अथ श्रीहर्षकृत द्विरूपादिकोशप्रारम्भः———-(उपयुक्तांशसङ्ग्रह्पुस्तकात्)

श्लो ॥ तुषाराद्रिप्रतीकाशं तुलसीदामभूषणं ।
तुरङ्गममुखं वन्दे तुङ्गसारस्वतप्रदम् ॥
(१)
उमारमणसुत्राम विरिंच्यादिसुरांचितं ।
समस्तविघ्नहन्तारमर्वाननमहं भजे ॥
(२) प्रबोधमाधातुमशाब्दिकानां कृपामवाप्तुं च सतां
कवीनां ।
द्विरूपकोशो रचितो विचार्य बहुप्रबन्धस्थितशब्दभेदान् ॥
 ॥ कृपामुपेत्यापि सतां कवीनां कृतो मया रूपमवाप्य शब्द ३ ॥
भेदप्रकाशोखिलवाङ्मयार्थः ।
ज्ञात्वा च पूर्वप्रचुरान्प्रयोगान् प्रामाणिकोदाहरणानि मत्वा ।

रूपादिभेदेष्वपि लक्षणेषु विचक्षणो निश्चिनुयात्सुशब्दान् ॥
(४) द्विलिङ्गताच्प्रत्ययहल्कृताम्भिदां सपञ्चकद्वित्रिचतुःप्रकारात् ।
भूमैकवाचित्वमपीह वाचां श्रीहर्षसूरिर्वितनोति कोशे ॥
 ॥ क्वचिन्मात्राकृतो भेदः क्वचिद्वर्णकृतोत्र च ।
(क्वचिदर्थान्तरोल्लेखात्) क्वचिद्विभक्तिभेदैश्च शब्दानां रूढितः क्वचित् ॥ ५ ॥
 ॥ एतत्कोशपदान्येव पौर्वापर्यविपर्ययात् ।
न्यस्तानि शीघ्रबोधार्थमकारादिक्रमादिह ॥ नानादेशसमानीतपुस्तकालोक ६ ॥
नादपि ।
सन्देहस्यानपगमाद्यथामातृकमङ्कितम् ॥ न तत्र मम दोषोस्ति तदन्विष्याखिलं पुनः ।
दोषज्ञैःपरिहर्तव्यो दोष इत्यर्थ्यते मुहुः ॥

द्विरूपपद्धतिर्यथा———द्विरूपकोशे अ,आ, एतदादिशब्दाः ।

भवेदन्धुस्तथाऽऽधुश्च स्यादहिस्त्वहिकोऽपि च ।
भवेदन्धं कबन्धञ्चाप्यहो आहो प्रकीर्तितः ॥ १ ॥
अरे चारेऽस्रमास्रं सात्यश्चान्तोऽश्रु चास्रुवत् ।
अर्द्रमार्द्रञ्चाभ्रमाभ्रमम्लश्चाम्लः प्रकीर्तितः ॥ २ ॥
अट्टश्चाट्टालकश्च स्या दळिराळिश्च कथ्यते ।
अवूपश्चैवपूपश्च स्यादप्पतिरपांपतिः ॥ ३ ॥
विद्यादगारमागारमपगामापगामपि ।
अरातिमारातिमथो गस्त्योगस्तिरेव च ॥ ४ ॥
भवेदमर्ष आमर्षोऽप्यळीकमळिकं तथा ।
अन्वयश्चान्ववायस्स्यादक्षतिश्चाक्षतं तथा ॥ ५ ॥
अध्युष्टं चाप्यध्युषितमभ्यूषोभ्युष एव च ।
अप्सरा अप्यप्सरस अगुरुश्चागरुस्तथा ॥ ६ ॥
अवाची स्यादपाचीचाप्यररं चाररी तथा ।
अवन्तिश्चाप्यवन्ती स्यादर्गळा चार्गळं तथा ॥ ७ ॥
भवेदश्रीलमश्लीलमञ्चलञ्चाञ्चलं समे ।
शुष्केऽप्यकालमाकालमन्तिकश्चान्तिकापि च ॥ ८ ॥
स्यादन्वितं तथान्वीतममिषं चामिषं तथा ।
अवनी चावनिः प्रोक्ताऽजगरोऽजगलो भवेत् ॥ ९ ॥
अवमानोऽपमानस्स्या दघमर्षोऽघमर्षणम् ।
अहङ्कारश्च हंकारोऽप्यवहेळावहेळना ॥ १० ॥
भवेदक्षौहिणी चम्वा मक्षौहिण्यपि गीयते ।
अकूपारश्च कूपारोऽटरुषश्चाटरूषवत् ॥ ११ ॥
अहं वीरश्च हं वीरोऽप्यवश्यायस्त्ववश्ययः ।
अनड्वाही चानडुही चापतीर्थं पतीर्थवत् ॥ १२ ॥
अपोगण्डस्तु पोगण्डोऽप्यपिधानं पिधानकं ।
अवतारश्चावतरोऽवहितं वहितं तथा ॥ १३ ॥
अन्तरिक्षं चान्तरीक्षमार्यश्चार्यः प्रकीर्तितः ।
आटिरात्रिर्भवेच्चाहि तुन्डिको य्पहितुण्डिकः ॥ १४ ॥
आशीराश्याजिराजी स्या दाळिश्चाळी च कथ्यते ।
आश्रिरश्रिर्निगदिता स्यादायस्त्वायुषा सह ॥ १५ ॥
आपश्चैवापसा तुल्याः स्यादाहतमनाहतं ।
आतिथ्यं चातिथेयं च स्यादावासस्त्ववासवत् ॥ १६ ॥
आवालमालवालं च स्यादालस्योलसोऽपि च ।
आलापस्स्या दालपनमाप्लावश्चाप्लवस्तथा ॥ १७ ॥
आमिक्षा स्यादमिक्षा चाप्यापान्यास्थानमित्यपि ।
अश्रयाशोऽप्याश्रयाशो भवेदान्वीषकी तथा ॥ १८ ॥
आ -इ-उ-ऋ-ए-ऐ-क

