;METADATA
;title{कल्पद्रुकोशः}
;author{केशव}
;bookFullName{Kalpadrukośa of Keśava}
;bookSeriesDetails{Gaekwad's Oriental Series No. XLII}
;editor{Rāmāvatāra Śarmā}
;editorQualifications{M.A., Sāhityācāryya, Professor of Sanskrit, Patna College, Patna}
;publisher{Published on behalf of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda by Benoytosh Bhattacharyya -- at the Oriental Institute, Baroda --}
;pressDetails{Printed by K. Mittra, at The Indian Press Ltd., Allahabad}
;publicationYear{1928 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{KDKS}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Google OCR for providing us raw OCR data to work with. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to type and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{syno}
;pagenum{true}
;linenum{}
;chapterArrangements{kanda holds varga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{varga}
;newLineNumbersAtChangeOf{}
;version0.0.1{19 June 2019}
;version0.0.2{19 June 2019}
;version0.0.3{08 June 2020}
;version0.0.4{08 June 2020}
;version0.1.0{08 June 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;c{On page 149, verse numbers 145 and 146 are duplicated. They are numbered consecutively. Therefore, the next verse numbers do not match.}
;p{0001}
;c{केशवकृतः कल्पद्रुकोशः}
;k{भूमिस्कन्धः}
गुरुं श्रीदक्षिणामूर्तिं विभुं विश्वेश्वरं परम् ।
सर्वज्ञं तमनाद्यन्तं रात्रिंदिवमुपास्महे ॥ १ ॥
कात्यवाचस्पतिव्याडिभागुर्यमरमङ्गलाः ।
साहसाङ्कमहेशाद्या विजयन्ते जिनान्तिमाः ॥ २ ॥
समालोक्य मतान्येषां कल्पद्रुरखिलार्थदः ।
क्रियते केशवेनायं नामप्रकृतिबोधनः ॥ ३ ॥
रूपोक्त्या साहचर्याद्वा विशेषविधितः क्वचित् ।
स्त्रीपुंक्लीबप्रकृतयो ज्ञेयास्तत्र स्त्रियां स्त्रियि ॥ ४ ॥
स्त्री पुंसि ना नरि पुमान् पुं क्लीबे षण्नपुंसकम् ।
युग्मे द्वयोस्त्रिप्रकृतौ त्रिषु, शेषार्थवाचकम् ॥ ५ ॥
निषेधेत्वादिमग्राहि स्वार्थानामन्तगामिनाम् ।
अथारम्भेथ पर्यायपरिवृत्तिप्रसङ्गतः ॥ ६ ॥
प्रत्ययार्थैः प्रकृतयस्तदुत्पत्तिप्रसङ्गतः ।
पर्यायिपदमारभ्य ज्ञेयं नामात्र सर्वतः ॥ ७ ॥
समस्तपदपर्यायपरिवर्त्तनमत्र तु ।
आलंकारिकसिद्धान्तासह्यत्वेऽपि विलोक्यताम् ॥ ८ ॥
;p{0002}
येषां नातिप्रसिद्धानां शब्दानामिह संग्रहः ।
तेषां महाकविग्रन्थैः संवादोऽनुविधीयताम् ॥ ९ ॥
;v{अङ्कुरोद्गमः}
विनायकः पृश्निशृङ्गो गस्त्रिधातुश्च तुन्दिलः ।
द्वैमातुरः स्याद्धेरम्बो विघ्नो लम्बोदरार्थकः ॥ १० ॥
एकार्थद्रदपर्याय ईशार्थो गणविघ्नयोः ।
मूषवाहनपर्यायो हस्तिनोर्थान्मुखार्थकः ॥ ११ ॥
अपि वल्लभपर्यायः सिन्दूरमोदकार्थयोः ।
वक्रपर्यायशुण्डार्थः षण्मुखार्थाग्रजार्थकः ॥ १२ ॥
वक्रार्थात्पादभुजयोः पर्यायश्च सदामदः ।
शिवपर्यायपुत्रार्थश्चतुःपञ्चभुजार्थकः ॥ १३ ॥
स्त्रियां गौर्धरणी धात्री भूर्धरेडावनी स्थिरा ।
धरित्री भूतधात्र्युर्वी क्ष्मावनिर्ज्या मही क्षमा ॥ १४ ॥
धारणी काश्यपीरा कुर्मेदिनी वसुधा पुनः ।
रत्नपर्यायगर्भार्थाऽचलानन्तापि च क्षितिः ॥ १५ ॥
विश्वंभराद्या जगती गोत्रा पृथ्वीरसा पुनः ।
क्षोणी सर्वंसहा क्षोणिः कुम्भिन्यपि च निर्ऋतिः ॥ १६ ॥
वसुन्धरा वसुमती ग्मा ज्या भूमिश्च माधवी ।
स्त्रियां पूषा क्रोडकान्ता पृथिवी महिरित्यपि ॥ १७ ॥
;p{0003}
सहाऽदितिर्निश्चला स्याद्बीजपर्यायसूरपि ।
अब्धिपर्यायवस्त्रार्था श्यामा भूतार्थमातृका ॥ १८ ॥
भूरलिङ्गं च पृथिवी भूमी स्याद्वसुधारिणी ।
शैलाधारा गन्धमाता सुधा विश्वा च गह्वरी ॥ १९ ॥
स्यादिला पर्वतार्थेभ्यः कीलार्था गातुरित्यपि ।
उर्वरा सर्वसस्याढ्या मृदा मृन्मृत्तिका समा ॥ २० ॥
मृत्स्ना मृत्सा प्रशस्ता स्यात्पुंस्युषः क्षारमृत्तिका ।
स्त्र्युषाप्यथ भुवः सान्तमव्ययं द्योदिवौ स्त्रियौ ॥ २१ ॥
पुंस्याकाशः क्लीबपुंसोर्विहायाः षण्नभोम्बरम् ।
पुष्करं व्योम गगनमनन्तं खं दिवं वियत् ॥ २२ ॥
अन्तरिक्षं चान्तरीक्षं स्याद्विष्ण्वर्थपदार्थकम् ।
देवपक्षीषुवाय्वर्कचन्द्रनक्षत्रयोगिनाम् ॥ २३ ॥
पर्यायान्मार्गपर्यायि दिगवस्थानमित्यपि ।
सुरपर्यायलोकार्थो नाकः स्वर्गः स्वरव्ययम् ॥ २४ ॥
देवपर्यायसद्मार्थं द्योदिवौ द्वे स्त्रियाविमे ।
त्रिदिवोऽपि च मेर्वर्थाच्छृङ्गार्थं षण्त्रिविष्टपम् ॥ २५ ॥
स्त्रियां बृहत्यौ रोदस्यौ बृहती रोदसी च ते ।
घृतवत्यौ च रोधस्यावपारे रोधसी अपि ॥ २६ ॥
;p{0004}
द्यावाभूमी घृतवती द्यावापृथिवी इत्यपि ।
दिवस्पृथिव्यौ च द्यावापृथिव्यावेकवाक्यतः ॥ २७ ॥
स्यात्स्त्रियां जगती क्लीबे जगद्विष्टपपिष्टपौ ।
अस्त्रियौ भुवनं क्लीबे लोकः स्यात्पुंसि चाप्यथ ॥ २८ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते भूमिस्कन्धे शुभोत्तरे ।
इत्ययं प्रथमो वृत्तः कल्पद्रोरङ्कुरोद्गमः ॥ २९ ॥
;c{इति भूर्भुवःस्वरङ्कुरोद्भेदः ।}
;v{देशप्रकाण्डः}
नीवृज्जनपदो जानपदश्च विषयः पुमान् ।
देशः प्रदेशोस्त्री राष्ट्रं स्थितिश्चावकाशकः ॥ १ ॥
पदोपर्वतने स्थानं षण्णयं त्रिविधः क्रमात् ।
नानाद्रुमलतावीरुन्निर्झरप्रान्तशीतलैः ॥ २ ॥
सुमृगैः कुरराद्यैश्च पक्षिव्रातसमन्वितैः ।
वनैर्व्याप्तं ताम्रभुवं सस्यैर्व्रीहियवादिभिः ॥ ३ ॥
क्लीबेऽनूपं पुंसि कच्छः स्यादथास्य विपर्यये ।
नवैरल्पतृणैर्व्याप्ता धूसरा भूः फलाधिका ॥ ४ ॥
यत्र प्रदीप्तार्ककरैर्गावोजाभूरिदुग्धदाः ।
नीरुजः प्राणिनः कूपजलपाजाङ्गलः स च ॥ ५ ॥
;p{0005}
यत्र युक्तं द्वयोर्लक्ष्म गोधूमचणकावृतम् ।
यावनालामाषयवैर्व्याप्तं साधारणं त्रिषु ॥ ६ ॥
देशः प्राग्दक्षिणः प्राच्य उदीच्यः पश्चिमोत्तरः ।
हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत्प्राग्विनशनादपि ॥ ७ ॥
प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः स मध्यमः ।
प्रत्यन्तोनार्यदेशः स्यान्मध्यं विन्ध्यहिमागयोः ॥ ८ ॥
पूर्वपाश्चात्ययोरब्ध्योर्नदी यावच्छरावती ।
आर्यपर्यायतः स्थानमावर्त्तमपि वाच्यवत् ॥ ९ ॥
स्त्रियामाचारवेदी स्यात्सर्वधर्मपुरस्कृतम् ।
गङ्गायमुनयोर्मध्यमन्तर्वेदिः शमस्थली ॥ १० ॥
ब्रह्मावर्त्तः सरस्वत्या दृषद्वत्याश्च मध्यभूः ।
ब्रह्मवेदिः कुरुक्षेत्रं पञ्चरामह्रदान्तरा ॥ ११ ॥
धर्मक्षेत्रं विशसनं कुरुजाङ्गलमित्यपि ।
पाण्डूदकृष्णतोभूमः पाण्डूदकृष्णभूमिके ॥ १२ ॥
कुमुद्वान्कुमुदप्रायो वेतस्वान्बहुवेतसः ।
नडकीयो नडप्रायः स्यान्नड्वान्नड्वलश्च सः ॥ १३ ॥
शाद्वलः शादहरितः सजम्बालोऽतिपङ्किलः ।
अपि नद्यम्बुवृष्ट्यम्बुसंपन्नव्रीहिपालितः ॥ १४ ॥
;p{0006}
नदीदेवार्थयोर्मातृकार्थकः स्यादनुक्रमात् ।
नदीवृष्ट्यम्बुजैः सस्यैर्युक्तो द्वैमातृकश्च सः ॥ १५ ॥
ऊषरस्तूषवानूषो ह्रस्वादिरपि कीर्तितः ।
स्त्री शर्करा तु वा भूम्नि देशे शार्करिलस्त्रिषु ॥ १६ ॥
शार्करः शर्करावांश्च देशे चान्यत्र च त्रिषु ।
सिकता स्त्री बहुत्वे वा देशे सिकतिलस्त्रिषु ॥ १७ ॥
सैकतः सिकतावांश्च देशे चान्यत्र च त्रिषु ।
स्त्रियां वा भूम्नि सिकता वालुका वालिकापि च ॥ १८ ॥
पाण्डुभूमप्रभृतयश्चान्यलिङ्गाः स्थली न ना ।
सुराज्ञि देशे राजन्वान् कुराजनि तु राजवान् ॥ १९ ॥
कुमुद्वदाद्यास्त्रिष्वेत इतः पुंभूम्नि चैकवत् ।
स्याद्वह्लिकस्तु वह्लीको वाह्लीको वाह्लिकोपि च ॥ २० ॥
चोलश्चोडोथ यवनो जवनः पारसीककः ।
स च पारसिकोपि स्यात् वानायुस्तु वनावुकः ॥ २१ ॥
दरत्स्त्रियां च दरदा कन्यकुब्जः कुशस्थलम् ।
कन्याकुब्जः कान्यकुब्जः कोशलः कोसलोपि च ॥ २२ ॥
तीरभुक्तिस्तीरभुक्तो विदेहो मिथिलः समाः ।
चेदिश्चैद्यो डहालस्तु डाहालो डाहलश्च सः ॥ २३ ॥
;p{0007}
देशे तु पुंसि काशिः स्याद्वाराणसवराणसौ ।
शुक्तिकः सुक्तिकस्तुल्यौ समौ कौंकणकोंकणौ ॥ २४ ॥
कंपिल्लोऽपि च कांपिल्लः कांपिल्ल्योपि निगद्यते ।
अपि कौंपिल्लकौंपिल्ल्यौ कामरूपस्तु कामरूः॥ २५॥
श्रीहट्टो हरिकेलिः स्याच्छ्रीहटोपि क्वचिद्भवेत् ।
ब्राह्मं क्षात्रं च वैशेयं शौद्रं क्षेत्रं चतुर्विधम् ॥ २६ ॥
क्षेत्रं ब्राह्मं जलकुशमृगपक्षिगणावृतम् ।
सद्वृक्षैः फलदैर्युक्तं श्वेतमृद्वैधमित्यथ ॥ २७ ॥
क्षात्रं क्रूरमृगव्यालघोरघोषिगणावृतम् ।
आरक्तभूमिकं वृक्षैः कण्टकाढ्यैर्विराजितम् ॥ २८ ॥
तच्छातक्रतवं चाथ वैशेयं तु निधानवत् ।
सिद्धकिन्नरगन्धर्वदैवतौघविराजितम् ॥ २९ ॥
कौबेरं पीतमृत्कं तदथ शौद्रं तु कृष्णमृत् ।
सर्वकर्षुकलोहानां कर्षकं बहुसस्यदम् ॥ ३० ॥
क्रूराक्रूरमृगोपेतं वर्वूरखदिरावृतम् ।
तद्भौमं स्यादथ क्षेत्रे तत्तद्वस्तूद्भवोचिते ॥ ३१ ॥
यव्यं यवक्यं यावेयं षाष्टिकं व्रैहिकं च तत् ।
व्रैहेयमाणवीनं स्यादाणवं शाकशाकटम् ॥ ३२ ॥
;p{0008}
शाकशाकटिनं तिल्यं तैलीनं माष्यमित्यपि ।
माषीनमुम्यमौमीनमौमं मौद्गीनमित्यपि ॥ ३३ ॥
मौद्गं भङ्ग्यं च भाङ्गीनं भाङ्गं स्यात्कोद्रवीणकम् ।
बीजाकृतं तूप्तकृष्टं सीतं हल्यं हले कृतम् ॥ ३४ ॥
त्रिगुणाकृतं त्रिहल्यं त्रिसीत्यं द्विगुणाकृतम् ।
द्विहल्यं चैकहल्यादि ज्ञेयं शम्बाकृतं च तत् ॥ ३५ ॥
द्रोणकाढकवापादौ द्रौणिकाढकिकादिकम् ।
खारीवापे तु खारीकमस्त्रियां वप्र इत्यपि ॥ ३६ ॥
केदारश्च पुनर्वाट एषां कैदारिकं गणे ।
