।
ऋन्दितं रुदितेऽऽह्वाने उषितं क्षिप्तदग्धयोः ॥
प्रसूतं कुसुमे जाते निमित्तं हेतुचिह्नयोः ।
कलिते स्वीकृतज्ञाते [ग्रथिते क्रान्त?]गुम्फिते ॥
अनृतं कृषावसत्ये स्यादिङ्गितं गतिचेष्टयोः ।
;l{0825}
भाविते रोपितप्राप्ते उदिते भा[35]षितोद्गते ॥
;p{0065}
स्थापिते निश्चितन्यस्ते वर्धिते दिग्धपूरिते ॥
आयस्तः क्लिशितो जितः प्रतिहतः क्षुब्ध[श्च] कोपान्वितः
अव्यक्तास्त्वपरिस्फुटा इव वचाश्चाव्यक्त ईशः स्मृतः ।
;l{0830}
जीमूतो जलदे गिरौ धृतिकरे स्याद्देवताडद्रुमे
आनर्तोऽपि च नृत्यसारिणि ? जले देशप्रभेदे स्मृतः ॥
गरुत्मान्विहगे तार्क्षे विवस्वांस्त्रिदशेश्वरे ।
भगवांस्त्वागते पूज्ये संख्यावान्पण्डिते मिते ॥
धनपती कुबेराढ्यौ वृषपती वृषेश्वरौ ।
हिमाराती रविर्वह्निः प्रजापतिर्नृपो विधिः ॥
;l{0835}
समाघातो वधे युद्धे परिघातोऽस्त्रघातयोः ।
पुरस्कृतेऽर्चितान्यूने व्यतीपातोऽक्षययोगयोः ॥
;p{0066}
अपचितिर्व्ययार्चनहानिषु
प्रतिकृतिः प्रतिकारसमानयोः ।
;l{0840}
कुहरितं रटिते पिकनिस्वने
परिगतं गतवेष्टितलब्धिषु ॥
;v{तार्धश्लोकः}
;c{॥ तार्धश्लोकः ॥}
श्रितं वितन्वहस्ते च वादिते च मतेऽपि च? ।
कृतं युगे च पर्याप्ते निष्फले कृतमव्ययम् ।
स्थितमूर्ध्वे गत्यभावे सुप्रतिज्ञे सुनिश्चिते ॥
;l{0845}
द्रुतं शीघ्रे विलीने च द्रुतः पलायिते द्रुमे ।
युतं हस्तचतुष्के स्याद्युतं युक्ते युतं पृथक् ॥
ऋतं सत्यमृतं तोयमृतमुञ्छशिलं विदुः ।
प्लुतस्त्रिमात्र उद्दिष्टो मृक्षणोत्पातने प्लुते ॥
;p{0067}
वीतस्त्वसारहस्त्यश्वं शान्तं चाङ्कुशकर्म च ।
;l{0850}
ग्रस्तं ग्रासीकृतं ज्ञेयं ग्रस्तं लुप्तपदं वचः ॥
वित्तं विचारिते द्रव्ये व्याख्या[36]ते वित्तमिष्यते ।
श्वेतं रूप्ये सिते श्वेतं श्वेतश्च पर्वतान्तरम् ॥
वृन्तं प्रसवबन्धे स्याद्घाटिधारास्तनाग्रयोः ।
पुस्तं तु पुस्तके प्रोक्तं पुस्तं लेप्यादिकर्मणि ॥
;l{0855}
सूतः क्षत्राद्ब्राह्मणीजे तक्ष्णि सारथिबन्दिनोः ।
लिप्तं च लेपिते भुक्ते लिप्तोऽथ विषदिग्धके ॥
ऋतिर्गतौ घृणायां च स्पर्धायामशुभेऽपि च ।
धाता स्याद्धारकः पोष्टा धातारौ विधिवेधसौ ॥
माता गवि जनन्यां च ब्राह्मण्याद्याश्च मातरः ।
;l{0860}
स्वातिर्देवप्रिया ख्याता स्वातिर्नक्षत्रखड्गयोः ॥
;p{0068}
पङ्क्तिः स्याद्दशसंख्यासु श्रेण्यां छन्दान्तरेऽपि च ।
गुप्तिः कारागृहे प्रोक्ता भूगर्ते रक्षणेऽपि च ॥
पत्तिर्गतौ पदातौ च सैन्यभेदे च कीर्तिता ।
गतिर्मार्गदशायात्रासूपाये नाडिकाव्रणे ॥
;l{0865}
श्रुतिर्वेदे च कर्णे च श्रोत्रकर्मणि च श्रुतिः ।
स्मृतिरिच्छा स्मृतिर्बुद्धिर्वेदाद्या बोधिका स्मृतिः ॥
यतिः श्लोकपदच्छेदे यतिः कारे ? यतिर्यती ।
धृतिधैर्ये च योगे च धारणे च सुखेऽपि च ॥
रतिः कामस्त्रियां रागे सुरतेऽपि रतिः स्मृता ।
;l{0870}
जातिश्छन्दसि सामान्ये मालतीगोत्रजन्मसु ॥
लूता पिपीलिकायां स्यादूर्णनाभे गदान्तरे ।
पीता स्मृता हरिद्रायां पीतं स्यात्पानगौरयोः ॥
प्रीतिश्चन्द्रार्कयोर्योगे प्रीतिः प्रेमप्रमोदयोः ।
ईतिः स्यादतिवृष्ट्या[37]दौ दैवोत्पाते प्रवासने ॥
;p{0069}
हेतिः सूर्यस्य वह्नेश्च भासि हेतिस्तथायुधे ।
गर्तस्त्रिगर्तदेशे स्याद्गर्तो भूमिबिलेऽपि च ॥
शान्तो रसान्तरे ? दान्ते शान्तोऽतिमुक्तपादपः ।
सेतुर्वरुणवृक्षे स्यात्सेतुरालौ प्रकीर्तितः ॥
तिक्तो रसे पर्पटिकौषधौ च
तिक्तं सुगन्धे कटुका च तिक्ता ।
;l{0880}
सितो निरुद्धे धवले समाप्ते
ज्ञाते सिता स्यादशुचप्रकारे ॥
श्रीमांस्तु धनिके रम्ये तिलकाख्ये च पादपे ।
पृषन्मृगे पृषद्बिन्दौ पृषतोऽप्यनयोर्मतः ॥
पित्सन्पिपतिषञ्चैव पतनेच्छौ विहंगमे ।
;l{0885}
हरित्ककुभि वर्णे च तृणवाजिविशेषयोः ॥
;p{0070}
रजतमवदाते स्याद्रजतं हाररुप्ययोः ।
ज्वलितं तु दीप्तमिव स्मृतं दग्धे प्रभास्वरे ॥
सुकृतं शोभनं कर्म पुण्यं च सुकृतं मतम् ।
;l{0890}
पलितं कर्दमे तापे पाण्डुकेशे च शैलजे ॥
सुरतं स्यान्निधुवनं देवत्वं सुरता स्मृता ।
मुषितं मूषितं चेति उभे खण्डितचोरिते ॥
सूनृतं प्रियसत्यर्थे भाषणे सूनृतं शिवे ।
प्रार्थितं शत्रुणा रुद्धे याचिते प्रार्थितं विदुः ॥
;l{0895}
उच्छ्रितं स्यात्समुन्नद्वे तथा जातप्रवृद्धयोः ।
उद्धृतं स्यादुन्मूलितं स्याद्भुक्तोज्झितमुद्धृतम् ॥
उद्यतं स्यादुन्मनसि प्रोच्यते वृद्धिमत्यपि ।
पिण्डितं स्यात्संकलितं संख्यातं निबिडीकृतम् ॥
;p{0071}
उत्थितं प्रोद्यते जाते वृद्धियुक्ते प्रकीर्तितम् ।
;l{0900}
[38] अर्दितं हिंसितं प्रोक्तं वातव्याधौ च याचिते ॥
वेल्लितं कुटिले प्रोक्तं वेल्लतं कलितं प्लुतम् ।
अक्षतं चापि लाजेषु चाक्षतं स्यादखण्डितम् ॥
वापितं मुण्डितं प्रोक्तं बीजाकृतं च वापितम् ।
जृम्भितं करणे स्त्रीणां जृम्भितं स्फुटितेहयोः ॥
;l{0905}
पीडितं योषित्करणे यन्त्रिते बाधितेऽपि च ।
वेष्टितं लासिके रुद्धे स्त्रीणां च करणान्तरे ॥
पर्याप्तं च यथेष्टं स्याच्छक्ते तृप्तौ निवारणे ।
प्रतीतं ज्ञातविख्यातहृष्टेषु त्रिषु विश्रुतम् ॥
दुर्जातं व्यसने ज्ञेयमसम्यग्जातवस्तुनि ।
;l{0910}
निशान्तं भवने शान्ते प्रत्युषे च प्रयुज्यते ॥
;p{0072}
कापोतमञ्जने सर्जीक्षारे कपोतसंहतौ ।
आध्मातं शब्दिते दग्धे वातव्याधौ च कीर्तितम् ॥
पर्याप्तिः स्यात्परित्राणे प्राप्तिप्रकामयोरपि ।
संवित्तिः प्रतिपत्तिः स्यात्संवित्तिरविवादितः ॥
;l{0915}
सुनीतिर्ध्रुवमाता स्यान्नीतिश्चापि सुशोभना ।
निर्वृतिः स्यादन्तमये स्वस्थतायां च निर्वृतिः ॥
पक्षतिः स्याद्गरुन्मूले पक्षतिः प्रतिपत्तिथौ ।
उन्नतिरुदये वृद्धौ गरुडस्य स्यादतिप्रिया ॥
संमतिः स्यादनुज्ञायामभिलाषोऽपि संमतिः ।
;l{0920}
प्रकृतिः सहजे योनावमात्ये परमात्मनि ॥
समितिः संगमे युद्धे सभायां समितिः स्मृता ।
वसतिर्वेश्मयामिन्योर्वसतिः स्यादवस्थितिः ॥
;p{0073}
अदितिः सुरमाता [39] स्याददितिः पृथिवी मता ।
पञ्चता मरणे भावे पञ्चानां च प्रकीर्तिता ॥
;l{0925}
विनता तार्क्षमाता स्यान्नम्रा च विनता मता ।
हरिता च स्मृता दूर्वा हरितो वर्णवाचकः ॥
सिकता वालुकायां स्याद्देशे च सिकतान्विते ।
महती नारदी वीणा महत्त्वेनान्विता च या ॥
जगती छन्दसो भेदे पृथिव्यां विष्टपे जने ।
;l{0930}
रेवती हलिपत्न्यां स्यादृक्षभेदे च मातरि ॥
किराती किरातस्त्री स्याद्या च चामरधारिणी ।
जीवन्ती कथिता वृन्दा जीवमाना गुडूचिका ॥
वासन्ती पाटला यूथी अतिमुक्ता च कीर्तिता ।
भरतो राजविशेषे च नटे रामानुजेऽपि च ॥
;p{0074}
;l{0935}
विकृतं स्यात्तु बीभत्सेऽसंस्कृते व्याधिमत्यपि ।
हृषितः प्रणते प्रीते वर्मिते हृष्टरोमणि ॥
निकृतः स्याद्विप्रकृतो निकृतो विप्रलब्धकः ।
अजितो वासुदेवः स्यादजितश्चापराजितः ॥
गोपतिः शंकरे षण्डे भास्करे पार्थिवेऽपि च ।
;l{0940}
निर्ऋतिश्चापि दिक्पाले अलक्ष्म्यां निरुपद्रवे ॥
क्षारितः प्राचितः क्षारैरभिशस्तः प्रकीर्तितः ।
संस्कृतो भूषिते शस्ते कृत्रिमे लक्षणान्विते ॥
गर्जितो मत्तमातङ्गे गर्जितं घननिःस्वने ।
व्यायतो व्यापृते दीर्घे व्यायतश्च दृढे भृशे ॥
;p{0075}
;l{0945}
रैवतः कथितो रुद्रे दैत्यपर्वतभेदयोः ।
निवातो दृढसंनाहे निर्वाते चाश्रयेऽपि च ॥
कपोतः कवकः प्रोक्तः सर्ज्यां ? पारावतेऽपि[40]च ।
परेतो भूतभेदः स्यात्परेतो मृत उच्यते ॥
प्रणीतः संस्कृते वह्नौ विहितेऽथ प्रवेशिते ।
;l{0950}
संघातः कथितः संघः संघातो नरकान्तरम् ॥
उन्मत्तोऽविनयश्चेष्टो धूस्तूरश्च प्रकीर्तितः ।
संवर्तः प्रलये प्रोक्तस्तथा विभीतकद्रुमः ॥
उदात्तः स्वरभेदे स्यात्काव्यालंकारकृत्ययोः ।
त्रिगर्तः स्याज्जनपदे त्रिगर्ता घुर्घुरी स्मृता ॥
;l{0955}
विश्वस्तो विश्वासयोग्यो विश्वस्ता विधवा मता ।
आस्फोतश्चार्कपर्णे स्यादास्फोता वनमालिका ॥
;p{0076}
वृत्तान्तः स्यात्प्रकरणे कार्त्स्न्यवार्ताप्रकारयोः ।
दृष्टान्तः कथितो धीरैरुदाहरणशास्त्रयोः ॥
उद्वान्तः स्यात्समुद्गीर्णे उद्वान्तो निर्मदो गजः ।
;l{0960}
कृतान्तो यमसिद्धान्तदैवाकुशलकर्मसु ॥
शकुन्तः पक्षिभेदे स्याच्छकुन्तः पक्षिभासयोः ।
निर्मुक्तः संगसंत्यक्तः सर्पश्च मुक्तकञ्चुकः ।
आघ्रातः शिङ्घिते ज्ञेय आक्रान्ते च प्रयुज्यते ॥
;l{0965}
अनन्ता दूर्वायां भुवि च हरिणीशारिविकयो-
रनन्ता नागेशानवधिहरयोऽनन्तमपि खम् ।
निरस्तो निच्यूते त्वरितवचनं क्षिप्तशरयो-
र्निरस्तः संत्यक्ते प्रतिहतबले चापि गदितः ॥
;p{0077}
आयुष्मानपि दीर्घायुर्ग्रहयोश्च प्रकीर्तितः ।
द्वीपवांस्तु नदे सिन्धौ द्वीपवत्यवनिर्नदी ॥
;l{0970}
भोगवती च नागानां नदी च नगरी तथा ।
हैमवती स्मृता गङ्गा स्वर्णक्षीरी तथाभया ॥
कु[41]मुद्वती कुशपत्नी कुमुदिन्यां कुमुद्वती ।
शुभदन्ती सार्वभौमदिग्गजा सुदती च या ॥
पारावती तु गोपानां गीते पारावतः खगः ।
;l{0975}
समुद्रान्ता तु कार्पासी पृक्का चापि दुरालभा ॥
प्रधूपिता क्लेशिता स्याद्दिशं यास्यति यां रविः ।
अनुमतिस्त्वनुज्ञा स्यात्पूर्णेन्दुः पूर्णिमा च या ॥
निराकृतिः प्रतिक्षेपेऽप्यस्वाध्यायेऽप्यनाकृतौ ।
उपसत्तिस्तु सेवायां संगमात्रे च कीर्तिता ॥
;p{0078}
;l{0980}
अभिशस्तिर्याच्ञायामभिशापे च कीर्तिता ।
सदागतिः स्मृतो वाते सदागतिः सदीश्वरे ॥
समुन्नतः समुन्नद्धे तद्भेदे च समुन्नतः ।
निष्कासितो निर्गमितो धिकृतश्च प्रकीर्तितः ॥
उदास्थितः प्रतीहारे चरभेदे च कीर्तितः ।
;l{0985}
पाशुपतो वकपुष्पे कस्मिंश्चिच्छिवलिङ्गिनि ॥
पुरस्कृतो रिपुग्रस्ते पुरोन्यस्तेऽभिपूजिते ।
उपाहितोऽनलोत्पात आरोपित उपाहितः ॥
अपावृतः स्वतन्त्रः स्यात्पिहितश्चाप्यपावृतः ।
उपाकृतः समानीते यज्ञार्थं च हते पशौ ।
;l{0990}
अवदातः सिते पीते परिशुद्धप्रधानयोः ॥
;p{0079}
पारिजातः कल्पतरौ पारिभद्रतरावपि ।
अभिनीतः स्मृतो न्याय्ये संस्कृतेऽमर्षवत्यपि ॥
अधिक्षिप्तः प्रणिहिते भर्त्सिते च प्रयुज्यते ।
अपध्वस्तः परित्यक्ते निन्दिते चावचूर्णिते ॥
;l{0995}
चित्रगुप्तो यमः प्रोक्तो लेखकश्च प्रकीर्तितः ।
अतिमुक्तस्तु निःसंगे वासन्त्यां ति[42]निशेऽपि च ॥
अभियुक्तः परै रुद्धो अभियुक्तश्च तत्परः ।
उपरक्तो व्यसनार्ते राहुप्रस्तेन्दुसूर्ययोः ॥
नन्द्यावर्तः पुमान्वेश्मप्रभेदे तगरद्रुमे ।
;l{1000}
दिवाकीर्तिस्तु चाण्डाले दिवाकीर्तिस्तु नापितः ॥
धूमकेतुः कृशानौ स्यादुपप्लवे च कीर्तितः ।
लक्ष्मीपतिर्वासुदेवे भूमिपाले च कीर्तितः ॥
;p{0080}
वनस्पतिर्वृक्षमात्रे विना पुष्पं फलद्रुमे ।
पुष्पदन्तस्तु दिङ्नागनागविद्याधरान्तराः ॥
;l{1005}
चन्द्रकान्तो दृषद्भेदे चन्द्रकान्तश्च कैरवे ।
कलधौतं सुवर्णे स्याद्रजते च प्रकीर्तितः ॥
प्रतिक्षिप्तं प्रहिते च प्रतिक्षिप्तं निराकृते ।
अभिजातः कुलीने स्यान्न्याय्यपण्डितयोरपि ॥
अवगीतं मुहुर्गीते अत्यर्थं जनगर्हिते ।
;l{1010}
अङ्गारितं पलाशीयकुसुमोद्गमदग्धयोः ॥
अत्याहितं महाभीतिः कर्म जीवानपेक्षि च ।
अन्तर्गतं वदन्त्यार्या मध्यप्राप्तं च विस्मृतम् ॥
उल्लिखितं समुत्कीर्णे उल्लिखितं तनूकृतम् ।
प्रणिहितं तु संप्राप्ते न्यस्ते समाहिते तथा ॥
;l{1015}
अवसितमृद्धे ज्ञाते अवसानं गतेऽपि च ।
उपचितं तु समृद्धे स्याद्दिग्धे चोत्पतितेऽपि च ॥
;p{0081}
आच्छुरितं स्मृतं हास्ये स्वशब्दनखवादने ।
वसन्तदूतशब्दाः स्युश्चूतातिमुक्तपाटलाः ॥
मूर्धाभिषिक्तो भूपाले प्रधाने क्षत्रियेऽपि च ।
;l{1020}
यादसांपतिरम्भोधिः प्रचेता यादसांपतिः ॥
[43] गणाधिपतिरित्येष शिवे विनायकेऽपि च ।
उपधूपित आसन्नमरणे परिधूपिते ।
स्यावलोकितं दृष्टं जिनः स्यादवलोकितः ॥
;v{तश्लोकः}
;c{॥ तश्लोकः ॥}
;l{1025}
सन्नित्यर्चिते साधौ विद्यमानप्रशस्तयोः ।
सती पतिव्रता स्त्री स्यात्सती गौरी च कीर्तिता ॥
वार्त्ते फल्गुन्यरोगे स्यादारोग्ये वृत्तिमत्यपि ।
वार्त्ते तु वर्तनोदन्ते वार्ता कृषिकृतौ तथा ॥
;p{0082}
वृत्तं दृढमधीतं च वृत्तं वृत्तौ मृतेऽपि च ।
;l{1030}
चरित्रच्छन्दसोर्वृत्तं वर्तनातीतयोरपि ॥
भूतं क्ष्मादौ पिशाचादौ न्याय्ये जन्तूपमानयोः ।
भूतं प्राप्तेऽपि वृत्ते च देवयोन्यन्तरेऽपि च ॥
रक्तं क्षतजकाश्मीरलोहितेषु प्रयुज्यते ।
नील्यादिरञ्जिते शुद्धे रक्तं रक्तोऽनुरागिणि ॥
;l{1035}
हस्तः पाणौ च ऋक्षे च केशौघे केशपूर्वकः ।
हस्तो गजस्य नासायां शुण्डार्थे स्थूलपूर्वकः ॥
धातुः श्लेष्मादिरूप्यादिपृथ्व्यादिचक्षुरादिषु ।
मनःशिलादिभूवाद्योर्विशेषादस्थ्नि गैरिके ॥
क्षत्ता शूद्रात्क्षत्रियाजे सारथिप्रतिहारयोः ।
;l{1040}
स्मृतः प्रेष्यासुते क्षत्ता क्षत्ता नियुक्तवेधसोः ॥
;p{0083}
वृत्तिः प्रवर्तने ख्याता विवृतौ जीवनेऽपि च ।
कौशिकीभारतीत्यादौ नाट्यवृत्तौ च दृश्यते ॥
वर्तिरौषधिनिर्माणं गात्रानुलेपने स्मृता ।
दीपे दीपदशायां च वर्तिशब्द उदाहृतः ॥
;l{1045}
रीतिर्दग्धसुवर्णादिमले स्यादारकूटके ।
प्रचारे च प्रतिस्यन्दे रीतिशब्दः प्रयुज्यते ॥
लता व्रततिमाधव्योर्लता प्रियङ्गुशाखयोः ।
लता दूर्वा च पृक्का च लता ज्योतिष्मती स्मृता ॥
[44]शुक्तिः सुगन्धे नखनाम्नि मुक्तास्फोटे च शुक्तिर्नयनक्ष्मणे च ।
;l{1050}
दुर्नामिकायामपि शुक्तिरुक्ता शङ्खे स्मृता शङ्खनखेऽपि शुक्तिः ॥
;p{0084}
सीता नभःसरिति लाङ्गलपद्धतौ च
सीता दशाननरिपोः सहधर्मिणी च ।
सीतं स्मृतं हिमगुणे च तदान्विते च
सीतोऽलसे च बहुवारतरौ च दृष्टः ॥
;l{1055}
बृहती क्षुद्रवार्ताकी बृहती कण्टकारिका ।
वाचि छन्दसि च ज्ञेया महत्यां बृहती तथा ॥
आयत्तिः श-- दैर्घ्यप्रभावागामिकालयोः ।
मर्यादायां तथा स्नेहे --त्वे वासरे बले ॥
वनिता जनितात्यर्थरागयोषिति योषिति ।
;l{1060}
वनितं याचितं ज्ञेयं वनितं सेवितं मतम् ॥
वासिता स्त्री करिणी स्याद्वासितं सुरभीकृतम् ।
ख्याते ध्वाने ज्ञानमात्रे वासितं वस्त्रवेष्टितम् ॥
;p{0085}
प्रस्मृतोऽर्धाञ्जलौ ज्ञेयः प्रसृतोऽपि च वेगिते ।
प्रसृता तु मता जङ्घा विनीतः प्रसृतो मतः ॥
;l{1065}
स्थपतिः संस्मृ- -ऽसौ गीष्पतिक्रतुयाजकः ।
प्रासादादिकरः शिल्पी स्थपतिः कञ्चुकी तथा ॥
शुद्धान्तश्च विशुद्धान्तः शुद्धान्ता राजयोषितः ।
कक्षान्तरे च शुद्धान्तो नृपस्यासर्वगोचरे ॥
जयन्तः कथितो रुद्रे जयन्तः पाकशासनिः ।
;l{1070}
जयन्ती वृक्षभेदे स्याज्जययुक्ता च कीर्तिता ॥
उद्धातः कथितो धीरैः स्खलिते समुपक्रमे ।
मरुतोऽभ्यासयोगाय कुम्भकादित्रयेऽपि सः ॥
विविक्तं रहसि ख्यातमसंपृक्तपवित्रयोः ।
विवेकसहि[45]ते पुंसि विविक्तः सद्भिरिष्यते ॥
;p{0086}	
;l{1075}
विनीतमुपनीतं स्यादपनीते जितेन्द्रिये ।
वाणिजे निभृते चैव विनीतः सुवहे हये ॥
आचितः शकटोन्मेये पलानामयुतद्वये ।
छन्ने च संगृहीते च आचितः समुदाहृतः ॥
;l{1080}
... .... ... ...
... ... ... ... ।
भारती भगवती सरस्वती
भारती वचनमात्रमुच्यते ॥
रोहितो हरिणमीनमेदयोः
प्लीहशत्रुविटपी च रोहितः ।
;l{1085}
रोहितं तु ऋजुशक्रकार्मुके
कुङ्कमे सृजि च रोहितं स्मृतम् ॥
लोहिते रुधिरकुङ्कुमे स्मृते
लोहितौ नदविशेषभूमिजौ ।
;l{1090}
लोहितं क्षतजतुल्यवर्णके
लोहितश्च भुजगेऽसुरान्तरे ॥
;p{0087}
अमृतं पयोघृतजले त्वयाचिते
त्रिदशान्नयज्ञविशेषमुक्तिषु ।
अमृतो दिवौकसि च तच्चिकित्सके-
ऽप्यमृताभयामृतकं त्रिकास्वपि ॥
;l{1095}
आहतं गुणितताडितयोः स्या-
दप्रियार्थकमृषावचने च ।
... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ॥
... ... ... ... ...