आन्वीक्षकीसमाचारग्वधारागवधौ स्मृतौ ।
स्यातामाकारणाकाराविष्टमीष्टमपि स्मृतम् ॥ १८ ॥
इन्दिरास्यात्तथेन्दीरापीङ्गुदीचेङ्गुदोऽपि च ।
इषिका स्यादिषीका च स्यादीपेशा तथैव च ॥ १९ ॥
ईश्वरी चेश्वरा च स्या दुतमूतमपि स्मृतं ।
उक्थमुक्थ्यमपि प्रोक्तमुषाप्यूषा निगद्यते ॥ २० ॥
उल्मूकमुल्मुकं प्राहुरुषणं तूषणं तथा ।
उषरं स्यादूषरं च स्यादुदारोऽनुदारवत् ॥ २१ ॥
उत्तमोऽनुत्तमश्च स्या दुदग्रश्चानुदग्रवत् ।
भवेदुत्थानमुत्तानमुर्वशी चोर्वशी तथा ॥ २२ ॥
भवेदुल्लोच ऊल्लोच उन्नायश्चोन्नयस्तथा ।
उशीरोऽप्युशिरश्च स्यादुच्छ्रायोऽप्युच्छ्रयस्तथा ॥ २३ ॥
उन्दुरुश्चाप्युदीरुस्स्यादुदूखलमुलूखलं ।
ऊर्मिश्चोर्मी तथोरुस्स्यादूरू ऋश्यश्च ऋष्यवत् ॥ २४ ॥
ऋषिश्चापि ऋषी च स्या दृभूकऋभुकस्तथा ।
ऋश्यप्रोक्ता ऋष्यप्रोक्ता प्येधमाहुस्तधैधसा ॥ २५ ॥
ऐलबिलश्चैडबिड औशीरं चौशिरं तथा ।
कङ्गुः कङ्गूश्च कथिता कोषः कोशः कषा कशा ॥ २६ ॥
क्रिमिःकृमिस्तथा कर्षःकरिषस्स्यात्कुथःकुथा ।
भवेत्कक्ष्या च कक्षा च क्रोडाक्रोडं प्रकीर्तितम् ॥ २७ ॥
केळीकेळिरपि प्रोक्ता काषं काशं प्रचक्षते ।
भवेत्कुणिश्च कूणिश्च कारूः कारुरपि स्मृतः ॥ २८ ॥
भवेत्कलिश्च कलिका कुपःकूपः प्रकीर्तितः ।
क्लिष्टं क्लिशितमप्याहुः क्रीतं क्रीणं प्रकीर्तितम् ॥ २९ ॥
कहळी काहळी च स्यात्कुमुदं कुमुदोऽपि च ।
कवाटं च कपाटं च कुर्दनं खुर्दनं समम् ॥ ३० ॥
कलशःकलनश्चैव कृशरः कृसरोऽपि च ।
कर्मीणोऽपि च कर्मीरः कुबरः कूबरोऽपि च ॥ ३१ ॥
कुद्दाललश्च कुदालश्च करिण्यां कारिणीति च ।
कुशलं कुसलं चापि कोसलोत्तरकोसला ॥ ३२ ॥
कपोणिः कपणिश्चापि किलिञ्जश्च किलिञ्जकः ।
ककुदं ककुदप्याहुः कटकङ्कटकस्तथा ॥ ३३ ॥
कमलं कमलोवापि कर्षकःकृषकोऽपि च ।
कन्दळं कन्दळी च स्यात् कदळीकदळस्तथा ॥ ३४ ॥
कंखणश्चापि कंखाण कोंकाणश्चापि कोंकणः ।
किमीरोऽपि किम्मीरस्स्यात्काकणी काकणिस्तथा ॥ ३५ ॥
कन्धरा कन्धरश्च स्यात्करम्भश्च करम्भया ।
कुर्कुरः कुक्कुरोपि स्यात्कुसुमं सुममित्यपि ॥ ३६ ॥
कर्बुरश्चापि कर्बूरः करकः करकापि च ।
कराटश्च कराटिश्च किलिनी कीलिणी तथा ॥ ३७ ॥
कमनः कामनश्चापि केसरो नागकेसरः ।
करेटुः कर्करेटुश्च कोरकं कोरकोपिच ॥ ३८ ॥
कल्माषश्चापि कल्मासः किरीटं च किरीडवत् ।
किसरः केसरश्च स्यात्करटश्च कटस्तथा ॥ ३९ ॥
कृपटं च कृपीटं च करभोपि करम्भकः ।
कन्दरःकन्दरा च स्यात् कैकेयी केकयीति च ॥ ४० ॥
करवालः करपालः किकिदीविः किकीदिविः ।
कौलटेयः कौलटेरः कृष्णशारो भवेत्तथा ॥ ४१ ॥
कृष्णसारः कराटीन कलाटीनौ समौ स्मृतौ ।
कालनेमिः कालनेमा भवेत्कौमुदकी तथा ॥ ४२ ॥
कौमोदकी कान्यकुब्जं कन्याकुब्जमपि स्मृतं ।
खड्गं खड्गः खनी च स्यात्खनिः खेदश्च खेदनम् ॥ ४३ ॥
खरा स्यात्खलिका चापि खुरकः क्षुरकस्तथा ।
खलिनं च खलीनं च क्षुरप्रस्स्यात्क्षुरप्रकः ॥ ४४ ॥
खण्डपर्शुः खण्डपरशुः गुप्तं गोपायितं तथा ।
गूढं गूढो गुरुर्गुर्वी गृध्नुर्गर्धन इत्यपि ॥ ४५ ॥
गर्तो गर्तागिरागीश्च गृहाश्च गृहमुच्यते ।