एषूद्भूतं वस्तुजातं त्रिषु स्यादकृते खिलम् ॥ ३७ ॥
तथा चाप्रहतं क्लीबे मरुर्धन्वानुभौ नरि ।
गोष्ठं गोस्थानकं क्लीबे गौष्ठीनं भूतपूर्वकम् ॥ ३८ ॥
तदाशितंगवीनं स्याद्गावो यत्राशिताः पुरा ।
कल्पद्रौ केशवकृते भूमिस्कन्धप्ररोहके ।
देशप्रकाण्डः प्रथमः साङ्गोयं सिद्धिमागतः ॥ ३९ ॥
;c{इति देशप्रकाण्डः}
;v{पूःप्रकाण्डः}
क्लीबेतिलम्बे स्थानीयं मुद्रङ्गो विवशः पुमान् ।
नमं है(८५०)र्ग्रामभिर्द्रोणमुखं कर्वटाखर्वटौ ॥ १ ॥
;p{0009}
अस्त्रियां नर्मघै(४५०)श्चापि नर्मखैः(२५०) पुरमस्त्रियाम् ।
तदर्द्धमस्त्रियां खेटस्तस्यार्द्धं पत्तनोऽस्त्रियाम् ॥ २ ॥
तदर्द्धं निगमः पुंसि तदर्द्धं तु निवेशनम् ।
स्त्रियां पुरीपूःपुरयः पुरं वा नगरं च वा ॥ ३ ॥
वा मन्दिरं पत्तनं स्यात्पट्टनं कटकोऽस्त्रियाम् ।
स्यादभिष्यन्दिवमनमुपपर्यायतः पुरम् ॥ ४ ॥
शाखानगरपर्यायं ग्रामः कर्षुकवासभूः ।
अथासंनिपर्युपेभ्यः परः स्याद्वसथः पुमान् ॥ ५ ॥
जन्यं तु ग्रामपर्यायमुखपर्यायमित्यपि ।
पाटकस्तु तद्बहिः स्यादाघाटस्तु घटोवधिः ॥ ६ ॥
अन्तोवसानं स्त्री सीमा मर्यादापि च सीमनि ।
ग्रामसीमा तूपशल्यं ना कठः कण्ठकश्च सः ॥ ७ ॥
पुंसि क्लीबे तु मालः स्याद् ग्रामग्रामान्तराटवी ।
पर्यन्तभूः परिसरः स्यात्कर्मान्तस्तु कर्मभूः ॥ ८ ॥
आभीरपल्ली घोषः स्याद्ध्रजोनीशोवनान्तरा ।
वाटोल्पके तु पल्ली स्त्री पल्लिरप्यथ न स्त्रियाम् ॥ ९ ॥
पक्वणः शबरावासे वेश्याजनसमाश्रये ।
वेशः पुंसि स्त्रियां वेश्याप्यथ पुंसि द्विजन्मनाम् ॥ १० ॥
;p{0010}
अग्रहारोप्यथ ग्रामेल्पके ग्रामटिका स्त्रियाम् ।
एको ग्रामपतिर्यत्र सभृत्यपरिचारकः ॥ ११ ॥
कुटिका सैकभोगोऽसावप्यथो विपणिः स्त्रियाम् ।
पण्यवीथी च वीथ्यर्था चतुर्हट्टश्च न स्त्रियाम् ॥ १२ ॥
शूद्रस्य शासनं कॢप्तकीला पट्टोलिकापि च ।
शासनं नैव कस्यापि पांसुकीलाथ पूर्गणः ॥ १३ ॥
गजाह्वयं हस्तिपुरं गजाह्वं गजसाह्वयम् ।
हस्तिनं हास्तिनपुरं हस्तिनापुरमित्यपि ॥ १४ ॥
एकचक्रं हरिगृहं शंभुपर्यायवार्त्तनिः ।
शाकेतं चापि साकेतमयोध्योत्तरकोशला ॥ १५ ॥
कोशलाथो कन्यकन्या-कान्येभ्यः कुब्जमित्यपि ।
महोदयं गाधिपुरं कौशं द्वारवतीत्यपि ॥ १६ ॥
द्वारावती द्वारकापि द्वारिका च कुशस्थली ॥ १७ ॥
वनमालिन्यथो पुष्पपुरं पाटलिपुत्रकम् ।
विदेहा मिथिला तुल्ये वेदिपर्यायपूरथ ॥ १८ ॥
त्रिपुरी चेदिनगरी कौशाम्बी वत्सपत्तनम् ।
प्राजापत्यः प्रयागः स्यादग्निहोत्रगृहार्थकम् ॥ १९ ॥
मथुरा तु मधूपघ्नं मधुरा शिवपूरथ ।
पुरीश्रेष्ठा तीर्थराजी जित्वरी च तपःस्थली ॥ २० ॥
;p{0011}
काशी वाराणसी काशिर्वरणासी वराणसी ।
महाश्मशानमानन्दवनं क्लीबेऽविमुक्तकम् ॥ २१ ॥
शिवपर्यायलिङ्गार्थमथ स्यादुज्जयन्यपि ।
विशालोज्जयिनी पुष्पकरण्डिन्यप्यवन्तिका ॥ २२ ॥
तदुद्यानं समाख्यातं क्लीबे पुष्पकरण्डकम् ।
देवीकोट्टो वाणपुरं कोटीवर्षमुमावनम् ॥ २३ ॥
स्याच्छोणितपुरं चाथ चमत्कारपुरार्थकम् ।
नगरं वृद्धनगरमथ सिद्धपुरं पुनः ॥ २४ ॥
सारस्वतं हैहयपूर्माहिष्मत्यपि चेष्यते ।
इन्दुपर्यायतः प्रस्थं योगिनीतः पुरार्थकम् ॥ २५ ॥
पुरी नलस्य निषधा गयराजर्षिपूर्गया ।
पितृतीर्थं राजगृहं जरासन्धपुरं हि तत् ॥ २६ ॥
चम्पा तु मालिनी कर्णलोमपादपुरीत्यपि ॥ २७ ॥
स्त्रियां क्लीबे तामलिप्तं दामलिप्तं तमालिनी ।
वेलाकूलं स्तम्बपुरं विष्णुपर्यायपूरपि ॥ २८ ॥
अथ वैदर्भपर्यायं कुण्डिनं कुण्डिनापुरम् ।
रथ्या प्रतोली विशिखा नगराभ्यन्तरायनम् ॥ २९ ॥
कोटो वप्रोऽस्त्रियां सालः प्राकारो वरणः पुमान् ।
अस्त्री दुर्गोक्षणं क्लीबे पुनरावेष्टकः पुमान् ॥ ३० ॥
;p{0012}
कम्पावारोपि तद्वत्स्युस्तस्य भेदा अनेकशः ।
प्राकाराग्रं कपिकोटक्रमेभ्यः शिरसोर्थकम् ॥ ३१ ॥
प्राकारभित्तिमूले स्यात् स्त्रियां नेमिरतः पुनः ।
प्राचीनं परिवारः स्याद्गमादौ प्रान्ततो वृतिः ॥ ३२ ॥
कुड्यमस्त्री स्त्रियां भित्तिः करभः पुंस्यथास्त्रियाम् ।
यदन्तर्न्यस्तमृतकदेहं प्रायोर्द्धकुड्यकम् ॥ ३३ ॥
एडूकमेडुकं न स्त्री स्यातामथ निवेशनम् ।
सदनं सादनं वेश्म भवनं मन्दिरं विटम् ॥ ३४ ॥
निशान्तं धाम शरणं कुलं गेहं निकेतनम् ।
अगारं चोदवसितमागारं चाधिवासनम् ॥ ३५ ॥
शिविरं विशयं पस्त्यमोको वस्त्यमिमानि षण् ।
शाला सभा च वसतिर्वसती च स्त्रियामिमाः ॥ ३६ ॥
गृहं निकेतं निलयमालयं पुन्नपुंसकम् ।
द्वयोः कुटी कुटीरो ना वेश आवसथः क्षयः ॥ ३७ ॥
अध्यानिसंभ्यो वासः स्याद्विश्रामोवसथाश्रयौ ।
आवसथ्योऽपि संस्त्यायो गृहाः पुंसि च भूम्न्यपि ॥ ३८ ॥
अलिन्दभेदैरेवं स्युर्गृहभेदाश्च षोडश ।
ध्रुवं हीनमलिन्देन धन्यं स्यात्प्रागलिन्दकम् ॥ ३९ ॥
;p{0013}
जयं स्याद्दक्षिणालिन्दमथालिन्दद्वयान्विते ।
पूर्वदक्षिणतो नन्दं कान्तं पश्चिमपूर्वतः ॥ ४० ॥
मनोरमं च तत्प्रत्यग्दक्षिणालिन्दमुत्तमम् ।
क्रूरं पूर्वोत्तरालिन्दं दक्षिणोदक् सुपक्षकम् ॥ ४१ ॥
उदक् पश्चिमगालिन्दं क्षयं चाथ त्र्यलिन्दके ।
उत्तरालिन्दशून्यं च सुमुखं परिकीर्तितम् ॥ ४२ ॥
पश्चिमालिन्दशून्येऽपि धनदं दक्षिणा हि च ।
अलिन्दहीनमानन्दं पूर्वालिन्दविवर्जितम् ॥ ४३ ॥
विपुलं सर्वतोलिन्दसंयुक्तं विजयं मतम् ।
हीनस्तम्भमलिन्दं स्याच्छाला स्तम्भैः समावृता ॥ ४४ ॥
प्रघानः प्रघनस्तुल्यौ प्रघाणः प्रघणः स च ।
संजवनं संयमनं चतुःशालं स्त्रियां च षण् ॥ ४५ ॥
अस्त्रियामुटजः पर्णोटजोप्यथ नपुंसके ।
चैत्यमायतनं देवपर्यायेभ्यो गृहार्थकम् ॥ ४६ ॥
प्रासादः पुंस्यथाढ्यस्य गृहे हर्म्यं नपुंसकम् ।
हस्तिशाला तु चतुरं वाजिनां मन्दुरानना ॥ ४७ ॥
गवां संदानिनी चाथावेशनं शिल्पिनां च षण् ।
स्यान्मार्गे जलपानस्य प्रपा सत्री प्रतिश्रयः ॥ ४८ ॥
;p{0014}
संन्यासिनां च च्छात्राणां निलये स्यान्मठोऽस्त्रियाम् ।
चित्रशाला जालिनी स्यादथ तैलार्थशालिका ॥ ४९ ॥
यन्त्रसद्मार्थकं तन्तुवायशाला तु गर्त्तकी ।
कुशाला पक्षिशालायां शिल्पा खरकुटीत्यपि ॥ ५० ॥
उपनी नापितगृहमास्थानं गृहभद्रकम् ।
कुम्भकारस्य शाला तु बुधैः पाकपुटीरिता ॥ ५१ ॥
खलूरिका तु मल्लानां श्रमस्य स्थानभूरथ ।
आथर्वणं शान्तिगृहं शान्तीगृहकमित्यपि ॥ ५२ ॥
कुट्टिमोऽस्त्री निबद्धा भूश्चन्द्रशाला शिरोगृहम् ।
भाण्डागारे कोशकोषावस्त्रियां गञ्ज इत्यपि ॥ ५३ ॥
सुरागृहे स्त्रियां गञ्जा गुञ्जाथो सूतिकागृहम् ।
अरिष्टं सूतकगृहं वेशो वेश्यागृहे पुमान् ॥ ५४ ॥
वेश्यमप्यथ संधानी स्यात्स्त्रियां कुप्यशालिका ।
भौरिकी नैष्किकी टङ्कशाला लक्ष्मीगृहार्थकम् ॥ ५५ ॥
अस्त्री महानसं पाकशाला रसवती स्त्रियाम् ।
लेख्यस्थानं ग्रन्थकुटी कारा स्याद्वन्दिशालिका ॥ ५६ ॥
स्याद्भोगगर्भवासार्थाद्गृहपर्यायमित्यपि ।
पुंसि क्लीबेऽपवरकं शयनादास्पदार्थकम् ॥ ५७ ॥
;p{0015}
निशागृहं तु गोजारिः स्त्रियां गुप्तगृहं च तत् ।
वारित्रापि च कारावी भ्रमजङ्गमतः कुटी ॥ ५८ ॥
मूर्द्धखोलं खपरिका क्लीबे पत्रपिशाचिका ।
कायमानं ननोशीरसुगन्धतृणनिर्मितम् ॥ ५९ ॥
स्यादस्त्रियां वास्तुगृहं गृहपोतक इत्यपि ।
क्लीबे वधूटी शयनं वातायनं गवाक्षकः ॥ ६० ॥
गृहाक्षो मण्डपोऽस्त्री स्याज्जनपर्यायसंश्रयः ।
बहुमानुषसंकीर्णं निर्मुटं च करार्गलम् ॥ ६१ ॥
हर्म्यादि धनिनां वासः प्रासादस्तु प्रसादवत् ।
देवभूमीशपर्यायात्सद्मार्थोथोपकारिका ॥ ६२ ॥
उपकार्याथ सौधोऽस्त्री सद्म धामापि राजतः ।
चन्द्रशाला तु वलभिर्वलभी चन्द्रशालिका ॥ ६३ ॥
वडभिर्वडभी चूडा चूला च स्युस्स्त्रियामिमाः ।
विमानमथ तद्भेदास्तत्र विच्छन्दकोऽस्त्रियाम् ॥ ६४ ॥
विच्छर्दकोऽपि वा क्लीबे नन्दावर्त्तश्च न स्त्रियाम् ।
नन्द्यावर्त्तोऽपि वा क्लीबे सर्वतोभद्र इत्यपि ॥ ६५ ॥
वा पुंसि वर्द्धमानोऽस्त्री रुचकस्वस्तिकौ समौ ।
सिंहार्थाद्द्वारपर्यायं तत्रैव स्यात्प्रवेशनम् ॥ ६६ ॥
;p{0016}
स्त्र्यगारं भूभुजामन्तःपुरं स्यादवरोधनम् ।
अवरोधोऽपि शुद्धान्तर्नना स्थानं च भद्रकम् ॥ ६७ ॥
जिनस्थाने चैत्यमस्त्री विहारोऽसावपाश्रयः ।
मत्तालम्बश्चपग्रीवो न स्त्रियां मत्तवारणम् ॥ ६८ ॥
समुद्रपर्यायगृहं जलयन्त्रनिकेतनम् ।
शिवस्य वृषमण्डप्यां बुधैर्गोपुटिकं स्मृतम् ॥ ६९ ॥
स्थूणास्तम्भः पुमान्नासादारु द्वारोपरि स्थितम् ।
क्षौमं वा पुंसि चाट्टालो गृहस्योपरिभूमिकम् ॥ ७० ॥
यद्वेश्माथावग्रहर्णा देहल्युम्बर इत्यपि ।
उदुम्बरश्चाथ शिली शिला चापि शिलिः पुनः ॥ ७१ ॥
अधस्ताद्दारुणि शिला सैव स्याद्द्वारपिण्डिका ।
प्रच्छन्नमन्तर्द्वारं स्यात्पक्षद्वारं तु पक्षकः ॥ ७२ ॥
वलीकमस्त्रियां क्लीबे नीब्रं नीध्रं च नीद्रकम् ।
पटलान्तेथ तत्प्रान्त इन्द्रकोशस्तमङ्गकः ॥ ७३ ॥
पुंसिच्छदिः स्त्री पटलं त्रिषु स्याद्वलभी स्त्रियाम् ।
गोपानसी स्यादाधारच्छादने वक्रदारुणि ॥ ७४ ॥
प्रासादमण्डपे चूडा दन्तास्ते नागदन्तकाः ।
मत्तवारणमिच्छन्ति प्रग्रीवं पुंनपुंसकम् ॥ ७५ ॥
;p{0017}
स्त्रियां कपोतपाली स्याद्विटङ्कं पुंनपुंसकम् ।
स्त्री द्वार्द्वारं प्रतीहारः स्याद्वितर्दिस्तु वेदिका ॥ ७६ ॥
वातर्द्दिश्चापि वातर्द्दी विज्ञेयाः स्युः स्त्रियामिमाः ।
तोरणोऽस्त्री बहिर्द्वारं पुरद्वारं तु गोपुरम् ॥ ७७ ॥
तिर्यगायतवंशादि श्लक्ष्णेषीकादिनिर्मिते ।
द्वाराघावरणे जालमालाभिव्यञ्जके बहिः ॥ ७८ ॥
तोरणोपरि मङ्गल्यं दाम वन्दनमालिका ।
वर्द्धमानं तु तद्द्वारं येन वध्योपनीयते ॥ ७९ ॥
अमार्गे रचितं द्वारमपद्वारं च मोरिका ।
अथ हस्तिनखः कूटं पूर्द्वारोपरिकूटकम् ॥ ८० ॥