;l{1100}
... ... ... ... ... ।
... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ॥
सरस्वती सरिद्भेदे सरिन्मात्रे च वाचि च ।
सरस्वती गवि क्वापि सरस्वानम्बुधौ नदे ॥
;l{1105}
प्रतिपत्तिः प्रवृत्तौ स्यात्प्रागल्भ्ये गौरवेऽपि च ।
संप्राप्तौ च प्रबोधे च प्रतिप्रत्तिः प्रकीर्तिता ॥
;p{0088}
समाहितः समाधिस्थे प्रतिज्ञाते यमात्मनि ।
समाहितं समाधाने निष्पन्नन्यस्तयोरपि ॥
... ... ... ... ... ... ।
;l{1110}
वैजयन्ती पताका स्याद्वैजयन्ती जयन्तिका ॥
ऐरावतौ दिग्गजनागभेदा-
वैरावताख्यौ उडु[46]नागराजौ ।
ऐरावतं वासवकार्मुकं स्या-
दैरावती विद्युत्तडिद्विशेषः ॥
;l{1115}
अभिनिर्मुक्ताभ्युदितौ भृशमुक्तौ यथाक्रमात् ।
अस्तमेति यथोदेति ययोस्तयो रविश्च तौ ॥
स्यादपराजितो विष्णुः पिनाकी चापराजितः ।
स्यादपराजितस्त्वष्टा चौषधिश्चापराजिता ॥
;c{॥ [इति तान्तवर्गः]॥ }
;p{0089}
;k{थान्ताः}
;v{थपादः}
;c{॥ थपादः ॥}
;l{1120}
कुथं कुशे प्रवेण्यां च प्रस्थः स्यात्सानुमानयोः ।
तुथौ गन्धाश्वभेदौ च रथः स्यन्दनदेहयोः ॥
ग्रन्थः शास्त्रे धने चैव पार्थौ ककुभपाण्डवौ ।
यूथौ जातकुरुण्टौ च गाथा वाग्भेदवृत्तयोः ॥
;l{1125}
निर्ग्रन्थः क्षपणे निःस्वे क्षवथुः क्षुतकासयोः ।
मन्मथौ स्मरकपित्थौ सिद्धार्थौ बुद्धसर्षपौ ।
गोग्रन्थिः करवीरे तु षड्ग्रन्था तु शटी वचा ॥
;v{थार्धश्लोकः}
;c{॥ थार्धश्लोकः ॥}
आस्थामालम्बनं विद्यादास्था चास्थानयत्नयोः ।
;l{1130}
संस्था तु प्रणिधौ नाशे स्थितिसादृश्ययोरपि ॥
;p{0090}
वीथी स्याद्रूपके पङ्क्तौ गृहाङ्गे च तथाध्वनि ।
सिक्थं स्मृतं मधूच्छिष्टं सिक्थमोदनसंभवः ॥
पृथुरादिनृपे प्रोक्तः कृष्णजीरे महत्यपि ।
ग्रन्थिर्व्याघिविशेषः स्याद्ग्रन्थिः कौटिल्यपर्वणोः ॥
;l{1135}
मन्थौ साक्तवमन्थानौ मन्थो नेत्रमलेऽपि च ।
कन्था मृद्घाटिता भित्तिः कन्था प्रावरणान्तरम् ॥
कोथो नेत्ररुजो भेदे कोथः स्याच्छटितेऽपि च ।
प्रोथः स्यादश्वघोणायां कटिः प्रोथ उदाहृतः ॥
क्वाथः स्याद्द्रवनिष्पाके क्वाथो दुःख उदाहृतः ।
;l{1140}
समर्थः कथितः शक्ते संबद्धार्थे हितेऽपि च ॥
अश्वत्थस्तरुभेदे स्यादश्वत्थः पूर्णिमातिथिः ।
उन्माथः पाशयन्त्रे स्यादुन्मा[47]थो वधघातयोः ॥
;p{0091}
उपस्थः शिश्न उत्सङ्गे योनौ पायौ च कीर्तितः ।
निशीथः स्यादर्धरात्रौ रात्रिमात्रे च कथ्यते ॥
वरूथो रथगुप्तिः स्याद्वरूथं चर्म निर्दिशेत् ।
;l{1145}
अनीकस्थो राजरक्षी गजशिक्षाविचक्षणः ॥
चतुष्पथं चतुर्वर्त्म संगमेऽपि च दृश्यते ।
वानप्रस्थो मधूकेऽपि किंशुके आश्रमान्तरे ॥
चित्ररथो रविः प्रोक्तश्चित्ररथो नभश्चरः ।
;l{1150}
दशमीस्थं नष्टबीजं स्थविरं च विदुर्बुधाः ॥
;v{थश्लोकः}
;c{॥ थश्लोकः ॥}
अर्थोऽभिधेये शब्दानां धनकारणवस्तुषु ।
प्रयोजने निवृत्तौ च विषये च प्रयुज्यते ॥
;p{0092}
तीर्थः स्यादवतारे च पात्रोपाध्यायमन्त्रिषु ।
;l{1155}
स्त्रीणां रजसि शास्त्रे च क्षेत्रोपायाध्वरेषु च ॥
वयःस्थः तरुणः प्रोक्तो वयःस्था च गुडूचिका ।
सूक्ष्मैलामलकी ब्राह्मी काकोली चाभयापि च ॥
;c{॥ इति थान्तवर्गः ॥}
;k{दान्ताः}
;v{दपादः}
;c{॥ दपादः ॥}
;l{1160}
रदो विलेखने दन्ते छदः स्यात्पक्षपत्रयोः ।
क्षोदश्च पेषणे धूलौ स्वादुर्मिष्टमनोज्ञयोः ॥
छन्दावभिप्रायवशौ मृदू चातीक्ष्णकोमलौ ।
स्वेदः स्यात्स्वेदने घर्मे शादः कर्दमशष्पयोः ॥
भद्रं सुखे च कल्याणे निन्दा कुत्सापवादयोः ।
;l{1165}
सम्पल्लक्ष्म्यां गुणोत्कर्षे शरत्संवत्सरे ऋतौ ॥
;p{0093}
कामदा घेनुका चापि मर्यादा सीमनि स्थितौ ।
धनदो दातरि श्रीदे विशदं स्पष्टशुक्लयोः ॥
जलदौ मुस्तकाम्भोदौ दारदौ विषहिङ्गुलौ ।
नलदमुशीरमांस्योः प्रह्लादो दैत्यशब्दयोः ॥
आमोदौ हर्षगन्धौ तु दायादौ ज्ञातिबान्धवौ ।
;l{1170}
तमोनुदो[48]ऽग्रिचन्द्रार्काः प्रतिपत्तिथिसंविदोः ॥
प्रियंवदः खेचरे च महामदो गजेऽपि च ।
विशारदो बुधेऽत्रस्ते शतह्रदा वज्रविद्युतोः ।
अपवादौ तु निन्दाज्ञे जनपदो जनदेशयोः ॥
;l{1175}
;v{दार्धश्लोकः}
;c{॥ दार्धश्लोकः ॥}
भेदो विदारणे माने ? उपजापविशेषयोः ।
सूदस्तु व्यञ्जने ख्यातः सूपकारे च कीर्तितः ॥
;p{0094}
गदा शस्त्रविशेषं स्याद्गदो भ्राता च शार्ङ्गिणः ।
नदो ध्वने समुद्रे च नदी तरंगिणी स्मृता ॥
;l{1180}
कुन्दो भ्रमणयन्त्रे स्यान्निधिपुष्पप्रभेदयोः ।
नन्दिरानन्द उद्दिष्टो द्यूते शुभविशेषयोः ॥
बिन्दुः स्याद्दन्तदाने च बिन्दुः पण्डितविप्रुषोः ।
कन्दानि मूलसस्यानि विदुः कन्दांश्च सूरणान् ॥
अब्दोऽपि मुस्तके मेघे अब्दः संवत्सरेऽपि च ।
;l{1185}
वेदिः परिस्कृता भूमिर्वेदिरङ्गुलिमु[49]द्रिका ॥
कौमुदः कार्तिको मासः कौमुद्यौ चन्द्रिकोत्सवौ ।
तोयदो मुस्तके मेघे तोयदं घृतमुच्यते ॥
क्षणदः स्याज्ज्यौतिषिके क्षणदा रात्रिरीरिता ।
नर्मदा स्यान्नदीभेदे नर्मदः परिहासदः ॥
;p{0095}
;l{1190}
प्रमदा कामिनी मत्ता प्रमदो हर्ष उच्यते ।
अर्बुदो मांसकीले तु संख्याभेदेऽपि चार्बुदः ॥
गोविन्दो भगवान्विष्णुर्गोविन्दोऽधिकृतो गवाम् ।
कुसीदं जीवने वृद्ध्या कुसीदश्च कुसीदके ॥
निर्वादो जनवादे स्याद्वादे चापि सुनिश्चिते ।
;l{1195}
प्रसादस्तु प्रकाशः स्यात्प्रसादः स्यादनुग्रहः ॥
प्रासादस्त्रिदशावासे प्रासादो नृपवेश्मनि ।
प्रणादस्तारशब्दे स्यात्कर्णरोगे च कीर्तितः ॥
संभेदः स्फुटने ख्यातः संभेदः सिन्धुसंगमः ।
दृषन्निष्पेषणशिला केवलापि शिला दृषद् ॥
;l{1200}
ककुद्वत्ककुदं ? श्रेष्ठे वृषाङ्गे नृपलक्षणे ।
क्रव्यात्क्रव्याद इत्येतौ स्यातां मांसाशिरक्षसोः ॥
;p{0096}
कुमुत्कृपण आख्यातः कुमुत्कैरवमुच्यते ।
निषादः श्वपचे प्रोक्तो नीचस्वर उदाहृतः ॥
कपर्दं स्याज्जटाजूटे कपर्दश्च वराटके ।
;l{1205}
आस्पदं च प्रभुत्वे स्यात्प्रतिष्ठा कृत्यमास्पदम् ॥
गोष्पदं गोपदश्वभ्रे गवां च गतिगोचरे ।
एकपदं च तत्काले एकपदी पदव्यपि ॥
अभिमर्दं विदुर्युद्धमभिमर्दोऽभिमर्दनम् ।
समर्यादं समीपं च मर्यादासहितं च यत् ॥
;l{1210}
कोकनदं तु विख्यातं रक्ताब्जे रक्तकैरवे ।
परिवादं तु निर्वादे वीणावादनवस्तुनि ॥
मुचुकुन्दस्तरोर्भेदे मुनिदैत्यप्रभेदयोः ।
अभिष्यन्दं तु स्रवणमभिष्यन्दोऽक्षिको मलः ॥
;p{0097}
पुटभेदो नदीवक्रे पुटभेदस्तु पत्तनम् ।
;l{1215}
कुरुविन्दं पद्मरागे मुस्तासुगन्धयोरपि ॥
विष्णुपदं नभो विष्णुपदी संक्रान्तिगंगयोः ।
चतुष्पदो गवाश्वादिपशौ स्यात्करणान्तरे ।
मेघनादो रावणस्य सुतः पश्चिमदिक्पतौ ॥
;v{दश्लोकः}
;c{॥ [दश्लोकः] ॥}
;l{1220}
पदं स्थानेऽपदेशे च लक्षे स्याद्वाक्यशब्दयोः ।
व्यवसाये परित्राणे पादतच्चिह्नवस्तुषु ॥
मदो हर्षे च गर्वे च नदे शुक्रे कटोदके ।
मदः कस्तूरिकायां स्यान्मदः कल्याणवस्तुनि ॥
पादः स्याच्चरणे रथ्ये गिरेः प्रत्यन्तपर्वते ।
;l{1225}
तरोर्मूले च पादः स्यात्तुरीयांशे च कीर्तितः ॥
;p{0098}
मन्दाः स्वैराल्परोगार्तमूढाभाग्यशनैश्चराः ।
[50] हस्तिजातिप्रभेदे च मन्दो मन्दरतो नरः ॥
संविदाजौ प्रतिज्ञायामाचारज्ञाननामसु ।
संभाषणे क्रियाकारे संकेते तोषणेऽपि च ॥
;l{1230}
कुमुदं कैरवं ख्यातं कुमुदो दानवान्तरः ।
कुमुदाः कपिदिङ्नागनागभेदाः प्रकीर्तिताः ॥
शारदौ वर्षशालीनौ प्रत्यग्रप्रतिभान्वितौ ।
शारदः सप्तपर्णे स्यात्पीतमुद्गे च कीर्तितः ॥
आक्रन्दः क्रन्दने ध्वाने नाथे च दारुणे रणे ।
;{1235}
पार्ष्णिग्राहात्परो राजा आक्रन्दः समुदाहृतः ॥
अर्धेन्दुरर्धचन्द्रे च नखखण्डनकान्तरे ।
अर्धेन्दुः स्यादतिप्रौढस्त्रीगुह्याङ्गुलियोजने ॥
;p{0099}
अष्टापदं सुवर्णे स्यादष्टापदश्च मल्लिका ।
अष्टापदः कीलभेदे शारीणां फलकेऽपि च ॥
;c{॥ इति दान्तवर्गः ॥}
;l{1240}
;k{धान्ताः}
;v{धपादः}
;c{॥ धपादः ॥}
श्रद्धा संप्रत्ययः काङ्क्षा बाधा दुःखनिषेधयोः ।
गोधा तले निहाकायां बोधी समाधिपिप्पलौ ॥
सिद्धिरोषधिसंपत्त्योर्ऋद्धिर्वर्धन ओषधौ ।
;l{1245}
दोग्धा वत्से च गोपाले व्याधिः स्याद्गदकुष्ठयोः ॥
गाधः स्थाने च लिप्सायां व्याधो मृगयुदुष्टयोः ।
मुग्धः स्यात्सुन्दरे मूढे स्निग्धे वत्सलचिक्कणे ॥
अर्धः खण्डे समांशेऽर्धमिद्धमातप्तदीप्तयोः ।
बुद्धा धीरजिनज्ञाता लुब्धौ मृगयुकाङ्क्षिणौ ॥
;p{0100}
;l{1250}
संसिद्धिः सहजे सिद्धौ वीरुद्विटपशाखयोः ।
विबुधः पण्डिते देवे उत्सेधौ वपुरुन्नती ॥
आविद्धौ कुटिलक्षिप्तौ संबाधौ योनिसंकटौ ।
संबोधश्च क्षये बोधे प्रणिधिः प्रार्थ[51] ने चरे ॥
संनद्धो वर्मिते व्यूढे दुर्विधो दुर्गते खले ।
;l{1255}
प्रसिद्धो भूषिते ख्याते निरोधो नाशरोधयोः ॥
;v{धार्धश्लोकः}
;c{॥ धार्धश्लोकः ॥}
विधुश्चन्द्रे हृषीकेशे कर्पूरे च विधुः स्मृतः ।
विधी विधानधातारौ विधिः स्यात्कालदैवयोः ॥
विधा विधौ प्रकारे च गजान्नवेतनर्धिषु ।
;l{1260}
सुधा लेपोऽमृतं मूर्वा गङ्गेष्टिका स्नुही सुधा ॥
वधूर्नवोढयोषायां स्नुषाभार्याङ्गनासु च ।
दधि क्षीरोद्भवं वस्तु तारे दधि च वासके ॥
;p{0101}
आधयः स्युर्मनःपीडाव्यसनाधिष्ठानबन्धकाः ।
साधु शोभनमाख्यातं साधुर्वार्धुषिकेऽपि च ॥
राधो वैशाखमासे स्याद्राधा च कृष्णगोपिका ।
;l{1265}
अन्धो दर्शननिर्मुक्तो जन्तुरन्धं तमो मतम् ॥
सिन्धुर्नद्यां समुद्रे च नददेशप्रभेदयोः ।
गन्धो लेशे तथामोदे गन्धः संबन्धमात्रके ॥
शुद्धं शुक्रे च पूते च केवले च प्रयुज्यते ।
;l{1270}
सिद्धो योगे समुत्पन्ने सिद्धाः स्युर्देवयोनयः ॥
वृद्धं रूढे च शैलेये वृद्धौ स्थविरपण्डितौ ।
दग्धं प्लुष्टं दिक् च दग्धा रविर्यस्यां न तिष्ठति ॥
दिग्धो विषाक्तबाणे स्याद्दिग्धं लिप्तार्थवाचकम् ।
विद्धं सूच्यादिनिर्भिन्ने सादृश्यक्षिप्तयोरपि ॥
;p{0102}
श्राद्धं श्रद्धान्विते श्राद्धं हव्यकव्यविधौ स्मृतम् ।
वृद्धिः स्याद्वर्धने ऋद्धौ वृद्धिर्योगकुरुण्टयोः ॥
विवधवीवधौ भारे पर्याहारे तथाध्वनि ।
अवधी कालदण्डौ स्तः सीमानोऽवधयः स्मृताः ॥
उपधिं व्याजमिच्छन्ति रथस्यावयवे तथा ।
;l{1280}
परिधिर्यज्ञियतरोः शाखायामुपसूर्यके ॥
संनिधिः [52] संनिधाने स्यात्प्रत्यक्षे संनिधिः स्मृतः ।
निषधः कठिने देशे तद्राजे पर्वतान्तरे ॥
समाधिर्ध्याननीवाकनियमेषु समर्थने ।
अगाधमतलस्पर्शमगाधं विवरं विदुः ॥
;l{1285}
उपाधिर्धर्मचिन्तायां गृहद्रव्ये विशेषणे ।
आनद्धं मुरजाद्यं स्यादानद्धं बद्धमात्रकम् ॥
;p{0103}
न्यग्रोधौ चावटव्यामौ न्यग्रोधी वृषपर्णिका ।
कबन्धं सलिले रुण्डे कबन्धो राक्षसान्तरम् ॥
महौषधी पलाण्डु स्याच्चण्डा चातिविषापि च ।
;l{1290}
परिव्याधो वेतसे स्यात्परिव्याधो द्रुमोत्पले ॥
अवरोधस्तिरोधाने राजदारेषु तद्गृहे ।
समुन्नद्धाः समुद्भूतपण्डितंमन्यगर्विताः ॥
अवष्टब्धमदूरे स्यादाक्रान्तमवलम्बितम् ।
ब्रह्मबन्धुरधिक्षेपे निदर्शने द्विजान्तरे ॥
;l{1295}
आशाबन्धः समाश्वासे तथा मर्कटजालके ।
अनिरुद्ध उषास्वाम्यनिरुद्धो यश्चरो भवेत् ॥
उपलब्धिः स्मृता बुद्धौ प्राप्तौ ज्ञाने च दृश्यते ।
तीक्ष्णगन्धा वचा प्रोक्ता तीक्ष्णगन्धा च राजिका ॥
;p{0104}
;v{धश्लोकः}
;c{॥ धश्लोकः ॥}
;l{1300}
मधु मद्ये च क्षौद्रे [च मधु] पुष्परसे जले ।
मधुश्चैत्रे मधूके तु मधुर्दैत्यवसन्तयोः ॥
सन्धिर्भागे सुरुङ्गायां सन्धिः संघटनेऽपि च ।
नाटकाङ्गेऽपि सन्धिः स्यादवकाशेऽपि विद्यते ॥
स्कन्धो राज्ञि भुजामूले समाम्नायसमूहयोः ।
;l{1305}
काये तरुप्रकाण्डे स्याद्राज्ञां भाण्डादिके करे ॥
मागघी पिप्पलीयूथ्योर्मागधो मगधोद्भवः ।
मागधा बन्दिनः क्वापि सुताश्च क्षत्रियाविशोः ॥
अनुबन्धो दोषोत्पादे प्रकृत्यादिविनश्वरे ।
मुख्या[53]नुयायिनि शिशौ प्रकृतस्यानिवर्तने ॥
;l{1310}
;c{॥ इति धान्तवर्गः ॥}
;p{0105}
;k{नान्ताः}
;v{नपादः}
;c{॥ नपादः ॥}
द्युम्नं पराक्रमं द्रव्यं वनं कानननीरयोः ।
वस्ने वेतनदानीये धनं गोधनवित्तयोः ॥
पानं स्याद्रक्षणं पीतिश्छन्नं स्याच्छादितं रहः ।
;l{1315}
रत्नं मणावुत्कृष्टे च चिह्नं लक्ष्मपताकयोः ॥
अन्नं भुक्ते च भक्ते च स्थानं ग्रामप्रयुक्तयोः ? ।
कृत्स्नमम्भसि निःशेषे गानं गीते ध्वनावपि ॥
लग्नं राश्युदये चापि रास्नैलापर्णिकापि च ।
श्येनौ विहंगमश्वेतौ विन्नौ लब्धविचारितौ ॥
;l{1320}
इनः सूर्ये प्रभौ राज्ञि योनिः स्यादाकरे भगे ।
हनिन्यूनौ [च?] गर्ह्यार्थौ सूनुः पुत्रेऽनुजेऽपि च ॥
मीनो मत्स्ये राशिभेदे भानू रश्मिदिवाकरौ ।
भर्म भृतौ सुवर्णे स्याच्चर्म स्यात्फलकेऽपि च ॥
;p{0106}
लक्ष्म चिह्ने प्रधाने च प्रेम स्निग्धत्वनर्मणोः ।
;l{1325}
सद्म जले गृहे च स्याद्वर्त्म नेत्रच्छदेऽध्वनि ॥
वृषा कर्णे महेन्द्रे स्यादर्वा च कुत्सिताश्वयोः ।
वाजी हये खगे बाणे गोमी गोमानुपासकः ॥
स्वामिनौ गुरुभर्तारौ कृतिनौ योग्यपण्डितौ ।
वज्री च सुगते शक्रे हलिनौ बलकर्षकौ ॥
;l{1330}
रागी च कोपने रक्ते अलिनौ भृङ्गवृश्चिकौ ।
शयनं सुरतं शय्या मैथुनं संगते रते ॥
दंशनं कवचे दंशे गहनं गह्वरे वने ।
अवनं रक्षणे प्रीतौ निधनं कुलनाशयोः ॥
विज्ञानं कर्मणि ज्ञाने प्रज्ञानं बुद्धिचिह्नयोः ।
;l{1335}
वसनं छादने वस्त्रे रोदनं क्रन्दनेऽश्रुणि ॥
;p{0107}
तोदनं व्यथने तोत्रे छदनं गरुतिच्छदे ।
कठिनं कक्खटे स्थाल्यां बन्धनं वधबन्धयोः ॥
[54] सेवनं सीवनोपास्त्योर्वर्जनं त्यागहिंसयोः ।
तलिनं विरले स्तोके सदनं भवने जले ॥
;l{1340}
क्रन्दने रोदनाह्वाने मेहने मूत्रशेफसी ।
लङ्घनं क्रमणे ग्लानौ गर्जनं ध्वनिकोपयोः ॥
दशनः कवचे दन्ते मदनो नीरपुष्पयोः ।
अपानौ गुदतद्वातौ चाशनी वज्रविद्युतौ ॥
आपन्नः सापदि प्राप्ते विलग्नो मध्यलग्नयोः ।
;l{1345}
सेनान्यौ गुहसेनापौ कानीनो व्यासकर्णयोः ॥
शोभनो ग्रहयोगेऽपि वपनं मुण्डनेऽपि च ।
कामिनी स्त्री स्वचित्रा?च वाहिनी सिन्धुसेनयोः ॥
;p{0108}
ह्रादिनी वज्रतडितोर्वर्तिनी वृत्तिमार्गयोः ।
द्विजन्मा विहगे विप्रे भूतात्मा धातृदेहयोः ॥
;l{1350}
सुकर्मा ग्रहयोगेऽपि अथर्वा ब्राह्मणेऽपि च ।
पलाशी राक्षसे वृक्षे कञ्चुक्यहिमहल्लयोः ॥
विलासी भोगिनि व्याले विषाणी गजशृङ्गिणोः ।
कलापी कोकिले प्लक्षे शिखरी पर्वते तरौ ॥
प्रयोजनं कार्यहेत्वोरायोधनं रणे हतौ ।
;l{1355}
पृथग्जनौ नीचमूर्खौ आत्मयोनी विधिस्मरौ ॥
चित्रभानू रविर्वह्निः सामिधेनी च ऋक्समित् ।
मातुलानी कलायेऽपि सरोजिन्यम्बुजेऽपि च ॥
महाधनं सुवस्त्रे च सामयोनिर्गजेऽपि च ।
संप्रयोगी कामुके च व्योमचारी खरेऽपि च ॥
;p{0109}
;v{नार्धश्लोकः}
;c{॥ नार्धश्लोकः ॥}
;l{1360}
सानवो गहनप्रस्थवात्यामार्गाग्र?कोविदाः ।
स्वप्नं स्वापे च सुप्तस्य विज्ञाने च प्रयुज्यते ॥
मुनिर्यन्ताङ्गुदी बुद्धः पियालागस्तिकिंशुके ।
जिनो [बुद्धेऽति ?] वृद्धे च जिनः [55] स्यादर्हतीत्यपि ॥
;l{1365}
मानं प्रमाणे प्रस्थादौ मानश्चित्तोन्नतावपि ।
वानं शुष्कफले शुष्के सीवने जलसंप्लवे ॥
स्त्यानं स्निग्धे प्रतिध्वाने घनत्वालस्ययोरपि ? ।
भिन्नमन्यार्थवाचि स्याद्भिन्नौ संगतदारितौ ॥
दानं हस्तिमदे दत्ते छेदरक्षणशुद्धिषु ।
;l{1370}
हनुः स्त्रियां कपोलाधो हनुर्हट्टविलासिनी ॥
;p{0110}
तनुस्त्वगल्पकायेषु तनुः स्याद्विरले कृशे ।
मृत्स्ना तु वरिका प्रोक्ता मृत्स्ना प्रशस्तमृत्तिका ॥
ज्योत्स्ना ज्योतिःषु या रात्रिर्ज्योत्स्ना चन्द्रातपः स्मृतः ।
ज्योत्स्नी पटोलिका ख्याता ज्योत्स्नी ज्योत्स्नान्विता निशा ॥
;l{1375}
वर्ष्म देहे प्रमाणे स्यादाकारेऽप्यतिसुन्दरे ।
धाम शक्तौ प्रभावेऽपि तेजोमन्दिरजन्मसु ॥
पक्ष्म सूत्रादिसूक्ष्मांशे किञ्जल्के नेत्रलोमनि ।
धन्वा स्थाने च चापे च धन्वा मरुरपि स्मृतः ॥
राजा नृपे प्रभौ शक्रे राजा क्षत्रियचन्द्रयोः ।
;l{1380}
ग्रावा च प्रस्तरे शैले ग्रावा मेघे च कीर्तितः ॥
[श्येनाख्यो विहगः पत्री ?] पत्रिणौ शरपक्षिणौ ।
शाखिनः स्युः तुरुष्काख्या जना वृक्षाश्च शाखिनः ॥
;p{0111}
अर्थिनः स्युर्याचनका अर्थिनः सेवका अपि ।
सादिनः स्यन्दनारोहा हस्त्यारोहाश्च सादिनः ॥
;l{1385}
खड्गी च गण्डके ख्यातः सेवकोऽसिधरश्च यः ।
पाशी चाखेटकः प्रोक्तः पाशी स्याद्वरुणे यमे ॥
चक्री सर्पे खले विष्णौ चक्री स्यात्काभ्र?तैलिकः ।
धन्वी च ककुभे पार्थे धन्वी चापविचक्षणः ॥
शिखी वह्नौ मयूरे च व्रतिभेदः शिखी स्मृतः ।