गवी गौश्च ग्रसो ग्रासो गोदा गोदावरी तथा ॥ ४६ ॥
गन्धो गन्धाग्रहोग्राहः गुम्भो गुम्भनमुच्यते ।
गन्धर्वोपि च गान्धर्वो गाण्डीवं गाण्डिवं तथा ॥ ४७ ॥
गुग्गुलुर्ग्गुग्गुलोपि स्यात् गम्भीरं च गभीरवत् ।
गारुडो गरुडश्च स्यात् ग्रथितं ग्रन्धितं समे ॥ ४८ ॥
ग्रधनं ग्रन्धनं चापि भवेद्गोनास गोनसौ ।
गरळं गरमप्याहुर्गणना गणनं तथा ॥ ४९ ॥
गिरीशो गिरिशश्च स्यात् गीरितं गिळितं समे ।
गोधिका चापि गुधिका गीर्वाणो गीर्वणोऽपि च ॥ ५० ॥
गन्धवाहो गन्धवहो गण्डभेरुण्डवत्स्मृतः ।
भेरुण्डश्चाथ घटवद्घटी चापि प्रकीर्तिता ॥ ५१ ॥
घ्राणं घ्रातमपि प्रोक्तं घटी च घटिका तथा ।
घनो घनाघनश्चापि चञ्चुश्चुञ्चूः प्रकीर्तिता ॥ ५२ ॥
चोरश्चौरश्चटुश्चाटुः चोळश्चौळश्चमुश्चमूः ।
चेटिश्चेटीचरश्चारः चव्यं च चविकेत्यपि ॥ ५३ ॥
चितिश्चापि चिता चेष्टा चेष्टश्चूडा च चूडवत् ।
चण्डालोऽपि च चाण्डालश्चमसश्चामसस्तथा ॥ ५४ ॥
चरित्रं चरितञ्चापि चुलुकं चूलुकं तथा ।
चिन्तनी चिन्तनञ्चापि चमुरुश्च चमूरुवत् ॥ ५५ ॥
चेकुरः चिकुरश्चापि चपलं चापलं तथा ।
चटूकं चटुकं प्रोक्तं चञ्चलं चलमित्यपि ॥ ५६ ॥
पुटश्चिपुटिश्चस्स्यात् चातुर्यं चातुरीति च ।
चक्राङ्गी चापि वक्राङ्गी चतुरश्चातुरस्तथा ॥ ५७ ॥
चरणं चरणश्च स्याच्चिरत्नं च चिरन्तनं ।
चणसूत्रं भवेदेवं शणसूत्रमपि स्मृतम् ॥ ५८ ॥
छदश्च च्छदनं छन्नं छादितं स्याज्जराजराः ।
ज्येष्ठो ज्यैष्ठ्यो जपो जापो जोषा योषा जडं जलम् ॥ ५९ ॥
ज्योत्स्नी ज्योत्स्ना तथा प्रोक्ता जाया यायापि कीर्तिता ।
जिह्वा जिंहापि कथिता जृम्भा जृम्भणमित्यपि ॥ ६० ॥
जतुका स्याज्जतूकापि ज्योतिषं ज्यौतिषं तथा ।
जठरो जटरश्च स्यात् जटायुश्च जटायुषा ॥ ६१ ॥
जामातापि च यामाता जटीलो जटिलोपि च ।
जाम्बवान् जम्बवोऽपि स्यात् जम्बूको जम्बुकोऽपि च ॥ ६२ ॥
जीव सञ्जीवना चापि जरायुस्स्याज्जरायुषा ।
जयसंचजयश्चापि झर्झरो जर्जरस्तथा ॥ ६३ ॥
जतुकं च जतु प्रोक्तं जवनं च जवस्तथा ।
झल्लरीझल्लरिश्चापि डम्भो दम्भो ढुली डुली ॥ ६४ ॥
डिण्डीरो डिण्डिरोपि स्यात् ढक्की ढक्का च कथ्यते ।
तलस्तालः तृषा तृष्णा तालस्ताडस्तनुस्तनूः ॥ ६५ ॥
तोकं तोकस्त्वचात्वक्च तन्द्री तन्द्रा तुषस्तु सः ।
तप्तं च तपितं त्रातं त्राणं चापि तटी तटम् ॥ ६६ ॥
तिष्यस्त्रिष्यस्त्विषात्विट्च तारातारमपि स्मृतं ।
तपश्च तपसा प्रोक्ता तमश्च तमसा तथा ॥ ६७ ॥
तुंगं तु तुगमप्याहुः स्तेमस्तेमस्तटित्तडित् ।
तपिञ्छमपि तापिञ्छं तरुणी तलुनीति च ॥ ६८ ॥
त्रापुषं त्रापुषश्चस्स्यात् त्रिणता तृणतापि च ।
तारकं तारका चापि ।
त्र्यम्बकश्च त्रियम्बकः ॥ ६९ ॥
तमिस्रं च तमिस्रा स्यात् तिमिरं तमिरं तथा ।
तपनस्तापनोपि स्यात् तामसी तामसं तथा ॥ ७० ॥
तिमितं स्तिमितं चापि तिलिप्सस्स्यात् तिलित्सवत् ।
तरणिस्तरणी चापि तुवरस्तूवरोपि च ॥ ७१ ॥
तनूरुहं तनुरुहं तामलिप्ता भवेत्तथा ।
दामलिप्ता तैलपेजस्तिलपिंजोऽपि च स्मृतः ॥ ७२ ॥
दोर्दोषा द्यौर्दिवं प्रोक्तं द्वार्द्वारमपि कथ्यते ।
दृग्दृशा च तथा दूती दूतिर्दासश्च दाशवत् ॥ ७३ ॥