स्त्रियां द्वाः स्यात्कपाटं च कवाटं च कुवाटकम् ।
त्रिष्वेते चाररिरपि ननाऽररमथ त्रिषु ॥ ८१ ॥
स्यादर्गलं तु परिघः पुमान्स्यादथ सूचिका ।
अल्पिका चेदर्गलिका कूचिका कुञ्चिकापि च ॥ ८२ ॥
पुंस्यङ्कुशो निकुञ्चः स्याद्वारणी स्यात्स्त्रियामथ ।
अर्गल्यादेरधिष्ठाने शृङ्खला वल्गनी स्त्रियौ ॥ ८३ ॥
द्वारयन्त्रं तु तालं स्यादस्योद्घाटनयन्त्रकम् ।
प्रतिताल्यपि ताली स्याद्बहुभेदान्यमून्यपि ॥ ८४ ॥
;p{0018}
आरोहणं स्यात्सोपानं पाषाणेष्ट्यादिनिर्मिते ।
काष्ठादिनिर्मिता सा स्यान्निःश्रेणिरधिरोहिणी ॥ ८५ ॥
निःश्रयण्यपि निःश्रेणी ऊहनी तु समूहिनी ।
समूहनिर्बहुकरा शोधनी व्यवहारिका ॥ ८६ ॥
संमार्जनी वर्द्धनी स्यात्सैवोक्ता तृणकूचिका ।
पुंविमार्गः सुहरिणी सैवार्द्धेन्दुसमाल्पिका ॥ ८७ ॥
क्लीबे सुहरणं तत्स्यात्सा समा काष्ठकीलकैः ।
खचिता पझटी ज्ञेया यष्ट्याढ्याथ निघर्षणम् ॥ ८८ ॥
संस्थानं चाथावकरः संकरः क्षिप्तके मुखम् ।
स्यान्निःसरणमाघाटो मर्यादाप्यवहारकः ॥ ८९ ॥
पत्तनादिपरिच्छेदे संनिवेशो निकर्षणम् ।
प्रतिहारः प्रतीहारो वातमञ्चक इत्यपि ॥ ९० ॥
इन्द्रकोशस्तदुपरि दारु तिर्यक् स्थितं हि यत् ।
उत्तरङ्गोथ काष्ठादिनिर्मिता शालभञ्जिका ॥ ९१ ॥
पाञ्चालिका पुत्रिका स्यादथ लेपमयी तु या ।
संपादिता शिल्पिवरैः सा स्यादञ्जलिकारिका ॥ ९२ ॥
मार्गोऽध्वा निगमः पन्था विवधः पुंसि बीवधः ।
अपि द्वयोः स्यात्पदवी सरणिः सरणी सृतिः ॥ ९३ ॥
;p{0019}
पदविः स्त्री पुंसि वाटः पथः पेंडः पुमानयम् ।
वर्त्तन्येकपदी पद्या वर्त्तनिः पद्धतिः स्त्रियाम् ॥ ९४ ॥
अयनं वर्त्तनं वर्त्म क्लीबे स्याच्छरणिर्द्वयोः ।
अथाचारो वहो माथोऽपथं क्लीबेऽपथोऽपि वा ॥ ९५ ॥
व्यध्वो दुरध्वो विपथः कदध्वा कापथोऽस्त्रियः ।
हस्त्यश्वरथपादातगमनोऽध्वा तु संकुलः ॥ ९६ ॥
द्विमार्गो द्विपथं चारपथोऽथ त्रिपथे त्रिकम् ।
चतुष्पथे चतुष्कं स्यात्संस्थानं बहुमार्गके ॥ ९७ ॥
चत्वरं चाथ शृङ्गाटं त्रिमार्ग्या यत्र संगमः ।
प्रान्तरं दूरशून्योध्वाप्यथ वर्त्मनि दुर्गमे ॥ ९८ ॥
कान्तारमस्त्रियां च स्याद्दुर्गमार्गोऽपि दुर्गमः ।
संधिला तु सुरङ्गा स्याद्गूढमार्गो भुवोन्तरा ॥ ९९ ॥
घण्टापथः संसरणं श्रीपथः स्यान्महापथः ।
राजपर्यायमार्गार्थः स पुरस्योपनिष्करम् ॥ १०० ॥
उपनिष्क्रमणं पर्व मध्यमाङ्गुलिमध्यमम् ।
स्यादङ्गुलं तैर्द्वादशभिर्वितस्तिस्तद्युगेन च ॥ १०१ ॥
हस्तो हस्तैश्चतुर्भिः स्याद्धनुर्दण्डश्च तैः पुनः ।
द्विसहस्रमितैः क्रोशः क्रोशाभ्यां गोरुतं पुनः ॥ १०२ ॥
;p{0020}
गव्यूतं च स्त्रियां गव्या द्वयोर्गव्यूतिरित्यपि ।
कल्पद्रौ केशवकृते भूमिस्कन्धे गुणाद्भुते ।
पूःप्रकाण्डो द्वितीयोऽयं साङ्गः प्रत्यक्षतां गतः ॥ १०३ ॥
;c{इति पूःप्रकाण्डः ।}
;v{नरादिप्रकाण्डः}
भूपर्यायस्पृशो मर्त्त्या मानवा मनुजा विशः ।
मनुष्याः पृतना मर्ताः क्षितयो मानुषा अपि ॥ १ ॥
अण्डीरा जगतः पञ्चजनाश्चर्षणयः पुनः ।
मन्तवो भूतलस्थाना द्विपदाश्चेतना जनाः ॥ २ ॥
मनूंषि मनुषा जानपदा जनपदाः प्रजाः ।
स्त्री भूम्न्येऽधतवश्चैषां विशेषाः पुरुषा नराः ॥ ३ ॥
नरः पुमांसः पुरुषा अस्त्रियां तु नपुंसकम् ।
पुंसि क्लीबे पण्डषण्डषाण्डाः पाण्डः पुनः स्त्रियाम् ॥ ४ ॥
तृतीयप्रकृतिश्चाथ नारी योषा च योषिता ।
प्रतीपदर्शिनी योषिद्वनिता महिलापि च ॥ ५ ॥
रामाऽबला महेला स्त्री सीमन्तिन्यपि मेहली ।
मेहला मेहिला चापि महिली महिलापि च ॥ ६ ॥
जोषिज्जोषा महेली च यामिर्यामी च जादिमे ।
स्त्रीपर्यायजनार्थो ना मण्डयन्तश्च सुन्दरी ॥ ७ ॥
;p{0021}
रमणी कामिनी कान्ता कोपना मत्तकाशिनी ।
अङ्गना ललना भीरुर्भामिनी युवतिश्चरी ॥ ८ ॥
नितम्बिनी च प्रमदा वामा तदनुवासिता ।
वरारोहा सुंदराङ्गी रत्नभूतोत्तमा च सा ॥ ९ ॥
सुखोष्णशीता तुहिनग्रीष्मयोर्वरवर्णिनी ।
स्वगुणेनोपमानेन मनोज्ञादिपदेन च ॥ १० ॥
विशेषिताङ्गकर्मा स्त्री यथा तरललोचना ।
मत्तेभगमना चापि स्यान्मृगाक्ष्यलसेक्षणा ॥ ११ ॥
वामाक्षी सुस्मितास्याः स्वं मानलीलास्मितादयः ।
लीला विलासो विच्छित्तिर्विव्वोकः किलकिञ्चितम् ॥ १२ ॥
मोट्टायितं कुट्टमितं ललितं विहृतं तथा ।
विभ्रमश्चेत्यलंकाराः स्त्रीणां स्वाभाविका दश ॥ १३ ॥
प्रागल्भ्यौदार्यमाधुर्यशोभाधीरत्वकान्तयः ।
दीप्तिश्चायत्नजा भावहावहेलास्त्रयोङ्गजाः ॥ १४ ॥
सारङ्गगद्गदासास्याद्यात्यर्थं मधुरस्वरा ।
अथ साध्वी सुशीला स्यादेकपत्नी पतिव्रता ॥ १५ ॥
सत्पथाथ कुलस्त्री स्यान्मालिका पालिका कुलात् ।
सुकुला पतिंवरा तु खरुर्वर्या स्वयंवरा ॥ १६ ॥
;p{0022}
कन्या कुमारी कन्याका कन्यिका बालिका च सा ।
स्याद्गौरी चाप्यथ पुनर्नग्निकाऽनागतार्त्तवा ॥ १७ ॥
कुमारी पुंप्रसङ्गोत्थरजा गुप्तरजस्वला ।
राका नवफलार्था साप्यचिरोढा वधूर्नवा ॥ १८ ॥
सार्वाक् प्रसूतितः श्यामा दिक्करी नवयौवना ।
वयः संधिमती चाथ दृष्टपुष्पा तु धेनुका ॥ १९ ॥
यदृतुप्रथमस्नाने मङ्गल्यं ध्रियतेऽम्बरम् ।
स आनन्दपटस्तत्र मैथुनं नवरङ्गकम् ॥ २० ॥
अथ यूनी तु युवती तरुणी तलुनीति च ।
युवतिर्यौवनाढ्या च कलावत्यथ कामुकी ॥ २१ ॥
वृषस्यन्ती कामुकाथ प्रज्ञा प्राज्ञी च धीमती ।
कात्यायन्यर्द्धवृद्धा स्याद्विश्वस्ताविधवे समे ॥ २२ ॥
काषायवसना रण्डा विशस्ता मुण्डमुण्डिता ।
वृद्धा पलिक्नी पलिता वशा वश्या च जर्जरा ॥ २३ ॥
स्यात्सध्रीची वयस्यालिः सखी च सहचारिणी ।
सदाचारा कर्मकरा प्रेष्यान्तःपुरचारिणी ॥ २४ ॥
सैरन्ध्री परवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिका ।
सरस्वती च वलजा रोचना हारिणीति च ॥ २५ ॥
;p{0023}
स्यात्संदेशहरा दूती घटका वाक्यहारिणी ।
भिक्षुकी श्रमणा मुण्डा विवृक्ता दुर्भगा च सा ॥ २६ ॥
गतार्त्तवा निःकला स्याद्विन्दुर्नश्यत्प्रसूतिका ।
अवीरा निःपतिसुता स्यादशिश्वी शिशुं विना ॥ २७ ॥
जीवतोका जीवसूः स्यात्कृमिला तु बहुप्रसूः ।
सप्तपुत्रप्रसूर्या स्त्री सैवोक्ता सुतवस्करा ॥ २८ ॥
स्यात्पत्नीमातृपर्याया वीरात्तद्गुणसंयुता ।
प्रजावती जाततोका प्रजाता च प्रसूतिका ॥ २९ ॥
संकेतं याति पत्यर्था सा तु प्रोक्ताभिसारिका ।
या संकेतगृहं याता पतिं तत्र न विन्दति ॥ ३० ॥
सोक्ताद्रिका विदेशस्थे पत्यौ प्रोषितभर्तृका ।
स्यात्प्रोष्यत्पतिका पत्यौ विदेशगमनोत्सुके ॥ ३१ ॥
अन्योपभुक्तपतिका खण्डितेति निगद्यते ।
अश्लीलदृढरूपा सा या लावण्यविवर्जिता ॥ ३२ ॥
श्लाघ्यावयवसंस्थाना रूपसौन्दर्यवत्यपि ।
जीवत्पतिर्जीवपत्नी पतिवत्नी सभर्त्तृका ॥ ३३ ॥
पतित्यक्ता सुकुलजा सा स्यात्पतिवतीति च ।
कुलकूणी तु कुलटा पांसुला घर्षिणीत्वरी ॥ ३४ ॥
;p{0024}
बन्धकी लाञ्छवी खण्डशीला मदननालिका ।
धर्षणिर्वर्षणिश्चापि लाञ्छिका चर्षणीति च ॥ ३५ ॥
चर्षणिर्वर्षणी रण्डा पांशुलापि निगद्यते ।
दुःशृङ्गी पुंश्चली बन्धुरा स्वैरिण्यसतीत्यथ ॥ ३६ ॥
वारपण्यपणादीनामर्थेभ्यो योषिदर्थकाः ।
कञ्जिनी लञ्जिका वेश्या बन्दी शूला च झर्झरा ॥ ३७ ॥
रूपाजीवा वारवाणिः कामलेखावगालिका ।
क्षुद्राजिना कालकूची कुट्टकी सम्भली समे ॥ ३८ ॥
सनाली कुञ्चिका भोज्या चोटा कुहककारिका ।
चेटी दासी कुम्भदासी नागरैः सत्कृता तु या ॥ ३९ ॥
मलिष्ठा मलिना म्लाना ऋतुपुष्पार्थतोवती ।
पर्यायाः पांशुलोदक्यात्रेय्यविश्च रजस्वला ॥ ४० ॥
स्त्रीपर्यायेभ्यो धर्मिणी स्यात्सैवोक्ता व्युषिताप्यथ ।
हीना पितृभ्यां छेमुण्डा रोषमूका खलुङ्गिका ॥ ४१ ॥
वन्ध्या तु केशिनी शून्या मोघपुष्पा वृथार्त्तवा ।
भोण्डा वृषत्करिः सा स्याल्लोकाचारं न या चरेत् ॥ ४२ ॥
उच्चभाला मरुण्डा स्यात्षण् रजः पुष्पमार्त्तवम् ।
स्त्रीधर्मो ना रजोऽपि स्यादथ जाया कुटुम्बिनी ॥ ४३ ॥
;p{0025}
भार्या दाराः पुंसि भूम्नि स्यादेकत्वे स्त्रियामियम् ।
पत्नी पाणिगृहीती च पुरन्ध्रिश्च पुरन्ध्र्यपि ।
अन्या पाणिगृहीता स्यात् द्वितीया सहधर्मिणी ॥ ४४ ॥
गुर्विण्यापन्नसत्त्वा स्यादन्तर्वत्न्युदरिण्यपि ।
अस्त्रियां दोहदं क्लीबे दौहृदं लालसा स्त्रियाम् ॥ ४५ ॥
श्रद्धालुर्दोहदवती स्त्रियां गर्भाशयस्तु ना ।
जरायुर्ना चास्त्रियां द्वे कललोल्वेऽपरामरे ॥ ४६ ॥
स्त्रियां क्लीबे जरायुः स्यात्सान्तमेवाथ वै पुनः ।
गर्भस्यैवाष्टमो मासो देवमासोऽप्यथ स्त्रियाम् ॥ ४७ ॥
कुमारभृत्या सा बाल तन्त्रं गर्भिण्यवेक्षणम् ।
क्लीबे विजननं गर्भो गरभोचूड इत्यपि ॥ ४८ ॥
प्रसवोऽपि प्रसूति स्त्री नग्निका कोटवीत्यपि ।
धात्री स्यादुपमात्रर्था भर्त्तुः पत्न्यः परस्परम् ॥ ४९ ॥
एकपत्न्यः सपत्न्यः स्युर्गणिकादेर्गणे तु षण् ।
गाणिक्यं यौवतं पौंस्नं स्त्रैणं गार्भिण्यमित्यपि ॥ ५० ॥
पूर्वोढा त्वधिविन्ना स्यात् पश्चादूढाधिवेदिनी ।
ज्येष्ठायामप्यनूढायामूढा या स्यात्कनीयसी ॥ ५१ ॥
;p{0026}
दिधीषुर्दिधिषुर्ज्येष्ठा स्यादग्रेदिधिषुः पुनः ।
पुंस्येतासां धवा एते दीर्घान्ताः स्युः पुनश्च षट् ॥ ५२ ॥
धीपर्यायमतो प्रज्ञा प्राज्ञा प्राज्ञी ततः पुनः ।
शूद्रस्य भार्या शूद्री स्याच्छूद्रा तज्जातिरङ्गना ॥ ५३ ॥
आभीरी तु महाशूद्री जातिपुंयोगयोः समा ।
आर्याणी स्वयमर्या स्यात् क्षत्रिया क्षत्रियाण्यपि ॥ ५४ ॥
उपाध्यायाप्युपाध्यायी स्यादाचार्यापि च स्वतः ।
आचार्याणी तु पुंयोगे स्यादार्यी क्षत्रियीति च ॥ ५५ ॥
उपाध्यायान्युपाध्यायी सश्मश्रुर्नरमालिनी ।
नरपालिनी सा च स्यान्नरनारीविलक्षणा ॥ ५६ ॥
पोटा तु सैव पोढा तु वोढा कुहककारिका ।