पद्मी गजे[59]ऽब्जवत्यां च स्त्रीभेदे चापि पद्मिनी ॥
;l{1390}
सूचनाभिनये प्रोक्ता दर्शने व्यधनेऽपि च ।
कुहना दम्भचर्यायां कुहनावीर्ष्यदाम्भिकौ ॥
पूतना राक्षसी काचित्पूतना च हरीतकी ।
रोचना मङ्गलद्रव्यं रोचनः कूटशाल्मलिः ॥
;p{0112}
;l{1395}
वाणिनी नर्तकी मत्ता विदग्धा च स्मृता बुधैः ।
संधिन्यकालदुग्धा गौर्वृषाक्रान्ता च संधिनी ॥
हस्ती चुतकावेणौ ? स्यात्स्त्रीभेदे चापि हस्तिनी ।
नलिनी स्यात्सप्तमा गंगा पद्मे चापि सरोवरे ॥
शङ्खिनी कुचुचूका स्त्री स्त्रीभेदे चोरपुष्प्यपि ।
;l{1400}
अब्जिनी ? बिसिनीत्यादि पद्मे पद्माकरेऽपि च ॥
रजनी नीलिका रात्रि............ ।
धमनी च शिरा प्रोक्ता तथा हट्टविलासिनी ॥
शतघ्नी शस्त्रभेदे च शतघ्नी वृश्चिकाल्यपि ।
अर्शोघ्नी तालमूली स्यादर्शोघ्नश्चापि शूरणः ॥
;l{1405}
अयनं पथि सूर्यस्याप्युदग्दक्षिणतो गतौ ।
पाकस्थानं कुलालस्य पवनं पवनो मरुत् ॥
;p{0113}
वृजिनं किल्बिषे भुग्ने वृजिनश्च शिरोरुहः ।
रसनं स्वदने शब्दे रसना काञ्चिजिह्वयोः ॥
सवनं त्वध्वरे स्नाने सोमनिर्दलनेऽपि च ।
;l{1410}
जघनश्च स्त्रियाः पूर्वश्रोणीभागे कटौ तथा ॥
स्तननं मेघनिध्वाने स्तननं शब्दमात्रके ।
मलनः पटवासे स्यान्मर्दल मलनं मतम् ॥
जयनं तुरगादीनां संनाहे विजये तथा ।
मिथुनं राशिभेदे स्यान्मिथुने युग्मदम्पती ॥
;l{1415}
भुवनं गगने प्रोक्तं सलिले विष्टपे जने ।
शमनं च वधे शान्तौ शमनो यमराट् स्मृतः ॥
हसनं [57]हासमिच्छन्ति हसन्यंगारधानिका ।
तपनं तापमादित्यं वदन्ति नरकान्तरम् ॥
;p{0114}
असनं प्रापणे प्रोक्तमसनः पीतसालके ।
;l{1420}
श्वसनं मारुतं श्वासं मदनाख्यं द्रुमं विदुः ॥
दहनाः स्युः सुदुर्वृत्तवह्निभल्लातचित्रकाः ।
मलिनः कृपणे म्लाने मलिनी ऋतुमत्यपि ॥
मदनः पादपे कामे मधूच्छिष्टवसन्तयोः ।
शकुनो विहगे ज्ञेयः शकुनः शुभशंसकः ॥
;l{1425}
शकुनिः करणे च स्याच्छकुनी पक्षिसौबलौ ।
स्पर्शनो मरुते ज्ञेयः स्पर्शनं स्पर्शदानयोः ॥
हायनास्तु समाख्याता व्रीहिसंवत्सरार्चिषः ।
गोस्तनो हारभेदे च द्राक्षा तु गोस्तनी मता ॥
छर्दनोऽलम्बुषे निम्बे छर्दनं वमनं मतम् ।
;l{1430}
वामनो माधवेऽङ्कोठे खर्वे दक्षिणदिग्गजे ॥
;p{0115}
फाल्गुनस्त्वर्जुने मासे फाल्गुनी चास्य पूर्णिमा ।
पावनः सिह्लके वह्नौ पूते पथ्या च पावनी ॥
चेतनो ज्ञानवान्प्राणी चेतना बुद्धिरिष्यते ।
गायनो मुखरे प्रोक्तो गीतोपजीवकेऽपि च ॥
;l{1435}
विभिन्नं च समालब्धे विभक्ते च प्रकीर्तितम् ।
प्रसूनं विदुरुत्पन्नं प्रसूनं कुसुमं फलम् ॥
कौपीनं च विनिर्दिष्टमकार्यं गुह्यचीरयोः ।
कौलीनं पशुभिर्युद्धे कुलीनत्वापवादयोः ॥
विमानं देवयाने स्यात्सार्वभौमे च वेश्मनि ।
;l{1440}
प्रधानं स्यान्महामात्रमनीषापरमात्मसु ॥
समानं सत्समैकेषु समानो नाभिमारुतः ।
संस्थानमाकृतौ मृत्यौ संनिवेशे चतुष्पथे ॥
;p{0116}
आदानं ग्रहणे ज्ञेयं तुरंगाभरणेऽपि च ।
उद्यानं वनान्तरं स्यान्निःसृतौ च प्रयोजने ॥
;l{1445}
निदानं तण्डके [58] विद्यात्कारणे व्याधिनिर्णये ।
अम्लानं निर्मले ज्ञेयमम्लानं कुसुमान्तरम् ॥
व्युत्थानं स्वातन्त्र्यकृत्ये विरोधाचरणेऽपि च ।
संतानः संततौ देववृक्षे चापत्यगोत्रयोः ॥
अरत्निः कफणौ हस्ते प्रकोष्ठे च तताङ्गुलौ ।
;l{1450}
विक्लिन्नो जरया जीर्णे विक्लिन्नमार्द्रकीर्णयोः ॥
तमोघ्ना वह्निरवीन्दुशम्भुनारायणाः स्मृताः ।
स्थापनं स्यात्पुंसवनं स्थापनं रोपणं मतम् ॥
राधनं तोषणे प्राप्तौ साधने राधनं विदुः ।
स्यन्दनं क्षरणे नीरे स्यन्दनौ रथपादपौ ॥
;p{0117}
;l{1455}
गन्धनश्चैव हिंसायामुत्साहे च प्रकाशने ।
नन्दनं स्यादिन्द्रवनं नन्दनौ पुत्रहर्षकौ ॥
केतनमायतने चिह्ने कृत्ये चोपनिमन्त्रणे ।
यापनं स्यान्निरसनं यापनं वर्तनं विदुः ॥
वासनं धूपने ज्ञाने वासनं वारिधानिका ।
;l{1460}
कल्पनं कर्तने क्लृप्तो कल्पना गजसज्जना ॥
देवनं व्यवहारे स्याज्जिगीषाक्रीडनादिषु ।
आसनं करिणां स्कन्धे पीठे गतिनिवर्तने ॥
शासनं नृपदत्तोर्व्यां लेखाज्ञाशास्त्रशान्तिषु ।
सेचनं रक्षणे सेके नौकासेचनभाजने ॥
;l{1465}
कर्तनं छेदनं प्रोक्तं स्त्रीणां च सूत्रकर्शने ।
दर्शनं लोचने स्वप्ने बुद्धिशास्त्रोपलब्धिषु ।
रञ्जनं रागजननं रञ्जनं रक्तचन्दनम् ॥
;p{0118}
जीवनं जीवने तोये जीवनी चौषधी स्मृता ।
अङ्गनं प्राङ्गणे गत्यामङ्गना कामिनी स्मृता ॥
;l{1470}
वेष्टनं कर्णवेष्टन्यामुष्णीषे परिवारणे ।
धावनं प्रगमे शौचे धावनी पृश्निपर्णिका ॥
वर्धनं छेदने वृद्धौ वारिधानी तु वर्धनी ।
चन्दनं तरुभेदः स्याच्चन्दनं वानरान्तरम् ॥
मार्जनं मार्ष्टिरुद्दिष्टा मार्ज[59]नो लोध्रपादपः ।
;l{1475}
सुधन्वा तरुपादः स्यात्सुधन्वा देववर्धकिः ॥
अर्यमा रविराख्यातश्चार्यमा पितृदेवता ।
सुदामा मेघ उद्दिष्टः सुदामा पर्वतेऽपि च ॥
;p{0119}
दुर्णामादर्शनं ज्ञेयं दुर्णामा दीर्घकोषिका ।
कुण्डली भुजगो येन पिनद्धमपि कुण्डलम् ॥
;l{1480}
शिखण्डी च मयूरः स्याच्छिखण्डी क्षत्रियान्तरम् ।
प्रत्यर्थी शत्रुराख्यातः प्रतिवादी च कीर्तितः ॥
कञ्चुकी भुजगः प्रोक्तः कञ्चुकी च महल्लकः ।
विषयि त्विन्द्रिये प्रोक्तं विषयी विषयान्वितः ॥
तरस्वी वेगसंयुक्तः तरस्वी बलवानपि ।
फलकी फलकपाणिः स्यादिन्द्रियाख्ये क्रतुस्तथा ॥
;l{1485}
विरोचनो रवौ वह्नौ चन्द्रे प्रह्लाददानवे ।
वैरोचनो वैवस्वतो बलिर्दैत्यस्तथागतः ॥
अभिपन्नोऽपराद्धोऽभिद्रुतो ग्रस्तो विपद्गतः ।
प्रतिपन्नश्च विज्ञाते स्वीकृते च प्रकीर्तितः ॥
;p{0120}
;l{1490}
अनूचानो विनीतः स्यात्साङ्गवेदज्ञ एव च ।
प्रतियत्नस्तु संस्कारे उपग्रहणलिप्सयोः ॥
स्तनयित्नुः स्मृतो मेघे घनस्य स्तनितेऽपि च ।
सनातनो ध्रुवो विष्णुः पितॄणामतिथावपि ॥
कुम्भयोनिरगस्तिः स्याद्द्रोणश्च कुरुसंमतः ।
;l{1495}
वर्धमानः शरावे स्यादेरण्डे वृद्धिमत्यपि ॥
पुण्यजनः स्मृतो यक्षे राक्षसे च प्रयुज्यते ।
महासेनः कार्तिकेये महासैन्यपतावपि ॥
विष्वक्सेना प्रियङ्गुः स्याद्विष्वक्सेनो जनार्दनः ।
देवसेनेन्द्रकन्यायां सेनायां च पिनाकिनः ॥
;p{0121}
;l{1500}
सौदामिन्यप्सरोभेदे विद्युद्विद्युद्विशेषयोः ।
अभिजनो जन्मभूमावभिजनः कुलध्वजम् ? ॥
उदयनो व[60]त्सराजे उदयनं तथोदये ।
निशमनं विनिर्दिष्टं दर्शने श्रवणेऽपि च ॥
निरसनं च हिंसायां निरासे ष्ठीवनेऽपि च ।
;l{1505}
विहननं समाघाते पिञ्जने तूलधूनने ॥
प्रवचनं च वेदे स्यात्प्रकृष्टवचनेऽपि च ।
निधुवनं सुरतं स्यात्कम्पनं च प्रकीर्तितम् ॥
प्रजननं भगं प्रोक्तं जन्म प्रजननं विदुः ।
आराधनं तोषणं च प्राप्तावाराधनं विदुः ॥
;l{1510}
विसर्जनं परित्यागे दाने संप्रेषणेऽपि च ।
समादानं नित्यकर्म सम्यगादानमिष्यते ॥
;p{0122}
आस्कन्दनं समाख्यातं तिरस्कारे रणेऽपि च ।
अभिमानश्च विज्ञप्तौ गर्वे प्रणयहिंसयोः ॥
आच्छादनं संपिधानेऽप्यपवारणवस्त्रयोः ।
;l{1515}
अवाचीनं विपर्यस्तमवाचीनमवागपि ॥
उपासनं देवसेवा बाणाभ्यास उपासनम् ।
अवदानमतिवृत्ते कर्मखण्डनयोर्मतम् ॥
सारसनमुरस्त्रे च मेखलायां च कीर्तितम् ।
अधिष्ठानं प्रभावे स्याद्रथाङ्गेऽध्यासने पुरे ॥
;l{1520}
निर्यातनं वैरशुद्धौ दाने न्यासार्पणेऽपि च ।
समापन्नं वधे प्रोक्तं समाप्तलब्धयोस्तथा ॥
आवेशनं प्रवेशे स्यात्कोपे शिल्पिगृहेऽपि च ।
निर्वासनं मारणके नगरादेर्बहिष्कृतौ ॥
;p{0123}
आतञ्चनं प्रतीवापजवनाप्यायनार्थकम् ।
;l{1525}
आस्फोटनं स्मृतं मुद्गे आस्फोटनं विकासने ॥
प्रतिमानं प्रतिच्छायागजदन्तान्तरालयोः ।
उत्पतनं समुत्पत्तौ तथोर्ध्वगमनेऽपि च ॥
संवदनं समालोके संवदनं च वशक्रिया ।
संमूर्च्छनमभिव्याप्तिर्मूर्छा संमूर्च्छनं मतम् ॥
संवाहनं मर्दने स्याद्भारादेर्वाहनेऽपि च ।
;l{1530}
उद्वाहनं द्विसीत्ये स्याद्रज्जावुद्वाहनी मता ॥
अर्धा[61]सनं स्नेहदानमर्धासनमकुत्सनम् ।
उद्वर्तनमुत्पतनमुद्वर्तनमपि घर्षणम् ॥
;p{0124}
प्रणिधानं प्रयत्ने स्यात्समाधौ तु प्रवेशने ।
;l{1535}
राजादनं प्रियाले स्यात्क्षीरिकायामपि स्मृतम् ॥
समुत्थानं समुद्योगे व्याधीनां निर्णयेऽपि च ।
उत्सादनमुद्वासनमुद्वाहनमुद्वर्तनम् ॥
संयमनं तु नियमः संयमनी यमस्य पूः ।
गवादनीन्द्रवारुण्यां गवां घासादनालया ॥
;l{1540}
पयस्विनी निशा प्रोक्ता नदीधेन्वोः पयस्विनी ।
अन्तेवासी स्मृतः शिष्यश्चाण्डालोऽपि प्रकीर्तितः ॥
श्वेतधामा च कर्पूरे श्वेतधामा च चन्द्रमाः ।
प्रतिपादनमाख्यातं प्रतिदाने प्रबोधने ॥
अवरोधनमवरोधो राज्ञामन्तःपुरं गृहम् ।
;l{1545}
अपसर्जनमाख्यातं दाने संपरिवर्जने ॥
;p{0125}
हरिचन्दनमाख्यातं कुसुम्भे चन्दनान्तरे ।
अभिसर्जनमित्येतद्वधे दाने प्रकाशितम् ॥
महारजनमाख्यातं कुसुम्भे काञ्चनेऽपि च ।
आभिनिष्ठान इत्येषोऽक्षरे विसर्जनीयके ॥
;l{1550}
धूमकेतन इत्येष ग्रहभेदे हुताशने ।
श्वेतवाहन इत्येष कथितोऽर्जुनचन्द्रयोः ॥
हरिवाहननामानौ स्मृतौ रविपुरंदरौ ।
शालङ्कायन इत्येष मुनिभेदे च नन्दिनि ॥
गन्धमादन इत्येष गन्धके पर्वतान्तरे ।
;l{1555}
वरवर्णिन्यपि ख्याता हरिद्रायां वरस्त्रियाम् ॥
अनुवासनमाख्यातं धूपने स्नेहकर्मणि ।
कापिशायनमिच्छन्ति देवमद्यविशेषयोः ॥
;p{0126}
अन्तावसायिनौ सद्भिः स्मृतौ चाण्डालनापितौ ।
जायानुजीविनौ चैव ख्यातौ बककृशाश्विनौ ॥
;l{1560}
;v{नश्लोकः}
;c{॥ नश्लोकः ॥}
घनं सान्द्रं घनं वाद्यं घनो मुस्ते घनोऽम्बुदः ।
[62]घनौ काठिन्यसंघातौ घनौ विस्तारणाम्बरौ ॥
स्थानं स्थितौ च सादृश्ये संनिवेशावकाशयोः ।
स्थानेशब्दो निपातस्थो युक्तार्थः कारणार्थकः ॥
;l{1565}
सूनं प्रसूतमाख्यातं क्वचित्पुष्पेऽपि दृश्यते ।
सूना जन्तुवधस्थाने सूना च गजगण्डिका ॥
जनो लोके जनी वध्वामुत्पत्तौ च जनी स्मृता ।
महल्लोकात्परो लोको जन इत्यभिशब्दितः ॥
;l{1570}
धनुश्चापे राशिभेदे धामिन्याख्यद्रुमेऽपि च ।
उकारान्तो धनुशब्दो यश्च सान्तो भविष्यति ॥
;p{0127}
पर्व स्यादुत्सवे ग्रन्थप्रस्तावे विषुवादिषु ।
दर्शप्रतिपदोः सन्धौ स्यात्तिथिः पञ्चकान्तरे ॥
ब्रह्म तत्त्वं तु ब्रह्मा च ब्रह्माणौ विप्रवेधसौ ।
वेदेऽपि च स्मृतं ब्रह्म ब्रह्मा योगो रवीन्दुजः ॥
;l{1575}
आत्मा कलेवरे यत्ने स्वभावे परमात्मनि ।
चित्ते धृतौ च बुद्धौ च परव्यावर्तनेऽपि च ॥
पक्षी वशापकः प्रोक्तः पक्षी चापि विहंगमः ।
आगामिवर्तमानाहर्युक्तायां निशि पक्षिणी ॥
भोगी राजनि सर्पे च वैयापृत्यकरेऽपि च ।
;l{1580}
भोगिन्य राजकामिन्यः संगृहीताश्च योषितः ॥
नन्दी हरप्रतीहारे नन्दिनी सुरभिः मता ।
.... ... .... ... .... ... ... ॥
;p{0128}
मालिनी जाह्नवी प्रोक्ता मालाकारी च मालिनी ।
... ... ... ... ... ... ... ... ... ॥
;l{1585}
पिशुनो नारदः प्रोक्तः पिशुनौ खलसूचकौ ।
पिशुना कथिता पृक्का पिशुनं कुङ्कुमं स्मृतम् ॥
व्यसनश्चाशुभे पापे पानस्त्रीमृगयादिषु ।
दैवानिष्टफले सक्तौ विपत्तिभ्रंशयोरपि ॥
मन्दचेष्टे वितानः स्याद्वितानं वस्त्रवेश्मनि ।
;l{1590}
वितानः कथितो यज्ञे शून्यविस्तारयो[63]रपि ॥
उत्थानं गृहवास्त्वन्ते स्यादुत्थानं च पौरुषे ।
उद्योगेऽपि च उत्थानं तन्त्रे उत्थानमुद्गतौ ॥
अर्जुनास्तृणवृक्षाक्षिरोगभेदास्तथार्जुनाः ।
सितपार्थकार्तवीर्याः करतोयार्जुनी च गौः ॥
;p{0129}
;l{1595}
सज्जनं सज्जनश्चैव सज्जना त्रितयं क्रमात् ।
घट्टाख्ये गुल्मके साधौ हस्तिपर्याणके मतम् ॥
अञ्जनं कज्जलं चाक्तुरञ्जना मारुताङ्गना ।
अञ्जनो दिग्गजः शैलोऽप्यञ्जनं स्याद्रसाञ्जनम् ॥
साधनं मृतसंस्कारे सैन्ये मेढ्रे वघे धने ।
;l{1600}
निवृत्ते दापने सिद्धावुपायेऽनुगमे गतौ ॥
व्यञ्जनं तेमने चिह्ने श्मश्रुणि व्यञ्जनं स्मृतम् ।
स्त्रीपुंसशुद्धदेशे च व्यञ्जनं चार्धमात्रिकम् ॥
स्रंसनं के निपाते च पृथग्भावे क्रमात्स्मृतौ ।
भेदनेनसमायुक्तावतिसारे च कीर्तितः ॥
;l{1605}
काञ्चनं कनके प्रोक्तं चम्पके नागकेशरे ।
धूस्तूरे काञ्चनं प्राहुर्हरिता काञ्चनी स्मृता ॥
;p{0130}
ललाम कथितं रश्मिप्रधानध्वजवाजिषु ।
भूषाप्रभावशृङ्गेषु पुण्ड्रवालधिलक्ष्मसु ॥
तपस्वी चानुकम्पार्हस्तपस्वी स्यात्तपोधने ।
;l{1610}
तपस्विनी च मांसी स्यात्कुनखा च तपस्विनी ॥
कात्यायन्यर्धवृद्धा या काषायवसनाधवा ।
उमा कात्यायनी प्रोक्ता कश्चित्कात्यायनो मुनिः ॥
घनाघनो वर्षुकाब्दे शक्रे च मत्तहस्तिनि ।
अन्योन्यघटने चैव घातके च घनाघनः ॥
;l{1615}
सुदर्शनं हरेश्चक्रमोषधिश्च सुदर्शना ।
सुदर्शनं पुरं चैन्द्रं मेरुजम्बुः सुदर्शनः ॥
वृक्षादनः कुठारः स्यात्पियालाख्यो द्रुमो[64]ऽपि सः ।
वृक्षादनी स्मृता वन्दा विदारीगन्धिका च सा ॥
;p{0131}
पद्मलाञ्छन उद्दिष्टो ब्रह्मा लोकेश्वरो हरिः ।
;l{1620}
स्यात्पद्मलाञ्छना तारा लक्ष्मीः स्यात्पद्मलाञ्छना ॥
;c{॥ इति नान्तवर्गः ॥}
;k{पान्ताः}
;v{पपादः}
;c{॥ [पपादः] ॥}
शापः शपथ आक्रोशे त्रपु सीसकरङ्गयोः ।
रोपश्च रोपणे बाणे बाष्प उष्मणि चाश्रुणि ॥
;l{1625}
रेपः स्यादधमे क्रूरे छुपः स्पर्शे क्षुपे तथा ।
कृपा दया कृपो व्यासो वपा विवरमेदसोः ॥
प्रतापस्तेजसि स्वेदे विकल्पौ पक्षसंशयौ ।
;p{0132}
आकल्पः कल्पने वेशे उडुपश्चन्द्रभेलयोः ।
परिकम्पो भये कम्पे वृषाकपी हरीश्वरौ ॥
;l{1630}
;v{पार्धश्लोकः}
;c{॥ पार्धश्लोकः ॥}
कल्पः शास्त्रे विधौ न्याये संवर्ते ब्रह्मणो दिने ।
कूपो नौगुणवृक्षे स्याद्गर्तोदपानयोरपि ॥
तल्पोऽपि शयनीये स्यात्तल्पमट्टकलत्रयोः ।
सूपो व्यञ्जनभेदः स्यात्सूपोऽपि सूपकारकः ॥
;l{1635}
लेपः प्रलेपने जग्धौ सुधा लेपः प्रकीर्तितः ।
स्वापः स्पर्शाज्ञता निद्रा स्वापश्चाज्ञानमात्रकम् ॥
तापौ हृत्तापसंतापौ तापी नद्यन्तरे स्मृता ।
पुष्पं स्त्रीरजसि ज्ञेयं प्रसूनप्रविकाशयोः ॥
;p{0133}
शष्पं बालतृणं प्रोक्तं शष्पं स्यात्प्रतिभाक्षयः ।
;l{1640}
कलापः संहतौ बर्हे काञ्चितूणीरयोरपि ॥
आवापो भाण्डवपने परिक्षेपालवालयोः ।
विटपः पल्लवे स्तम्बे शाखायां विटपो मतः ॥
आक्षेपः स्यादुपक्षेपे काव्यालंकारनिन्दयोः ।
परीवापः परिक्षेपे पर्याप्तौ सलिलस्थितौ ॥
;l{1645}
अवलेपः स्मृतो गर्वे दूषणे लेपनेऽपि च ।
उपतापो गदे तापे त्वरायामपि दृश्यते ॥
......स्याद्रा[65]क्षसे च प्रयुज्यते ।
हेमपुष्पश्च च कविभिश्चम्पकाशोकयोरपि ।
बहुरूपौ विष्णुरुद्रौ स्मृतौ सरटधूनकौ ॥
;v{पश्लोकः}
;c{॥ पश्लोकः ॥}
;l{1650}
रूपमाका .. .... ।
ग्रन्थावृत्तौ पशौ शब्दे नाटकादिस्वभावयोः ॥
;p{0134}
गोपो गोष्ठपतिर्गोधुग्ग्रामौघाधिकृतस्तथा ।
गोपी तु सारिवा प्रोक्ता गोपी स्याद्रक्षिकापि च ॥
;l{1655}
कुतपो वाद्यविन्यासे दर्भकालप्रभेदयोः ।
छागरोममयं केचित्कम्बलं कुतपं विदुः ॥
कशिपू सद्भिरेकोक्त्या भोजनाच्छादने तु तत् ।
एकैकशोऽपि कशिपुर्भोजनाच्छादने प्रति ॥
;c{॥ इति पान्तवर्गः ॥}
;l{1660}
;k{फान्ताः}
;v{फार्धश्लोकः}
;c{॥ [फार्धश्लोकः] ॥}
गुम्फो बाहोरलंकारे गुम्फो ग्रन्थनमात्रकम् ।
शफं खुरे गवादीनां मूले चापि प्रकीर्तितम् ॥
;c{॥ इति फान्तवर्गः ॥}
;k{बान्ताः}
;v{बपादः}
;c{॥ बपादः ॥}
;p{0135}
खर्बः संख्यान्तरे ह्रस्वे द्विजिह्वः पन्नगे खले ।
;l{1665}
कादम्बो विशिखे वाने कदम्बः पक्षिबाणयोः ॥
;v{बार्धश्लोकः}
;c{॥ बार्धश्लोकः ॥}
डिम्बः स्याद्विप्लवप्लीह्नोर्व्याप्तेऽपि डिम्बमिष्यते ।
शम्बः स्यान्मुषलाग्रस्थलोहमण्डलके पवौ ॥
;l{1670}
स्तम्बो गुच्छे कुशादीनामप्रकाण्डद्रुमेऽपि च ।
कम्बू कुञ्जरशम्बूकौ कम्बुर्वलयशङ्खयोः ॥
जम्बुः सुमेरुनद्यां स्याद्द्वीपद्रुमविशेषयोः ।
कम्बिर्मुखे च वंशे स्यात्खजायां च प्रकीर्तिता ॥
;p{0136}
चार्बी च शोभना ज्ञेया चार्बी बुद्धिरुदाहृता ।
;l{1675}
दर्बिः सर्पफणायां च खजाका दर्बिरिष्यते ॥
गर्बोऽभिमानेऽवलेपे गर्बोऽनुरञ्जकस्तु यः ।
पूर्बे स्युः पूर्वकाः पूर्बो जातः प्राक्पूर्वजाग्रतः ॥
श्रुबः श्रुबा च श्रुग्भेदे मूर्वायां शल्लकी श्रुबा ।
हेरम्बो महिषः ख्यातो हेरम्बो विघ्ननायकः ॥
;l{1680}
कदम्बः सर्षपे नीपे कदम्बं निकु[66]रुम्बकम् ।
नितम्बो जघने सानौ नितम्बं स्कन्धरोधसोः ।
गजाह्बं हस्तिनपुरं गजाह्बा करिपिप्पली ॥
;v{बश्लोकः}
;c{॥ बश्लोकः ॥}
;l{1685}
... ... ... ... ...