दान्तं च दमितं चापि दिष्टिर्दृष्टिरपि स्मृता ।
भवेद्दवश्च दावश्च ।
दोला डोला च कथ्यते ॥ ७४ ॥
स्याद्दारा चापि दाराश्च दूत्यं दौत्यमपि स्मृतं ।
द्रोणी दोणी च दासेरदासेयौ कथितौ समौ ॥ ७५ ॥
दम्पतीजम्पती चापि दूषणादूषणं तथा ।
द्युसदस्युर्दिविषदो द्रुहीणोद्रुहिणस्तथा ॥ ७६ ॥
दाडिमी दाडिमश्चापि दारिद्रश्च दरिद्रवत् ।
धूंक्षोध्वांक्षोधुतंधौतंधनीधनिक एव च ॥ ७७ ॥
धूम्रश्च धूमलश्चापि धृष्टोधृष्णुरपि स्मृतः ।
भवेद्धम्मिल्लधम्मेल्लौ धवित्रं स्याद्धवित्रकं ॥ ७८ ॥
धूपायितं धूपितं च नगश्च नगसा समः ।
नाभीनाभिर्निशानिट्च नृत्तं नृत्यं च कथ्यते ॥ ७९ ॥
नयश्च नयनं चापि नतं चानतमित्यपि ।
ननंदा च ननान्दा च निमेषो निमिषोपि च ॥ ८० ॥
नीलंगुरपि नीलांगुर्नारको नरकस्तथा ।
निशीतं निशितं चापि नटनं नाटनं तथा ॥ ८१ ॥
निलयश्चालयश्चापि निकृत्तिर्निकृतिस्तथा ।
नारंगमपि नार्यंगं नगरी नगरं तथा ॥ ८२ ॥
निचकी नैचकी च स्यात् निगदश्च निगादवत् ।
निरृतिर्नैरृतश्चापि निक्वाणो निक्वणस्तथा ॥ ८३ ॥
नेदिष्ठोऽपि च नेदीयान् निनदश्च निनादवत् ।
भवेन्नियंता यन्ता च निहाका निहकापि च ॥ ८४ ॥
नैवेद्यं च निवेद्यं च निकुंजः कुंज एव च ।
नडमीनो नलमीनो नारायणनरायणौ ॥ ८५ ॥
नीराजनं तथा नीरा जना च परिकीर्तिता ।
प्राग्र्यः प्राग्रसरश्चापि पंगुः पंगूश्च कथ्यते ॥ ८६ ॥
पृश्निश्च पृश्निपर्णी च प्रावृट्प्रावृषया सह ।
पशुश्च पर्शुका चापि प्लिहप्लीहागगदेपि च ॥ ८७ ॥
पुष्यः पौषस्तथा पूर्णं पूरितं च प्रकीर्तितं ।
पिष्टं च पिषितं प्रुष्टं प्लुष्टं चापि पविर्भविः ॥ ८८ ॥
प्रायश्च प्रायसा तुल्यः पर्घस्स्यात्त् परिघस्तथा ।
पुरश्च पुरतः प्रोक्तं पथः पंथाश्च कथ्यते ॥ ८९ ॥
भवेत्पांसुश्च पांशुश्च प्राणाः प्राणोऽपि स्मृतः ।
प्रत्नं प्रतनमप्याहुः प्रज्ञः प्राज्ञश्च गद्यते ॥ ९० ॥
प्रघाणः प्रघणश्चापि पतंगः पतगस्तथा ।
प्राचीनं प्राचीरमपि पालाशश्च पलाशवत् ॥ ९१ ॥
प्रियालस्स्यात् प्रियालश्च परेतः प्रेत उच्यते ।
पत्रंगमपि पत्राङ्गं परशस्स्पर्श एव च ॥ ९२ ॥
पूरुषः पूरुषश्चापि परशूःपरशुस्तथा ।
प्रततिर्व्रतति श्चापि प्रादेशोऽपि प्रदेशवत् ।
पिटकः पेटकश्चापि पललं पलमित्यपि ॥ ९३ ॥
पृथुलं पृथु चापि स्यात् प्रग्राहः प्रग्रहोऽपि च ।
स्यात्पलाण्डुः पलण्डु श्च प्रचेताश्च प्रचेतसः ॥ ९४ ॥
पल्यंकिका च पल्यंकः प्रक्वाणः प्रक्वणोऽपि च ।
प्रियाळू स्स्यात्त प्रियाळुश्च पाटली पाट्ला तथा ॥ ९५ ॥
पुळिन्दस्स्यात् पुळिन्दोऽपि पृषतः पृषदित्यपि ।
प्रत्यूषः प्रत्युषश्चापि परिखा परिघा समे ॥ ९६ ॥
पालना पालनं चापि पांसुला पांशुला तथा ।
भवेत्पतत्र पत्रं च पांडित्यं पाण्डिती तथा ॥ ९७ ॥
स्यात्पल्लवः पल्लविकः पुलकश्च पुलो भवेत् ।
पोतवाहः पोतवहः पुनर्वसु पुनर्वसु ॥ ९८ ॥
पारङ्गतं पारगत् पतद्ग्राहः पतद्ग्रहः ।
पराक्रमो विक्रमश्च प्रतीचीनं प्रतिंचनम् ॥ ९९ ॥
पारावतः पारवतः प्रतिश्रायः प्रतिश्रयः ।
प्रतिकारः प्रतीकारः पृषदश्वो भवेदपि ॥ १०० ॥