कानीनः स्यात्तु कन्याजे सुभगायाः सुते त्रिषु ॥ ५७ ॥
सौभागिनेयः स्यात्परस्त्रैणेयश्च परस्त्रियाः ।
भार्योरूरन्यभार्यायां पुत्रस्योत्पत्तिकारिणि ॥ ५८ ॥
भार्याजितः काकरूकः स्त्रीजितः स्त्रीवशोऽपि च ।
अथ धामिश्च धामी च जामिश्चैव सहोदरा ॥ ५९ ॥
सोदरा भगिनी भग्नी स्वसा जामिश्च सा पुनः ।
ज्येष्ठा चाथ कनिष्ठा स्यादम्बिका तत्तनूद्भवे ॥ ६० ॥
;p{0027}
जामेयो भागिनेयः स्यात्स्वस्रीयः कुतपो द्वयोः ।
स कष्टभागिनेयो यः सपत्नीतनयः स्वसुः ॥ ६१ ॥
नप्ता पौत्रः पुत्रपुत्रपर्यायस्तस्य चात्मजः ।
प्रतिनप्ता प्रपौत्रः स्यात्षष्ठस्तु स्यात्परंपरः ॥ ६२ ॥
पत्युः स्वसा ननन्दा स्यान्ननान्दा नन्दिनीति च ।
प्रजावती भ्रातृजाया मातुलानी तु मातुली ॥ ६३ ॥
दम्पत्योर्भ्रातृवर्गस्य भार्यास्तुल्याः परस्परम् ।
यातरश्चाथ दंपत्योः पितरौ श्वाशुरौ च तौ ॥ ६४ ॥
जरन्तकः शतानीकस्ते श्वश्र्वौ मातरौ तयोः ।
स्त्रीभ्राता देवरः शालः संयुक्तो वारकीति च ॥ ६५ ॥
वार्गरोथ कुली श्वश्रूर्ज्येष्ठा स्त्रीभगिनी च सा ।
कनीयसी तु शाली स्यात्सैवोक्ता केलिकूचिका ॥ ६६ ॥
तद्भर्त्तरि तु शाल्यूढा शाल्यूढोऽपि सखाप्यथ ।
भर्त्तुर्भर्ता लघुर्देवा देवरो दिविरोग्रजे ॥ ६७ ॥
भावुकः श्वशुरो ज्येष्ठो जामाता जन्य इत्यपि ।
पुत्र्यर्थेभ्यः पतिरथ दुहित्रर्थात्सुतार्थकः ॥ ६८ ॥
दौहित्रः समदूर्नप्ता द्वितीयकुलधारकः ।
षाण्मातुरः स्यात्षण्मातृजातेऽपि स्यादथोत्तरे ॥ ६९ ॥
;p{0028}
एवं द्वैमातुरेऽपि स्याद्व्याप्यस्तु पितुरग्रजे ।
तत्कनिष्ठे तु कर्कः स्यात्तौ तु स्यातां पितृव्यकौ ॥ ७० ॥
मातुर्भ्राता मातुलः स्यान्मामको मातृकेशरः ।
सकष्टमातुलो मातुः सपत्न्यास्तु सहोदरे ॥ ७१ ॥
पितृष्वसुस्तुक्पर्यायः पैतृष्वस्रेय इत्यपि ।
मातृष्वसुः सुते मातृष्वस्रेयो मातुलात्मजे ॥ ७२ ॥
मातुलेयोऽथ सापत्नो वैमात्रेयो विमातृजः ।
मातुः सपत्नीतनयेऽथासतीजे तु बन्धुलः ॥ ७३ ॥
अथ बान्धकिनेयः स्याद्भिक्षुकी त्वसती यदि ।
विद्धप्रजननः स स्याद्यः स्वयं चण्डिलो भवेत् ॥ ७४ ॥
दासीसुते तु दासीरदासेयौ कुलटात्मजे ।
कौलटेरः कौलटेयः कौलटिनेय इत्यपि ॥ ७५ ॥
काणीपुत्रस्तु काणेयो नाटेयस्तु नटीसुते ।
द्वितीयस्य पितुर्योन्नं भुक्त्वा परिणतो द्विजः ॥ ७६ ॥
अवटेट इति ख्यातो ज्येष्ठाजो ज्यैष्ठिनेयकः ।
मुञ्जकेशो गुडाकेश उभौ वर्वरकेशिनि ॥ ७७ ॥
खलतिः खल्लतिर्बभ्रुर्ल्लल्लीरश्चैन्द्रलुप्तिकः ।
शिपिविष्टोऽपि खल्वाटः खल्लकश्चन्द्रिकान्वितः ॥ ७८ ॥
;p{0029}
चण्डो द्विनग्नोऽथ पुनश्चण्डिकोऽप्यथ संततिः ।
स्त्रियां सूनुः पुमान्पुत्र आत्मजस्तनयोऽपि च ॥ ७९ ॥
आत्मनीनः सुतोऽपि स्यादुद्वहो नन्दनोऽपि च ।
दायादः पिण्डदश्च स्यादङ्गभूर्यस्तु पञ्चमः ॥ ८० ॥
परंपरः पल्ययनः षष्ठस्त्वपि परंपरः ।
पुत्रपौत्रान्पश्यति यः पुत्रपौत्रीण एष च ॥ ८१ ॥
परंपरीणो यः षष्ठं पञ्चमं चापि पश्यति ।
परोवरीणोऽनुभवन्परानप्यवरानपि ॥ ८२ ॥
बीजी तु सप्तमः पूर्वं पुमान्याभिरथाप्यमी ।
पुत्रादयः स्त्रियामाहुर्दुहिताथ प्रजास्त्रियाम् ॥ ८३ ॥
क्लीबे बीजं स्यादपत्यं तोकं तुगपि चास्त्रियाम् ।
त्रिष्वालघ्वौरसौ रस्यौ धर्मपत्नीसमुद्भवे ॥ ८४ ॥
मृते जारोद्भवो गोलः कुण्डो जारोद्भवोऽमृते ।
दत्तको दत्रिमः पुत्रः पौत्रिकेयोऽभिसंधितः ॥ ८५ ॥
समानोदर्यसोदर्यसगर्भ्यसहजाः समाः ।
सहोदरः सोदरोऽपि तस्मिञ्ज्येष्ठे तु पूर्वजः ॥ ८६ ॥
ज्यायानप्यग्रजोऽग्र्यः स्यादग्रीयोऽथ जघन्यजः ।
कनिष्ठश्च यविष्ठश्च कनीयाननुजो लघुः ॥ ८७ ॥
;p{0030}
यौवनं न स्त्रियां क्लीबे तारुण्यं यौवनी स्त्रियाम् ।
वृद्धर्त्वं स्थाविरं क्लीबे वार्द्धकं वृद्धसंघके ।
वलितः पलितोऽपि स्यात्त्रिष्वथो पलितं तु षण् ॥ ८८ ॥
पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादिषु वली स्त्रियाम् ।
त्वचोर्थादूर्मिपर्यायास्त्वक्तरङ्गः पुमानयम् ॥ ८९ ॥
अस्थ्नस्त्वक्स्नायुशैथिल्यमथोत्तानशयास्त्रिषु ।
पाकोऽर्भकः शिशुः शावः पृथुको डिम्भ इत्यपि ॥ ९० ॥
स्यात्पोतो हितपर्यायो गर्भोऽपि गरभः पुनः ।
बालो वटुर्माणवकः क्षीरकण्ठः स्तनंधयः ॥ ९१ ॥
स्यादुत्तानशयश्चापि दारकोऽप्यथ तद्भिदः ।
जातमात्रो जातकः स्यादेकादशदिनावधि ॥ ९२ ॥
ततः षण्मासपर्यन्तं शिशुः संवत्सरावधि ।
पृथुकोथा त्रिवर्षात्तु वटुरब्दाच्च सप्तमात् ॥ ९३ ॥
सुकुमारो माणवकः पौगण्डस्तु दशावधि ।
कैशोर आपञ्चदशाद्युवा तु त्रिंशदब्दकः ॥ ९४ ॥
आपञ्चाशदब्दं मध्यो वृद्धोऽशीत्यवधिस्ततः ।
आसन्नास्तमयस्तत्र वर्षीयानुपधूपितः ॥ ९५ ॥
;p{0031}
तरुणस्तु वयस्थः स्याद्युवोत्पन्नवया अथ ।
प्रवयाः स्थविरो वृद्धो जीनो जीर्णो जरन्नपि ॥ ९६ ॥
झर्झरोऽपि च यामः स्याद्वर्षीयान्दशमीत्यपि ।
पितामहाः पितुर्वंश्या मातुर्मातामहाश्च ते ॥ ९७ ॥
सर्वेऽमी पितरः पूर्वे पूर्वजा अथ बान्धवाः ।
सगोत्रः स्वजनो ज्ञातिः सगन्धो बन्धुरित्यपि ॥ ९८ ॥
सपिण्डश्चापि दायादः सनाभिः स्वेऽप्यथ स्त्रियाम् ।
जातिता बन्धुता पुंसि ज्ञातिभावो नपुंसकम् ॥ ९९ ॥
ज्ञातेयं देहकर्त्ता तु तातो जनयिता पिता ।
जन्यो वप्रश्च सविता वप्ता जन्मार्थकारकः ॥ १०० ॥
पितुः पर्यायशब्देभ्यः पित्रर्थः स्यात्पितामहः ।
पितामहस्य च पिता प्रपितामह इत्यपि ॥ १०१ ॥
मातुर्मातामहाद्येवं जननी तु प्रसूः शिफा ।
अम्बा जनित्र्यम्बिका स्यादक्का मधुमती च सा ॥ १०२ ॥
जनयित्र्यपि माताथ पितुर्माता पितामही ।
मातुर्मातामहीत्याद्या उन्नेयास्ताः क्रमादथ ॥ १०३ ॥
एकयोक्त्या प्रसू मातापितरौ पितरौ च तौ ।
स्यातां जनयितारौ तौ मातरपितरावपि ॥ १०४ ॥
;p{0032}
एकशेषाद्भ्रातरौ तौ भगिनीभ्रातरावुभौ ।
पुत्रीपुत्रावुभौ पुत्रावथ भार्यापती च तौ ॥ १०५ ॥
दम्पती जम्पती जायापती अथ पुनश्च तौ ।
श्वश्रू च श्वशुरौ श्वश्रू त्रिष्वितो मातृशासितात् ॥ १०६ ॥
अमांसो दुर्बलः शातश्छातः क्षामः शितः कृशः ।
क्षीणस्तनुश्च तलिनस्तुन्दी तुन्दोऽपि चण्डिलः ॥ १०७ ॥
मुन्दिलस्तुन्दिकश्चापि बृहत्कुक्षिश्च तुण्डिनः ।
पिचण्डिलश्चोदरिलो बलवान्मांसलोंऽसलः ॥ १०८ ॥
निदिग्धः स्यादुपचितो नःक्षुद्रः क्षुद्रनासिकः ।
अवटीटोवनाटश्चावभ्रटो नतनासिके ॥ १०९ ॥
खरणाः स्यात्खरणस उन्नसस्तूग्रनासिकः ।
खुरणाः स्यात्खुरणसो गन्धोपादानवर्जिते ॥ ११० ॥
विग्रो विघ्रश्च विनसः पीनसी गतना विखुः ।
विक्लिधो घ्राणदुर्गन्धिरथ काणस्तु काननः ॥ १११ ॥
श्राणः स्यादेकपर्यायनेत्रार्थोऽप्यथ वक्रदृक् ।
टेरो वलीरो वलिरः केकरः केदरोऽपि च ॥ ११२ ॥
पृश्निः पृष्णिश्चाल्पतनौ कुब्जो न्युब्जोऽप्यथो गडुः ।
गडुलश्चाथ कुकरे कुणिः कूणिरतः पुनः ॥ ११३ ॥
;p{0033}
बाहुकण्ठो दोर्गडुः स्यात्खर्वो ह्रस्वश्च वामनः ।
विखर्वः खट्टनः खर्वशाखो वधिर एडकः ॥ ११४ ॥
कर्णपर्यायशून्यार्थः कल्लो वर्कर इत्यथ ।
अन्धः स्यादेडमूकोऽपि दृक्पर्यायविनार्थकः ॥ ११५ ॥
विकलाङ्गस्तु पोगण्डः खोडखोरौ तु खञ्जके ।
ऊर्ध्वज्ञश्चापि चोर्ध्वज्ञुरूर्ध्वजानुक इत्यपि ॥ ११६ ॥
प्रज्ञुस्तु प्रज्ञो विरलजानुः संयुतजानुकः ।
संज्ञुः संज्ञोऽप्यथोदग्रदन्तो दन्तुर इत्यपि ॥ ११७ ॥
एडमूको नेडमूकः कलमूकोप्यवाक्श्रुतौ ।
जडकाण्डो नेडमूको मूके स्यादथ काहलः ॥ ११८ ॥
लोहलोस्फुटवाचि स्याज्जडे नामविवर्जितः ।
मूर्खो मन्दोऽपि तुन्दस्य पर्यायपरिमार्जकः ॥ ११९ ॥
अज्ञो जडो मातृमुखो यथाजातोऽपि बालिशः ।
जाल्मो विपर्णो देवानां पर्यायेभ्यः प्रियार्थकः ॥ १२० ॥
अनद्धापुरुषो माषो जडकाण्डोऽप्यनेडकः ।
शीतोलसोप्यनुष्णः स्यादनेडो मातृशासितः ॥ १२१ ॥
नासान्तराशब्दवृत्तिर्गुक्कणो निह्मणोऽपि च ।
अथापि स्यात्प्रलम्बाण्डो मुष्करः पुंसि मुण्डितः ॥ १२२ ॥
;p{0034}
व्युप्तकेशस्त्रिष्वथ स्याद्भर्ता वरयिता वरः ।
धर्मकीलो रतगुरुः प्राणनाथः पतिः प्रियः ॥ १२३ ॥
रमोभरुश्च यामाता जामाता रमणो धवः ।
कान्तः सुखोत्सवश्चापि हृदयेशोऽथ जारके ॥ १२४ ॥
पापार्थात्पतिपर्याय उपात्पत्यर्थ इत्यपि ।
भ्रातृपर्यायपुत्रार्थो भ्रातृव्यः स्वरितोऽह्ययम् ॥ १२५ ॥
भ्रातृव्योऽपि श्लिकुतमस्तस्य पुत्रः कुलर्द्धिकः ।
न द्वयोर्युगलं युग्मं द्वन्द्वं युगलमित्यपि ॥ १२६ ॥
जटुकः कालकश्चापि पिप्लुश्च तिल इत्यपि ।
क्षेत्रं कलेवरं क्लीबे पिण्डोऽस्त्री विग्रहः पुमान् ॥ १२७ ॥
क्लीबे वपुः संहननं पुद्गलं वर्ष्म मूर्त्तिमत् ।
पुरं षडङ्गं करणं सूत्रशाखं शितं कुलम् ॥ १२८ ॥
व्याधिपर्यायस्थानार्थं स्त्रियां मूर्तिस्तनुस्तनूः ।
पुरी पूरस्त्रियां पुंसि पञ्जरो घन इत्यपि ॥ १२९ ॥
अङ्गं क्लीबे तनुः सान्तं गात्रं पञ्जरमस्त्रियाम् ।
स्कन्धश्च संचरो न स्त्री शरीरं कायमस्त्रियाम् ॥ १३० ॥
देहोऽस्त्री स्थानकं बेरं पुंस्यात्मा चाथ न द्वयोः ।
गात्राङ्गे पुंस्यवयवः प्रतीकोपघनोऽपि च ॥ १३१ ॥
;p{0035}
उत्तमाङ्गं शिरः शीर्षं कं शिरं मस्तकोऽस्त्रियाम् ।
मूर्द्धा पुंसि च मुण्डोऽस्त्री मस्तिकोऽपि कमव्ययम् ॥ १३२ ॥
द्वयोर्मौलिः कपालं षण् केशपर्यायभूरपि ।
शिरसोरुड्रुहभवपर्यायाश्चिकुराः कचाः ॥ १३३ ॥
द्वयोर्वाला वेल्लिताग्राः केशकन्तारकुन्तलाः ।
हस्तः पक्षः कलापश्च भार उच्चय इत्यपि ॥ १३४ ॥
केशपर्यायतश्चैते केशभूयस्त्ववाचकाः ।
अलकोऽस्त्री कर्करालः खंखणश्चूर्णकुन्तलः ॥ १३५ ॥
भाले भ्रमरकोऽस्त्री स्यात् कुरुलो भ्रमरालकः ।
धम्मिल्लः संयताः केशाः केशवेशे कवर्यपि ॥ १३६ ॥
कर्वर्यथ स्त्रियां वेणिर्वेणी च विशदे कचे ।
शीर्षण्यश्च शिरस्यश्च प्रलोभ्योऽपि त्रयस्त्रिषु ॥ १३७ ॥