... ... ... बिम्बं स्याद्बिम्बिकाफले ॥
;p{0137}
ध्रुवः शिवे स्याद्वसुयोगभेदयो-
र्नित्ये च कीले च वटद्रुमे च ।
स्रुग्गीतिभेदावपि ? सालपर्णिका
ध्रुबा स्मृता निश्चिततर्कयोर्ध्रुबम् ॥
;l{1690}
गन्धर्बः पशुभेदे स्याद्गन्धर्बः खेचरे हये ।
अन्तराभवसत्वे च गन्धर्बो गायनेऽपि च ॥
;c{॥ इति बान्तवर्गः ॥}
;k{भान्ताः}
;v{भपादः}
;c{॥ भपादः ॥}
भूः पृथिव्यां स्थानमात्रे निभो व्याजसदृक्षयोः ।
;l{1695}
प्रभुर्नित्ये प्रभुः शब्दे स्वभूर्गोविन्दवेधसोः ॥
;p{0138}
शुभो योगे शुभं क्षेमे डिम्भः शिशौ च बालिशे ।
शम्भुरर्हच्छिवो ब्रह्मा स्तम्भः स्थूणाजडत्वयोः ॥
जृम्भे जृम्भणविकासे रम्भा वारयोषाप्सराः ।
सनाभिः सदृशे ज्ञातावात्मभूः स्मरवेधसोः ।
;l{1700}
ककुभ् शास्त्रे दिशि ज्ञेया अनुष्टुब् वाचि छन्दसि ॥
;v{भार्धश्लोकः}
;c{॥ भार्धश्लोकः ॥}
गर्भ भ्रूणे विजानीयाज्जठरार्भकयोरपि ।
जम्भो दन्ते च जम्बीरे जम्भो भक्षणदैत्ययोः ॥
नाभी प्राण्यङ्गराजन्यौ चक्रान्तचक्रवर्तिनौ ।
;l{1705}
सभा सभ्याः सभा गोष्ठी सभा द्यूतं सभा गृहम् ॥
विष्कम्भं स्यात्परिष्टम्भे योगे च चन्द्रसूर्ययोः ।
विष्टम्भः प्रतिबन्धे स्याद्विस्तारे च प्रकीर्तितः ॥
;p{0139}
आरम्भं युद्धमिच्छन्ति चारम्भः समुपक्रमः ।
विश्रम्भशब्दमिच्छन्ति विश्वासे प्रणये वधे ॥
;l{1710}
कुसुम्भं कुसुम्भहेम्नोः कुसुम्भस्तु कमण्डलौ ।
वैदर्भो राजभेदे स्याद्वैदर्भं वाचि वक्रिमा ॥
दुन्दुभिर्दिति[67]जे भेर्यामक्षबिन्दुत्रिकद्वये ।
वर्षाभूर्दर्दुरे ख्यातो वर्षाभूश्च पुनर्नवा ॥
गर्दभी क्षुद्ररोगे स्याद्गर्दभः कैरवे खरे ।
;l{1715}
ककुभोऽर्जुनवृक्षेऽपि वीणाङ्गरागभेदयोः ।
करभो मणिबन्धादिकनिष्ठान्ते तथोष्ट्रके ॥
;v{भश्लोकः}
;c{॥ भश्लोकः ॥}
कुम्भौ समाध्यन्तरराशिभेदौ
कुम्भो घटे वारणगण्डपिण्डे ।
;l{1720}
कुम्भं स्मृतं गुग्गुलकेऽथ कुम्भी
स्यात्कट्फले पाटलिवारिपर्ण्योः ॥
;p{0140}
सुरभिरयमुदीर्णश्चैत्रमासे वसन्ते
सति च सुरभिरुक्तो धीरविख्यातयोश्च ।
;l{1725}
सुरभि गदितमेतत्सुन्दरे साधुगन्धे
सुरभिरियमुदीर्णा गौः सुरा शल्लकी च ॥
ऋषभस्तु बलीवर्दे श्रेष्ठे गीते स्वरान्तरे ।
अष्टवर्गौषधीमध्ये ऋषभः पर्वतान्तरे ॥
;c{॥ इति भान्तवर्गः ॥}
;k{मान्ताः}
;v{मपादः}
;c{॥ मपादः ॥}
;l{1730}
शमी सक्तुफला शिम्बा चोमा दुर्गातसी स्मृता ।
सूक्ष्मोऽणुः सूक्ष्ममध्यात्मं जिह्मः कुटिलमन्दयोः ॥
;p{0141}
भीष्मो भयानके क्षत्रे रश्मिः स्यात्प्रग्रहे घृणौ ।
क्रमः शक्तौ परिपाट्यां भौमावङ्गारकाम्बरौ ॥
भूमिभुवौ स्थानमात्रे जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः ।
;l{1735}
खर्मं स्यात्पौरुषे क्षौमे आमोऽपक्वे गदान्तरे ॥
श्यामो दमनके श्यामे क्षौमं पट्टदुकूलयोः ।
प्रक्रमोऽवसरे क्रान्तौ विभ्रमो भ्रान्तिहावयोः ॥
प्रथमौ तु प्रधानादी अधमो हीनगर्ह्ययोः ।
कुसुमे स्त्रीरजःपुष्पे तलिमे तल्पकुट्टिमौ ॥
;v{मार्धश्लोकः}
;c{॥ मार्धश्लोकः ॥}
;l{1740}
मः शिवो मा तु लक्ष्मीः स्यान्मा निषेधेऽव्ययं स्मृतम् ।
किंशब्द इष्यते क्षेपे प्रश्ने कुत्सावितर्कयोः ॥
;p{0142}
हि[68]मं चन्दनमाख्यातं हिमं शीततुषारयोः ।
क्षेमं शुभे च गोरक्षे गन्धे लब्धानुरक्षणे ॥
;l{1745}
तोक्मं स्मृतं हरिन्मात्रे तोक्मश्च हरितो यवः ।
भ्रमोऽम्भोनिर्गमे भ्रान्तौ कुन्दाख्ये शिल्पयन्त्रके ॥
द्रुमस्तरौ पारिजाते द्रुमः किंपुरुषेऽपि च ।
दमो दण्डः समाख्यातो दम इन्द्रियनिग्रहः ॥
गमो द्यूतप्रभेदः स्यादपर्यालोकिते गमः ।
;l{1750}
कृमिः कीटश्च लाक्षा च कृमिश्च कृमिले खरे ॥
नेमिः कूपस्य वीनाहे चक्रान्ते तिनिशद्रुमे ।
भीमो भयानके ख्यातो भीमौ शंकरपाण्डवौ ॥
धर्मः स्वेदाम्भसि ग्रीष्मे उष्णे स्यादातपेऽपि च ।
गुल्मः स्याद्विटपे घट्टे रोगसैन्यविशेषयोः ॥
;p{0143}
;l{1755}
समा वर्षं समं तुल्यं समं साधु समं सदृक् ।
क्षमा तितिक्षा योग्ये च क्षमं शक्ते हिते क्षमम् ॥
सीमा च कथिता क्षेत्रे चाघाटे च स्थितावपि ।
लक्ष्मीरोषधिभेदे स्यात्पद्मासंपत्तिकान्तिषु ॥
गोलोमी श्वेतदूर्वायां तथेन्द्रजविसे हृणे ? ।
;l{1760}
प्रतिमा स्यात्प्रतिकृतौ दन्तमध्ये गजस्य च ॥
दुर्नामा दीर्घकोषी स्यान्नाम यस्याश्च कुत्सितम् ।
सुषमा परमा शोभा सुषमं सुन्दरं समम् ॥
परमं स्यादनुज्ञानं चाव्ययं परमः परे ।
निगमः कथितो वेदे नगरे च वणिक्पथे ॥
;l{1765}
कलमो लेखनी चैव शालीनां वाचकः पृथक् ? ।
नियमस्तु प्रतिज्ञायां यन्त्रणे निश्चये व्रते ॥
विक्रमः शक्तिसंपत्तिः क्रान्तिमात्रं च विक्रमः ।
संक्रमः क्रमणे सम्यग्वारिसंचारवस्तुनि ॥
;p{0144}
निष्क्र[69]मो निर्गमे ख्यातो बुद्धिसंपदि निष्क्रमः ।
;l{1770}
आगमो मूलशास्त्रेऽपि स्यादागमनमागमः ॥
नैगमः स्याद्वणिज्यायां वणिङ्नागरयोरपि ।
विद्रुमस्तु समुद्रोत्थे प्रवाले रत्नवृक्षके ॥
संभ्रमं भ्रममिच्छन्ति भयं संवेगमादरम् ।
आश्रमो ब्रह्मचर्यादावाश्रमो मठ इष्यते ॥
;l{1775}
सत्तमः कथितः श्रेष्ठः साधीयानपि सत्तमः ।
सुषीमः शिशिरे ख्यातश्चारौ च पन्नगान्तरे ॥
पञ्चमो रागभेदे स्यात्पञ्चानां पूरणोऽपि यः ।
व्यायामः पौरुषे माने व्यायामश्च परिश्रमः ॥
अनुपमापि दिङ्नागहस्तिनी मातुला च या ।
;l{1780}
पराक्रमश्च सामर्थ्ये विक्रमोद्यमयोरपि ॥
प्लवंगमः स्मृतो भेके वानरे च प्लवंगमः ।
महापद्मो निधौ दृष्टः संख्यानागविशेषयोः ॥
;p{0145}
अभ्यागमोऽभ्यागमनं युद्धमभ्यागमं विदुः ।
सार्वभौमोऽपि दिङ्नागे सर्वपृथ्वीधरेऽपि च ॥
;l{1785}
यातयाममिदं ज्ञेयं जीर्णे भुक्तोज्झिते तथा ।
अभ्युपगमः स्वीकारे समीपागमनेऽपि च ॥
;v{मश्लोकः}
;c{॥ मश्लोकः ॥}
सोमः स्यादोषधौ चन्द्रे पितृदेवकुबेरयोः ।
वसुदेवप्रभेदे च सोमः कर्पूरमुच्यते ॥
;l{1790}
कामं काम्ये निकामे च कामस्तु मदनेच्छयोः ।
यत्काममभ्यनुज्ञाने तदव्ययमुदाहृतम् ॥
रामा स्त्री जामदग्न्यश्च रामो रामौ सितासितौ ।
रामो दाशरथिश्चासौ पशुभेदे हलायुधे ॥
ग्रामः संवसथे ज्ञेयो वृन्दे शब्दादिपूर्वकः ।
;{1795}
ग्रामो गीतस्वरे चैव संपूर्वः संयुगः स्मृतः ॥
;p{0146}
धर्माः पुण्ययमन्यायस्वभावाचारसो[70]मपाः ।
विदुश्चापे धर्मशब्दमहिंसोपमयोरपि ॥
यमाः स्युर्यमजध्वाङ्क्षकृतान्ता यमुना यमी ।
शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत्कर्म तद्यमः ॥
;l{1800}
श्यामा रात्रौ शारिवायां श्यामौ च हरितासितौ ।
श्यामा प्रियङ्गुराख्याता श्यामा च कापि कामिनी ॥
वामं निर्भरसुन्दरद्रविणयोर्वामं प्रतीपार्थकं
वामं सव्यमुदाहृतं कविवरैर्वामः स्मृतः शंकरः ।
;l{1805}
वामः कामः पशौ पयोधरवरे वामा स्मृता कामिनी
वामी स्याद्वडवा तथोष्ट्रकवधूर्वामी शिवा गर्दभी ॥
पद्मो दाशरथौ निधौ च गदितो व्यूहप्रभेदेऽप्यसौ
संख्यानागविशेषयोरपि तथा पद्मकाष्ठौषधौ ।
;p{0147}
पद्मान्विद्धि गजास्यबिन्दुनिकराम्पद्मं सरोजं स्मृतं
पद्मा ब्राह्मणयष्टिका हरिवधूः स्यात्पद्मधारिण्यपि ॥
;l{1810}
ललामं स्याद्ध्वजे शृङ्गे पुण्ड्रवालधिलक्ष्मसु ।
भूषावाजिप्रभावेषु प्रधाने च प्रयुज्यते ॥
मध्यमो मध्यजे मध्ये नृपरागप्रभेदयोः ।
पाणेमध्याङ्गुलिर्दुष्टरजाः कन्या च मध्यमा ॥
;k{यान्ताः}
;v{यपादः}
;c{॥ यपादः ॥}
;l{1815}
द्युरह्नि त्रिदिवेऽपि स्याज्ज्या स्यान्मौर्वी वसुंधरा ।
द्योशब्दो गगने स्वर्गे यः सर्वनाम्नि योऽनिले ॥
पूज्यौ श्वशुरपूजार्हावर्यः स्यात्स्वामिवैश्ययोः ।
नयो नीतौ द्यूतभेदे मृत्युः स्यान्मरणे यमे ॥
;p{0148}
मय उष्ट्रे दैत्यभेदे मन्युर्दैन्ये क्रतौ क्रुधि ।
;l{1820}
स्मयौ गर्वाद्भुतौ ज्ञेयौ गोप्यौ संरक्ष्यचेटकौ ॥
दस्युः पाटच्चरद्विषोर्मूल्यं वेतनव[71]स्नयोः ।
गुह्यं रहस्युपस्थे च सव्यं दक्षिणवामयोः ॥
पथ्यं हितेऽभया पथ्या वीक्ष्यं विस्मयदृश्ययोः ।
दैत्योऽसुरः सुरा दैत्या गेयौ गातव्यगायनौ ॥
;l{1825}
भृत्यो दासे भूतिर्भृत्या पुष्यः कलियुगर्क्षयोः ।
पद्यं श्लोके सृतिः पद्या लभ्यं लब्धव्ययुक्तयोः ॥
इभ्य आढ्ये हस्तिनीभ्या सस्यं वृक्षफले गुणे ।
अर्थ्यो विपश्चिते न्याये अन्यावसदृशेतरौ ॥
;p{0149}
चोद्ये चोदनाश्चर्ये चान्त्यावन्तभवाधमौ ।
;l{1830}
सेव्यमुशीरे सेवार्हे कुड्यं भित्तौ विलेपने ॥
धान्यं व्रीहिषु धन्याके प्रियं हृद्ये धवे प्रियः ।
शय्या तल्पे ग्रन्थगुम्फे व्रज्या त्वटनरङ्गयोः ॥
त्रयी त्रये त्रिवेद्यां च इज्या यजनशुद्धयोः ।
माया स्याच्छाम्बरी बुद्धिर्विशल्येऽशल्यदन्तिके ॥
पौलस्त्यो रावणे श्रीदे शाण्डिल्य ऋषिबिल्वयोः ।
;l{1835}
बालेयो गर्दभे दैत्ये पर्यायोऽवसरे क्रमे ॥
अपत्ये दुहितृसुतौ लौहित्यौ व्रीहिसागरौ ।
श्वशुर्यौ देवरश्यालौ विस्मयाऽद्भुतगर्वयोः ॥
;p{0150}
आदित्यौ सुरमार्तण्डौ भ्रातृव्यौ भ्रातृजद्विषौ ।
;l{1840}
व्यवायः सुरते शुद्धौ हृदयं चित्तवक्षसोः ॥
अवश्यायो हिमे गर्वे रौहिणेयो बुधे बले ।
वृषाकपायी श्रीगौर्योः समुदायो रणे गणे ॥
;v{यार्धश्लोकः}
;c{॥ यार्धश्लोकः ॥}
कन्ये राश्यौषधीभेदौ कन्ये कुमारिकास्त्रियौ ।
;l{1845}
रथ्यो रथस्य वोढा रथ्या रथौघविशिखयोः ॥
सौम्यः सोमसुते मुग्धेऽभास्वरे सोमदैवते ।
साध्यो योगे साधनीये साध्याः स्युर्दशदेवताः ॥
[72] वन्ध्यः स्यादफलो वृक्षो वन्ध्या चापत्यवर्जिता ।
सूर्योऽर्कस्तत्प्रिया सूर्या सूर्या स्यात्काचिदोषधिः ॥
;p{0151}
कक्ष्या प्रकोष्ठे हर्म्यामदेः काञ्च्यां मध्येभबन्धने ।
;l{1850}
लक्ष्यं छद्मनि विख्यातं लक्ष्यं संख्याविशेषके ॥
शल्यश्च शल्यके रागे शङ्कौ च मदनद्रुमे ।
मत्स्यो मीने विराटाख्ये देशेऽपि च जनान्तरे ॥
कायः शरीरे लक्षे च संघाते ब्रह्मदैवते ।
;l{1855}
प्रायश्चानशने मृत्यौ प्रायो बाहुल्यतुल्ययोः ॥
क्षयौ निलयकल्पान्तौ क्षयोऽपचयरोगयोः ।
चयस्त्वाचयने वृन्दे प्राकारे मूलबन्धने ॥
रूप्यं प्रशस्तरूपं स्याद्रूप्यं रजतमिष्यते ।
भाग्यं शुभात्मकं दैवं केवलं च शुभाशुभम् ॥
;l{1860}
सह्यं विख्यातमारोग्यं सह्यौ सोढव्यपर्वतौ ।
पाक्यं विदुर्यवक्षारे विटाख्यलवणेऽपि च ॥
;p{0152}
चित्यं मृतकचैत्ये स्याच्चित्या मृतचितौ स्मृता ।
मेध्यं पूतं वचा मेध्या मेध्या स्यात्सूक्ष्मपुष्पिका ॥
पेयं पानीयमाख्यातं पेया प्रपा च कीर्तिता ।
;l{1865}
याम्या तु भरणी ऋक्षं याम्या स्याद्दिक्च दक्षिणा ॥
वन्यं वनभवे वन्या जलारण्यसमूहयोः ।
ग्राम्यं स्त्रीकरणेऽश्लीले ग्राम्यः स्यात्प्राकृतो जनः ॥
भव्यं श्रेयसि योग्ये च भव्यं भाविनि सुन्दरे ।
मध्यं न्यायेऽवकाशे च लग्नके चावलग्नके ॥
;l{1870}
याप्यं कुत्सितमिच्छन्ति याप्यं स्याद्यापनीयकम् ।
संख्यं युद्धे च संख्या स्यादेकत्वादिविचारयोः ॥
पुण्यं त्रितयमुद्दिष्टं श्रेयःसुकृतसुन्दरम् ।
दूष्यं पटकुटी प्रोक्ता दूष्यं दूषणमर्हति ॥
वीर्यं शुक्रे प्रभावे च बले तेजसि च स्मृतम् ।
;l{1875}
अर्घ्यं तु स्याद्यदर्घार्थमर्घ्योऽसौ योऽर्घमर्हति ॥
;p{0153}
माल्यं सुमनसां माला माल्यं सुमनसोऽपि च ।
धिष्ण्यं स्थाने च ऋक्षे च धिष्ण्योऽग्नौ धिष्ण्यमालये ॥
कश्यं प्रतोदमश्वानां कशार्हं मध्यमात्रकम् ।
आस्यं वक्त्रान्तरे वक्त्रे आस्या च स्थितिरुच्यते ॥
;l{1880}
चैत्यमायतनं विद्याच्चैत्यमुद्देशपादपः ।
मलयो देश आरामे चन्दने पर्वतान्तरे ॥
वलयः कण्ठरोगे स्याद्वलयं कङ्कणं विदुः ।
अनयो विपदि दैवे व्यसने दुर्णयेऽपि च ॥
प्रणयः प्रेमणि ख्यातो याच्ञाविश्रम्भयोरपि ।
;l{1885}
अत्ययोऽतिक्रमे कृच्छ्रे दोषे च नाशदण्डयोः ॥
;p{0154}
संनयः समवाये स्यात्पृष्ठस्थायिबलेऽपि च ।
आशयं विदुराधारं स्यादभिप्राय आशयः ॥
विजया तिथ्यन्तरं गौरी विजयौ तु जयार्जुनौ ।
अभये निर्भयोशीरे अभया च हरीतकी ॥
;l{1890}
तपस्या तपसां चर्या तपस्यो मासि फाल्गुने ।
चक्षुष्या शुभगा प्रोक्ता चक्षुष्यमञ्जनादिकम् ॥
द्वितीया कथ्यते जाया पूरणी स्याच्च यद्द्वयोः ।
अभिख्या कीर्तिता कीर्तावभिख्या नामशोभयोः ॥
वदान्यो दानशीले स्याद्वदान्यो वर्णवागपि ।
;l{1895}
पर्जन्यो मेघशब्दे स्यादिन्द्रे च ध्वनदम्बुदे ॥
;p{0155}
भुजिण्या प्रैष्यमात्रे स्याद्भुजिष्यश्चानधीनकः ।
प्रणाय्योऽसंमते ख्यातश्चाभिलाषविवर्जिते ॥
प्रकीर्यः पूतिकरजे विनिकीर्ये च की[74]र्तितः ।
अहार्यं ब्रुवते शैलं यच्च हर्तुं न शक्यते ॥
;l{1900}
कुलायो नीडवद्दृष्टः स्थाने गेहे च पक्षिणाम् ।
ऊर्णायुरिष्यते मेष ऊर्णायुर्मेषकम्बलः ॥
संस्त्यायः संनिवेशे स्यात्संघाते च प्रकीर्तितः ।
उपायः सामभेदादावुपायः स्यादुपागतिः ॥
चाम्पेयश्चम्पके ख्यातश्चाम्पेयो नागकेशरे ।
;l{1905}
कालेयो दैत्यभेदे स्यात्कालेयं कालखण्डकम् ॥
;p{0156}
आत्रेयो मुनिरात्रेयी सरिद्भेदो रजस्वला ।
शैलेयं तु सुगन्धि स्याच्छैलेयं तु शिलान्तरम् ॥
ऐणेयमेण्याश्चर्माद्यं स्त्रीरतबन्धभेदयोः ? ।
अश्वीयं हितमश्वस्य वृन्दमश्वस्य च स्मृतम् ॥
;l{1910}
इन्द्रियं तु हृषीके स्यादिन्द्रियं चेतसि स्मृतम् ।
सौकर्ये स्यादनायासः सौकर्यं सूकरक्रिया ॥
सौभाग्यं स्यात्सुभगता ग्रहयोगः स कीर्तितः ।
सौरभ्यमाहुः सौगन्ध्यं सौरभ्यं च मनोज्ञताम् ॥
ब्राह्मण्यं ब्राह्मणत्वे स्यात्समूहे च द्विजन्मनाम् ।
;l{1915}
प्रसव्यं कविभिः प्रोक्तं प्रतिकूलानुकूलयोः ॥
हिरण्यं मानभेदे स्याद्धने हेमन्यकुप्यके ।
ब्रह्मण्यो ब्रह्मसाधुः स्याद्ब्रह्मण्यश्च शनैश्चरः ॥
;p{0157}
नेपथ्यं स्यादलंकारे रङ्गवाट्येऽपि च स्मृतम् ।
अपसव्यं प्रतिकूलमपसव्यं च दक्षिणम् ॥
;l{1920}
उपकार्या नृपावासो या चोपकारमर्हति ।
प्रववनीयं समाख्यातं प्रवाच्ये च प्रवक्तरि ।
प्रत्युद्गमनीयमुपस्थेये धौतांशुकद्वये ॥
;v{यश्लोकः}
;c{॥ यश्लोकः ॥}
क्रिया कृत्ये चिकित्सायां चेष्टायां कर्म[75]पूजयोः ।
;l{1925}
उपायारम्भशिक्षासु निष्कृतौ संप्रधारणे ॥
कृत्या स्याद्देवताभेदे कृत्यं विद्विष्टकार्ययोः ।
क्रियायां च स्मृता कृत्या कृत्यास्तव्यानीयादयः ॥
कुल्या नदी कुल्यमस्थि कुल्या नीरप्रणालिका ।
कुलस्यापि हितः कुल्यः कुल्यश्च कुलसंभवः ॥
;p{0158}
जया दुर्गा सखी चास्या जयन्ती च जया स्मृता ।
गणिकापि जया प्रोक्ता जयस्तु विजयः स्मृतः ॥
जन्या मातृवयस्या स्याज्जन्या च जननी प्रिया ।
जननीयजनित्रोश्च जन्यं निर्वादयुद्धयोः ॥
गृह्या शाखान्तरे प्रोक्ता गृह्यमत्ययपक्षयोः ।
;l{1935}
गृह्यान्वदन्ति विद्वांसो गृहासक्तमृगाण्डजान् ॥
दायो दानं विनिर्दिष्टं यौतुकादिधनं तथा ।
विभक्तव्यं पितृद्रव्यं दायमाहुर्मनीषिणः ॥
तार्क्ष्ये शैलाञ्जनं ज्ञेयं तार्क्ष्यः स्याद्गरुडाश्वयोः ।
तार्क्ष्यो रथेऽश्वकर्णाख्यवृक्षे च रविसारथौ ॥
;l{1940}
योग्यं वदन्ति योगार्हं योग्यामभ्यसनं तथा ।
प्रवीणोपायिनौ योग्यौ योग्यमप्यौषधान्तरम् ॥
;p{0159}