पृषदश्यः पुष्पवन्तौ पुष्पवद्भ्यां समौ स्मृतौ ।
परीसृता परिसृता भवेत्पाटच्चरस्तथा ।
पाटचारः परीरम्भः १०१ ॥
परिरम्भो निगद्यते ।

भवेत्प्रोष्ठपदाभाद्रपदा परिमळस्तथा ।
परीमळः परिवृतः परीवृत अपीरितः ॥ १०२ ॥
परिहासः परीहासःपारिप्लवपरिप्लवौ ।
प्रतिहारः प्रतीहारो भवेत्पारम्परी तथा ॥ १०३ ॥
पारम्पर्यमपि प्रोक्तं,फलं च फलितं मतं ।
फेला फेलिरपि प्रोक्ता फुल्लस्सम्फुल्ल इत्यपि ॥ १०४ ॥
भवेत्फालं च भालं च फलितं फालितं तथा ।
फेरवश्चापि फेरुश्च फल्गुनः फाल्गुनोऽपि च ॥ १०५ ॥
बुसोपिस्यात् बुषश्चापि बाहुर्बाहाबुको बकः ।
बुद्धं बुधितमप्याहुर्ब्रसी चापि ब्रषी तथा ॥ १०६ ॥
भवेद्ब्राह्मी ब्राह्मणी च बाणी बाणो बकोवकः ।
बोधी बोधिद्रुमश्चापि बर्ही बर्हण उच्यते ॥ १०७ ॥
बर्हिश्च बर्हिश्शुष्मा च विसंविसमितीरितं ।
ब्राह्मीको ब्राह्मिकश्चापि बन्धूरं बन्धुरं समम् ॥ १०८ ॥
बिम्बोष्ठं चापि बिम्बौष्ठं बन्धूकं बन्धुकं तथा ।
बिब्बोकं चापि बेब्बोकं बहुळं बहु चेत्यपि ॥ १०९ ॥
बलाका च वलाका च बिडौजाश्च बिडौजसः ।
बलारिश्च वलारिश्च बिडालश्च बिडारवत् ॥ ११० ॥
बान्धवं बन्धुमप्याहुः बलाहकवलाहकौ ।
बीजापूरो बीजपूरो भिन्नं भेदितमित्यपि ॥ १११ ॥
भूष्णुर्भविष्णुर्भूमिश्च भूमी च स्यात् भुजाभुजः ।
भीरुर्भीरूर्भरो भारः भाभा भूषा च भूषणा ॥ ११२ ॥
भृतिर्भृत्याभगोभागो भाषा भाषणमित्यपि ।
भाद्रभाद्रपदौ तुल्यौ भ्राणो भ्रूणः प्रकीर्तितः ॥ ११३ ॥
भगिनी भागिनी चापि भरता भारती तथा ।
भैषज्यं भेषजं चापि भूधरश्च धरोपि च ॥ ११४ ॥
भृङ्गारुश्चापि भृङ्गारो भर्त्सनं भर्त्सना तथा ।
भाण्डीरश्चापि भण्डीरो भवेद्भृङ्गरजस्तथा ॥ ११५ ॥
भृङ्गराजोपि कथितो मेथिर्मेथी महिर्मही ।
महश्च महसा प्रोक्तो मृष्टं म्लिष्टमपि स्मृतम् ॥ ११६ ॥
मणिर्मणी भवेन्माहो महश्च स्यात् मघोमखः ।
मुस्ता च मुस्तकं चापि मस्तो मस्तक इत्यपि ॥ ११७ ॥
मुनिश्च स्यान्मुनी चापि मृदुर्मृद्वी तथै व च ।
मसूरो मसुरश्च स्यात् मूसलं मुसलं तथा ॥ ११८ ॥
मद्गलो मुद्गलोपि स्यात् मद्गरो मुद्गरस्तथा ।
महिला च महेला च मन्दिरं मन्दिरापि च ॥ ११९ ॥
स्यान्मार्गितं च मृगितं मार्जनं च मृजा तथा ।
मृदुलं मृदु च प्रोक्तं मञ्जुलं मञ्जु चेत्यपि ॥ १२० ॥
मङ्गल्यमपि माङ्गल्यं मतल्लिश्च मतल्लिका ।
मकुरो मुकुरश्चापि मांसलो मंसलोपि च ॥ १२१ ॥
मिहीका मिहिका च स्यात् मिहिरो महिरस्तथा ।
मण्डूकश्चापि माण्डूको मकुळो मुकुळस्तथा ॥ १२२ ॥
मथुरा मधुरा चापि मन्थरो मन्दरस्तथा ।
मर्दळो मर्दळश्चैव मध्यमं मथ्यमित्युच्यते ॥ १२३ ॥
मृणळं च मृणाळी च मन्थनं मथनं समं ।
मंजरिर्मञ्जरी च स्यात् मघवा मघवांस्तथा ॥ १२४ ॥
मार्जालश्चापि मार्जारो मुषितं मुष्टमित्यपि ।
मंटपो मण्डपश्चापि मासारश्च मसारवत् ॥ १२५ ॥
मादनश्चापि मदनो मुकुंदः कुंद एव च ।
मलकश्चाप्यामलको मृद्वीका मृद्विकापि च ॥ १२६ ॥
मार्गशीर्षो मार्गशिरो भवेन्मातृष्वसा तथा ।
मातुस्स्वसा मत्तकेशी मत्तकाशिन्यपि स्मृता ॥ १२७ ॥
विद्यान्मृगशिरञ्चापि तथा मृगशिरोपि च ।
मणीचकं मणिचकं द्वयं कुसुमवाचकं ॥ १२८ ॥
मदावनं मदवनं प्रपूर्वं परिकीर्तितं ।
भवेद्युष्टं च युषितं ।
योत्रं योक्त्रमपीरितम् ॥ १२९ ॥
यमश्च यमळश्चापि यमो यामः प्रकीर्तितः ।
युक्तं युतमपि प्रोक्तं यौवनं यौवतं तथा ॥ १३० ॥
युवती युवतिश्चापि युतकं यौतकं तथा ।
योषितापि भवेद्योषित् योजनं योजना तथा ॥ १३१ ॥
यजनं याजनं विद्यात् यमुना जमुना तथा ।
यातीफलं जातिफलं यातुधानस्तथा स्मृतः ॥ १३२ ॥
जातुधानस्तथा रात्री रात्रिश्चापि निगद्यते ।
रोदश्च रोदनं चापि भवेद्रागोनुरागवत् ॥ १३३ ॥
भवेद्राजा च राट्चापि राजी राजिश्च कथ्यते ।
रेखा लेखा भवेद्रीढारुट्च तथा रुषा ॥ १३४ ॥
रिक्थमृक्थमपि प्राहुर्भवेतां रोमलोमनी ।
रुग्रुजे लोष्टलोष्ठू च रदश्च रदनो मतः ॥ १३५ ॥
रुचको रुचकश्चापि रजसापि रजस्समः ।
रजनी रजनिश्चापि रजतं रजितं तथा ॥ १३६ ॥
रोदस्यौ रोदसी चापि रोहितो लोहितस्तथा ।
रसना रशना चापि रचना रचनं तथा ॥ १३७ ॥
रिङ्गणं रिंखणं चापि रोहिणी कटुरोहिणी ।
रेखणी लेखिनी चापि रुषणं रूषणं समम् ॥ १३८ ॥
रोषिका रोशिका,रात्रिंचरो रात्रिचरस्स्मृतः ।
लज्जा कज्या तथा लक्ष्मिर्लक्ष्मी लक्ष्यं च लक्षवत् ॥ १३९ ॥
लक्षं सङ्ख्यार्थकं लक्षा लेख्यालेख्यमपि स्मृतं ।
लाजो लाजाश्च कथिताः लोप्त्रं लोत्रं च गीयते ॥ १४० ॥
लक्षणो लक्ष्मणश्चापि लकुचो लिकुचस्तथा ।
ललामं च ललामस्स्यात् लालनालालनं तथा ॥ १४१ ॥
लोहिनीका लोहितिका लांगलीषा तथैव च ।