केशेषूपरि मालस्य वर्त्म सीमन्तकः पुमान् ।
चूडा केशी केशपाशी शिखा पुंसि शिखण्डकः ॥ १३८ ॥
सबालानां काकपक्षः शिखण्डिकशिखाण्डकौ ।
सटा जटा प्ता व्रतिनो लग्नास्ते ये परस्परम् ॥ १३९ ॥
वक्त्रास्ये वदनं तुण्डमाननं लपनं पुनः ।
वेरं घनोत्तरं स्नेहरसनं मुखमस्त्रियाम् ॥ १४० ॥
;p{0036}
दन्तपर्यायसद्मार्थमथ स्याद्भालमस्त्रियाम् ।
महाशंखश्च शंखश्च कपालोप्यस्त्रियाममी ॥ १४१ ॥
स्त्री गोधिरलिकालीकललाटानि श्रुतिः स्त्रियाम् ।
पिज्जूषश्रवणावस्त्री क्लीबे श्रोत्रं श्रवः पुनः ॥ १४२ ॥
शब्दाधिष्ठानपर्यायो ध्वनिपर्यायतो ग्रहः ।
श्रोत्रं स्यादपि च क्लीबे श्रोतः श्रवसमित्यपि ॥ १४३ ॥
पुंसि कर्णो महानादो वेष्टेस्य कर्णशष्कुली ।
तयोः प्रान्तस्तु धारा स्त्री तन्मूले शिलकं च षण् ॥ १४४ ॥
पालिः स्त्री कर्णलतिका शंखोऽस्त्री भ्रूश्रवोन्तरा ।
विलोचनं चक्षुरक्षि लोचनं नयनाम्बके ॥ १४५ ॥
ज्योतिश्च देवदीपो ना रूपपर्यायतो ग्रहः ।
अस्त्रियामीक्षणं नेत्रं स्त्रियां दृष्टिश्च गौरपि ॥ १४६ ॥
दृशी दृक् स्याद्दृशिरपि स्त्रियां क्लीबे च दर्शनम् ।
तारकास्त्र्यस्त्रियां तारा बिम्बिन्यक्ष्णः कनीनिका ॥ १४७ ॥
वामं सौम्यं तदितरत्सौरं स्यादथ वीक्षणम् ।
निशामनं निभालनं निध्यानमवलोकनम् ॥ १४८ ॥
दर्शनं द्योतनं निर्वर्णनं चाथार्द्धवीक्षणम् ।
उपाङ्गदर्शनं काक्षः कटाक्षोऽक्षि विकूणितम् ॥ १४९ ॥
;p{0037}
नेत्रार्थादम्बुपर्यायं बाष्पास्रावश्रु रोदनम् ।
नालोतम स्त्रियामक्ष्णोरूर्ध्वं ये रोमपद्धती ॥ १५० ॥
भ्रुवौ स्त्रियां चिल्लिका स्यादस्त्रियां कूर्चकूर्पके ।
नेत्ररोमणि पक्ष्मास्त्री निमेषनिमिषौ समौ ॥ १५१ ॥
मुद्रणेथोद्घाटने स्यादुन्मेषश्चोन्मिषश्च सः ।
घोणा विकूणिका नस्या नासिका सिङ्घिनी च सा ॥ १५२ ॥
गन्धनाडी गन्धवहा गन्धज्ञा गन्धनालिका ।
विकूणिका नभाः क्लीबे घ्राणं नो नर्कनर्कुटे ॥ १५३ ॥
नासा नक्का नसापि स्यात्तज्जे नासिक्यमित्यपि ।
ओष्ठोऽधरश्च दन्तार्थाद्वस्त्रच्छदनयोरपि ॥ १५४ ॥
पर्यायो वाचः पर्यायाद्दलपर्याय इत्यपि ।
तयोः प्रान्ते सृक्कसृकिसृक्काणि सृक्कणीति च ॥ १५५ ॥
तयोरधोसिकं तस्मादधस्तु चिबुकं चिबुः ।
सृक्कणस्तु परोगल्लस्तत्परः स्यात्कपोलकः ॥ १५६ ॥
हनुर्द्वयोर्हनू स्त्रीत्वे श्मश्रु षण् व्यञ्जनं हिनुः ।
कूर्चमस्त्री पुमान्घोट आस्यलोम च भासुरी ॥ १५७ ॥
दाढिका दंष्ट्रिका दाढा द्राढास्ताश्चर्वणार्थकाः ।
दन्ता वक्त्रखुरा जम्भा हालवो रदना द्विजाः ॥ १५८ ॥
;p{0038}
दतो रदा भक्षमल्लाः खरवोदंशका रथाः ।
पुंसि क्लीबे च दशनाश्चत्वारस्तेषु मध्यगाः ॥ १५९ ॥
राजदन्तौ श्रेणिकौ द्वावधश्चोपरितः स्थितौ ।
स्त्रियां क्लीबे च रसना रसाला रसना रसा ॥ १६० ॥
रसिकापि च लोलार्था जिह्वाप्यमृतवर्षिणी ।
रसमाता च काकुत्स्त्री तालु क्लीबे च काकुदम् ॥ १६१ ॥
अपि वक्त्रदलं चाथ घण्टिका गलशुण्डिका ।
सुधास्रवा लम्बिका स्यादन्याधो मूलजिह्विका ॥ १६२ ॥
प्रत्युपाभ्यां जिह्विका स्याच्छिरोधिरपि कन्धरा ।
ग्रीवापि धमनिः सा तु त्रिरेखालङ्कृता यदि ॥ १६३ ॥
कम्बुपर्यायग्रीवार्था स्त्रियां घाटा कृकाटिका ।
अवटुश्चावटोऽपि स्यादस्त्रियां च कृकः पुमान् ॥ १६४ ॥
वीतनौ कृकपार्श्वस्थौ धमनी ग्रीवयोः पुरः ।
नीलः पुमांस्तयोः पश्चात् स्त्रियां मन्या कदम्बिका ॥ १६५ ॥
अस्त्री निगरणः कण्ठो गलः स्यादथ तन्मणिः ।
अस्त्रियां काकलं चाथ क्लीबे भुजशिरः पुमान् ॥ १६६ ॥
स्कन्धोंसोस्त्री पुमान्स्कन्धो बाह्वर्थाच्छिखरं तयोः ।
संधीउरोंसगे स्यातां जत्रुणी तदधः स्त्रियाम् ॥ १६७ ॥
;p{0039}
कक्षा क्लीबे बाहुमूलं तदधः पार्श्वमस्त्रियाम् ।
विलग्नं मध्यमं मध्यमवलग्नं च न स्त्रियाम् ॥ १६८ ॥
दोरस्त्रियां स्त्रियां दोषा भुजापि स्याद्भुजः पुमान् ।
प्रवेष्टो नाकुलिर्बाहुर्बाहा बाहू स्त्रियां पुमान् ॥ १६९ ॥
कपोणिः कपणिः पुंसि कफणी कफणिः स्त्रियौ ।
कफोणिश्च कफाणिश्च द्वावेतौ पुंस्यपि स्त्रियाम् ॥ १७० ॥
कूर्परं तदधः पुंसि प्रगण्डस्तदधः पुमान् ।
मणिबन्धो मणिश्चास्त्री तदधस्तु प्रकोष्ठकः ॥ १७१ ॥
मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य करभो बहिः ।
पञ्चशाखः शयः पाणिः करो हस्तः शलः करिः ॥ १७२ ॥
अङ्गुलिः करशाखा स्यादङ्गुलीयाङ्गुलीत्यपि ।
अङ्गुरिः करवीरो नाप्यङ्गुष्ठोऽङ्गुल इत्यपि ॥ १७३ ॥
प्रदेशिनी तर्जनी स्यान्मध्या ज्येष्ठा च मध्यमा ।
आनामिका स्यात्सावित्री कनिष्ठा तु कनीनिका ॥ १७४ ॥
तन्मध्यसंधिर्ग्रन्थिः स्त्री क्लीबे पर्व परुः पुनः ।
यदङ्गुष्ठाङ्गुलीमध्ये तत्स्यात्क्षिप्रं पुनस्ततः ॥ १७५ ॥
तले धनादिसूचिन्यो रेखाः पर्यायगोचराः ।
करस्याधः प्रपाणिर्ना तस्याधस्तु तलं च षण् ॥ १७६ ॥
;p{0040}
स्यात्पाण्यङ्गुलिपर्यायजार्थः कामाङ्कुशोऽपि च ।
महाराजः कररुहः करकण्टपुनर्नवौ ॥ १७७ ॥
कराग्रजः करशूकोनखोऽस्त्री नखरस्त्रिषु ।
संपिण्डिताङ्गुलिः पाणिर्मुष्टिर्ना मुचुटिः स्त्रियाम् ॥ १७८ ॥
काहिर्ना मुस्तुसंग्राहौ खटकस्त्वर्धमुष्टिकः ।
प्रसृतिः कुब्जिते पाणौ चुलका कुञ्चिते पुमान् ॥ १७९ ॥
अथ सिंहतलः स स्यात्तत्र हस्तेऽर्धमुष्टिते ।
पुंस्यञ्जलिस्तु प्रसृती युतेऽङ्गुष्ठे तते पुनः ॥ १८० ॥
प्रदेशिन्या प्रदेशोपि प्रादेशश्च नराविमौ ।
मध्यमावितते तालः सपादैकादशाङ्गुलः ॥ १८१ ॥
अनामयापि गोकर्णः सपादद्वादशाङ्गुलः ।
कनिष्ठया ततेऽङ्गुष्ठे वितस्तिर्द्वादशाङ्गुलः ॥ १८२ ॥
पुंसि स्त्रियां किष्कुरपि वितस्तिश्च पुनः स्त्रियाम् ।
तर्जन्यनामिके श्लिष्टे मध्यमा पृष्ठगा तयोः ॥ १८३ ॥
करिहस्तोथ कटिका छोटिका द्वे इमे समे ।
तर्जन्यङ्गुष्ठयोगोत्थे शब्दे स्यातामथो पुनः ॥ १८४ ॥
विसृताङ्गुलिके हस्ते चपेटः स्यादपि द्वयोः ।
प्रतलश्च प्रहस्तश्च तालिका ताल इत्यपि ॥ १८५ ॥
;p{0041}
हस्ते स्यान्मुष्टितेरत्निर्द्वयोरथ कनिष्ठया ।
रहिते स्यादरत्निस्तु ननाव्यामस्तु पुंस्ययम् ॥ १८६ ॥
वियामो हस्तचापार्थो हस्तबाह्वोर्यदन्तरम् ।
तिर्यक् स्यादथ पुरुषप्रमाणो पौरुषं त्रिषु ॥ १८७ ॥
तलाद्यावत्परीमाणे दघ्नद्वयसरूपकौ ।
जलादीनां जानु जङ्घा कण्ठादौ तद्वति त्रिषु ॥ १८८ ॥
घटप्रस्थादिमाने तु मात्रं स्या तद्वति त्रिषु ।
अष्टौ तु मुष्ट्यः कुञ्चिर्न द्वयोः किंविरित्यपि ॥ १८९ ॥
द्विगुणं पुष्कलं चैतद्द्विगुणं पूर्णपात्रकम् ।
द्रवद्रव्यस्य प्रसृतिश्चुलुकं षण् चुलुः पुमान् ॥ १९० ॥
उरोहृद्धृदयक्रोडे न ना स्कन्धो भुजान्तरम् ।
गुणाधिष्ठानमसहमपि मर्मवरं त्रसम् ॥ १९१ ॥
क्लीबे वत्सं च वक्षश्च स्तनाधो जठरोपरि ।
क्लीबे पृष्ठं च पृष्ठिश्च पृष्ठी च द्वे इमे स्त्रियौ ॥ १९२ ॥
वक्षःपर्यायरुहरुड्जार्थौ कूचौ कुचावपि ।
धरणौ तावुरसिजावुरोजावपि च स्तनौ ॥ १९३ ॥
पयोधरौ पयोध्रौ च मेचकं पिप्पलं च षण् ।
स्तनार्थाच्च मुखं वृन्तं क्लीबे स्तनशिखा स्त्रियाम् ॥ १९४ ॥
;p{0042}
नरि वा चूचुकं चाथो तुन्दिस्तुन्दा पिचण्डकः ।
स्त्रियां कुक्षी द्वयोः कुक्षिः पिचिण्डो जठरोऽस्त्रियाम् ॥ १९५ ॥
उदरं चापि तुन्दश्च मलुकश्च पुमानयम् ।
त्रिषु लोमलताधारः कुक्षी उदरपार्श्वगे ॥ १९६ ॥
नाभिर्द्वयोः स्त्रियां नाभी तुन्तोदिर्दीदिडिः पुमान् ।
दरोऽपि स्याच्छिरामूलं देहवृन्तार्थमित्यपि ॥ १९७ ॥
अपि स्यादुदरावर्तं स्यादथो नाभिकूपिका ।
गर्भडो नाभिगुडको नाभिस्थानान्तरागतः ॥ १९८ ॥
जन्तोरामाशयः पुंसि पुंसि क्लीबेऽपि मध्यमम् ।
क्लीबे वलग्नं चाथ स्यात्पृष्ठग्रन्थौ गुडः पुमान् ॥ १९९ ॥
स्यात्कटिप्रान्तपर्यायः पृष्ठवंशाधरे त्रिकम् ।
नाभेरधो मूत्रपुटं बस्तिर्मूत्राशयः पुमान् ॥ २०० ॥
वातपर्यायशीर्षार्थः स च पक्काशयोन्तरा ।
गर्भस्थानं तु तत्स्त्रीणामथ काञ्चीपदं तु षण् ॥ २०१ ॥
कलत्रं च कटीरोऽस्त्री फलको ना कटिः स्त्रियाम् ।
ककुद्मतो द्वयोः श्रोणिः स्त्रियौ श्रोणिकटी कटः ॥ २०२ ॥
अधो नितम्बः स्त्रीकट्याः पुमान्स च कटीरकः ।
तदग्राधः पुनः क्लीबे जघनं चाथ कूपकौ ॥ २०३ ॥
;p{0043}
नाषण् ककुन्दरे फुल्ललिङ्गे ते चरतावुके ।
कुकंदरेप्यथ भगो द्वयोर्योनिश्च योन्यपि ॥ २०४ ॥
अधस्तादव्ययं चापि क्लीबे रतगृहार्थकम् ।
कलत्रं स्मरपर्यायगृहं गुह्यं वराङ्गकम् ॥ २०५ ॥
अस्त्रियां जन्मसंसारपुष्पापत्यार्थतः पथः ।
स्मरकूपोधरः संधिरवाच्यविषयार्थकः ॥ २०६ ॥
अधोऽव्ययं च कुहरं द्वयोः स्त्रीप्रकृतिर्बुलिः ।
च्युतिर्वुरिः स्यादथ च तनीयस्तत्र मध्यगः ॥ २०७ ॥
स्यादङ्कुशो मणिरथ लिङ्गं लाङ्गलमस्त्रियाम् ।
शेवशेपौ ध्वजोपस्थौ भगमेढ्रौ च मेहनः ॥ २०८ ॥
पुंसि लोलः स्मरस्तम्भः कन्दर्पः शङ्कुरित्यपि ।
स्त्रियां कामलता क्लीबे शेफः शेपश्च न स्त्रियाम् ॥ २०९ ॥
शिश्नः क्लीबे व्यञ्जनं स्यान्नरपर्यायलक्ष्म च ।
अजः प्रजननं गुह्यं मोहनं पुंस्युपस्थकः ॥ २१० ॥
अथाण्डकोशः कोशाण्डः पेलः कोशक इत्यपि ।
अण्डोऽस्त्री वृषणो मुष्कस्तदधः सीवनी स्त्रियाम् ॥ २११ ॥
सावीसूत्रं पुनः क्लीबे भगः पुंसि पुरीषणः ।
उच्चारः षणधो मर्म पायुः पुंसि च्युतिः स्त्रियाम् ॥ २१२ ॥
;p{0044}
शकृद्द्वारं गुदोऽस्त्री स्फिक् न स्त्रियामासनं च षण् ।
अपानं ना कटिप्रोथः स्त्रियामपि चुलिश्च्युतिः ॥ २१३ ॥
ऊर्वोः संधिर्वक्षणः स्यान्मध्यं वंक्षणमुष्कयोः ।
विटपं च महावीथ्यस्त्रियामूरुस्तु सक्थि षण् ॥ २१४ ॥
अस्त्र्यष्ठीवत्तस्य पर्व वारकीलोथ तस्य तु ।
पश्चाद्भागे मन्दिरः स्यात्प्रत्यग्रं तदधः पुनः ॥ २१५ ॥