हृद्यं स्याद् हृद्भवं हृद्यं हृद्धितं तत्प्रियं च यत् ।
वशीकरणमन्त्रोऽपि वैदिको मन्त्र इष्यते ॥
गव्यं ज्या गोहितं गव्यं गव्या गोनिकुरुम्बकम् ।
;l{1945}
रागद्रव्यं च गव्याख्यं गव्यं क्षीरादिकं गवाम् ॥
द्रव्यं स्याद्भेषजे भव्ये द्रव्यं द्रविणमुच्यते ।
.... .... ... ॥
सत्यं युगे च लोके स तपोलोकात्परस्तु यः ।
सत्या स्यात्सत्यभामायां सत्यं शपथतथ्ययोः ॥
;l{1950}
कल्यं प्रभातं सज्जं च [76] कल्यो नीरोगदक्षयोः ।
कल्याणी वाक्च कल्या स्यात्कल्या कादम्बरी मता ॥
वाच्यं वक्तव्यमित्येते वर्तेते प्रतिपादने ।
वाचार्हे कुत्सिते हीने दूषणे चापि कीर्त्यते ॥
;p{0160}
मङ्गल्यं मङ्गले साधौ मङ्गल्यश्च मसूरकः ।
;l{1955}
मङ्गल्या च वचा रुद्रा मल्लिगन्धागुरुस्तथा ॥
गाङ्गेयं कनकं प्रोक्तं गाङ्गेयं च कशेरुकम् ।
गाङ्गेयं मुस्तकं प्राहुर्गाङ्गेयो भीष्म उच्यते ॥
क्षेत्रियोऽसाध्यरोगः स्यात्क्षेत्रियः पारदारिकः ।
अन्यदेहचिकित्सार्हे क्षेत्रियं क्षेत्रजे तृणे ॥
;l{1960}
विषयो यस्य यो ज्ञातः स तस्य कविभिः स्मृतः ।
इन्द्रियार्थे जनपदे विषयो गोचरेऽपि च ॥
निकायश्च निवासे स्यात्सङ्गे चैकानुसेविनी ।
असंहतपदार्थानामेकत्रकरणेऽपि च ॥
;p{0161}
कषायो रुधिरे विष्टे रसभेदे सुगन्धिके ।
;l{1965}
क्वाथे द्रव्येऽङ्गरागे च श्योनाके चेति सप्तसु ॥
प्रत्ययश्च प्रतीते स्यात्प्रकृतेश्च परस्तथा ।
ज्ञाने च शपथे छिद्रे विश्वासाधीनहेतुषु ॥
समयः शपथः कालः सिद्धान्ताचारयोरपि ।
संगते च क्रियाकारे समयो वारणी मता ॥
;l{1970}
पौरुषेयपदं विद्यात्पुंसो वधविकारयोः ।
पुरुषेण कृते कार्ये पुरुषाणां कदम्बके ॥
;l{1970}
;c{॥ इति यान्तवर्गः ॥}
;k{रान्ताः}
;v{रपादः}
;c{॥ रपादः ॥}
रशब्दः पावके तीक्ष्णे रैशब्दः कनके धने ।
;l{1975}
धूश्चिन्ता धूश्च भारोऽग्रे चाश्विशेकदेशयोः ? ॥
नरः स्यादर्जुने मर्त्ये भरो निर्भरभारयोः ।
ताम्नं शुल्बे वर्णभेदे चरुर्हव्यार्थभाण्डयोः ॥
;p{0162}
मरू पर्वतधन्वानौ शारौ शबलमारु[77]तौ ।
खरः स्याद्गर्दभे तीक्ष्णे चौरश्चोरसुगन्धयोः ॥
;l{1980}
अद्रयो द्रुमशैलार्का गृध्रोऽतिलुब्धपक्षिणोः ।
शक्रं स्यात्कुटजे नस्त्री व्यग्रो व्यासक्त आकुलः ॥
स्वरुर्यूपपार्धके वज्रे स्वरः स्वच्छन्दमन्दयोः ।
मित्रो रविः सुहृन्मित्रं राष्ट्रमुत्पातदेशयोः ॥
दारु काष्ठे देवदारौ कारुः शिल्पिनि कारके ।
;l{1985}
क्षरं जलं क्षरो मेघो द्वारं तु द्वारि चागतौ ॥
उस्रो रश्मिस्तु गौरुस्रा तन्द्री निद्राप्रमीलयोः ।
सुरो देवे सुरा मद्ये वध्रं त्रिपुवरत्रयोः ॥
आर्द्रा ऋक्षे क्लिन्नमार्द्रमस्त्रमायुधलोहयोः ।
अभ्रं व्योम...शुभ्रं शुक्रप्रदीप्तयोः ॥
;p{0163}
शास्त्रं ग्रन्थे निदेशे च शस्त्रमायुधलोहयोः ।
क्षीरं दुग्धे च नीरे च भूरि प्राज्यसुवर्णयोः ॥
कृच्छ्रं दुःखं प्रायश्चित्तं सरः स्थाणुः सरो गतिः ।
ऐन्द्रिः काके जयन्ते च पुरुर्भूरिपरागयोः ॥
सिप्रः स्वेदो नदी सिप्रा इरा भूवाक्सुराप्सु च ।
;l{1995}
हिंस्त्रा काकादनी चापि व्याघ्री निदिग्धिकापि च ॥
प्रस्तरौ मणिपाषाणौ संस्तरौ प्रस्तराध्वरौ ।
अण्डीरौ शक्तपुरुषौ प्रवीरौ सुभटोत्तमौ ॥
विस्तारौ विततस्तम्बौ तुषारौ हिमशीकरौ ।
भास्करौ वह्निमार्तण्डौ विकारौ रोगवैकृतौ ॥
;l{2000}
पिठरौ दन्तिकाग्रन्थौ जठरौ कठिनोदरौ ।
प्रकारौ भेदसादृश्यौ आकाराविङ्गिताकृती ॥
;p{0164}
प्रसरः प्रणये वेगे द्वापरः संशये युगे ।
भ्रमरः कामुके भृङ्गे इतरः पामरान्ययोः ॥
मन्दरो बहले मन्दे चाङ्गारोऽलातभौमयोः ।
;l{2005}
कर्बुरः कनके शट्यां कुबेरः श्री[74]दमन्दयोः ॥
कूर्परौ जानुकफणी तित्तिरौ मुनिपक्षिणौ ।
जम्बीरौ जन्तुपर्णासौ महेन्द्राविन्द्रपर्वतौ ॥
वासरो नागभेदेऽपि चागुरुः शिंशपापि च ।
भद्रश्रीश्चन्दनेऽपि स्यादासुरी राजिकापि च ॥
;l{2010}
सुन्दरी वृक्षभेदेऽपि मञ्जरी तिलकेऽपि च ।
पवित्रं स्यात्कुशे पूते कलत्रं श्रोणिभार्ययोः ॥
भ्रामरं मधुनि गाव्णि मन्दिरं नगरे गृहे ।
तिमिरं ध्वान्ताक्षिरुजोरुद्धार उद्धृतावृणे ॥
;p{0165}
प्रवरं संततौ श्रेष्ठे चाक्षरं ब्रह्मवर्णयोः ।
;l{2015}
प्रतीहारो द्वारि द्वाःस्थे संप्रहारः सृते हतौ ॥
अवस्करौ गुह्यगूथौ अपस्करं रथाङ्गकम् ।
सहचरः सखा झिञ्टी दण्डधारो यमे नृपे ।
मधुकरौ कामिभृङ्गौ विभाकरोऽग्निसूर्ययोः ॥
;v{रार्धश्लोकः}
;c{॥ रार्धश्लोकः ॥}
;l{2020}
अरमङ्गे रथाङ्गस्य शीघ्रं स्याच्छीघ्रगोऽप्यरम् ।
करो राजप्रदो यः स्याद्रश्मौ हस्ते घनोपले ॥
परोऽभ्यासे रिपौ श्रेष्ठे दूरेऽथ केवले परम् ।
धरा भूभिर्धराः शैलाः कर्पासतूलको धरः ॥
तरिः स्यान्नावि भाण्डे च दीपादिस्थितिहेतुके ।
;l{2025}
स्थिरा भूः सालपर्णी च स्थिरौ कठिननिश्चलौ ॥
;p{0166}
चरो द्यूतप्रभेदे स्याश्चरश्चारश्चरः क्रिया ।
गरं विषे गरो व्याधौ गरा गिरणमुच्यते ॥
क्षुरश्छेदनवस्तु स्यात्कोकिलाक्षे च गोक्षुरे ।
खुरोऽप्यर्गवादीनां खट्वादीनां च पादुका ॥
;l{2030}
वारि स्याद्वालके तोये वारिस्तु गजबन्धिनी ।
कारा बन्धे तदागारे कारो निश्चयहिंसयोः ॥
भारः स्वर्णपलानां तु द्विसहस्रे च वीवधे ।
[79] सारो मज्ज्नि बले व्याधौ सारं न्याय्ये जले धने ॥
चारः पियालवृक्षे स्याच्चारोऽपसर्पबन्धयोः ।
;l{2035}
क्षारः स्याल्लवणद्रव्ये चूर्णादौ काचभस्मनोः ॥
मारौ मरणकन्दर्पौ मारी चण्ड्यां जनक्षये ।
भीरुः स्त्री कातरो भीरुर्भीरुश्चापि ? शतावरी ॥
;p{0167}
पारी घण्टा तथा पारं पर्यन्ते च परे तटे ।
गौरोऽरुणे सिते पीते गौरी कन्या शिवापि च ॥
पौराः पुरभवा लोकाः पौरं कत्तृणमुच्यते ।
;l{2040}
कीरा जनपदाः केऽपि कीराः शुकाख्यपक्षिणः ॥
चीरं च व्रतिनां वस्त्रं चीरमापीडरेखयोः ।
क्रूरं भयंकरं ज्ञेयं क्रूरौ कठिननिर्दयौ ॥
चन्द्रो हेम्नि च कर्पूरे चन्द्रः सोमे तथा विधौ ।
;l{2045}
गुन्द्रः शरे तु गुन्द्रा तु प्रियङ्गौ मुस्तकेऽपि च ॥
इन्द्रः शक्रे च योगे च कुटजादित्यरात्रिषु ।
वक्रः शनैश्चरो ज्ञेयो वक्रमनृजुदुष्टयोः ॥
ओड्रा जनपदाः केचिदोड्रं च कुसुमान्तरम् ।
कद्रुर्माता तु नागानां कद्रुः कनकपिङ्गले ॥
;l{2050}
रौद्रो यमे आतपे च रौद्रं नाट्ये रसान्तरम् ।
क्षेत्रं वपुषि केदारे सिद्धस्थानकलत्रयोः ॥
;p{0168}
पोत्रं मुखाग्रमुद्दिष्टं सूकरस्य च हलस्य च ।
सत्रं यज्ञे सदादाने छादनारण्ययोरपि ॥
पत्रं स्याद्वाहने पर्णे पक्षे च शरपक्षिणोः ।
;l{2055}
चैत्रं मृतकचैत्यं स्याच्चैत्रो मासान्तरेऽपि च ॥
वक्त्रं मुखे काव्यसन्धिभेदेऽनुष्टुभि च स्मृतम् ।
यात्रा तु यापनोपाये गतौ देवार्चनोत्सवे ॥
छत्रा मधुरिका छत्रं धन्याके चातपत्रके ।
वृत्राः पर्वतमेघेन्द्रा वृत्रा ध्वान्तारिदानवाः ॥
;l{2060}
[80] मन्त्रोऽतिगुप्तवादे स्याद्वेददेवविशेषयोः ।
धात्री मातोपमाता च वसुधामलकी स्मृता ॥
वज्रं स्यात्कुलिशे हीरे ग्रहयोगे च काञ्जिके ।
उग्रः शूद्रासुतः क्षत्रादुग्रावुत्कर्षमानिनौ ॥
;p{0169}
उष्ट्रः पशुविशेषः स्यादुष्ट्रो बाह्यरथेऽपि यः ।
;l{2065}
बभ्रुर्मुन्यन्तरे विष्णौ बभ्रू नकुलपिङ्गलौ ॥
वप्रः पितरि केदारे वप्रः प्राकाररोधसोः ।
अमरौ देवास्थिसंहारावमरे दूर्वागुडूचिके ॥
निकरो निवहे सारे कपर्दानां विनिचये ।
सुषिरं विवरे वाद्ये संबन्धे सुषिरा नदी ॥
;l{2070}
रुधिरः स्यान्महीपुत्रे रुधिरं कुङ्कुमासृजोः ।
मकरो जलचरे राशौ निधिभेदे च कीर्तितः ॥
शिशिरं शीतलं विद्यात्सुषीमऋतुभेदयोः ।
विवरच्छिद्ररन्ध्रादीनाहुर्दूषणगर्तयोः ॥
प्रदरो योषितां रोगः प्रदरः शरभङ्गयोः ।
;l{2075}
अधरावोष्ठहीनौ तु अनूर्ध्वमधरं विदुः ॥
;p{0170}
चिकुरो द्रुमभेदे स्याच्चिकुरौ केशचञ्चलौ ।
प्रखरोऽश्वादिसंनाहे प्रखरः स्याद्भृशं खरः ॥
खपुरं क्रमुकं प्राहुर्लसकं चोर्ध्वसंप्लवम् ।
विदुरो ज्ञानयुक्ते स्यान्मन्त्री दुर्योधनस्य च ॥
;l{2080}
अपरं तु परार्थं स्यात्पश्चाद्गात्रे च दन्तिनाम् ।
कदरः क्षुद्ररोगे स्यात्कदरः खदिरे सिते ॥
चमरं चामरे प्रोक्तं चमर्यौ मञ्जरीमृगौ ।
वसिरं सामुद्रलवणं वसिरः करिपिप्पली ॥
कवरी वर्वरी शाकं कवरी साधुकुन्तलः ।
;l{2085}
खदिरी शाकभेदे स्यात्खदिरो दन्तधावनः ॥
[81] ईश्वरो विभवे चार्थप्रभौ संभाविते नरे ।
विष्टरः कुशमुष्टौ स्यात्पीठपादप्रभेदयोः ॥
माठरो विप्रभेदे स्याद्व्यासे भास्करपार्श्वगे ।
कुञ्जरो द्विरदे केशे कुञ्जरी धातकी मता ॥
;p{0171}
;l{2090}
शाङ्करोऽनुडुहि ज्ञेय उक्तं छन्दसि शाङ्करम् ।
बन्धुरं सुन्दरे नम्रे बन्धुरं स्याच्चोन्नतानतम् ॥
तूवरौ नृमृगौ कालेऽजातश्मश्रुशृङ्गकौ ।
अम्बरं वाससि व्योम्नि कर्पासेऽथ सुगन्धिके ॥
गह्वरं विवरे दम्भे गह्वरं विजनं ? विदुः ।
;l{2095}
जर्जरं तु विशीर्णे स्याज्जर्जरो वासवध्वजः ॥
घर्घरः पेचके प्रोक्तश्चलद्वारि नदान्तरे ।
झर्झरः स्यात्कलियुगे वाद्यभाण्डे च झर्झरः ॥
पङ्खरः कठिने वास इड्डिपर्णी च मार्जरी ? ।
कर्बूरं हेम्नि किर्मीरे कर्बूरस्तु निशाचरः ॥
;l{2100}
अध्वरः सावधाने स्याद्वसुभेदे क्रतौ स्मृतः ।
आकरौ श्रेष्ठनिकरावुत्पत्तिस्थानमाकरः ॥
;p{0172}
दर्दुरो वाद्यभाण्डे स्यान्मण्डुके पर्वतान्तरे ।
गोपुरं द्वारि पूर्द्वारि कैवर्तीमुस्तकेऽपि च ॥
कुक्कुरं ग्रन्थिपर्णे स्यात्कुक्कुरः श्वा च कीर्तितः ।
;l{2105}
दन्तुरं विषमं विद्याद्दन्तुरं चोर्ध्वदन्तके ? ॥
अङ्कुरः स्यात्पटीकाल ? अङ्कुरोऽभिनवोद्भिदि ।
चर्चरः कुटिले प्रोक्तो गीतिभदे च चर्चरी ॥
गर्गरं मत्स्यभेदे स्याद्गर्गरी दधिमन्थनी ।
पिज्जरं हरिताले च पीतेऽप्यश्वान्तरेऽपि च ॥
;l{2110}
उर्वरा सर्वसस्या स्यादुर्वरा भूमिमात्रकम् ।
शर्करा कर्परांशेऽपि सितारोगविशेषयोः ॥
मन्दुरा वाजि[82]शालायां शयनार्थे च वस्तुनि ।
वर्वरा कुसुमे शाके वर्वराः प्राकृता जनाः ॥
;p{0173}
शर्वरी तु हरिद्रा स्याच्छर्वरी वनिता निशा ।
;l{2115}
शर्करी लेखनी ज्ञेया शर्करी छन्दसो भिदि ॥
मर्मरा दारु हरिद्रा वस्त्रभेदे च मर्मरः ।
एकाग्रमेकतानाख्यमेकाग्रं स्यादनाकुलम् ॥
खण्डाभ्रं स्यादभ्रलेशे कामिनीदशनक्षतौ ।
सावित्रः कथितो रुद्रः सावित्री देवतान्तरम् ॥
जलेन्द्रो जम्भलो ज्ञेयो जलेन्द्रो वरुणः स्मृतः ।
;l{2120}
नरेन्द्रो भूपतिः ख्यातो नरेन्द्रश्चाहितुण्डिकः ॥
सामुद्रं तु समुद्रीयलवणादौ तु लक्षणे ।
किशोरं तरुणावस्थः किशोरो हयशावकः ॥
किंशारुः सस्यशूकं स्यात्किंशारुर्विशिखो मतः ।
;l{2125}
उदारो दातृमहतोरुदारं दक्षिणं विदुः ॥
;p{0174}
भृङ्गारः कनकालुः स्याद्भृङ्गारी झिल्लिका मता ।
गान्धारोऽपि च सिन्दूरो ग्रामरागविशेषयोः ॥
आधारश्चाधिकरणे कृप्यामप्यालवालके ।
विदारो दारणे खन्तौ विदारी चौषधौ गदे ॥
;l{2130}
निकारः स्यात्परिभवे धान्यस्योत्किरणेऽपि च ।
पिण्डारो महिषीपाले पिण्डारश्च द्रुमान्तरे ॥
आहारो भोजने हारे तथैवाहरणेऽपि च ।
आसारः स्यात्प्रसरणे वेगाद्धर्षे सुहृद्बले ॥
विहारो भ्रमणं क्रीडा विहारः सुगतालयः ।
;l{2135}
संस्कारोऽनुभवाज्जातः संकल्पप्रतियत्नयोः ॥
कान्तारः कानने इ[83]क्षौ कान्तारो दुर्गवर्त्मनि ।
मन्दारः सुरवृक्षे स्यात्पारिभद्रार्कपर्णयोः ॥
;p{0175}
केदारः क्षेत्रकोष्ठीषु ? केदारौ शिवपर्वतौ ।
खर्जुरं रूप्यके विद्याद्वृश्चिकद्रुमभेदयोः ॥
मालूरं पिचु बिल्वं च क्रीडाबद्धे तथा गुणैः ।
;l{2140}
मसूरः स्यादपामार्गः खराश्वायां च केकिनि ॥
मसूरश्च मसूरी च व्रीहौ पापरुजि क्रमात् ।
करीरस्तरुभेदः स्यात्कलशे वैणवाङ्कुरे ॥
काश्मीरं पौष्करं मूलं काश्मीरं कुङ्कुमादिकम् ।
;l{2145}
सौवीरं काञ्चिके देशे उद्योते चाञ्जनाश्रुणि ? ॥
अवीरा निष्पतिसुता चावीराः सत्त्ववर्जिताः ।
औशीरं चामरे दण्डे चौशीरं शयनासने ॥
किर्मीरः कर्बुरो ज्ञेयः किर्मीरो राक्षसान्तरम् ।
अभिमरो वधे युद्धे सहायसाध्वसेऽपि च ॥
;p{0176}
;l{2150}
व्यतिकरो दुःखहेतौ व्यसनव्यतिषङ्गयोः ।
दशपुरं वदन्त्यार्या मुस्तपत्तनभेदयोः ॥
आडम्बरः समारम्मे गजगर्जिततूर्ययोः ।
दुरोदरं पणे द्यूते द्यूतकारो दुरोदरः ॥
अरुष्करः स्याद्वणकृद्भल्लातकमरुष्करम् ।
;l{2155}
अश्वतरो नागराजे गोपुत्रे चापि गर्दमे ॥
द्वैमातुरौ समाख्यातौ जरासंधविनायकौ ।
प्रतिसरः प्रदेशे स्याद्वार्ताहारसहाययोः ॥
चराचरं जगदिदं गगने गतिमत्यपि ।
अनुत्तरः स्थिरेऽनूर्ध्वे श्रेष्ठेऽवाच्योऽप्यनुत्तरः ॥
;l{2160}
पयोधरः कोषकारे स्त्रीस्तने वारिदेऽपि च ।
दिगम्बराः सामाख्याता नग्नक्षपणशंकराः ॥
;p{0177}
औडुम्बरः श्राद्धदेवे गदमेदे च [84] कीर्तितः ।
नीलाम्बरौ समाख्यातौ रौहिणेयशनैश्चरौ ॥
कालञ्जरो देशभेदे चण्डी कालञ्जरा स्मृता ।
;l{2165}
इन्दीवरं कुवलयमिन्दीवरी शतावरी ॥
निषद्वरस्तु जम्बालो निशा निषद्वरी मता ।
निशाचराः समाख्याता भूतराक्षसपेचकाः ॥
पारावारः समुद्रे स्यात्पारावारं तटद्वयम् ।
शिशुमारो जलोद्भूतजन्तौ तारामयाच्युते ॥
;l{2170}
परिवारः परिजने खड्गकोषेऽपि जङ्गमे ।
अभिहारोऽभियोगे च चौर्ये च खड्गकोषके ॥
अकूपारः समुद्रः स्यादकूपारश्च कूर्मराट् ।
अवहारो जनपदो वाटेऽवहरणेऽपि च ॥
;p{0178}
सूत्रधारः शिल्पिमेदे पात्रे वै नाटकस्य च ।
;l{2175}
घनसारस्तु कर्पूरे वृक्षभेदे जलेऽपि च ॥
रथकारस्तु माहिष्यात्करणीजे च तक्षणि ।
अलंकारो विभूषायां ग्रन्थभेदे च कीर्तितः ॥
;v{रश्लोकः}
;c{॥ रश्लोकः ॥}
श्रीशब्दः कविभिः प्रोक्तो लक्ष्मीसंपत्तिकान्तिषु ।
;l{2180}
अधिकारे सरस्वत्यां शोभाकीर्तिप्रभासु च ॥
भद्रं मुस्तकसाधुनोः सुतसुखश्रेष्ठेषु भद्रा पुन-
र्गम्भारीजघनेफलासुरसरिद्रास्नार्धचन्द्रासु च ।
भद्रो मेरुकदम्बके च वृषभे भद्रस्तथा खञ्जने
भद्रः कुञ्जरजातिभेदकरणे भद्रं स्मृतं मङ्गलम् ॥
;l{2185}
तन्त्रं कारणशास्त्रयोश्च शपथे भैषज्यसिद्धान्तयो-
र्मुख्यार्थेऽपि परिच्छदेऽपि च तथा तन्त्रं कुटुम्बात्मनि ।
;p{0179}
तन्त्रं शाकटसूत्रछन्दमुभयार्थप्रयोजकस्तु सः
तन्त्रीः स्यात्तु विपञ्चिकादिकगुणे स्याद्देह[85]नाडीषु च ॥
;l{2190}
चित्रा मूषिकपर्णिका निगदिता चित्रा सुभद्रा स्मृता
गोडुम्बापि च दन्तिकापि च तथा सर्पप्रभेदेऽपि सा ।
हस्तालम्भनतारका निगदिता चित्रा तथा शाम्बरी
चित्रं कर्बुरमद्भुतं तु तिलकं चालेख्यमुत्कीर्तितम् ॥
गोत्रा विश्वंभरा ज्ञेया गोत्रा गोनिकुरुम्बकम् ।
नाम गोत्रं कुलं गोत्रं गोत्रश्च धरणीधरः ॥
;l{2195}
शुक्रो दैत्यगुरुः प्रोक्तः शुक्रौ मासहुताशनौ ।
शुक्रं देहवतां बीजं शुक्रमक्षिरुजं विदुः ॥
क्षुद्रः स्यादधमे क्रूरे क्षुद्रोऽपि कृपणस्तथा ।
क्षुद्रा व्यङ्गा नटी वेश्या सरघा कण्टकारिका ॥
;p{0180}
चक्रस्तु चक्रवाके स्याच्चक्रं सैन्यरथाङ्गयोः ।
;l{2200}
राष्ट्रे दम्भप्रभेदे च चक्रं प्रहरणान्तरम् ॥
मात्रा कर्णविभूषायां धने माने परिच्छदे ।
अक्षरावयवे चाल्पे मात्रं कार्त्स्नेऽवधारणे ॥