लाङ्गलेशा च गदिता, व्याडो व्याळः प्रकीर्तितः ॥ १४२ ॥
वल्ली वल्लिर्वणिर्वाणी व्रीडा व्रीडमपि स्मृतं ।
वहो वहो वपिर्वापी वर्मी वर्मिक ईरितः ॥ १४३ ॥
वारो वालस्तथा वेशो वेषो वासा च वासकम् ।
भवेद्वृष्टिस्तथा विष्टिः वेत्रो वेत्रमपि स्मृतम् ॥ १४४ ॥
वीर्यं वीरायितं चापि विश्वा विष्वापि च स्मृता ।
वेश्या वेष्या च गदिता वंगाबंगः प्रकीर्तितः ॥ १४५ ॥
वज्रो वज्रमपि प्रोक्तं वीती वीतिश्च कथ्यते ।
वार्वारि चापि गदितं वारो वासर इत्यपि ॥ १४६ ॥
व्रतती व्रततिश्चापि विटङ्कश्च विडङ्गवत् ।
वैदेहिश्चापि वैदेही विपाशा च विपाट् तथा ॥ १४७ ॥
वाचालश्चापि वाचाटः वियामो वियमोपि च ।
विश्वसृड्विश्वसृक्च स्यात् वलभी वलभिस्तथा ॥ १४८ ॥
विफलश्चाफलश्चापि वस्नसाऽवस्नसा तथा ।
वास्तुकं चापि वास्तूकं वदान्योपि वदन्यवत् ॥ १४९ ॥
वालुका वालिका चापि बडिशो बलिशोपि च ।
वर्षाश्चापि भवेद्वर्षा विषुवं विषुवत्तथा ॥ १५० ॥
विश्रामो विश्रमश्चापि वातूलो वातुलस्तथा ।
विकलो विक्लबश्चापि विवश्यो विवशोपि च ॥ १५१ ॥
विवधो वीवधश्चापि विशाणं तु विषाणवत् ।
वासुरा वासुरीतिस्स्यात् वातको वातकीति च ॥ १५२ ॥
वारळा वरळा च स्यात् वरणो वरुणो मतः ।
वाल्मीकिश्चापि वाल्मीको वलटा वरटा तथा ॥ १५३ ॥
वल्मिकं चापि वल्मीकं व्यायामो व्याम उच्यते ।
विहारश्चापि वीहारो वहारश्चावहारवत् ॥ १५४ ॥
विद्धकर्णी विद्धपर्णी वावदूको वदस्तथा ।
विहायसो विहायश्च वामदेवोपि वामवत् ॥ १५५ ॥
वेणीखरा भवेद्वेणीगरावानीपकस्तथा ।
वनीपको वासुदेवो वासुश्चाथ विदारणम् ।
१५६ ॥
दारणं चापि कथितं, शापश्शपनमुच्यते ।
शंढष्षण्ढश्च गदितः शावस्सावोपि कीर्तितः ॥ १५७ ॥
भवेच्छान्तं च शमितं श्रमश्श्रामोपि कीर्तितः ।
शुष्कञ्च शुषितं चापि श्रान्तिं श्रान्तं प्रचक्षते ॥ १५८ ॥
शिखा च शिखरं शाटी शाटश्शम्भूश्च शम्भुवत् ।
शम्पासम्पाशितं शातं शल्कश्च शकलस्तथा ॥ १५९ ॥
शेलुश्शेलूर्भवेच्छोणा शोणी शूण्डं च शुण्डवत् ।
शंबं साम्बं शारसारौ भवेच्छोषश्च शोषणम् ॥ १६० ॥
शमीशमीरश्शम्बूकश्शम्बुकश्शरदा शरत् ।
शोण्डीरमपि शौण्डीरं श्यामाकश्श्यामकोपि च ॥ १६१ ॥
श्यामालश्श्यामलोपि स्या च्छ्वशुरस्स्वसुरस्तथा ।
शरारुश्चापि शारारुश्शबलं सबलं तथा ॥ १६२ ॥
शम्बरं सम्बरं चापि शष्कुलिश्शष्कुलोपि च ।
शतद्रुश्च शितद्रुश्च शाद्वलश्शाद्वलोपि च ॥ १६३ ॥
शालूरश्चापि सालूरः शकुनिश्शकुनस्तथा ।
शम्भळीशम्फळी चैव शाल्मली शाल्मलिर्भवेत् ॥ १६४ ॥
श्रवणं श्रावणं प्रोक्तं शबरश्शाबरस्तथा ।
ष्ठेपनंष्ठीपनं तुल्यं स्फटा चापि स्फटस्तथा ॥ १६५ ॥
सूचिस्सूचीस्रवस्स्रावः स्वनस्स्वानः स्रुतिस्सृतिः ।
सायं सायस्तथा सर्वश्शर्वस्सूनं प्रसूनवत् ॥ १६६ ॥
स्यालश्श्यालश्च कथितस्सूरश्शूरस्सखिस्सखा ।
सूरस्सूरीसालशालौ सर्पस्सार्पस्सहास्सहः ॥ १६७ ॥
सन्ध्या सन्धिस्सुखं सौख्यं स्पर्शःस्परिश इत्यपि ।
सुरा सुरीस्स्याच्च समस्समानस्स्तवनं स्तवः ॥ १६८ ॥
सिंहाणं चापि सिंघाणं सिन्दूरं सिन्दुरं मतं ।
सौदर्यस्सोदरश्च स्यात्सौहार्दं सौहृदं स्मृतम् ॥ १६९ ॥
समाख्याच समज्ञा च संकरस्साङ्करस्सङ्करस्तथा ।
संयामस्संयमश्चापि संहितं सहितं समे ॥ १७० ॥
सृणीका सृणिका चापि स्फटिकं स्फाटिकं तथा ।
सुत्रामापि च सूत्रामा सूकरश्शूकरोपि च ॥ १७१ ॥
सृगालश्च शृगालश्च साङ्कर्यं सङ्करोपि च ।
सततं सन्ततं चैव सेवनं सीवनं स्मृतम् ॥ १७२ ॥
स्तम्बघ्नस्तु स्तम्बघनः सवनं सावनं तथा ।
स्वयम्भूश्च स्वयम्भुश्च साहस्रं च सहस्रवत् ॥ १७३ ॥
सीमन्तमपि सीमन्तः साहित्यं साहिती तथा ।
सुमनास्स्यात्सुमनसः समीकं समिकं तथा ॥ १७४ ॥
सर्षपस्स्यात् सरिषपः सुधर्मा च सुधर्मणा ।
सत्राचरस्सहचरः सुवासिन्यां स्ववासिनी ॥ १७५ ॥
सुरापाणं सुरापानमथ सालावृकस्तथा ।
भवेच्छालावृकस्साम्परायस्स्यात्सम्परायवत् ॥ १७६ ॥
सुनासीरश्शुनासीरः स्यात्संवलनमित्यपि ।
तथा संवरणं प्रोक्तं हलं चापि हलस्तथा ॥ १७७ ॥
हहाहाहाहुहूर्हूहू हर्षोर्हरिष इत्यपि ।
हृष्टं च हृषितं चापि हेषाह्रेषाहनुर्हनूः ॥ १७८ ॥
हनूमान् हनुमांश्चापि हयनं हायनं मतं ।
हिण्डिरोपि च हिण्डीरः हविषा हविरुच्यते ॥ १७९ ॥
हारीतो हरितोपि स्यात् हिङ्गुलुश्चापि हिङ्गुलम् ।
हज्जलो हिज्जलोपि स्यात् ह्रीबेरं हरिबेरवत् ॥ १८० ॥
हलीषा च हलेशा च हञ्जीका हञ्जिकापि च ।
हरितश्च हरिच्चापि ह्रदिनी ह्रादिनीति च ॥ १८१ ॥
भवेत् क्ष्वेळस्तथा क्ष्वेडः क्षमःक्षामः प्रकीर्तितः ।
स्यात् क्षुत्क्षुतमपि प्रोक्तं क्षिरिका क्षीरिकापि च ॥ १८२ ॥
(इति द्विरूपपद्धतिस्समाप्ता)