कपोली तदधो भागो जङ्घा प्रत्यग्रयोः पुरः ।
जङ्घापिण्डी पिचण्डी च जाघनी कुल्फगुल्फकौ ॥ २१६ ॥
द्वयोरधस्ताद्घुटयोः पार्ष्णी पार्ष्णिरपि स्त्रियाम् ।
द्वयोर्घुटो घुण्टिकोथ पदोऽस्त्री चरणोऽपि पात् ॥ २१७ ॥
पुमान्पादोङ्घ्रिरङ्घ्रिः पत्क्रमणो विक्रमः क्रमः ।
तन्मूलं गाहिरं क्लीबे पादाग्रं प्रपदं च षण् ॥ २१८ ॥
अथ तत्रापि च क्षिप्रमङ्गुष्ठाङ्गुलिमध्यतः ।
कूर्चमस्त्री तदुपरि स्कन्धोंह्रिशिर इत्यपि ॥ २१९ ॥
तलं तु तलहृदयं मध्यं पादतलस्य यत् ।
पादन्यासः पदं क्लीबे क्रमः क्रमणमित्यपि ॥ २२० ॥
रसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः ।
सप्तैतेषां क्रमाद्योनी रसादिभ्योप्यथ च्छविः ॥ २२१ ॥
;p{0045}
रसिका स्वेदमाता स्यात् षड्रसात्रेप्यसृग्धरा ।
स्यात्त्वचा हारतेजोत्थाप्यस्रमाता वपुःस्रवः ॥ २२२ ॥
पुंसि क्लीबे च चर्माम्भो रसो नर्यथ शोणितम् ।
आसुरं प्राणदं रक्तमाग्नेयं मांसकार्यपि ॥ २२३ ॥
स्यादस्रं रुधिरं शोणं वर्मजं लोहलोहिते ।
कीलालं क्षतजं विस्रमसृक् चर्मसमुद्भवम् ॥ २२४ ॥
तेजस्त्वक् क्षतजन्मार्थं काश्यपं मांसजो रसः ।
मांससारोप्यथो मांसं पिशितं क्रव्यमामिषम् ॥ २२५ ॥
पललं जंगलं कीरं लेपनं मारदं पलम् ।
अस्रपर्यायजन्मार्थं तरसं जाङ्गलं घसम् ॥ २२६ ॥
वासिष्ठं रक्ततेजोजं कीनं मेदस्कृदित्यथ ।
पृक्का तु तल्लता पेशी हृदयं सुरसं च हृत् ॥ २२७ ॥
वुक्कस्त्रिषु यकृत् क्लोम ताड्यं क्लपुषमित्यपि ।
वल्लूरं त्रिषु षण्मुष्कमांसं सरसमुत्तमम् ॥ २२८ ॥
गौतमं मांसतेजोजं हृन्मेदः स्त्री वसा वपा ।
मांसपर्यायतः स्नेहपर्यायमथ गोदकम् ॥ २२९ ॥
अस्त्रीशिरोर्थतः स्नेहो मस्तिक्को मस्तुलुङ्गकः ।
मेदोजमस्थि कुल्यं स्याद्भारद्वाजं च देहतः ॥ २३० ॥
;p{0046}
अष्ठीलं धारकं मांसपित्तं श्वदयितं पुनः ।
कर्करो न पुमान्मज्जाऽप्यस्थिसारः षणस्थिजम् ॥ २३१ ॥
वाजं तेजः स्त्रियां शुक्रवर्द्धिनी कौशिकीत्यपि ।
शुक्रमानन्दजं पुंस्त्वं तेजोवीर्यं च पौरुषम् ॥ २३२ ॥
स्याद्बीजमिन्द्रियं रेतो रोहणं किट्टर्जितम् ।
पुमानन्नविकारः स्यादपि मज्जारसोरसः ॥ २३३ ॥
शिरसोस्थि करोढिः स्त्री कपालः कर्परोऽस्त्रियाम् ।
पृष्ठास्थनि कसेरुस्यात्स्त्रियां क्लीबे सुखंखणः ॥ २३४ ॥
खट्वाङ्गोपि कसेरुर्ना पर्शूपरशुवक्रयः ।
अस्थ्यादौ विषमो देशः स्थपुटं वपुषि स्मृतम् ॥ २३५ ॥
पुनरप्यथ पार्श्वास्थि स्यात् स्त्रियां पार्श्विका पुनः ।
कङ्कालस्त्वस्त्रियामस्थिपञ्जरोऽपि द्वयोरथ ॥ २३६ ॥
जीवितज्ञा धरा मन्या तन्तुकी धरणी च सा ।
स्याच्छिरा धमनिर्नाडी नाडिः षण् सन्धिबन्धनम् ॥ २३७ ॥
महास्नायुः कण्डरा स्त्री तिस्रस्तासूत्तमा इमाः ।
इडा वामे तनोर्मध्ये सुषुम्ना पिङ्गला परे ॥ २३८ ॥
इत्यादिकाः शिराभेदा विज्ञेया योगशास्त्रतः ।
त्वक्त्वचाऽसृग्धरा कृत्तिश्छादिनीरोमभूरपि ॥ २३९ ॥
;p{0047}
क्लीबेऽजिनं देहवर्म चर्म पुंसि महापटः ।
रक्ताधारोऽप्यथमलः किट्टेऽस्त्र्यथ तनूरुहम् ॥ २४० ॥
रोम लोमाङ्गजं त्वग्जं त्वचः पर्यायतो मलः ।
वालपुत्रः परित्राणमन्तरा नासिकोष्ठयोः ॥ २४१ ॥
यत्तन्मुख्यं कर्णमूलात्कर्णमूलावधिस्थितम् ।
नरचिह्नं द्वयोः श्मश्रु शुण्ठं कक्षाश्रितं च यत् ॥ २४२ ॥
दूषीका दूषिका नेत्रभवे नेत्रोद्भवे तु षण् ।
कुलुकं पुष्पिकापि स्यात्पिञ्जूषः कर्णयोः पुमान् ॥ २४३ ॥
सिंहाणमस्त्री नासोत्थे तत्र स्वेदनरेचने ।
कुरुण्डवृद्धा सृणिका सृणीका नाभिजे कुणः ॥ २४४ ॥
लिङ्गजे पुष्पिकाथ स्यान्मुखार्थादासवार्थका ।
सृणिका स्यन्दिनी लाला सृणीका कालकूचिका ॥ २४५ ॥
घर्मस्तु स्वेदप्रस्वेदौ त्वक्पर्यायजलार्थकम् ।
मूत्रं देहासवः पुंसि वस्तिपर्यायतो मलः ॥ २४६ ॥
प्रस्रावः प्रस्रवोऽपि स्याद्विड्विष्ठे च स्त्रियामुभे ।
शकृत् क्लीबे मलोप्यस्त्री पुंस्युच्चारोऽप्यवस्करः ॥ २४७ ॥
क्लीबे गूथं पुनर्वर्चः पुरीषं शमलोऽस्त्रियाम् ।
पर्दनं गुदजे शब्दे तत्र कुस्मितमित्यपि ॥ २४८ ॥
;p{0048}
पुंस्याकल्पो वेषवेशावपि भूषणमस्त्रियाम् ।
स्यान्नेपथ्यमपि क्लीबे प्रतिकर्म प्रसाधनम् ॥ २४९ ॥
अस्त्री किरीटं मुकुटमुष्णीषमवतंसकम् ।
कोटीरमपि कौटीरस्तथैव शेखरोऽपि च ॥ २५० ॥
आपीडः पुंसि मौलिः स्याद्वेष्टनं षणतः पुनः ।
मणौ तत्रैव खचिते पुंसि चूडार्थतो मणिः ॥ २५१ ॥
अपि क्लीबे शिरोरत्नं तरलो हारमध्यगः ।
मूर्ध्नि माल्यं तु षण् दाम शीर्षकं शिरसः स्रजि ॥ २५२ ॥
स्रक् स्त्रियां मालिका माला गर्भकः केशमध्यगम् ।
प्रभ्रष्टकं शिखालम्बि पुरोन्यस्तं ललाम तत् ॥ २५३ ॥
तिर्यग्वक्षसि वैकक्षं प्रालम्बमृजु तत्समम् ।
श्रन्थनं ग्रन्थनं पुंसि प्रारम्भो रचना स्त्रियाम् ॥ २५४ ॥
परिपूर्णत्वमाभोगः कर्णपूरस्तु न स्त्रियाम् ।
स्त्रियां पत्राल्लताभङ्गिः पाश्यापि स्याल्ललाटिका ॥ २५५ ॥
पारिपाश्या पारितथ्या कर्णिका कर्णभूषणम् ।
कर्णादर्शः कर्णवेष्टस्ताटङ्कः पुंसि कुण्डलम् ॥ २५६ ॥
अस्त्रियां ताडपत्रं स्त्री कर्णान्दुः कर्णवालिका ।
उत्क्षिप्तिका च कर्णान्दूरथ कण्ठविभूषणम् ॥ २५७ ॥
;p{0049}
क्लीबे ग्रैवेयकं चापि लम्बमाना ललन्तिका ।
प्रालम्बिका कृता हेम्नोरःसूत्रिका तु मौक्तिकैः ॥ २५८ ॥
कलापः पुंसि मुक्तार्थाद्धारः प्रालम्ब इत्यपि ।
स्त्र्यावली स्रग्लता यष्टिः सूत्रं प्रतिसरस्त्रिषु ॥ २५९ ॥
देवच्छन्दः शतं साग्रमिन्द्रच्छन्दः सहस्रकम् ।
तदर्धं विजयच्छन्दो हारस्त्वष्टोत्तरं शतम् ॥ २६० ॥
अर्द्धं रश्मिकलापोस्य दशभिश्चार्द्धमाणवः ।
द्विर्द्वादशोर्द्धगुच्छः स्यात्पञ्चहारफलं लता ॥ २६१ ॥
अर्द्धहारश्चतुःषष्टिर्गुच्छमाणवमन्दिराः ।
अपि गोस्तनगोपुच्छावर्द्धमर्द्धं यथोत्तरम् ॥ २६२ ॥
इति हारा यष्टिभेदैरेकावल्येकयष्टिका ।
कण्ठिकाप्यथ नक्षत्रमाला तत्संख्यमौक्तिकैः ॥ २६३ ॥
क्लीबेऽङ्गदं तु केयूरं बाहुपर्यायभूषणम् ।
आवापकः पारिहार्यः कटको वलयोऽस्त्रियाम् ॥ २६४ ॥
कङ्कणं न स्त्रियां तद्वदंगुलीयकमूर्मिका ।
साक्षराङ्गुलिमुद्रा स्यात् करारोहः पुमानथ ॥ २६५ ॥
क्लीबे सारसनं काञ्ची सैव स्यात्कटिमेखला ।
संसप्तकी च रसना कटिपर्यायनाटिका ॥ २६६ ॥
;p{0050}
स्त्री मेखला च रसना काञ्चिः कक्ष्या च कक्षया ।
पुंस्कट्यां शृङ्खलं तु स्यात्त्रिषु पादाङ्गुलस्य षण् ॥ २६७ ॥
स्यात्पादकटकं चास्त्री तुलाकोटिरपि द्वयोः ।
मञ्जीरोऽस्त्री नूपुरोऽपि तुलाकोट्यपि च स्त्रियाम् ॥ २६८ ॥
हंसकश्चाथ घर्घर्यां कङ्कणी क्षुद्रघण्ट्यपि ।
पादशीली प्रतिसरा किङ्किणी क्षुद्रघण्टिका ॥ २६९ ॥
पादतः कीलिका नाली मालिका चाङ्गलीयकम् ।
अडिनी सिञ्जिनी तुल्ये वृश्चिक्यपि वृश्चिका ॥ २७० ॥
पटः सिचय आच्छादचीवराः पुंसि न स्त्रियाम् ।
चेलमाच्छादनं वासो वसनं चापि न स्त्रियाम् ॥ २७१ ॥
तद्वल्कलतृणकृमिफलरोमार्थसंभवम् ।
क्षुमाभङ्गाशणादित्वक्संजातं वाल्कमित्यपि ॥ २७२ ॥
कर्पासार्कादितूलोत्थं फालं स्याद्बादरे पुनः ।
आर्कं तौलं च रौमं तु स्याच्छशैडादिरोमजम् ॥ २७३ ॥
तदौर्णमथ कौशेयं जीविनिर्जीवकोशजम् ।
विविधं चापि तत्सूत्रं पट्टं हीरं च कोमलम् ॥ २७४ ॥
अथैतेषां प्रभेदाः स्युस्तत्र वल्कलजान्यपि ।
क्षौमाण्यस्त्री पवित्राणि शाणान्यावपनानि तु ॥ २७५ ॥
;p{0051}
शाणी गोणी स्त्रियां तासां विकृतिः पुंसि कार्गलः ।
कागलोप्यक्षराधारः पुस्तकप्रकृतिः पुनः ॥ २७६ ॥
अक्षरात्कोशपर्यायस्तद्वद्भूर्जस्य वल्कले ।
ताडपत्रे तत्र पत्रं न ना भङ्गोद्भवान्यपि ॥ २७७ ॥
कार्पासं सर्वकार्यार्थं बादरं तदथ स्त्रियाम् ।
ऊर्णा मेषादिलोम्नि स्यात्क्लीबे और्णं तदुद्भवे ॥ २७८ ॥
आविकौ रभ्रकौ चैव पुमानूर्णायुरित्यपि ।
आयल्लको रल्लकः स्याद्द्वयोः कम्बल इत्यपि ॥ २७९ ॥
मरूद्भवायां शुम्बा स्याल्लुम्बा पञ्चनदोद्भवा ।
पुंसि पर्वतसंजातपर्यायो रत्नकम्बलः ॥ २८० ॥
काश्मीरी तु महोर्णा स्यात् प्रावारीत्यपि पामरी ।
यक्षिका भोट इत्याद्यास्तत्तद्विषयनामकाः ॥ २८१ ॥
म्लेच्छदेशोद्भवाः केपि परुत्कालोद्भवा अपि ।
अनेके राजभोग्यास्ते त्रिषु सर्वे यथार्थतः ॥ २८२ ॥
अथ साधारणं मापं क्षौमं स्यात्प्रावृतं त्रिषु ।
दुकूलं च दुगूलं स्यात्कौशेयं कृमिकोशजम् ॥ २८३ ॥
राङ्कवं मृगरोमोत्थं स्त्रियां भूम्नि दशा अपि ।
वस्त्रान्ते च स्त्रियां वर्त्तिर्वस्तिश्चापि च पल्लवः ॥ २८४ ॥
;p{0052}
वस्त्रव्यस्यः पुमानस्त्री प्रार्थ्यश्चञ्चल इत्यपि ।
अष्टहस्तपरिमाणं परिधानक्षमं महत् ॥ २८५ ॥
सदशं क्षालितं शिष्टैस्तद्धौत्रं पोत्रमप्यणु ।
स्नानेङ्गप्रोञ्छने पोत्रमंगोछोंगोछनं च षण् ॥ २८६ ॥
तत्स्यादुद्गमनीयं यद्धौतयोर्वस्त्रयोर्युगम् ।
नवं वासोऽनाहतं स्यादहतं तन्त्रकं पुनः ॥ २८७ ॥
निःप्रवणं निःप्रवाणिस्तद्वस्तु सकलं त्रिषु ।
पटच्चरो जीर्णवस्त्रं संव्यानं तूत्तरीयकम् ॥ २८८ ॥
प्रच्छादनं प्रावरणं वराशिः स्थूलशाटकः ।
वैकक्ष उत्तरासङ्गः प्रावारो बृहती स्त्रियाम् ॥ २८९ ॥
परिधानं परीधानमन्तरीयमधोंशुकम् ।
अपि स्यादुपसंव्यानं तथापि वसनं पुनः ॥ २९० ॥
तद्ग्रन्थिस्तु स्त्रियां नीविर्नीवी नोच्चय इत्यपि ।
अर्द्धोरुकं चलनकं स्याच्चण्डातकमंशुकम् ॥ २९१ ॥
सभर्तृकाणामन्यासां चलनीति निगद्यते ।
शाटीचोट्यौ स्त्रियां पुंसि कूर्पासश्चोलको द्वयोः ॥ २९२ ॥
अस्त्रियां कञ्चुकोऽपि स्यात्त्रिषु स्यादपि कञ्चुली ।
अङ्गिका कटिबन्धे तु परेः प्रात्स्यात्करः पुमान् ॥ २९३ ॥
;p{0053}
पल्लवादियुतः सोऽपि पटः प्रच्छादनी द्वयोः ।
द्विवस्त्रा द्विपटी तद्वद्धिमवातसहेंशुके ॥ २९४ ॥
नीसारोथ निचोलस्तु निचुल्यश्चोत्तरच्छदः ।