पात्रं स्याद्भाजने योग्ये पात्रं कुलद्वयान्तरे ।
संधिविग्रहकादौ च श्रुवादौ पात्रमिष्यते ॥
;l{2205}
गात्राणि विदुरङ्गानि गात्रमुक्तं कलेवरे ।
अग्रजङ्घाविभागे च गजानां गात्रमिष्यते ॥
अग्रं पलानां परिमाणमुक्तं
प्रान्तेऽवलम्बेऽप्यधिकेऽपि चाग्रम् ।
अग्रं पुनः पर्वणि चाग्रमाहुः
;l{2210}
पूर्वे प्रधाने प्रथमे गणे च ॥
नेत्रं वस्त्रप्रभेदः स्यात्तरुमूले च लोचने ।
नेत्रं मथिगुणे नद्यां नेत्रं नयननाडिका ॥
;p{0181}
पुण्ड्रश्चित्रप्रभेदः स्यात्पुण्ड्राञ्जनपदान्विदुः ।
पुण्ड्र इक्षुप्रभेदे च पुण्ड्रोऽतिमुक्तपादपः ॥
;l{2215}
पुरं शरीरमित्याहुर्गृहोपरिगृहं पुरम् ।
पुरो गुग्गुलुराख्यातो नगरे तु पुरं पुरी ॥
दरो भये च ग[86]र्ते च आङ्पूर्वो गौरवे स्मृतः ।
दरी तु कन्दरे प्रोक्ता किञ्चिदर्थे दराव्ययम् ॥
गिरी गीर्ण्यक्षिरोगौ च गिरिः प्लक्षमहीध्रयोः ।
;l{2220}
गिरिर्गैरीयकः क्रीडागुडाकापि च कीर्तितः ॥
गुरुर्महति विख्यातो दुर्जरालघुनोर्गुरुः ।
गुरुर्निषेकादिकरे पित्रादिसुरमन्त्रिणोः ॥
हरिर्वातांशुचन्द्रार्कशुकभेकयमाहिषु ।
विष्ण्विन्द्रकपिसिंहेषु पिङ्गपिष्टप्रभेदयोः ॥
;p{0182}
वरः श्रेष्ठे जामातरि परिवृतौ साधु च वरं
वरोऽभीष्टे देवासुरमभिहितं कुङ्कुममपि ।
वरीमिन्दीवर्यामभिदधति षिङ्गेऽपि च वरं
मनागिष्टे यत्स्याद्वरमथ च तच्चाव्ययमपि ॥
द्यूतोपलक्षणं शारिः शारिः शकुनिकान्तरम् ।
;l{2230}
हस्तिपर्याणकं शारिः शारिः कपट इष्यते ॥
वारस्त्ववसरे वृन्दे द्वारे सूर्यादिवासरे ।
सुराश्रयणकं वारो वारी घटीभबन्धनी ॥
धीरो धैर्यवति ख्यातो धीरौ मन्थरपर्वतौ ।
धीरं कुङ्कुममाख्यातं धीरो दक्ष उदाहृतः ॥
;l{2235}
तारोऽत्युच्चध्वनितरणयोः कीशमुक्ताविशुद्ध्यो-
स्तारो रूप्ये स्फुरितकिरणे निर्मले तारमाहुः ।
तारा ऋक्षे नयनकनिका बुद्धदेव्यां च तारा
तारा प्रोक्ता धिषणवनिता चापि सुग्रीवपत्नी ॥
;p{0183}
;l{2240}
धारा खड्गादिनिशितमुखे संततौ चापि धारा
वर्धन्यादेर्विवरपदके सैन्यभागेऽग्रिमे च ।
धारास्ताः स्युस्तुरगगतयः पञ्चधा रेचिताद्या
धारा ग्रावान्तरमपि तथाश्रान्तमासारवर्षम् ? ॥
अपरं स्यादपाचीनं पश्चाद्गात्रं च दन्तिनाम् ।
अपरमिदानीमर्थे जरायुश्चापरा स्मृता ॥
मधुरो रसभेदे स्यान्म[87]धुरे स्वादुशोभने ।
;l{2245}
मधुरा मधुपूश्च स्याच्छतपुष्पा तथा मिसी ॥
प्रकरश्वोपकारश्च विकीर्णकुसुमादिषु ।
संहतौ चोपकृत्यां च यथासंख्यमवस्थितौ ॥
शिखरं किञ्चिदुद्वस्त्रेऽप्यग्रे पर्वतवृक्षयोः ।
;l{2250}
पक्वदाडिमबीजाभमाणिक्यशकलेऽपि च ॥
;p{0184}
बदरी कोलिकर्पास्योर्बदरं तु फलं तयोः ।
बदरा विष्णुक्रान्ता स्यादेलापर्ण्यां च कीर्तिता ॥
केशरो बकुले सिंहच्छटायां शम्पपक्षिणि ।
नागकेशरपुंनागौ केशरौ परिकीर्तितौ ॥
;l{2255}
नागरो नगरोत्पन्नो विदग्धश्चापि नागरः ।
नागरं मुस्तके शुण्ठ्यां रतबन्धे च नागरम् ॥
मत्सरः कृपणे कोपे मक्षिकापि च मत्सरा ।
असोढा परसंपत्तेर्मात्सर्यमपि मत्सरः ॥
संगरः स्यात्क्रियाकारे विपत्तावपि संगरः ।
;l{2260}
संगरः संयुगे चापि संगरं च शमीफलम् ॥
शम्बरः संयुगे वृद्धे मृगदैत्यप्रभेदयोः ।
श्रेष्ठे शिवारथौषध्यां शम्बरी शम्बरं जलम् ॥
;p{0185}
अन्तरं स्थानतादर्थ्यछिद्रान्तर्धिविनात्मसु ।
भेदावसरबाह्येषु मध्यात्मीयावधिष्वपि ॥
;l{2265}
उत्तरं वाग्विशेषार्थश्रेष्ठोदीच्येषु कीर्तितम् ।
उत्तरा दिग्विराटाख्यनृपस्यौरस उत्तरः ॥
वल्लरं निर्जलस्थाने वनक्षेत्रे च वल्लरम् ।
वल्लरं गहने कुञ्जे मञ्जर्यां वल्लरी स्मृता ॥
;l{2270}
पुष्कराणि विदुरोषधीतीर्थ-
द्वीपनागविहगोरगभेदान् ।
पद्मवारिगगनानि च भेरी
खड्गकाण्डमिभमुण्डमुखं च ॥
तमिस्रं तिमिरे प्रोक्तं तमिस्रं कोपवाचकम् ।
तमिस्रा तामसी [88]रात्री तमिस्रा च तमस्ततिः ॥
;p{0186}
;l{2275}
सैरन्ध्री परवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिका ।
वर्णसंकरजा या च सैरन्ध्री द्रौपदी स्मृता ॥
कुमारः सेनानीर्वरुणतरुरश्वपतिचरः
कुमारौ स्यातां हि शिखण्डकभूमीश्चरसुतौ ।
;l{2280}
कुमारी कन्यायामपि मधुकर्यामपि मता
कुमारी द्वीपेऽस्मिन्नपि नवमाल्यामपि च सा ॥
सिन्दूरं रक्तचूर्णं स्याद्राजलेखितदक्षिणे ।
सिन्दूरो वृक्षभेदेऽपि सिन्दूरी रक्तचेलिका ॥
परंपरः प्रपौत्रेऽपि मृगभेदे परंपरः ।
परंपरा च संताने परिपाटी परंपरा ॥
;l{2285}
उडुम्बरो वृक्षजातौ देहली स्यादुडुम्बरः ।
उडुम्बरः कुष्ठभेदे स्मृतं ताम्रमुडुम्बरम् ॥
अवहारः समाख्यातो द्यूतयुद्धादिविश्रमे ।
निमन्त्रणोपनेतव्यद्रव्ये ग्राहाख्ययादसि ॥
;p{0187}
परिकरं विदुः प्रज्ञाः पर्यङ्कपरिवारयोः ।
;l{2290}
प्रगाढगात्रिकाबन्धे समूहारम्भयोरपि ॥
प्रतिसरं समाख्यातं हस्तकङ्कणसूत्रके ।
आरक्षे मण्डने माल्ये चमूपृष्ठनियोज्ययोः ॥
उत्पलपत्रमित्येतत्तमालपत्रमेव च ।
नखरे खण्डतिलकप्रभेदेऽपि च तद्दले ? ॥
सर्वतोभद्र इत्येष गृहश्लोकविशेषयोः ।
;l{2295}
निम्बेऽपि सर्वतोभद्रा गम्भारी च प्रकीर्तिता ॥
;c{॥ इति रान्तवर्गः ॥}
;k{लान्ताः}
;v{लपादः}
;c{॥ लपादः ॥}
शुक्लौ योगावदातौ स्तः स्थूलौ निष्प्रज्ञपीवरौ ।
;l{2300}
भल्लो भाल्लुकबाणौ स्त ओल्ल आर्द्रे च सूरणे ॥
;p{0188}
शीलं स्वभावं सद्वृत्तं चालः स्यात्कम्पनं छदिः ।
चलः कम्पश्चला लक्ष्मीश्चेलं गर्हितव[89]स्त्रयोः ॥
दलं खण्डे दलं पर्णे डुलिः स्यात्कमठी मुनौ ।
छलं स्यात्स्खलितं छद्म पलं संमानमांसयोः ॥
;l{2305}
लीला विलासक्रिययोर्हेलावज्ञाविलासयोः ।
आलिः सेतुः सखी पङ्क्तिः पल्ली ग्रामकुटी तथा ॥
धूली संख्यान्तरे पांसौ दोला यानं च सीविका ।
आभीलं भीषणे कृच्छ्रे कीलालमसृगम्बुनोः ॥
पेशलं चतुरे चारौ पुद्गलो वपुरात्मनोः ।
;l{2310}
कल्लोलौ रिपूल्लोलौ सरलौ वृद्धपापकौ ॥
;p{0189}
कोमलं मृदुले तोये निस्तलं वर्तुले चले ।
उज्ज्वलौ दीप्तशृङ्गारौ तमालौ खड्गपादपौ ॥
जम्बुलौ केतकीजम्बू जम्बालौ पङ्कशैवलौ ।
जटिला पिप्पलीमांस्योः पिच्छिलौ विजिलझावुकौ ॥
;l{2315}
शैवलं पद्मकाष्ठे च कमलं चातकेऽपि च ।
अञ्जलिः कुडवेऽपि स्याच्छ्रद्धालुर्दोहदिन्यपि ॥
कुद्दालो युगपत्रेऽपि लाङ्गुलं मेहनेऽपि च ।
विडालो नेत्रपिण्डेऽपि चूडाला चोच्चटापि च ॥
बहुफलस्तु वृक्षेऽपि गोलाङ्गलः कपावपि ।
;l{2320}
पोटगलाः स्मृताः काशा बृहन्नलौ नलार्जुनौ ॥
;p{0190}
;v{लार्धश्लोकः}
;c{॥ लार्धश्लोकः ॥}
खलं भूस्थानबन्धेषु पामरक्रूरयोः खलः ।
मलं पापे च किट्टे च वर्चस्के कृपणे मलाः ॥
कुलं सजातीयगणे गोत्रे जनपदे गृहे ।
;l{2325}
पुलं विपुलमाख्यातं पुलः पुलक इष्यते ॥
इला गोवाग्धरित्रीषु कलत्रे चन्द्रजस्य च ।
जलो जडमतिः ख्यातो जलं ह्रीवेरनीरयोः ॥
कलिरन्त्ययुगे युद्धे कलिः कलहशूरयोः ।
शलं स्याच्छल्लकीलोम्नि [90] ब्रह्मभृङ्गगणाः शलाः ॥
;l{2330}
पीलुर्मतो गजे वृक्षे क्रिमौ काण्डप्रसूनयोः ।
कीलः कफोणिकाघाते स्थाणौ च ज्वलनार्चिषि ॥
;p{0191}
नीलः कपीश्वरे शैले कृष्णे नीलं तु पादपे ।
कूलं स्थाने प्रदीप्ते च भागे सैन्यस्य पश्चिमे ॥
मूलमाद्यान्तिकशिफासूक्ता मूला तु तारका ।
;l{2335}
तूलः पिचुः ब्रह्मदारु तूलं तूली सुखासनम् ॥
आलुः कन्दप्रभेदः स्यादालुर्गलन्तिका स्मृता ।
मौलिः संयतकेशेषु चूडामुकुटयोरपि ॥
शैलो गिरौ तु शैलं तु शैलेये तार्क्ष्यशैलके ।
भेलः स्यादुडुपे भीरौ निर्बुद्धिमुनिभेदयोः ॥
वल्ली स्याच्छुपे शूर्मौ वल्ली व्रततिरिष्यते ।
;l{2340}
स्थाल्युखा पाटला चैव स्थालं च स्थलभेदनम् ॥
हाला सुरा समुद्दिष्टा हालः स्याच्छालवाहनः ।
बालः केशाज्ञडिम्भेषु ह्रीबेरेऽश्वेभपुच्छयोः ॥
;p{0192}
शालः सर्जतरौ मत्स्ये शाला स्कन्धलता कुटी ।
;l{2345}
व्यालः स्याच्छ्वापदे क्रोधे भुजगे दुष्टदन्तिनि ॥
सालः सर्जतरौ वापि सर्गप्राकारयोरपि ।
जालं गवाक्षयानाये दन्ते वृन्दे च कोरके ॥
मालं क्षेत्रे जने मालो माला पुष्पादिनिर्मिता ।
फालं स्यात्काशिका दीर्णं वस्त्रे बली तथा कुशी ? ॥
;l{2350}
मल्लश्च सुभटे पात्रे मल्लि च कुसुमान्तरम् ।
पललं तिलचूर्णे च पललं मांसमुच्यते ॥
पटलं तिलके संघे चाक्षिरोगे छदिष्यपि ।
जगलः स्यापिष्टमद्यं मेदको जगलः स्मृतः ॥
कुशलं सुकृतौ क्षेमे कुशलौ शक्त[91]शिक्षितौ ।
;l{2355}
धवलः सुन्दरे श्वेते महोक्षे धवला च गौः ॥
;p{0193}
शकलं वल्कले खण्डे शकलं रागवस्तु च ।
... ... ... ... ... ...गरलं तृणपूलकः ॥
कुवलं स्यात्कुवलयं कुवलं बदरीफलम् ।
अनलो वायुदेवः स्यादनलः स्याद्विभावसुः ॥
अनिलो वसुभेदे स्यादनिलो मारुतेऽपि च ।
;l{2360}
विपुलो महति ख्यातो मेरौ मन्ये ? हिमाचलः ॥
निचुलस्तु निचोलः स्यान्निचुलो वृक्ष इत्यपि ।
कुरलः पक्षिभेदः स्यात्कुरलश्चूर्णकुन्तलः ॥
वृषलश्चन्द्रगुप्ते स्याद्वृषलः शूद्र इष्यते ।
;l{2365}
उपलौ रत्नपाषाणावुपला शर्करापि च ॥
कमला श्रीर्जलं पद्मं कमलं कमलो मृगः ।
नकुली शङ्खिनी ज्ञेया नकुलः पाण्डवे पशौ ॥
;p{0194}
कदली मृगजातिः स्याद्रम्भापि वैजयन्तिका ।
अचला वसुधायां स्यादचलौ गिरिनिश्चलौ ॥
;l{2370}
कुन्तलः कल्पितः केशे यवे जनपदान्तरे ।
शौष्कलश्चामिषाशी स्याच्छुष्कमांसपणायकः ॥
जङ्गलो निर्जने देशे जङ्गलं पिशितं विदुः ।
कम्बलो नागभेदः स्यात्सास्नाप्रावारयोरपि ॥
पांशुलो हरखट्वाङ्गे पुंश्चले पांशुसंयुते ।
;l{2375}
मञ्जुलः सुन्दरे प्रोक्तो जलरङ्कपतत्रिणि ॥
पिञ्जलं कुशपत्रे स्याद्धरितालं च पिञ्जलम् ।
फेनिलोऽरिष्टके फेनयुक्ते कोलं तु फेनिलम् ॥
केवलः कृत्स्न एकश्च केवलं चावधारितम् ।
जम्भलो देवताभेदे जम्बीरे जम्भलः स्मृतः ॥
;p{0195}
उत्पलः स्यात्कुव[82]लयं कुष्ठं चैव सुगन्धकम् ।
शृङ्खलं पुंस्कटीकाञ्च्यां शृङ्खलं बन्धनं विदुः ॥
निष्कलं निरज्जनं स्यान्निष्कला विगतार्तवा ।
पाकलं कुटमाख्यातं गजरोगश्च पाकलः ॥
संकुलं कथितं व्याप्ते विस्पष्टार्थे वचस्यपि ।
;l{2385}
मेखला खड्गबन्धे स्यात्काञ्चिशैलनितम्बयोः ॥
चञ्चला विद्युदाख्याता चञ्चलौ चलकामुकौ ।
इल्वला तारका काचिदिल्वलो दानवान्तरम् ॥
सप्तला चर्मघासा स्यात्सप्तला नवमालिका ।
पिच्छिला शिंशपा मोचा पिच्छिलं विजलं स्मृतम् ॥
;p{0196}
;l{2390}
रसाल इक्षौ वृक्षे च रसालीं पालकीं ? विदुः ।
अरालः कुटिले प्रोक्तो रसः सर्जस्य च स्मृतः ॥
करालो दन्तुरे तुङ्गे भीषणे तैलधूणके ।
प्रवालो वल्लकीदण्डे विद्रुमे नवपल्लवे ॥
शृगालो जम्बुके प्रोक्तो निःसत्त्वे दानवान्तरे ।
;l{2395}
कुलालः कुम्भकारः स्यात्कुलालः कुक्कुभो मतः ॥
श्रीफलो वृक्षभेदे स्याच्छ्रीफली नीलिका स्मृता ।
मातुलः स्यापितृश्याले धूस्तूरे मातुलो मतः ॥
विशालं बृहदाख्यातं विशालोज्जयिनी पुरी ।
कपालं मस्तकाद्यस्थि घटादिशकलोदरे ॥
;l{2400}
पातालं नागलोके स्यात्पातालं वाडवानले ।
शार्दूलो द्वीपिनि श्रेष्ठे पशुपक्षविशेषयोः ॥
वातुलो वातसंघाते वातुलो मारुतासहे ।
कुकूलः स्यात्तुषाग्नौ च शङ्कुकीर्णे बि[93]ले तथा ॥
;p{0197}
दुकूलं कथितं क्षौमे दूकूलं शुक्लवाससि ।
;l{2405}
पटोलावौषधीवस्त्रभेदौ ज्योत्स्नी पटोल्यपि ॥
उत्फुल्लं करणे स्त्रीणामुत्ताले च विकस्वरे ।
पञ्चाली पुत्रिकागीत्योः पञ्चालो जनदेशयोः ॥
यवफलः स्मृतो वेणौ कुटजेऽपि प्रयुज्यते ।
मदकलस्तु मत्तेभे मदेनाव्यक्तवागपि ॥
परिमलो विमर्दे स्यात्सौगन्धे च मनोहरे ।
;l{2410}
हस्तिमल्लौ विजानीयादैरावतविनायकौ ॥
महाकालश्च कथितः किंपाके प्रमथे शिवे ।
लोकालोके चक्रवालश्चक्रवालं तु मण्डलम् ॥
उदूखलः कण्डन्यर्थे उदूखलं तु गुग्गुलौ ।
;l{2415}
महानीलो भृङ्गराजे मणिनागविशेषयोः ॥
;p{0198}
गण्डशैलो ललाटे स्यात्प्रस्तरे च गिरिच्युते ।
खतमालः स्मृतो धूमे खतमालो बलाहकः ॥
हलाहलो विषे प्रोक्तो हयलालाह्वयेऽप्यसौ ।
.... .... .... .... अक्षमालाप्यरुन्धती ॥
;l{2420}
मणिमाला तु हारेषु दन्तक्षतान्तरेष्वपि ।
कृताञ्जलिरौषधौ स्याद्विहिता येन चाञ्जलिः ॥
आसुतीवल आख्यातः कन्यापालकयज्वनोः ।
पाण्डुकम्बल इत्येष शिलाकम्बलभेदयोः ॥
;v{लश्लोकः}
;c{॥ लश्लोकः ॥}
;l{2425}
फलं सस्ये शराद्यग्रे फलके व्युष्टिदानयोः ।
लाभे हेतुसमुत्थे च प्रियङ्गस्तु फली स्मृता ॥
बलं शक्तिश्च सैन्यं च रूपे स्थौल्ये बलोऽसुरे ।
काके हलिनि शक्ते च बला वाट्यालके स्मृता ॥
;p{0199}
तलश्चपेटस्ताल[94]श्च स्वरूपानूर्ध्वयोस्तलम् ।
;l{2430}
ज्याघातो ध्रियते येन प्रकोष्ठे तत्तलं स्मृतम् ॥
नलो नले राज्ञि कपिप्रभेदे कमले नलम् ।
नली सुगन्धिभेदे च नलः स्यात्पितृदेवता ॥
बलिः पूजोपहारे स्यात्करचामरदण्डयोः ।
जठरावयवे दैत्ये जरया श्लथचर्मणि ॥
;l{2435}
कला स्यात्कलनाकालशिल्पादावंशमात्रके ।
धनवृद्धौ विधोरंशे कलस्तु मधुरध्वनौ ॥
शिला द्वाराधःस्थदारु शिलमुञ्छः शिला दृषत् ।
[शिला मनः?]शिलायां स्याच्छिली गण्डूपदी मता ॥
तुला पलशते माने भाण्डसादृश्ययोरपि ।
;l{2440}
गृहाणां दारुबन्धार्थं पीठिकायां तुलां विदुः ॥
;p{0200}
पालिः कर्णलतायां स्यात्प्रदेशांशाङ्कपङ्क्तिषु ।
... ... ... ... .... ... .... ... ... ॥
वेला काले च सीमायां सिन्धोस्तीरविकारयोः ।
अक्लिष्टमरणे राग ईश्वरस्य च भोजने ॥
शूलं प्रहरणे योगे शूलो व्याधिसुतीक्ष्णयोः ।
शूलौ मृत्युध्वजौ चायःकीलः शूलास्तु दारिकाः ॥
तालः करतले गीते क्रियामाने द्रुमान्तरे ।
मध्यमाङ्गुष्ठकोन्माने तालं तु हरितालके ॥
कालो यमे महाकाले मृत्यौ समयकृष्णयोः ।
;l{2450}
काली दुर्गा यामिनी च काली स्यान्नववारिदे ॥
गोला मनःशिला प्रोक्ता गोला गोदावरी स्मृता ।
गोलः स्याद्गुडके राज्ञो विधवायाः सुते तथा ॥
कोलः स्यादुडुपः पोत्री कोलः शस्त्रान्तरं स्मृतम् ।
कोला तु पिप्पली च[95]व्यं कोलं च बदरीफलम् ॥
;p{0201}
;l{2455}
चिल्लं स्यादक्षिणि क्लिन्ने चिल्लं क्लिन्नाक्षदेहिनि ।
चिल्लः पक्षिविशेषे च चिल्ली च गौणवास्तुकः ॥
चुल्लं चिल्लमिति प्रोक्तं क्लिन्नाक्षे क्लिन्नचक्षुषि ।
उद्धाने कथिता चुल्ली चितायामपि सा स्मृता ॥
चपलः पारदः प्रोक्तश्चपलश्चेष्टितः स्मृतः ।
;l{2460}
चपलं क्षणिकं शीघ्रं चपला पिप्पली तडित् ॥
तरलो भास्वरे लोले हारमध्यमणावपि ।
तरलो मद्यशून्ये [स्याद् ?] यवागूस्तरला मता ॥
बहुला कृत्तिका गौस्तु एलाश्च बहुला मता ।
बहुलः कृष्णपक्षोऽग्निर्बहुलो बहुलं शिति ॥
;l{2465}
मुसलं स्यादयोग्रं तु मुसली गृहगोधिका ।
मुसली तालमूली स्यान्मुसली चाखुपर्णिका ॥
;p{0202}
सुतलप्रतलौ चेति पातालभुवनद्वये ।
स्यातामट्टालिकाबन्धे तताङ्गुलितले क्रमात् ॥
कपिलो मुनिभेदः स्यात्कपिलौ पिङ्गकुक्करौ ।
;l{2470}
पुण्डरीकगजस्याख्या कपिला शिंशपा च गौः ॥
पिप्पलं सलिले ज्ञेयं तरुजातिश्च पिप्पलः ।
वस्त्रच्छेदप्रभेदे च पिप्पली च कणा स्मृता ॥
पिङ्गलो वानरे पिङ्गे भानोश्च पारिपार्श्वके ।