त्रिरूपकोशः

अङ्कणं चाङ्गणं स्यादङ्गणा चापि कीर्तिता ।
अरतिश्चापि निरतिर्विरतिश्च समं त्रयम् ॥ १ ॥
अवतंसो वतंसस्स्यादुत्तंसः परिकीर्तितः ।
अलकं चालकःकेशैस्त्र्यलका श्रीदपत्तनम् ॥ २ ॥
अध्वनीनोऽप्यध्वगश्चाप्यध्वन्यश्च प्रकीर्तितः ।
भवेदाषाढ आशाढोप्यषाढक इति त्रयम् ॥ ३ ॥
आन्दोळिकास्यादंदोळोऽन्दोळिका च निगद्यते ।
उररीकृतमित्येतदूरीकृतमुरीकृतम् ॥ ४ ॥
(त्रिरूपकोशे क-ख-ग-च-ज-त-द-ध-प
उदंस्यादुदकं चापि दकं च परिकीर्तितं ।
भवेदेडुकमेडूकमैडुकं न्यस्तकीकसम् ॥ ५ ॥
कटीरश्च कटी चापि कटिश्चापि निगद्यते ।
कबरःकबरिश्चापि कबरी चापि कथ्यते ॥ ६ ॥
कर्पटश्च पटश्चापि पटी चापि प्रकीर्तिता ।
काडम्बश्च कडम्बश्च कलम्बश्च प्रकीर्तिता ॥ ७ ॥
कुटीरश्च कुटी चापि कुटिश्चापि निगद्यते ।
केशपक्षः केशपाशः केशहस्तोऽपि च स्मृतः ॥ ८ ॥
कंचुळीकः कंचुळिकः कञ्चुलूकः प्रकीर्तितः ।
करजश्च करञ्जश्च करंजक इति स्मृतः ॥ ९ ॥
कविलं कपिलं चापि कापिलं च समं स्मृतम् ।
कुपरः कूपरश्चैव कूर्परश्चापि कीर्तितः ॥ १० ॥
खुरळी स्यात्खुरळिका खुरळश्च प्रकथ्यते ।
गौधारश्चापि गौधेरो गौधेय इति कथ्यते ॥ ११ ॥
गीर्पतिर्गीष्पतिश्च स्याद्गीःपतिः परिकीर्तितः ।
चन्द्रिका चन्दिमा चापि चान्द्रीति परिकीर्तिता ॥ १२ ॥
चिलिचीमश्चिलीचीमस्तथा चिलिचिमोऽपि च ।
जनुदघ्नः जानुमात्रं जानुद्वयसमित्यपि ॥ १३ ॥
तूणस्तूणी च तूणीरस्त्रयी च त्रितयं त्रयंम् ।
तुरगोपि तुरङ्गश्च तुरङ्गम इतीरितः ॥ १४ ॥
तादृशश्चापि तादृक्च तादृक्षश्चाप्युदाहृतः ।
त्रिफला तृफला चापि त्रिफलं चापि कीर्तितम् ॥ १५ ॥
द्वयी द्वयं च द्वितयं दिशा दिग्दिश इत्यपि ।
देवकी दैवकी चापि द्वैकी च परिकीर्तिता ॥ १६ ॥
दुरितं च दुरीतं च दुरीतिश्च निगद्यते ।
समा दुत्तूर धुत्तूर धूत्तूरा कितवे स्मृताः ॥ १७ ॥
धारुणिर्धारुणी चापि धरणी च प्रकीर्तिता ।
नवं नव्यं नवीनं च नसा नासा च नासिका ॥ १८ ॥
निडालं च निटालं च निटिलं च प्रचक्षते ।
निपातश्चापि पातश्च निपतः परिकीर्तितः ॥ १९ ॥
नारिकेळो नाळिकेरो नाडिकेरश्च कथ्यते ।
पूः पुरी च पुरं चापि पाण्डुः पाण्डुरपाण्डरौ ॥ २० ॥
पर्षश्च परिषच्चापि परीषच्चापि गद्यते ।
पृथिविः पृथिवी च स्यत् पृथ्वी च परिकीर्तिता ॥ २१ ॥
पादुका पादुकं पादूरिति संज्ञात्रयं स्मृतम् ।
पारदा पारदं चापि पारतं च प्रकथ्यते ॥ २२ ॥
प्लवगश्च प्लवङ्गश्च प्लवङ्गम इति स्मृतः ।
२३ ॥
(त्रिरूपकोशे प-भ-म-र-ल-व-श-स-ह )
. पल्यायणं पल्ययणं पल्याणं च निगद्यते ॥
परिवेषः परीवेषः परिवेशः प्रकीर्तितः ।
पुरोगमः पुरोगामी पुरोग इति कथ्यते ॥ २४ ॥
पराभवः परीभवः परीभावश्च कथ्यते ।
भ्रमश्चापि भ्रमिश्चापि भ्रमीति परिकीर्तिता ॥ २५ ॥
भीरुको भीलुको भीरुः भिदिरं भिदुरं भिदुः ।
भ्रकुंसश्च भ्रूकुंसश्च भ्रूकुंसश्चेति कथ्यते ॥ २६ ॥
भुजगश्च भुजङ्गश्च भुजङ्गम इति स्मृतः ।
भामिनी भामिनिश्चापि भामा च परिकीर्तिता ॥ २७ ॥
मन्थो मन्थाश्च मन्थानः मुन्मुदाप्रमुदास्समाः ।
मार्ताण्डश्च मृताण्डश्च मार्तण्डश्च प्रकीर्तितः ॥ २८ ॥
मधूळिका मधूळिश्च मधु चेति प्रकीर्तितम् ।
रती रतं च सुरतं रथिको रथिरो रथी ॥ २९ ॥
राक्षा लाक्षा च रक्षा च रभटी चार्भटी भटी ।
लपश्च लापनं चापि लापनश्च निगद्यते ॥ ३० ॥
वाग्वाचा च वचश्च स्यात् वृत्तिर्वार्तं च वृत्तवत् ।
भवेद्विघ्नं च विघ्नश्च विघ्ना परिनिगद्यते ॥ ३१ ॥
भवेद्वृद्धिश्च वृद्धी च वार्धी चेति निगद्यते ।
वलग्नं चावलग्नं च लग्नं च परिकीर्तितम् ॥ ३२ ॥
विरिंचिश्च विरिंचश्च विरिञ्चन इति स्मृतः ।
विहगश्च विहङ्गश्च विहङ्गम इतीरितः ॥ ३३ ॥
वळक्षश्च वळाक्षश्च बलक्षश्च प्रकीर्तितः ।
वृषभश्च वृषश्चापि ऋषभश्च प्रकीर्तितः ॥ ३४ ॥
वाणिज्यं च वणिज्यं च वणिज्या चापि कीर्तिता ।
शुण्डश्शुण्डा च शुण्डारश्शरदश्शारदश्शरत् ॥ ३५ ॥
शर्करास्याच्छर्करिल श्शार्करः परिकीर्तितः ।
शकुला शकुलश्चापि शकुली च प्रकीर्तितः ॥ ३६ ॥
शुभदन्ती शुभदती सुदती च प्रकीर्तिता ।
शूरकल्पश्शूरदेश्य श्शूरदेशीय इत्यपि ॥ ३७ ॥
सदृक्सदृक्षस्सदृशस्सुषीरं सुषिरं सुषिः ।
स्वप्नश्च स्वपनं च स्यात्स्वापश्चापि प्रकीर्तितः ॥ ३८ ॥
सलीलं सलिलं चापि सरिरं चापि कथ्यते ।
सिन्धुकस्सिन्धुवारश्च सिन्धुवारक इत्यपि ॥ ३९ ॥
स्फोरणं स्फोरणा स्फोरः संधासन्धानसन्धयः ।
भवेद्धर्म्यश्च हर्म्यञ्च तथा हर्मोऽपि च स्मृतः ॥ ४० ॥
(इति त्रिरूपपद्धतिस्समाप्ता)