अपि स्यात्प्रच्छदपटः क्लीबे निचुलकं पुनः ॥ २९५ ॥
कञ्चुकं वारवाणो ना यामस्तूलयुतोप्यथ ।
द्वयोः कच्छाटिका कच्छपटः कौपीनमित्यपि ॥ २९६ ॥
कक्षा स्त्री कर्पटः पुंसि परिधाने परोञ्चलः ।
उत्सवादौ सुहृद्भिर्यद्बलादाकृष्य गृह्यते ॥ २९७ ॥
वस्त्रमाल्यादि तत्पूर्णपात्रं पूर्णानकं च तत् ।
तदेवाप्रपदीनं स्याद्व्याप्नोत्याप्रपदं हि यत् ॥ २९८ ॥
चीवरं भिक्षुसङ्घाटी समौ नक्तककर्पटौ ।
ऊर्मिका स्यात् स्त्रियां वस्त्रभङ्गशब्देऽस्य मर्मरः ॥ २९९ ॥
प्रतिसीरा जवनिका तिरसः करिकारिणी ।
अपटी स्यात्पुमान् काण्डपटोथोल्लोच इत्यपि ॥ ३०० ॥
चन्द्रोदयश्च कटको वितानं पुंनपुंसकम् ।
क्लीबे स्थुलं पट्टमयं दूष्यं यद्वस्त्रवेश्म च ॥ ३०१ ॥
पटवासः खरगृहं केणिकं पटकुट्यपि ।
स्याद्गुणलयनिकार्या रज्जुवंशादि संभवे ॥ ३०२ ॥
;p{0054}
अथ रोगे गदो व्याधिरुपतापः क्षयोऽपि च ।
क्रमः क्रामो विकारः स्यान्मृत्युपर्यायसेवकः ॥ ३०३ ॥
स्त्री ग्लानिरर्त्तिरार्त्तिः स्याद्रुग्रुजा षणपाटवम् ।
भयं मान्द्यं च पुंसि स्यादामयोथ महागदः ॥ ३०४ ॥
ज्वरः स्यात्संज्वरो रोगपुष्ट आतङ्ककस्त्रिपात् ।
भस्मबाणस्त्रिशीर्षार्थ एक दंष्ट्रार्थ इत्यपि ॥ ३०५ ॥
अथ ज्वरो मनुष्येषु करिजातिषु पाकलः ।
अभितापस्तुरङ्गेषु पोरको रासभेषु सः ॥ ३०६ ॥
उष्ट्रेष्वलसकः सस्याद् गोषु स्यादैश्वरो ज्वरः ।
सर्पेष्वाक्षिक इत्याख्यो हारिद्रो महिषेष्वयम् ॥ ३०७ ॥
मृगेषु मृगरोगः स्यात्प्रलेपोऽजाविकेष्वयम् ।
अचमानः पक्षिषु स्यान्मत्स्येष्विन्द्रमदश्चसः ॥ ३०८ ॥
गुल्मेषु ग्रन्थिकः सस्यात् स च पुष्पेषु पर्वतः ।
ओषधीषु ज्योतिरयं रूपको नलिनीषु च ॥ ३०९ ॥
धान्येषु पूर्णको लोलः कोद्रवेषु च पर्वतः ।
पुष्पेष्वप्सु च नीली स्याद्धरायामूषराभिधः ॥ ३१० ॥
अन्नगन्धिरतीसारोऽतिसार उदरामयः ।
मलवेगोथ स्त्रियां स्याद्ग्रहणी संग्रहण्यपि ॥ ३११ ॥
;p{0055}
अपि प्रवाहिका चाथाजीर्णाद्यन्नाद्यपक्वता ।
तद्विकारे विषूचिः स्त्री दुर्नामानो गुदाङ्कुराः ॥ ३१२ ॥
पापरोगो मयूरी स्त्री रक्तपर्यायतो वटी ।
क्लीबेऽर्शांसि गुदात्कीलाः कृमयः कोष्ठजाः पुनः ॥ ३१३ ॥
अङ्गजा विविधास्ते स्युर्यूकाद्याः स्युर्वमिस्त्रियाम् ।
वान्तिः स्त्रियां स्याद्वमथुः प्रच्छर्दिश्छर्दिरित्यपि ॥ ३१४ ॥
छर्दिर्वामी च वमनं छर्दनं स्यान्नपुंसकम् ।
अथ पाण्डुर्विरूपः स्यात्सचिवामय इत्यपि ॥ ३१५ ॥
कामला स्त्री तत्प्रभेदे क्लीबं तु स्याद्धलीमकम् ।
रक्तपीतं पीतरक्तं वातादिद्वन्द्वदोषजम् ॥ ३१६ ॥
उन्नेयमथ काशः स्यात् क्षुतं क्लीबे क्षवः पुमान् ।
स्त्रियां क्षुत् क्षवथुः पुंसि प्रतिश्यायः प्रतिश्ययः ॥ ३१७ ॥
पीनसोथ क्षयो राजयक्ष्मा रोगार्थराडपि ।
यक्ष्म जक्ष्मश्च यक्ष्मश्च शोषो बहुविधा अमी ॥ ३१८ ॥
अथाप्यग्निविकारोथारुचिः स्त्री स्यादरोचकम् ।
अश्रद्धानभिलाषोथ पिपासा तृट् तृषापि च ॥ ३१९ ॥
तृष्णोदन्येथ मूर्छा तु मूढिर्मोहिःखरक्षयः ।
खरसादश्च मूर्त्सायां निद्रा स्त्री शयनं च षण् ॥ ३२० ॥
;p{0056}
स्वप्नः स्वापश्च संवेशस्तन्द्री तन्द्रा प्रमीलिका ।
अपि स्याद्विषया ज्ञानं प्रलयः प्रमिलापि च ॥ ३२१ ॥
ग्लानिर्ग्लाः स्यादथ मदः स्त्रियामुद्रिक्तचित्तता ।
मदात्ययो मदातङ्कः पानस्यार्थादजीर्णकम् ॥ ३२२ ॥
पानाद्विभ्रमपर्यायः पानाद्घातस्तथा परः ।
संतापः संज्वरस्तापः प्लोषो दाहोऽपि चोमकः ॥ ३२३ ॥
अन्तर्दाहः कोष्ठतापे मुखताल्वोष्ठचक्षुषि ।
तापे ना दवथुः पादपाण्यङ्गुलितलादिके ॥ ३२४ ॥
यः संतापः शिखापित्तः प्रलयस्तु प्रलीनता ।
स च स्यादिन्द्रियस्वापश्चेष्टनाशोप्यथापि च ॥ ३२५ ॥
उन्मादो मतिविभ्रंश उन्मनायितमित्यपि ।
आवेशो भूतसंचारो भूतक्रान्ते ग्रहागमः ॥ ३२६ ॥
अपस्मारोङ्गविकृतिर्लालीधो भूतविक्रिया ।
तैमित्यं जडता जाड्यं शीतलत्वमपाटवम् ॥ ३२७ ॥
आमवातः संधिशूलमथ शूलं तु वातजे ।
तोदे यदन्नपाके स्यात्तच्छूलं परिणामकम् ॥ ३२८ ॥
स्यादुद्गार उदावर्त आनाहो मलरोधनम् ।
विबन्धोपि च विष्टम्भः प्रत्यानाह उरोग्रहः ॥ ३२९ ॥
;p{0057}
हृद्रोगो हृद्गते शूलेऽथोदराण्युदरामये ।
जलोदरोथ जृम्भा स्याज्जम्भिका जृम्भणं च षण् ॥ ३३० ॥
मान्द्यालस्ये मन्दता स्यात् कार्यप्रद्वेष इत्यपि ।
आमो मलस्य वैषम्याद्रक्तार्तिः शोणितामयः ॥ ३३१ ॥
गुल्मस्तु जाठरो ग्रन्थिः पृष्ठग्रन्थिर्गडुर्भटः ।
मूत्राघातो मूत्रवर्त्मरोधेथ मूत्रकृच्छके ॥ ३३२ ॥
कृच्छं स्त्रियामश्मरी स्यात् प्रमेहो मेह इत्यपि ।
मूत्रदोषः सोमरोगः प्रमेहपिटकाः पुनः ॥ ३३३ ॥
मेदोदोषोपि शोथोऽस्त्री शोफः स्यात् श्वयथुः पुमान् ।
अन्त्रवृद्धिर्गण्डमाला अर्बुदं स्यात्ततः पुनः ॥ ३३४ ॥
अस्त्रियां पादवल्मीकं श्लीपदं पादगण्डिरः ।
विद्रधी विद्रधिः स्त्री स्याद्धृद्गन्थिर्हृद्व्रणश्च सः ॥ ३३५ ॥
व्रणो भगप्रदेशोत्थः स च पुंसि भगंदरः ।
सद्योव्रणः कोष्ठभेदः पुंसि नाडीव्रणेऽपि च ॥ ३३६ ॥
लिङ्गोपदंशा लिङ्गार्शांस्यथ कुष्ठभिदाः क्रमात् ।
कुष्ठं श्वित्रमुभे क्लीबे कोठो दुश्चर्मकं पुनः ॥ ३३७ ॥
कापालिकौदुम्बरे च मण्डलं त्रिषु चर्चिका ।
तद्वत्त्वक्पलिकं च स्यात्पादस्फोटो विपादिका ॥ ३३८ ॥
;p{0058}
धौतकुष्ठं टिट्टिभं स्त्री दुद्रुरलसमित्यपि ।
दद्रुर्दद्रुश्चापि दर्दूः कोठो नाकण्डुरित्यपि ॥ ३३९ ॥
कच्छूः कण्डूश्च कण्डूतिः खर्जूः कण्डूयनं च षण् ।
पीतस्फोटे पाम पामा सूक्ष्मस्फोटे विचर्चिका ॥ ३४० ॥
क्षुद्रस्फोटे चञ्चिका स्यान्मसूराभा मसूरिका ।
संचारिसुण्डिका स्फोटे पिटकोविटकस्त्रिषु ॥ ३४१ ॥
विस्फोटः स्फोटकश्चेन्द्रलुप्तः केशघ्न इत्यपि ।
महाकुष्ठे चर्मदलं पुण्डरीकं शतारुकम् ॥ ३४२ ॥
काकनं पित्तकुष्ठं च कुष्ठान्यष्टादशैव हि ।
अथ षष्टिमिताः क्षुद्रुरोगाः पनसिकादिकाः ॥ ३४३ ॥
मसूरिकान्तास्तेषु स्याज्ज्वालागर्दभकार्थकः ।
अम्लपित्तं विसर्पाह्व उदर्दो वातशोणितम् ॥ ३४४ ॥
इत्थं भूयो रोगभेदा अथ वातोद्भवा गदाः ।
आक्षेपकं हनूस्तम्भ इत्याद्या अथ पित्तजाः ॥ ३४५ ॥
धूमोद्गारादयस्ते स्युश्चत्वारिंशदथापरे ।
कफजा अतिनिद्राद्या विंशतिस्तेप्यथापरे ॥ ३४६ ॥
रक्तोद्भवा गौरवाद्यास्ते दशाथ मुखोद्भवाः ।
ते चतुःसप्ततिमितास्तेषु दन्तोद्भवा दश ॥ ३४७ ॥
;p{0059}
एकादशौष्ठजा दन्तमूलरोगास्त्रयोदश ।
अष्टौ तालुगदा जिह्वाभवाः षड् गलजा गदाः ॥ ३४८ ॥
अष्टादशाष्टावपरे मुखमध्यभवा अथ ।
अष्टादश स्युः कर्णोत्थाः सप्तपाली समुद्भवाः ॥ ३४९ ॥
कर्णमूलोद्भवाः पञ्चदशाष्टौ नासिकोद्भवाः ।
शिरोरोगा दशैव स्युस्ते खलत्यादयोप्यथ ॥ ३५० ॥
नवैव स्युः कपालोत्थास्तेषु स्यादिन्द्रलुप्तकम् ।
तथा पलितमित्याद्या अथ नेत्रसमुद्भवाः ॥ ३५१ ॥
चतुर्नवतिसंख्याकाः पुंस्त्वदोषास्तु पञ्चधा ।
कुम्भीक इषको सेक्यः सुगन्धी षण्ड इत्यमी ॥ ३५२ ॥
अथाप्यष्टौ शुक्रदोषा अथ स्त्रीदेहजागदः ।
तेष्वष्टावार्त्तवोत्थास्तु तत्र पूयाभमार्त्तवम् ॥ ३५३ ॥
कुणपं ग्रन्थिलं क्षीणमलतुल्यादिकं च तत् ।
प्रदरोऽस्त्री चतुर्धा स्यादथ योनिसमुद्भवाः ॥ ३५४ ॥
चतुर्विंशतिराख्याताः शुक्रावामिनिकादयः ।
योनिकन्दश्चतुर्धा स्यादष्टधा गर्भजो गदः ॥ ३५५ ॥
पञ्चधा स्तनजा रोगा बालरोगस्त्रिधा मतः ।
अदक्षपुरुषाज्जातः सपत्नीविहितोऽपरः ॥ ३५६ ॥
;p{0060}
दैवाज्जातस्तत्र दन्तभेदाख्या विविधा गदाः ।
अथ रुग्णोऽमितो म्लानो व्याधितो विकृतो पटुः ॥ ३५७ ॥
अभ्यान्तः सामयो मन्द आतुरो ग्लास्नुरित्यपि ।
तद्विशेषाः समुन्नेयास्तत्तन्मत्वर्थगोचराः ॥ ३५८ ॥
यथा ज्वरितकण्डूलार्शसक्षयितदद्रुणाः ।
त्रिष्वथो भेषजं क्लीबे भैषज्यं च भिषग्जितम् ॥ ३५९ ॥
औषधं चागदं जायुः पुंस्यथापि च निग्रहः ।
उपचारश्चोपशमश्चिकित्सा रुक् प्रतिक्रिया ॥ ३६० ॥
उपचर्याथात्मनीनमायुष्यं च हितं च तत् ।
पथ्यं स्यादप्यथारोग्यं वार्त्तं पाटवलाघवे ॥ ३६१ ॥
अनामयमथोल्लाघः पटुः कल्पो निरामयः ।
अग्लास्नुरगदो नीरुगनातङ्को लघुः पुनः ॥ ३६२ ॥
वार्त्तोपि स्यादथो वैद्य आयुर्वेदी चिकित्सकः ।
रोगहार्यगदंकारो रोगज्ञो जीवदो भिषक् ॥ ३६३ ॥
स्रष्टा विद्वान्विधिरथ विषवैद्यस्तु जाङ्गली ।
कथाप्रसङ्गः क्लिन्नाक्षे चुल्लश्चिल्लश्च पिल्लकः ॥ ३६४ ॥
वाच्यलिङ्गा अथो पथ्यं पादाहारः स्त्रियां मृजा ।
स्यान्मार्ष्टिर्मार्जनी क्लीबे स्यादुद्वर्त्तनमित्यपि ॥ ३६५ ॥
;p{0061}
परिकर्माङ्गसंस्कार आचामः स्नानमाप्लवः ।
स्त्र्याप्लुतिः स्यादाचमनमभिषेकोऽवगाहनम् ॥ ३६६ ॥
अवगाहोऽपि चर्चा तु चार्चिक्यं स्थासकोऽपि च ।
प्रबोधश्चानुबोधश्च स्याल्लेखेङ्गुलिपत्रयोः ॥ ३६७ ॥
यत्तु सर्वौषधिस्नानं तन्मङ्गल्यमलौकिकम् ।
दिष्टं तु मृत्तिकास्नानमभिषेकस्तु मन्त्रवत् ॥ ३६८ ॥
क्लीबे तमालपत्रं स्याच्चित्रकं तिलकोऽस्त्रियाम् ।
पुनर्विशेषकं क्लीबे शीतलं भोगिवल्लभम् ॥ ३६९ ॥
गोशीर्षं चापि मङ्गल्यं तिलपर्णं महार्हकम् ।
सुगन्धं चावनं चास्त्री शीतगन्धोऽपि चन्दनः ॥ ३७० ॥
गन्धाढ्यो गन्धसारोऽपि श्रीखण्डो मलयोद्भवः ।
सर्पावासश्च पाटीरो वेधकः पुंसि रौहिणः ॥ ३७१ ॥
गन्धराजोऽपि भद्रश्रीः स्वयं शुष्के तु सुक्कडिः ।
वेरं षणार्द्रच्छिन्ने स्याद्द्विधा काष्ठं तु चान्दनम् ॥ ३७२ ॥
वेंटा मलयपादाः स्युस्तज्जं वेटं परे जगुः ।
निम्बबिल्वहरिद्रादि तत्संगत्या भवन्ति ते ॥ ३७३ ॥
नातिपीतं तु कैरातं कवरं चन्दनं च् तत् ।
गन्धकाष्ठं शैलगन्धं किराताभिधवल्लभम् ॥ ३७४ ॥
;p{0062}
तत्स्याद्बहलगन्धं च पित्तगन्धं तु पीतकम् ।