पिङ्गला कुमुदाख्यस्य दिङ्नागस्य च हस्तिनी ॥
;l{2475}
मण्डलं निवहे बिम्बे देशे द्वादशराजके ।
मण्डलः कुक्कुरे प्रोक्तः कुष्ठभेदे च मण्डलम् ॥
कन्दली कदली चेति मृगवृक्षविशेष[96]योः ।
कन्दलः कलहे युद्धे कपाले च कलध्वनौ ॥
;p{0203}
पाटलं पाटला चेति पुष्पे वृक्षे च पाटला ।
;l{2480}
पाटलः श्वेतरक्तः स्यादाशुव्रीहौ च पाटलः ॥
काहली तरुणी प्रोक्ता काहलं भृशशुष्कयोः ।
काहला तुरगोत्साहे वाद्यभाण्डे प्रकीर्तिता ॥
काकोलो द्रोणकाके स्यात्काकोलो विषमुच्यते ।
काकोलश्चापि काकोली ख्यातौषधिविशेषयोः ॥
;c{॥ इति लान्तवर्गः ॥}
;k{वान्ताः}
;v{वपादः}
;c{॥ वपादः ॥}
नवः स्तुतौ नवो नव्यः सान्त्वे दाक्षिण्यसामनी ।
किण्वं पापे सुराबीजे बिल्वं स्याच्छ्रीफले फले ॥
कण्वं पापे मुनौ कण्व उर्ध्वमुपरि चोत्थिते ।
;l{2490}
क्षवः क्षुते राजिकायामश्वः पुंभेदवाजिनोः ॥
;p{0204}
लघ्वी रथप्रभेदेऽपि ग्रीवा शिरापि कीर्तिता ।
क्लीवो निर्विक्रमे शण्ठे केशवः केशवान्हरिः ॥
कैतवं च छले द्यूते दीदिवी मुनिगिष्पती ।
सचिवौ मन्त्रिसहायौ पुंगवौ वृषसत्तमौ ॥
;l{2495}
प्रसेवौ स्यूतवीणाङ्गे विद्रवौ धीपलायने ।
कितवौ मत्तधूस्तूरौ गालवो मुनिलोध्रयोः ॥
पराभवौ नाशावज्ञे परिप्लवौ चपलाकुलौ ।
उपप्लवौ राहुयोगौ जीवंजीवौ द्रुपक्षिणौ ॥
;v{वार्धश्लोकः}
;c{॥ वार्धश्लोकः ॥}
;l{2500}
वशब्दो वरुणं प्राह इवार्थं च तदव्ययम् ।
लवो रामसुते प्रोक्तो लवश्छेदनलेशयोः ॥
वो दावश्च विज्ञेयो वनाग्निवनयोरपि ।
भवः संसारसत्ताप्तिश्रेयःशंकरजन्मसु ॥
;p{0205}
धवो नरे धवो वृक्षे धवो भर्ता च योषिताम् ।
;l{2505}
हव आह्वानमाख्यातं हव आज्ञा हवः क्रतुः ॥
द्रवो [97] नर्मणि निर्यासे गतौ पलायनेऽपि च ।
सवो यज्ञे च संधाने सवं तोयं सवं मृतम् ॥
अविर्मेषे गिरौ सूर्ये ऋतुमत्यङ्गनाप्यविः ।
पार्श्वोऽवयवभेदः स्याच्चक्रोपायसमीपयोः ॥
;l{2510}
प्राध्वोऽतिमात्रं प्रणतः प्राध्वं बन्धनमुच्यते ।
तत्त्वं ब्रह्मणि तद्भावे वाद्यभेदे च चेतसि ॥
पक्वं विनाशाभिमुखं पक्वं परिणतार्थकम् ।
द्वन्द्वं रहसि चार्थे च वैरे मिथुनयुग्मयोः ॥
विश्वं सर्वं जगच्छुण्ठी विश्वा चातिविषा स्मृता ।
;l{2515}
देवी दुर्गा च पूजा च देवौ सुरमहीभुजौ ॥
;p{0206}
पृथ्वी भूमौ त्वक्पत्र्यां च महत्यां कृष्णजीरके ।
लट्वा च कथिता धीरैः करञ्जपक्षिभेदयोः ॥
दिवं च त्रिदिवं चैव स्वर्गान्तरिक्षयोः स्मृतम् ।
कैरवी चन्द्रिका प्रोक्ता कैरवं कुमुदद्विषोः ॥
;l{2520}
उत्सवो मह उत्सेके क्रोधाभीष्टप्रसारयोः ।
उद्धव उत्सवः प्रोक्त उद्धवो मातुलो हरेः ॥
निह्नवश्चाप्यविश्वासे निकृतावपलापने ।
आहवस्तु निपानं स्यात्संग्रामाध्वरयोपि ॥
पल्लवः स्यात्किसलये षिङ्गाशृङ्गरयोरपि ।
;l{2525}
सैन्धवो लवणेऽप्यश्वे सैन्धवः सिन्धुदेशजे ॥
आर्तवमृतुसंभूते स्त्रीणां रजसि चार्तवम् ।
भार्गवः कथितः शुक्रे चापिपरशुरामयोः ॥
;p{0207}
बल्लवो भीमसेने स्याद्बल्लवो गोपसूदयोः ।
भैरवः कथितः शम्भौ भैरवं भीषणं स्मृतम् ॥
;l{2530}
पार्थिवः स्यात्पृथिव्यास्तु विकार ईश्वरेऽपि च ।
शात्रवः शत्रुराख्यातः शत्रुभावे च शात्रवम् ॥
आश्रवः स्यात्प्रति[98]श्रावे क्लेशे च वचनस्थिते ।
राजीवो हरिणे मत्स्ये राजीवं सरसीरुहम् ॥
अभावः स्यादसत्तायामभावो निधनार्थकः ।
;l{2535}
गाण्डीवं गाण्डिवं चैव धनुष्यर्जुनधन्वनि ॥
पञ्चत्वं मरणे भावे पञ्चानामपि च स्मृतम् ।
सुग्रीवः शोभनग्रीवः सुग्रीवो वानरान्तरम् ॥
वडवा स्त्र्यन्तरे कुम्भदास्यामश्वस्त्रियामपि ।
कोटवी चण्डिका ख्याता नग्निका चापि कोटवी ॥
;p{0208}
;l{2540}
अनुभावः प्रभावे स्यान्निश्चये भावबोधके ।
अपह्नवोऽपलापः स्यात्स्नेहश्चापह्नवो मतः ॥
सहदेवौषधिः काचित्सहदेवश्च पाण्डवः ।
कुशीलवश्च वाल्मीकिर्नटाश्चापि कुशीलवाः ॥
अभिषवः स्मृतः स्नाने मद्यसंधानयज्ञयोः ।
;l{2545}
पारसवः शस्त्रभेदे शूद्रापुत्रे द्विजोद्भवे ॥
आदीनवः परिक्लिष्टो दोषश्चादीनवो मतः ।
शीतशिवं मधुरिका शमी सैन्धवशैलजम् ।
आशितंभवमन्नाद्यं तृप्तिरप्याशितंभवः ॥
;v{वश्लोकः}
;c{॥ वश्लोकः ॥}
;l{2550}
शिवं भद्रं शिवः शम्भुः शिवो मुक्तिः... ... ।
शिवः कीलः शिवो वेदो ग्रहयोगः शिवः स्मृतः ॥
;p{0209}
शिवा झटामला प्रोक्ता शिवा गौरी शिवाभया ।
शिवा शमी शिवा क्रोष्ट्री भवेदामलकी शिवा ॥
सत्त्वं द्रव्ये स्वभावेऽपि पिशाचादौ गुणे रसे ।
;l{2555}
आयुधे व्यवसाये च वृद्धौ प्राणेषु जन्तुषु ॥
प्लवो भेके च चण्डाले प्लवनोडुपयोः प्लवः ।
क्रमनिम्ने भुवो भागे पक्षिभेदे च मुस्तके ॥
भावः सत्ताभिप्राये च चेष्टाधात्वर्थयोनिषु ।
क्रियालीलोपदेशेषु विभूतिबुधजन्मसु ॥
;l{2560}
कविर्विद्वान्कविः शु[99]क्रः कविः काव्यकरः स्मृतः ।
कविः स्मृतश्च वाल्मीकिः खलिने तु कविर्मता ॥
जीवा तु जीवितं जीवं जीवौ कर्णबृहस्पती ।
जीवो वृक्षप्रभेदः स्याज्जीवा जीवन्तिकौषधी ॥
;p{0210}
नीवीं ग्रन्थिं विदुर्नारीजघनस्य च वाससः ।
;l{2565}
धनं चोपचयाजीवैर्मूलं यस्य न हिंस्यते ॥
संभवं मेलकं विद्यादुत्पत्तिरपि संभवः ।
आधारानतिरिक्तत्वमाधेयस्य च संभवः ॥
माधवौ विष्णुवैशाखौ वसन्तयादवावपि ।
माधवी मदिरा प्रोक्ता माधवी चातिमुक्तके ॥
;l{2570}
वाडवं करणे स्त्रीणां बहुशिल्पकृतात्मनाम् ।
वाडवं वडवासंघे वाडवो ब्राह्मणौर्वयोः ॥
प्रसवः कथितोऽपत्ये उत्पादे गर्भमोचने ।
पुष्पं फलं च वृक्षाणां प्रसवं परिचक्षते ॥
प्रभवो जन्महेतुः स्यात्प्रभवो मूलमप्यपाम् ।
;l{2575}
प्रभवं केचिदिच्छन्ति स्थानमाद्योपलब्धये ॥
;c{॥ इति वान्तवर्गः ॥}
;p{0211}
;k{शान्ताः}
;v{शपादः}
;c{॥ शपादः ॥}
ईशः प्रभौ च शम्भौ च राशिर्मेषादिपुञ्जयोः ।
अंशुर्लेशे च रश्मौ स्यादाशा तृष्णादिशोः स्मृता ॥
;l{2580}
स्पशौ प्रणिधिसंग्रामावाशू च व्रीहिसत्वरौ ।
निस्त्रिंशौ क्रूरखड्गौ तु बालिशो मूर्खशावकौ ॥
संकाशौ निभतुल्ये यौ ? विकाशो विजने स्फुटे ।
निवेशौ शिबिरोद्वाहौ निदेशः शिष्टभाषणे ॥
पक्षीशो गरुडे विष्णावद्रीशोऽद्रिपती शिवे ।
;l{2585}
अम्बरीशं रणे भ्राष्ट्रे जीवितेशो यमे प्रिये ॥
;v{शार्धश्लोकः}
;c{॥ शार्धश्लोकः ॥}
विट् स्मृतो मनुजे वैश्ये प्रवेशे विट् च कीर्तिता ।
दृक् स्मृता दर्शने बुद्धौ नेत्रे च दृक् च वीक्षणे ॥
;p{0212}
दशावस्था [100] दशा वर्तिर्वाससोऽवयवो दशा ।
;l{2590}
निशा रात्रौ हरिद्रायां महापूर्वार्धरात्रके ॥
पांशुर्धूलिषु सस्यार्थे चिरसंचितगोमये ।
केशोऽसुरान्तरे केशा ह्रीवेराप्पतिकुन्तलाः ॥
काशास्तृणविशेषे स्युः काशी वाराणसी पुरी ।
वेशो गृहे प्रवेशे च वेश्यावासे च भूषणे ॥
;l{2595}
नाशः पलायने प्रोक्तो निधनानुपलम्भयोः ।
दंशः स्यात्खण्डने दोषे दंशश्च वनमक्षिका ॥
दर्शस्तु स्यादमावास्या यश्चात्र वैदिको विधिः ।
स्पर्शः स्यात्स्पर्शके रोगे दानस्पर्शनयोरपि ॥
पेशीमण्डे मांसपिण्ड्यां मांसकाख्यौषधिं विदुः ।
;l{2600}
कपिशः कपिले प्रोक्तः कपिशी मदिरा मता ॥
;p{0213}
विवशः स्यादवश्यात्मा विवशोऽरिष्टदुष्टधीः ।
कुलिशं त्वस्थिसंहारसंज्ञौषधिः स्वरुस्तथा ॥
सदेशसवेशौ निकटे देशवेशान्वितौ क्रमात् ।
निर्वेशस्तु भृतौ भोगे क्वापि संमूर्च्छने स्मृतः ॥
;l{2605}
प्रदेशो देशमात्रेऽपि तर्जन्यङ्गुष्ठसंमिते ।
उड्डीशो ग्रन्थभेदे स्यादुड्डीशः शंकरः स्मृतः ॥
उपांशुर्जपभेदे स्यादुपांशु विजनेऽव्ययम् ।
आदर्शो दर्शने प्रोक्तो मूलं यल्लिखनादिके ॥
सुखाशो राजतिमिषे आशा यस्य सुशोभना ।
;l{2610}
कीनाशोऽपांशुर्विख्यातः कदर्ये कर्षके यमे ॥
;p{0214}
प्रकाशोऽतिप्रसिद्ध स्यादातपे च स्फुटेऽपि च ।
दुःस्पर्शाख्या खरस्पर्शं कण्टकारी दुरालभा ॥
विपाशा निम्नगा काचिद्विपाशा पाशवर्जिता ।
विकेशी पटवर्तिः स्याद्विकेशी केशवर्जिता ॥
;l{2615}
उपस्पर्शो गौण?स्पर्शे स्नानाचमनयोरपि ।
[101] उपदंशो विदंशः स्याच्छेकाव्याधावपि स्मृतः ॥
प्रतिस्पर्शः सहाये स्याद्वार्ताहारपुरोगयोः ।
अपदेशं विदुर्लक्षे निमित्तव्याजयोरपि ॥
परिवेशः परिवृतावुपसूर्यकमण्डले ।
;l{2620}
आश्रयाशः स्मृतो वह्निर्योऽपि चाश्रयनाशकः ॥
नागपाशः स्मृतः स्त्रीणां करणे वारुणायुधे ।
पलंकशा च मुण्डीरीलाक्षागुग्गुलकेषु च ॥
;p{0215}
;v{शश्लोकः}
;c{॥ शश्लोकः ॥}
वशः प्रभुत्व आयत्त इच्छायत्तत्वयोर्विदुः ।
;l{2625}
वशाश्चतस्रो वन्ध्या गौः सुता नारी करेणुका ॥
पशुर्मृगादौ छगले पशुः स्याद्यज्ञवाचकः ।
पशुः संसारिणामात्मा पशु दृश्यार्थमव्ययम् ॥
शशः पुरुषभेदः स्याच्छशः स्याच्चन्द्रलाञ्छनम् ।
शशो गन्धरसः प्रोक्तः शशकाख्यः पशुः शशः ॥
;l{2630}
कुशा वल्गा कुशी फालः कुशो दर्भः कुशं जलम् ।
कुशो रामसुते द्वीपे कुशो यज्ञाङ्गबन्धनम् ॥
वंशः संघे कुले वेणौ वाद्यभाण्डे विशेषतः ।
नासाविवरदेशे च पृष्ठमध्यास्थि च स्मृतम् ॥
पाशः खगादिबन्धे स्यात्केशौधे केशपूर्वकः ।
;l{2635}
कर्णपूर्वः सुकर्णे च पाशी ... ... ॥
;p{0216}
कर्कशः स्यात्साहसिके खरस्पर्शे च कर्कशः ।
काम्पिल्यः कर्कशः प्रोक्तः कर्कशो निर्दयोऽपि च ॥
पलाशो निर्दये प्रोक्तः पलाशः किंशुकः शटी ।
पलाशा राक्षसाः प्रोक्ताः पलाशं पत्रमुच्यते ॥
;l{2640}
;c{॥ इति शान्तवर्गः ॥}
;k{षान्ताः}
;v{षपादः}
;c{॥ षपादः ॥}
विट् च व्याप्तिस्तथा विष्ठा त्विट् च शोभा [102] तथा प्रभा ।
ऋषिर्वेदे मुनौ रश्मौ शुषिः शोषः शुषिर्बिलम् ॥
मिषं व्याजो मिषं स्पर्धा शोषः शोषणयक्ष्मयोः ।
;l{2645}
किल्बिषा मदिरा द्रोहे कलुषं पापमाविलम् ॥
;p{0217}
अभीषुः प्रग्रहे भासि प्रदोषः कालदोषयोः ।
प्रत्युषौ प्रभातवसू शैलूषौ बिल्वनर्तकौ ॥
;v{षार्धश्लोकः}
;c{॥ षार्धश्लोकः ॥}
विषं हालाहलं प्रोक्तं प्रोक्ता चातिविषा विषा ।
;l{2650}
... ... ... .... .... झषो मत्स्य उदाहृतः ॥
....... .... ... ... प्राषः षोडशरक्तिका ।
... ... ... .... .... महिषी राजकामिनी ॥
अनुकर्षो रथस्याधोदारुण्यप्यनुकर्षणे ।
अनुतर्षः सुरापानपात्रं तृष्णा च कीर्तिता ॥
;l{2655}
नन्दिघोषोऽर्जुनरथो घोषो बन्दिजनस्य च ।
किंपुरुषो लोकयातुभेदे किंपुरुषो मयुः ॥
;v{षश्लोकः}
;c{॥ षश्लोकः ॥}
वृषः श्रेष्ठाखुधर्मेषु प्राह्यदे ? शुक्रले गवि ।
वृषः कोवालिभेदे ? च वृषा मूषिकपर्णिका ॥
;p{0218}
;l{2660}
शेषं हलायुधेऽनन्ते उपयुक्तेतरे विदुः ।
प्रसादे निजनिर्माल्यदत्तिः शेषेति कीर्तिता ॥
कोषो दिव्ये धने पेश्यां कुड्मलासिपिधानयोः ।
पनसादिफलस्यान्तः कोषः शब्दादिसंग्रहः ॥
आकर्षः शारिफलके द्यूतपाशकयोरपि ।
;l{2665}
स्यादाकर्षणमाकर्षो धनुरभ्यासवस्तु च ॥
गण्डूषो मुखपूर्तौ स्यात्करिहस्ताङ्गुलावपि ।
गण्डुषोऽपि च गण्डूषोऽप्यङ्गुल्यर्धत एव च ॥
पौरुषं पुरुषस्योक्तं भावे कर्मणि रेतसि ।
ऊर्ध्वबाहुद्वयोर्माने पुंसः पौरुषमुच्यते ॥
;l{2670}
आमिषः स्याद्भोग्यवस्तु भोजने पलले[103]ऽपि च ।
... ... ... ... ... ... ... ... ॥
;c{॥ [इति षान्तवर्गः] ॥}
;p{0219}
;k{सान्ताः}
;v{सपादः}
;c{॥ सपादः ॥}
मासं स्यान्मासके चन्द्रे भाः स्यात्तु किरणेच्छयोः ।
;l{2675}
व्यासो मुनौ विस्तरे स्यादंसः स्कन्धविभागयोः ॥
प्रसूर्मातरि चाश्वायां त्रासो भीमणिदोषयोः ।
शंसा तु वचनं वाञ्छा हिंसा चौर्यादिकं वधः ॥
वेधा विद्वानपि ब्रह्मा वर्चांसि रूपविट्त्विषः ।
एनोऽपराधे दुरिते आगः पापापराधयोः ॥
;l{2680}
बर्हिर्दर्भे हुताशे स्यादर्चिर्धाममयूखयोः ।
स्रोतोऽम्बुवेगेन्द्रिययो रोकश्चाश्रयसद्मनोः ॥
वसुरश्वेऽश्चमेधाख्ये उषः सन्ध्याप्रभातयोः ।
हविः सर्पिषि होतव्ये वपुर्भव्याकृतौ तनौ ॥
;p{0220}
तरः स्याद्वेराबलयो रहः सुरतगुह्ययोः ।
;l{2685}
उरः श्रेष्ठमुरो वक्षः पयः क्षीरं पयो जलम् ॥
महो हर्षो महस्तेजो मनो ... ... ।
इष्वासो धन्विधनुषो रभसो वेगहर्षयोः ॥
विकासः स्फुटने व्यक्ते मानसं हृदयं सरः ।
राक्षसी गन्धद्रव्येऽपि सुरसा चौषधावपि ॥
;l{2690}
वायसी काकमाची स्यादभ्यासो निकटेऽपि च ।
उदर्चिरुत्प्रभे वह्नौ दिवौकाश्चातके सुरे ।
निःश्रेयसं शिवो मोक्षः श्वःश्रेयसं शिवं सुखम् ॥
;v{सार्धश्लोकः}
;c{॥ सार्धश्लोकः ॥}
रासः स्याद्गोदुहां क्रीडा रासो ध्वनिरुदाहृतः ।
;l{2695}
वत्सं वक्षसि वत्सस्तु शिशुके वत्सरेऽपि च ॥
;p{0221}
वासोऽवस्थितौ गेहे वासो वासक इष्यते ।
गोसः प्रभात आख्यातो गोसो गन्धरसः स्मृतः ॥
मांसं पिशि[104]तमुद्दिष्टं मांसी तु मांसिकौषधिः ।
मिसिर्मधुरिकायां स्याच्छतपुष्पा मिसिः स्मृता ॥
;l{2700}
नासा च नासिका ज्ञेया नासा द्वारोर्ध्वदारु च ।
धनुश्चापे राशिभेदे प्रियालाख्यद्रुमो धनुः ॥
तमो ध्वान्तं तमो राहुस्तमः शोकस्तमो गुणः ।
रजो गुणं रजो रेणुर्योषितामार्तवं रजः ॥
वयो बाल्यादि पक्षी च यौवनं च क्वचिद्वयः ।
;l{2705}
सहो बलं सहो मार्गो हेमन्तश्च सहाः स्मृतः ॥
ओजो बलमवष्टम्भ ओजो रश्मिप्रकाशयोः ।
छन्दः पद्ये च वेदे च छन्दश्छन्दानुवर्तनम् ॥
;p{0222}
तेजो बले च शुक्रे च प्रभावे किरणेऽपि च ।
वासो वस्त्रे समाख्यातमोष्ठे दन्तादिपूर्वकम् ॥
;l{2710}
ज्योतिर्वह्नौ रवौ नेत्रे दीप्तौ च तारकासु च ।
ज्यायान् श्रेष्ठे च वृद्धे च प्रशस्येऽतितरामपि ॥
विद्वान् ज्ञानिनि धीरे च विद्वानध्यात्मवेदकः ।
भूयान्बहुतरार्थः स्यात्पुनरर्थे तदव्ययम् ॥
आशीरभीप्सिताशंसा दंष्ट्राशीरनिलाशिनाम् ।
;l{2715}
पनसः कण्टकीफलः पनसो वानरान्तरम् ॥
सारसो विहगे चन्द्रे सारसं सरसीरुहम् ।
कीकसाः कृमयः सूक्ष्मा अस्थि कीकसमिष्यते ॥
लालसं विदुरौत्सुक्ये याच्ञातृष्णातिरेकयोः ।
साहसं तु बलात्कारकृतं कर्म दमस्तथा ॥
;p{0223}
;l{2720}
वरासिः स्यात्खड्गधरो वरासिः स्थूलशाटकः ।
समासोऽप्युक्तः संक्षेपः समासः स्यात्समर्थनम् ॥
आश्वासः स्यात्समाश्वासे गद्यबन्धगुणोऽपि च ।
उत्तंसोऽप्यवतंसश्च कर्णपूरे च [105] शेखरे ॥
प्रहासः स्यान्नटबटौ हास्यतीर्थविशेषयोः ।
;l{2725}
कुल्मासश्च यवे प्रोक्तः काञ्चिके यवपिष्टके ? ॥
साधीयानतिबाढः ? स्यात्साधीयानतिशोभनः ।
वरीयानतिविस्तीर्णो हेति ? सत्तमयोगयोः ॥
कनीयाननुजे प्रोक्तो यूनि चाल्पे च कीर्तितः ।
विहायसं विदुर्व्योम पक्षिणश्च विहायसः ॥
सुमनसः स्मृताः पुष्पमालतीसुरपण्डिताः ।
;l{2730}
प्रचेतसस्त्रयः कृष्णमुनिभेदजलेश्वराः ॥
;p{0224}
सप्तार्चिर्वह्निराख्यातः सप्तार्चिश्च शनैश्चरः ।
अगौकाश्च नगौकाश्च शरभे सिंहपक्षिणोः ॥
विभावसुः स्मृतः सूर्ये हारभेदे च पावके ।
;l{2735}
पुनर्वसुः ऋक्षभेदे कात्यायनः पुनर्वसुः ॥
विश्वावसुर्निशायां स्याद्देवानां गायनेऽपि च ।
अधिवासो निवासे स्यात्संस्कारे धूपनादिना ॥
चन्द्रहासो रावणासिरसिमात्रे च कीर्तितः ।
अवध्वंसः परित्यागे निन्दनेऽप्यवचूर्णने ॥
;l{2740}
अपभ्रंसस्तु पतने भाषाभेदापशब्दयोः ।
दिव्यचक्षुः सुगन्धः स्यादन्धो यश्च सुलोचनः ॥