चतूरूपकोशः

अथ चतूरूपकोशः

श्रीहर्षकृतः——– चतूरूपे —अ-क-ग-च-ज-झ-त-द-ध-न-प-ब-भ

अग्रमग्र्यं तथाग्रीयमग्रियं च प्रचक्षते ।
अङ्कूरमङ्कुरं च स्यादङ्कुरोङ्कूर इत्यपि ॥ १ ॥
अनूक्षणं नूक्षणं चाप्यनुक्षणमवक्षणम् ।
अच्छभल्लश्च भल्लश्च भल्लूकश्चापि भल्लुकः ॥ २ ॥
अवग्राहोऽवग्रहश्च वग्राहोवग्रहोपि च ।
कन्तुकं कन्दुकं चैव गन्दुकं गेन्दुकं तथा ॥ ३ ॥
कौतुकं कुतुकं च स्यात्कौतूहलकुतूहले ।
गुच्छोगुञ्छोगुळुच्छश्च गुळश्च परिकीर्तितः ॥ ४ ॥
गोशीर्षं गोशिरश्चैव गावं गोशीर्षिकापि च ।
चन्द्रमाश्चन्दिरश्चन्द्र-मसश्चन्द्रश्च कीर्तितः ॥ ५ ॥
चन्द्रभागा चान्द्रभागा चन्द्रभागी च सम्मता ।
चान्द्रभागी च सैवोक्ता भवेदेवं चतुर्विधम् ॥ ६ ॥
चिवरं चीवरं चीरी चवरः परिकथ्यते ।
जनिश्च जन्म जनुषी जननं चेति कथ्यते ॥ ७ ॥
जागरो जागरा जागर्या जागरणमित्यपि ।
जङ्घारिका जङ्घरिका जङ्घा जङ्घिक इत्यपि ॥ ८ ॥
जीवनीया तथा जीवा जीवन्ती जीवनीत्यपि ।
झारीझरीझरश्चापि झरिश्च परिकीर्तितः ॥ ९ ॥
तमश्च तमसं चापि तामसं च तमिस्समाः ।
तटाकस्तटकश्च स्यात्तडागस्तडगोपि च ॥ १० ॥
तुन्दी च तुन्दिलश्चापि तुन्दिरस्तुन्दिभस्समाः ।
द्रेक्कं द्रेक्काणदृक्काणौ भवेयुस्ते दृकाणवत् ॥ ११ ॥
दूषिकायां दूषिका च दूषीदूषश्च कथ्यते ।
द्रामिडो द्रमिडश्चापि द्रविडो द्राविडस्तथा ॥ १२ ॥
धनुर्धनुश्च धनुषो धनूश्चापि प्रकीर्तितः ।
नाळा नाळी च नाडी च नाळञ्च परिकीर्तितम् ॥ १३ ॥
निचोळश्चापि निचुळः चोळश्चोळी च कीर्तिता ।
नखरश्च नखश्च स्यान्नखरं च नखं तथा ॥ १४ ॥
निष्कूहो निष्कुहश्चापि निष्कूटो निष्कुटोपि च ।
नळिनी नळिनं चापि नळिका च नळं तथा ॥ १५ ॥
पनितं पणितं च स्यात्पनायितपणायिते ।
बाह्लीको बाह्लिकश्च स्याद्बाह्लीकमपि बाह्लिकम् ॥ १६ ॥
भावुकं भवुकं चापि भविकं भव्यमित्यपि ।
भ्रूकुटिर्भ्रुकुटिश्चापि भ्रुकुटी भ्रकुटिस्तथा ॥ १७ ॥
चतूरूपे——म-य-र-व-श-ष-ह———–यथा—- १८. मरुतश्च मरुच्चापि मरुत्वान्मारुतस्तथा ।
मकुटं मकुटी च स्यान्मुकुटी मुकुटस्तथा ॥
मसूरा मसुरा चापि मसूरी मसुरीति च ।
युगळी युगळं युग्मं युगं च परिकीर्तितम् ॥ १९ ॥
रोहिणी लोहिनी च स्याद्रोहिता लोहितापि च ।
विसृतं विस्तृतं चापि विततं ततमित्यपि ॥ २० ॥
विडूरजं च वैडूर्यं वैदूर्यं च विदूरजं ।
वाराणसी वारणसी वारणासी वराणसी ॥ २१ ॥
शललं शलली चैव शलं शैलं च लोमनि ।
शय्या च शयनीयञ्च शयनञ्च शयस्तथा ॥ २२ ॥
सरयूश्शरयूश्चापि सरयुश्शरयुस्तथा ।
हालाहलं हलहलं हलिहालं हलाहलम् ॥ २३ ॥
इति चतूरूपपद्धतिः समाप्ता—–

पञ्चरूपपद्धतिः

अथ पञ्चरूपपद्धतिः——– 
कण्डूयनं च कण्डूया कण्डूः कण्डूति कण्डुती ।
किसालयं किसलयं किसालं किसलं किसम् ॥ १ ॥
कुवालयं कुवलयं कुवालं कुवलं कुवम् ।
धनिर्धन्याकधान्याके धान्यं धान्येयकं तथा ॥ २ ॥
पत्रा पत्री पत्रिका च पत्रकं पत्रमुच्यते ।
मारुषो मरुषो मर्षो मारुषं मरुषं तथा ॥ ३ ॥
लोलुपो लोलुभो लोलो लम्पटो लालसोपि च ।
शेषश्शेषं च शिष्टञ्च शेषितश्चैव शेषिकः ॥ ४ ॥
शिवालं शैवलं शैवालं च शैवालशैवलौ ।
हसश्च हासिका हासो हसनं हास्यमित्यपि ॥ ५ ॥
इति पञ्चरूपपद्धतिस्समाप्ता ।

इत्थं सत्कविराजराजिमकुटालङ्कारहीरायित श्रीहीरात्मभवेन नैषधमहाकाव्योज्ज्वलत्कीर्तिना ।

उद्वृत्तप्रतिवादिमस्तकतटीविन्यस्तवामाङ्घ्रिणा श्रीहर्षेण कृतं चिरं विजयतां श्रीकोशरत्नं महत् ॥ (कोशश्चायं समाप्तः)
श्रीहर्षसूरीरितनैकरूपकोशामरद्रुः कविलालनीयः ।

जागर्ति यस्यैष मनस्यमुष्यशब्दप्रयोगादिरनर्गळस्स्यात्