हिङ्गुनिर्यासशब्दोऽयं निम्बे हिङ्गुरसेऽपि च ।
हिरण्यरेतसौ प्रोक्तौ दिवाकरहुताशनौ ॥
;p{0225}
;v{सश्लोकः}
;c{॥ सश्लोकः ॥}
;l{2745}
वसवो देवभेदाः स्यू रश्मौ योक्त्रेऽनले वसुः ।
कुबेरे वकपुष्पे च वसु रत्नं धनं वसु ॥
रसः शृङ्गारादौ द्रवगरलरागेष्वपि रसो
रसस्तिक्तादौ च...तनुधात्वोरपि रसः ।
;l{2750}
रसो वीर्ये सूते चपलजलस्वादेष्वपि रसा
[106] रसा पाठाशल्लक्यवनिरपि धीरैर्निगदिता ॥
हंसो लोभपराङ्मुखेऽवनिपतौ हंसो विहङ्गान्तरे
हंसौ विष्णुदिवाकरावपि हयश्रेष्ठौ च हंसौ स्मृतौ ।
हंसाः पर्वतमन्त्रयोगिमरुतां भेदास्तु तेऽपि स्मृता
हंसः स्यान्महिषे परात्मनि गुरौ ? पुंसां वरे पर्वते ॥
कंसः स्यात्तैजसे पात्रे पानभाजनमात्रके ।
;l{2755}
कंसो दृष्टस्तु कविभिर्दैत्यमानप्रभेदयोः ॥
;p{0226}
दासौ चेटककैवर्तौ शूद्रो दास उदाहृतः ।
दानपात्रे स्मृतो दासो दासी च झिण्टिका स्मृता ॥
तपश्चान्द्रायणादौ स्यात्तपाः शिशिरमाघयोः ।
;l{2760}
तपो वै धर्मलोकश्च जनो लोकात्परस्तपः ॥
नभाः स्याच्छ्रावणे मासि वर्षास्वथ नभोऽम्बरे ।
घ्राणे पलितशीर्षे च वयोमृणालसूत्रयोः ॥
श्रेयः स्यान्मङ्गले धर्मे प्रशस्तेऽतिशयादपि ।
श्रेयसी करिपिप्पल्यां रास्ना च श्रेयसी स्मृता ॥
;l{2765}
रोदश्च रोदसी चापि दिवि भूमौ पृथक्पृथक् ।
सहप्रयोगेऽप्यनयो रोदश्च रोदसी तथा ॥
वीतंसस्तूपकरणं बन्धने मृगपक्षिणाम् ।
तेषामेव च विश्वासहेतोः प्रावरणं च सः ॥
;p{0227}
कुम्भीनसाः स्युस्ते सर्पा ये स्युर्दृष्टिविषोल्बणाः ।
;l{2770]
रक्षसो नरकाख्यस्य माता कुम्भीनसी स्मृता ॥
;c{॥ इति सान्तवर्गः ॥}
;k{हान्ताः}
;v{हपादः}
;c{॥ हपादः ॥}
मोहो मूर्च्छाप्यविद्या च ग्राहो ग्रहावहारयोः ।
स्नेहस्तैलादिके प्रेम्णि वीहा स्यादुद्यमेहयोः ॥
;l{2775}
वहो वाहे गवां स्कन्धे गृहा दारा गृ[107]हा गृहम् ।
वैदेही पिप्पली सीता वाराही च महौषधी ।
निरूहः स्नेहने तर्के कलहः कलियुद्धयोः ॥
;v{हार्धश्लोकः}
;c{॥ हार्धश्लोकः ॥}
बर्हं मयूरपुच्छेऽपि बर्हं पत्रकमिष्यते ।
;l{2780}
अहिर्वृत्रासुरे सर्पेऽप्यतिक्रूरेऽप्यहिः स्मृतः ॥
;p{0228}
प्रोहो नैपुणतर्के स्यात्प्रोहो गजाङ्घ्रिपर्वणि ।
व्यूहः स्याद्बलविन्यासे व्यूहस्तर्कसमूहयोः ॥
बहुशब्दस्तु विपुले त्र्यादिसंख्यास्वपि स्मृतः ।
लोहश्चागुरुसारः स्यादयः सर्वं च तैजसम् ॥
;l{2785}
गुहा दरी पृश्निपर्णी कार्तिकेयो गुहो मतः ।
मही नदी मही भूमिर्मह उत्सवतेजसोः ॥
बाहा स्मृता भुजायां तु बाहो मानतुरंगयोः ।
कुहूः स्यात्कोकिलालापो नष्टकलाप्यमावसी ॥
संग्रहो बृहदुत्तुङ्गे मुष्टिसंक्षेपयोरपि ।
;l{2190}
निग्रहो भर्त्सनाभिख्यो मर्यादां निग्रहं विदुः ॥
;p{0229}
विग्रहो विस्तरः प्रोक्तो विग्रहः काययुद्धयोः ।
आग्रहोऽनुग्रहो दृष्ट आसङ्गे ग्रहणेऽपि च ॥
प्रग्रहः स्यात्तुलासूत्रे हयरश्मौ च कीर्तितः ।
नवाहः स्यान्नवाहनि नवाहः प्रतिपत्तिथिः ॥
;l{2795}
प्रवाहो जलवेगेऽपि पारम्पर्यानुवर्तने ।
वराहः शूकरे विष्णौ मानभेदेऽम्बुदे गिरौ ॥
आरोहो जघने दैर्ध्ये पादपाङ्गे निषादिनि ।
विदेहो मैथिले ख्यातो देहशून्ये च कीर्तितः ॥
निर्व्यूहः शेखरे द्वारे निर्व्यूहो नागदन्तकः ।
;l{2800}
दात्यूहश्चातकः प्रोक्तो दात्यूहः कालकण्टकः ॥
अवरोहोऽवतरणे [108] पादपाङ्गे लतोद्भवे ।
परिबर्हस्तु [राजाहवस्तु?]न्यथ परिच्छदे ॥
;p{0230}
परिवाहो जलोच्छ्वासे नृपयोग्ये च वस्तुनि ।
उपानहो व्रणालेपपिण्डे वीणानिबन्धने ॥
;l{2805}
गन्धवहः स्मृतो वाते नासा गन्धवहा स्मृता ।
पितमहाः पितृपिता परमेष्ठी पितामहः ॥
तमोपहो दिवानाथनिशानाथकृशानुषु ।
उपग्रहाख्यं द्वितयं स्याद्बन्दिरनुकूलकम् ॥
अवग्रहः प्रतिबन्धे प्रतिबोधे गजालिके ।
;l{2810}
अवग्राहोऽपि वृष्टीनां बोधे हस्तिललाटके ॥
अभिग्रहोऽभिग्रहणमभियोगोऽप्यभिग्रहः ।
महासहा मासपर्णी अम्लानश्च महासहा ॥
;v{हश्लोकः}
;c{॥ हश्लोकः ॥}
सहः शक्तौ क्षमायुक्ते तुल्यार्थे तु सहाव्ययम् ।
;l{2815}
सहा भूः सहदेवा स्यादर्यमाख्यौषधिस्तथा ॥
;p{0231}
सिंहो राशिविशेषः स्यान्मृगेन्द्रः सिंह इष्यते ।
कण्टकारी च वार्ताकी सिंही राहोरपि प्रसूः ॥
कटाहो घृततैलादिपाकभाण्डे प्रकीर्तितः ।
जायमानविषाणश्च कटाहो महिषीशिशुः ॥
;l{2820}
प्रग्रहस्तु तुलासूत्रे वहुवादिमतेऽपि च ? ।
भासि योक्त्रे च वृक्षे च सुवर्णहलिसाह्वये ॥
परिग्रहः परिजने शपथे च परिग्रहः ।
परिग्रहः कलत्रेऽपि मूलस्वीकारयोरपि ॥
प्रतिग्रहः स्वीकरणे सैन्यपृष्ठे पतद्ग्रहे ।
;l{2825}
द्विजेभ्यो विधिवद्देये तद्ग्रहे च प्रकीर्तितः ॥
;c{॥[इति हान्तवर्गः]॥}
;k{क्षान्ताः}
;v{क्षपादः}
;c{॥ क्षपादः ॥}
वीक्षं स्याद्विस्मये दृश्ये न्यक्षं कार्त्स्ननिकृ[109]ष्टयोः ।
यक्षौ गुह्यकयक्षेशौ चोक्षौ तीक्ष्णमनोहरौ ॥
;p{0232}
;l{2830}
;v{क्षार्धश्लोकः}
;c{॥ क्षार्धश्लोकः ॥}
लक्षं छद्मनि विख्यातं लक्षं संख्याशरव्ययोः ।
ऋक्षाणि तारका ऋक्षो भल्लुकाद्रिप्रमेदयोः ॥
मोक्षौ मोचननिर्वाणौ मोक्षो घण्टाख्यपाटलिः ।
रूक्षो वृक्षप्रभेदः स्याद्रूक्षोऽप्रेमण्यचिक्कणे ॥
;l{2835}
ध्वाङ्क्षौ काकबकौ ख्यातौ ध्वाङ्क्षस्तर्ककभिक्षुकाः ।
मिक्षा याच्ञा भृतिः सेवा भिक्षा भिक्षणवस्तु च ॥
प्रेक्षा नृत्येक्षणं बुद्धिः प्रेक्षो न्यायानुसारकः ।
अध्यक्षं विदुराचार्याः प्रत्यक्षेऽधिकृतेऽपि च ।
गवाक्षः कपिभेदे स्याद्गोदुह्यायां च जालके ॥
;l{2840}
;v{क्षश्लोकः}
;c{॥ क्षश्लोकः ॥}
पक्षः साध्ये विरोधे च चुल्यां केशात्परस्तु यः ।
बलकालपतत्रेषु सहायपरिपार्श्वयोः ॥
;p{0233}
कक्षः स्मृतो भुजामूले कक्षो मूले च वीरुधः ।
कक्षा स्पर्धापदे काञ्च्यां रथगेहप्रभेदयोः ।
;l{2845]
गजरज्जौ परीधाने पश्चादञ्चलपल्लवे ॥
प्लक्षः पिप्पलपर्कट्योर्गर्दभाण्डे तरावपि ।
प्लक्षो वीतियके द्वीपे द्वारपार्श्वे गृहस्य च ॥
दक्षः स्याच्चतुरे वह्नौ ताम्रचूडे प्रजापतौ ।
दक्षः स्यात्पुंगवे स्थाणोर्दक्षो वामतरेऽपि च ॥
;l{2850}
अक्षान्वदन्ति शकटव्यवहारकर्षा-
न्सौवर्चलामxकपाशकहस्तिपक्षान् ।
अक्षो रथावयववाक् च बिभीतके स्या-
दक्षाणि पण्डितजना विदुरिन्द्रियाणि ॥
;c{॥ इति क्षान्तवर्गः ॥}
;p{0234}
;k{अव्ययवर्गः}
;c{॥ [अव्ययवर्गः] ॥}
;l{2855}
[110] अथेदानीमव्ययानां पूर्ववत्संग्रहः क्रमात् ।
अकारादिक्रमस्तस्मिन्नधिकः पूर्वतो भवेत् ॥
;v{अकाराद्यन्ताः}
;vv{अकाराद्यर्धश्लोकः}
;c{॥ अकाराद्यर्धश्लोकः ॥}
अ स्वल्पार्थेऽप्यभावे च विष्णावीशे त्वनव्ययम् ।
आङितीषदभिव्याप्तिसीमार्थे धातुयोगजे ॥
;l{2860}
आ प्रगृह्यं स्मृतौ वाक्येऽनुकम्पायां समुच्चये ।
ई रुषोक्तावखेदे च कामदेवे त्वनव्ययम् ॥
ऋ कथितोऽदितौ स्वर्गे तद्वद् लृद्वयमिष्यते ।
एऐशब्दौ तु हेहैवदाह्वानामन्त्रणौ स्मृतौ ॥
ओऔशब्दौ तु होहौवत्संबुद्ध्याह्वानयोः स्मृतौ ।
;l{2865}
निपातानामसत्वादि प्रायेणार्थाः प्रकीर्तिताः ।
येचित्केचित्क्वचिद्ग्रन्थे मया प्राप्ताः प्रकीर्तिताः ॥
;p{0235}
;v{कान्ताः}
;vv{कपादः}
;c{॥ [कपादः] ॥}
घिङ् निर्भर्त्सनं निन्दा [च] मनाक् स्यात्स्तोकमन्दयोः ।
;v{गान्ताः}
;vv{गार्धश्लोकः}
;c{॥ गार्धश्लोकः ॥}
;l{2870}
अङ्ग संबोधने हर्षे पुनरर्थेऽङ्ग कीर्तितम् ॥
;v{चान्ताः}
;vv{चपादः}
;c{॥ चपादः ॥}
ननु च प्रश्ने विरोधोक्तौ सम्यग्बाढप्रशंसयोः ।
;vv{चार्धश्लोकः}
;c{॥ चार्धश्लोकः ॥}
तिर्यक् तिरोऽर्थे वक्रे च विहगादौ त्वनव्ययम् ॥
;l{2875}
;v{ठान्ताः}
;vv{ठार्धश्लोकः}
;c{॥ [ठार्धश्लोकः] ॥}
अपष्ठु निरवद्यं स्यादपष्ठु शोभनं स्मृतम् ।
;v{णान्ताः}
;vv{णार्धश्लोकः}
;c{॥ णार्धश्लोकः ॥}
अन्तरेणपदं विद्याद्विनामध्यार्थवाचकम् ॥
;p{0236}
;v{तान्ताः}
;vv{तपादः}
;c{॥ तपादः ॥}
;l{2880}
स्वित्प्रश्ने च वितर्के स्यादाराद्दूरसमीपयोः ।
सकृत्सहैकवारे स्यात्साक्षात्प्रत्यक्षतुल्ययोः ॥
स्वस्त्याशीःक्षेमपुण्यादौ शश्वत्पुनःसदार्थयोः ।
किमुतातिशये प्रश्ने यद्वत्प्रश्नवितर्कयोः ॥
;vv{तार्धश्लोकः}
;c{॥ तार्धश्लोकः ॥}
;l{2885}
तु पादपूरणे मेदे समुच्चयेऽवधारणे ।
अस्तु स्यादभ्यनुज्ञाने ईर्ष्यापी[111]डार्थयोरपि ॥
हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः ।
बत मन्त्रणसंतोषखेदानुक्रोशविस्मये ॥
उत्प्रश्ने च वितर्के स्यादुताप्यर्थविकल्पयोः ।
;l{2890}
पश्चादनन्तरार्थे स्यात्प्रतीच्यां चरमेऽपि च ॥
;p{0237}
यावत्तावत्परिच्छेदे कार्त्स्न्ये मानेऽवधारणे ।
पुरस्ताच्चतुर्षु प्राच्यां पुरार्थे प्रथमेऽग्रतः ॥
;vv{तश्लोकः}
;c{॥ तश्लोकः ॥}
प्रति प्रतिनिधौ वीप्सालक्षणादौ प्रयोगतः ।
;l{2895}
मात्रार्थे चाभिमुख्ये च प्रतिदानादिषु प्रति ॥
अतिशब्दः प्रशंसायां प्रकर्षे लङ्घनेऽप्यति ।
नितान्तासंप्रतिक्षेपवाक्येऽप्येष सुसंमतः ॥
इति हेतुप्रकरणप्रकाशादिसमाप्तिषु ।
निदर्शने प्रकारे चानुकर्षे च प्रकीर्तितः ॥
;v{थान्ताः}
;vv{थार्धश्लोकः}
;c{॥ थार्धश्लोकः ॥}
;l{2900}
वृथा निष्कारणे वन्ध्ये वृथा स्याद्विधिवर्जिते ।
यथाशब्दस्तु सादृश्ये यथानतिक्रमादिषु ॥
;p{0238}
;vv{थश्लोकः}
;c{॥ थश्लोकः ॥}
अथो अथ च संप्रश्ने आरम्भे मङ्गलेऽपि च ।
;l{2905}
कार्त्स्न्येऽप्यनन्तरे चैव संशयेऽपि प्रकीर्तितः ॥
;v{दान्ताः}
;vv{दपादः}
;c{॥ दपादः ॥}
यदेतावधिगत्यर्थे तत्कारणतदात्वयोः ।
;v{धान्ताः}
;vv{धार्धश्लोकः}
;c{॥ धार्धश्लोकः ॥}
अधीश्वरे चाधिकारे तथाधीनविकारयोः ॥
;l{2910}
;v{नान्ताः}
;vv{नार्धश्लोकः}
;c{॥ नार्धश्लोकः ॥}
नु वितर्केऽप्यनुनये प्रश्नातीतार्थयोश्च नु ।
न निषेधे इवात्यर्थे स्यादतीतेऽनुनयेऽपि च ॥
ननु प्रश्नेऽप्यनुनये चानुज्ञानेऽवधारणे ।
नाना तु वर्जने प्रोक्तं नानानेकोभयार्थयोः ॥
;p{0239}
;vv{नश्लोकः}
;c{॥ नश्लोकः ॥}
;l{2915}
अनु हीने सहार्थे च पश्चात्सादृश्ययोरनु ।
लक्षणादौ समीपेऽनु आया[112]मेऽनुक्रमेऽप्यनु ॥
;v{पान्ताः}
;vv{पार्धश्लोकः}
;c{॥ पार्धश्लोकः ॥}
अप स्यादपकृष्टार्थो वर्जनार्थोऽप्यप स्मृतः ।
;l{2920}
उप समीपवाची स्यादुप हीनेऽधिकेऽप्युप ॥
;vv{पश्लोकः}
;c{॥ पश्लोकः ॥}
अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये ।
अपि युक्तपदार्थे च कामचारक्रियासु च ॥
;v{बान्ताः}
;vv{बार्धश्लोकः}
;c{॥ बार्धश्लोकः ॥}
;l{2925}
वशब्द उपमाने स्याद्वरुणे च त्वनव्ययम् ।
वा समुच्चयोपमयोर्वा विकल्पेऽवधारणे ॥
;p{0240}
वि श्रेष्ठातीतनानार्थो बिः स्यात्पक्षी त्वनव्ययम् ।
वै स्यात्संबोधने पादपूरणेऽनुनयेऽपि च ॥
;v{भान्ताः}
;vv{भार्धश्लोकः}
;c{॥ भार्धश्लोकः ॥}
;l{2930}
अभीत्थंभूतकथने वीप्साभिमुख्ययोरपि ।
;v{मान्ताः}
;vv{मपादः}
;c{॥ मपादः ॥}
स्म पादपूरणेऽतीते उं प्रश्नेऽङ्गीकृतौ रुषि ॥
हुं वितर्के परिप्रश्ने किंशब्दः प्रश्नतर्कयोः ।
कामं प्रकामेऽनुमतौ प्राध्वं नर्मानुकूलयोः ॥
;l{2935}
;vv{मार्धश्लोकः}
;c{॥ मार्धश्लोकः ॥}
ओमित्यनुमतौ प्रोक्तं परमे चाप्यनुक्रमे ।
सं सङ्गार्थः प्रकृष्टार्थो आरम्भः शोभनार्थकः ॥
अलं भूषणपर्याप्तिवारणेषु स्मृत[मलम्] ।
एवं प्रकारोपमयोरङ्गीकारेऽवधारणे ॥
;p{0241}
;l{2940}
जोषं सुखे प्रशंसायां तूष्णींलङ्घनयोरपि ।
साम्प्रतं तु द्वयोरेव [स्याद्यु]क्तार्थाधुनार्थयोः ॥
;vv{मश्लोकः}
;c{॥ मश्लोकः ॥}
अभीक्ष्णमनिशं प्रोक्तमभीक्ष्णं स्या...... ।
पौनःपौन्यमभीक्ष्णं [स्यादभीक्ष्णं] च भृशार्थकम् ॥
;l{2945}
तूष्णीकं तु स्मृतं मौने मौनशीलं त्वनव्ययम् ।
........... ॥
;v{रान्ताः}
;vv{रपादः}
;c{॥ रपादः ॥}
[प्र] प्रकर्षे गताद्यर्थे स्वः स्वर्गपरलोकयोः ।
दुः कष्टे तु निषेधे [च] पुनरप्रथममेदयोः ॥
;l{2950}
;vv{रार्धश्लोकः}
;c{॥ रार्धश्लोकः ॥}
निर्निश्चये[113] क्रान्ताद्यर्थे निर्निःशेषनिषेधयोः ।
परि स्यात्सर्वतोभावे वर्जने लक्षणादिषु ॥
;p{0242}
पुरात्यर्थे पुराणे च प्रबन्धातीतभाविषु ।
उरर्युरुरी चोरी च विस्तारेऽङ्गीकृतौ त्रयम् ॥
;l{2955}
अन्तर्मध्ये तथा प्रान्ते स्वीकारे च प्रयुज्यते ।
प्रादुः स्यात्प्रकटीभावः प्रादुः सत्तार्थवाचकः ॥
;v{लान्ताः}
;vv{लार्धश्लोकः}
;c{॥ लार्धश्लोकः ॥}
किलशब्दस्तु वार्तायां संभाव्येऽनुनयेऽरुचौ ।
;vv{लश्लोकः}
;c{॥ लश्लोकः ॥}
;l{2960}
खलु स्याद्वाक्यभूषायां जिज्ञासादौ निषेधने ।
खलु माने च वीप्सायां खलु चानुनये स्मृतः ॥
;v{वान्ताः}
;vv{वपादः}
;c{॥ वपादः ॥}
दिवाहनि प्रभाते स्यादेवौपम्येऽवधारणे ।
;v{षान्ताः}
;vv{षार्धश्लोकः}
;c{॥ षार्धश्लोकः ॥}
;l{2965}
उषा रात्रौ तदन्ते स्यादत्रानव्ययमप्युषा ॥
;p{0243}
दोषा रात्रिमुखे रात्रौ स्यादनव्ययमप्यसौ ।
निकषा निकटे ख्यातो रक्षोमातर्यनव्ययम् ॥
;vv{षश्लोकः}
;c{॥ षश्लोकः ॥}
विभाषा स्याद्विकल्पार्थः क्वचित्समुच्चयार्थकः ।
;l{2970}
अनव्ययाव्ययं सद्भिरव्ययं च प्रकीर्तितम् ॥
;v{सान्ताः}
;vv{सपादः}
;c{॥ सपादः ॥}
सु पूजायां तथाधिक्ये आस्तु स्यात्कोपपीडयोः ।
[शनैः] शनैश्चरे स्वैरे नीचैः स्वैराल्पयोः स्मृतम् ॥
तिरोऽन्तर्धौ तिर्यगर्थे मिथोऽन्योन्यं मिथो [रहः] ।
;l{2975}
पुरोऽग्रेऽपि प्रथमे स्यादञ्जसा तत्त्वशीघ्रयोः ॥
;vv{सार्धश्लोकः}
;c{॥ सार्धश्लोकः ॥}
निर्निश्चये निषेधे च साकल्यातीतयोरपि ।
मुहुः पुनः [पुनः] ख्यातः प्रकृतेऽर्थे त्वनव्ययम् ॥
;p{0244}
पूर्वेद्युरिष्यते प्रातः पूर्वेद्युः पूर्ववासरः ।
;l{2980}
अभितः कार्त्स्न्योभयाग्रेषु शीघ्रसांनिध्ययोरपि ॥
;v{हान्ताः}
;vv{हपादः}
;c{॥ हपादः ॥}
हंहो संबोधने प्र[114]श्नेऽहहेत्यद्भुतखेदयोः ।
अह क्षेपे नियोगे स्यादहो प्रश्ननियोगयोः ॥
;vv{हार्धश्लोकः}
;c{॥ [हार्धश्लोकः] ॥}
;l{2985}
ह स्यात्संबोधने पादपूरणेऽनव्ययं शिवे ।
हा शोके [च] विषादे च दुःखार्थे च स्मृतो बुधैः ॥
हि हेतौ स्याद्विशेषार्थे एकार्थे पूरणेऽपि च ।
ही विषादे विस्मये स्याद्दुःखहेत्वोरपि स्मृतः ॥
हाहा खेदे हुहु हर्षे गन्धर्वार्थेऽमू त्वनव्ययम् ।
;l{2990}
हे है व्यस्तौ समस्तौ च हूतौ संबोधने स्मृतौ ॥
;p{0245}
हो हौ चैवंविधौ ज्ञेयौ हूतौ संबोधने तथा ।
;vv{हश्लोकः}
;c{॥ [हश्लोकः]॥}
सह साकल्यसादृश्ययौगपद्यसमृद्धिषु ॥
विद्यमाने च संबन्धे सहशब्दः प्रकीर्तितः ।
;v{क्षान्ताः}
;vv{क्षपादः}
;c{॥ क्षपादः ॥}
;l{2995}
मङ्क्षु शीघ्रे भृशार्थे च मक्षु चाद्भुतखेदयोः ॥
;c{[॥ इत्यव्ययवर्गः ॥]}
;c{॥ इत्यनेकसारोऽयं समाप्तः ॥}
पूर्वाचार्याभिधानेभ्यः सारमाकृष्य यत्नतः ।
;l{3000}
कृतो धरणिदासेन वर्णानुक्रमसंग्रहः ॥
खलवचनरजोभिर्दूषणाशासमीर-
द्रुततरपरिनुन्नैः संगमेनाविलानि ।
परकृतिसलिलानि स्वच्छयन्तो नितान्तं
कतकफलसमानाः सज्जनास्ते जयन्ति ॥
;c{॥ इति धरणिकोषः समातः ॥}
;l{3005}
;c{॥श्रीशुभं भूयात् ॥}