कालेयवर्वरं पीतचन्दनं माधवप्रियम् ॥ ३७५ ॥
अथ रक्तार्कक्षुद्रेभ्यश्चन्दनं रक्तसारकम् ।
कुचन्दनं हिमं चाय? वर्वरं श्वेतवर्वरम् ॥ ३७६ ॥
वर्वरोत्थं लोहितं तु सुरार्हं नन्दनोद्भवम् ।
हरिगन्धं महागन्धमिन्द्रपर्यायचन्दनम् ॥ ३७७ ॥
स्यादस्त्रियां दिव्यमथ काश्मीरं पिशुनं वरम् ।
शठं वरेण्यं घुसृणमरुणं वह्निशेखरम् ॥ ३७८ ॥
गौरं कालेयकं कान्तं जागुडं केशरोऽस्त्रियाम् ।
कुङ्कुमं चापि वाह्लीकं पीतं काश्मीरसंभवम् ॥ ३७९ ॥
असृक्पर्यायि काश्मीरं सूर्यपर्यायि दीपनम् ।
संकोचं सौरमं धीरं वर्णं स्यात्पीतचन्दनम् ॥ ३८० ॥
घोरं चाथ तृणोत्थं तु तृणार्थात्कुङ्कुमार्थकम् ।
तृणपुष्पार्थकं चाथ श्यामा गन्धमृगाण्डजा ॥ ३८१ ॥
कस्तूरी मृगनाभिः स्यान्मदनी गन्धवेलिका ।
मार्जारी सुभगा वेधमुख्या स्याद्बहुगन्धदा ॥ ३८२ ॥
श्यामला ललिता गन्धधूलिरामोदिनीत्यपि ।
मृगः सहस्रवेधी स्यान्मार्गो मृगमदोऽपि च ॥ ३८३ ॥
;p{0063}
कपिला पिङ्गला कृष्णा त्रिविधातस्तु पञ्चधा ।
चूर्णीकृता तु खरिका तिलाभा तिलकापरा ॥ ३८४ ॥
कुलत्थिका कुलत्थाभा तस्याः स्थूला तु पिण्डका ।
ततः स्थूला नापिकाथ कर्पूरो हिमवालुकः ॥ ३८५ ॥
स्याद्वेणुघनपर्यायसारपर्याय इत्यपि ।
अपि स्याच्चन्द्रपर्यायो हिमाङ्कः शाम्भवः पुनः ॥ ३८६ ॥
गोशीर्षस्तैलपर्णः स्यात्ताराभ्रः कुमुदः शिला ।
मिहकाप्यथ तद्भेदाः पोताभो भीमसेनकः ॥ ३८७ ॥
अपि स्याच्छंकरावासः पांसुः शीतकरः पुनः ।
पिञ्जोब्जसारः सारोपि जूटिका वालुकः पुनः ॥ ३८८ ॥
हिमयुक्तः शीतलोपि पञ्चिकश्चैवमादयः ।
चीनकश्चीनकर्पूरः कृत्रिमो धवलः पटुः ॥ ३८९ ॥
दीपकर्पूरजोपि स्यात्स च कर्पूरनामकः ।
पीता तु गौतमी गव्या वन्दनीया च काञ्चनी ॥ ३९० ॥
मेध्या मनोरमा श्यामा रामा गौरी च रोचना ।
गोरोचना च मङ्गल्याथ जवादिः स्त्रियामियम् ॥ ३९१ ॥
गन्धपर्यायराजार्थो मृगार्थाद्घर्मजोऽपि च ।
अस्त्रियां कर्दमः स्निग्धः कृत्रिमोऽपि ततः पुनः ॥ ३९२ ॥
;p{0064}
समूहगन्धो गन्धाढ्यः सुगन्धतैल इत्यपि ।
कटुमोदोथ स्तूणीकः स्तूणीकान्तः कुठेरकः ॥ ३९३ ॥
स्तूणिकः पीतकः कान्तो नन्दीकलप इत्यपि ।
जातिपत्री जातिकोशी सुमनापि च पत्रिका ॥ ३९४ ॥
जातीफलं जातिसस्यं शालूकं सुमनः फलम् ।
मजुसारं जातिसारं पुटं द्वेष्यं तु कोलकम् ॥ ३९५ ॥
कङ्कोलकं कृतफलं मरिचं कटुकं फलम् ।
कट्फलं स्थूलमरिचं माधवोचितमित्यपि ॥ ३९६ ॥
कर्पूरागरुकस्तूरी कक्कोलैर्यक्षकर्दमः ।
गात्रानुलेपनी वर्त्तिर्वर्णकं तु विलेपनम् ॥ ३९७ ॥
चूर्णानि वासयोगाः स्युर्वासितं भावितं त्रिषु ।
प्रियंगुः फलिनी श्यामा प्रियवल्ली फलप्रिया ॥ ३९८ ॥
गौरी गोविन्दिनी वृन्ता करभा कङ्कुकङ्गनी ।
लङ्गुरा गौरवल्ली च सुभगा पर्णभेदिनी ॥ ३९९ ॥
शुभा पीता च मङ्गल्या श्रेयस्यथ सुधूपकः ।
श्रीवासः श्रीरसो वेष्टो धूपाङ्गस्तिलपर्णिकः ॥ ४०० ॥
वेष्टसारो रमावेष्टः क्षीरशीर्षक इत्यपि ।
उशीरं तु मृणालं स्याज्जलवासो हरिप्रियः ॥ ४०१ ॥
;p{0065}
अभयं वीरणं वीरं समगन्धिकमित्यपि ।
रणप्रियं वीरतरं शिशिरं शीतमूलकम् ॥ ४०२ ॥
शुभ्रं सुगन्धिकं चापि कलकं चाथ शेखरम् ।
स्त्रियां लवङ्गकलिका दिव्यं क्लीबे न च स्त्रियाम् ॥ ४०३ ॥
लवङ्गं देवपर्यायपुष्पपर्यायकं फलम् ।
लक्ष्मीपर्यायपुष्पार्थं भृङ्गारं वान्तसम्भवम् ॥ ४०४ ॥
रुचिरं स्यादथ स्वादुः सुधूमो गरुसारकः ।
गन्धधूमभवोथास्त्री कृष्णादगरुकाष्ठके ॥ ४०५ ॥
अगुरुर्वसुकः केश्यः शृङ्गारो विश्वरूपकः ।
धूपार्हो वल्लरोऽपि स्यान्मिश्रवर्णोऽथ पीतकः ॥ ४०६ ॥
अलारोऽनार्यको लोहः स च वर्णप्रसादनः ।
काष्ठागुरुः कृमिजग्धश्चाथ स्याद्दहनागुरुः ॥ ४०७ ॥
दाहागुरुर्दाहकाष्ठं पुरं धूपाङ्गदः पुनः ।
वल्लभः पूरमथनं मङ्गल्यामल्लिके स्त्रियौ ॥ ४०८ ॥
गन्धार्थमङ्गलाच्चाथ तुरुष्को यवनः कपिः ।
पिण्याकः कपिजो धूम्रः शिल्पिसारः सुगन्धकः ॥ ४०९ ॥
शिल्पिकः पीतसारः स्यात् पिण्डितः पिण्डतैलकः ।
करेवरः कृत्रिमको लेपनश्चाथ गुग्गुलुः ॥ ४१० ॥
;p{0066}
म्लेच्छद्विष्टो भवानीष्टो जटालः कौशिकः पुरः ।
निशाटको भूतहरः कालनिर्यासशावरौ ॥ ४११ ॥
मरुदेश्यो रूक्षगन्धा वातघ्नो महिषाक्षकः ।
देवेष्टोऽपि च रक्षोहा दित्यो दुर्गः शिवोप्यथ ॥ ४१२ ॥
गन्धराजः स्वर्णवर्णः सुवर्णकणगुग्गुलुः ।
पलंकषश्च सुरभिर्वंशपीतोथ भूमिजः ॥ ४१३ ॥
महिषासुरमज्जोत्थो दुर्गापर्यायवल्लभः ।
आशापुरोद्भवो दुर्गाह्लादो भूतघ्न इत्यपि ॥ ४१४ ॥
मेध्यः सौरभ्यदः शालनिर्यासस्त्वग्निवल्लभः ।
रालः सर्जरसः शालः कालः कनकलोद्भवः ॥ ४१५ ॥
बहुरूपः कललजः सुरभिर्यक्षधूपकः ।
देवेष्टः शीतलोऽपि स्यादथ पालीन्दभीषणौ ॥ ४१६ ॥
सौराष्ट्रः शिखरी कन्दुः कन्दूरकसुकन्दकौ ।
बहुगन्धो गोपुरगस्तीक्ष्णः शंखः खरः शकः ॥ ४१७ ॥
रुप्योऽपि बदरीपत्रः श्ललः कोशीहनुः स्त्रियाम् ।
शिपिः शुक्तिर्नागहनुः पुनः पर्णविलासिनी ॥ ४१८ ॥
संधिनालो नखार्थः स्यादथ व्यालनखः पुनः ।
व्यालायुधो व्याघ्रनखः कूटस्थश्चक्रनायकः ॥ ४१९ ॥
;p{0067}
चक्री चक्रनखश्चापि कालः पुंस्यथ षण्पुनः ।
संस्कारो गन्धमाल्याद्यैर्यत्स्यात्तदधिवासनम् ॥ ४२० ॥
तल्पमस्त्री तु तलिनं क्लीबे स्याच्छयनं पुनः ।
शयनीयं स्त्रियां शय्या खट्वा स्यान्मञ्चकोऽस्त्रियाम् ॥ ४२१ ॥
द्वयोर्मञ्चश्च पर्यङ्कपल्यङ्कौ पुंसि चास्तरः ।
क्लीबे चास्तरणं तत्राच्छादने कशिपुः पुनः ॥ ४२२ ॥
अस्त्रियां कसिपुश्चाथ स्यादुच्छीर्षकमस्त्रियाम् ।
उपधानं चोपबर्हश्चाथ पर्यस्तिका स्त्रियाम् ॥ ४२३ ॥
अवसक्थिनिका खट्वा निषद्या खट्विका समे ।
स्याद्वेत्रासनमासन्दी प्रतिग्राहपतद्ग्रहौ ॥ ४२४ ॥
अस्त्रियां पालकं क्लीबे विष्टरासनके उभे ।
स्त्रियां क्लीबे तु पीठं स्यादौशीरं शयनासने ॥ ४२५ ॥
द्वे एकोक्त्याथात्मदर्श आदर्शः पीतचम्पकम् ।
दर्पणो मुकुरश्चाथ प्रदीपः कज्जलध्वजः ॥ ४२६ ॥
दोषापर्यायतिलको गृहपर्यायतो मणिः ।
स्नेहार्थाशनपर्यायो दशार्थादिन्धनार्थकः ॥ ४२७ ॥
दीपिका दीपमल्ली स्यादथ निर्मन्थनं च षण् ।
नीराजनं दीपपात्रैर्दीपस्थानं स्त्रियां पुनः ॥ ४२८ ॥
;p{0068}
पूषिः स्यादथ दीपाधो दण्डे सति शिखा मरुः ।
दीपार्थाद्वृक्षपर्यायः कौमुदी तरुरित्यपि ॥ ४२९ ॥
अथ स्यात्कज्जलं क्लीबे दीपोच्छिष्टं तथाञ्जनम् ।
पुंसि स्यात्पक्षकोऽस्त्री स्याद्व्यजनं तालवृन्तकम् ॥ ४३० ॥
उत्क्षेपो बर्हिपिच्छोत्थे चामरे तु प्रकीर्णकः ।
अस्त्री त्रिषु विचित्रं स्यान्मृगादित्वक्समुद्भवे ॥ ४३१ ॥
आलावर्तं जलक्लिन्नवस्त्रेण रचितेऽपि च ।
त्रिषु स्यात्कङ्कतः केशमार्जनश्च प्रसाधनः ॥ ४३२ ॥
गिरियको गिरिगुडो बालक्रीडनको गुडः ।
गिरिपर्यायवचनः समौ कन्दुकगन्दुकौ ॥ ४३३ ॥
निश्चुङ्कतं दन्तशानं पिष्टान्तो धूलिगुच्छकः ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामलुम्बकैः ॥ ४३४ ॥
तार्तीयो नरकाण्डोऽयं भूस्कन्धे सिद्धिमागतः ॥ ४३५ ॥
;c{इति नरादिप्रकाण्डः ।}
;v{ऋषिगोत्रब्रह्मप्रकाण्डः}
जमदग्निभरद्वाजविश्वामित्रात्रिगौतमाः ।
वसिष्ठकश्यपागस्त्या ऋषयो गोत्रकारकाः ॥ १ ॥
गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च ।
ऊनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥ २ ॥
;p{0069}
व्रियमाणातया वापि सत्तया वानुवर्तनम् ।
एकस्य दृश्यते यत्र तद् गोत्रं तस्य कथ्यते ॥ ३ ॥
कुलं तु गोत्रं जननं क्लीबे स्त्री सन्ततिः पुमान् ।
वंशोन्ववायः सन्तानोऽन्वयो वर्णचतुष्टयी ॥ ४ ॥
ब्राह्मणक्षत्रविट्शूद्राश्चातुर्वर्ण्यमिति स्मृतम् ।
स्यादामुष्यायणोऽमुष्यपुत्रश्च ब्राह्मणायनः ॥ ५ ॥
प्रख्यातनप्तृकश्चापि बीज्यः कुल्यः कुलोद्भवः ।
महाकुलः सभ्य आर्यः कुलीनः कुलसंमतः ॥ ६ ॥
गर्भाधानं पुंसवनं गर्भरक्षणमित्यपि ।
सीमन्तोन्नयनं जातकर्म मेधाजनिस्तथा ॥ ७ ॥
उत्थानं नामकरणमन्नप्राशनमित्युत ।
चूडाकर्मोपनयनं व्रतादेशनमेव च ॥ ८ ॥
समावर्तनमुद्वाहस्तत्रैवाग्नेः प्रधारणम् ।
एभिः स्मार्त्तैश्च संस्कारैः संस्कृतो ब्राह्मणो मतः ॥ ९ ॥
भूमिपर्यायदेवार्थो माठरः कठवाडवौ ।
सूत्रकण्ठो वेदगर्भः सावित्रोऽपि त्रयी तनुः ॥ १० ॥
स्यान्मुखद्व्यग्रपर्यायजन्मपर्याय इत्ययम् ।
वर्णज्येष्ठः शमीगर्भो ब्रह्म षट्कर्मकृत्पुनः ॥ ११ ॥
;p{0070}
ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो भिक्षुक इत्यपि ।
अथ तत्र ब्रह्मचारी वर्णी मुख्याश्रमी वटुः ॥ १२ ॥
उपनीतो माणवको मेखली वाजिनी पुनः ।
तथा गुरुकुलावासी स च स्याद्विविधः क्रमात् ॥ १३ ॥
यावज्जीवं व्रतपरो नैष्ठिको गृहसंमुखः ।
उपकुर्वाण इति चाथो वटूकरणं तु षण् ॥ १४ ॥
नयनं नायनं नाय उपादथ द्विजायनम् ।
स्यात्सूत्रं ब्रह्मयज्ञाभ्यां पवित्रमुपवीतकम् ॥ १५ ॥
देवपर्यायलक्ष्माथ स्त्रियां मौञ्जी तु मेखला ।
ज्योर्णासूत्री कठक्षत्रविशामेषां ह्यनुक्रमात् ॥ १६ ॥
ऐणेयं रौरवं गव्यमजिनानि तथा पुनः ।
पालाशो वाथवा वैल्वो नैयग्रोधस्ततोऽपरः ॥ १७ ॥
औदुम्बरः स आषाढो वर्णः सोपि च वैणवः ।
रम्भाभङ्गो गृहस्थानां व्रते स्याद्व्रतिनामपि ॥ १८ ॥
आमन्त्रितादिमध्यान्तभवतीशब्दसंयुताम् ।
भिक्षां देहीत्यथ स्कन्धाद्वामात्कट्यवधिस्थिते ॥ १९ ॥
हृत्पृष्ठवंशगे यज्ञोपवीती स्यादतः पुमान् ।
सव्यश्चाप्यपसव्यस्तु प्राचीनावीत इत्यपि ॥ २० ॥
;p{0071}
कण्ठलम्बिनि नीवीती प्रवीती पृष्ठलम्बिनि ।
अथाञ्जलिर्वेदपाठे पुंसि ब्रह्माञ्जलिः पुनः ॥ २१ ॥
ब्रह्मारण्यं पाठभूमिः साङ्गवाक्ये परायणम् ।
परायणं च साकल्यमथापि ब्रह्मबिन्दवः ॥ २२ ॥
वेदाध्ययनकाले ये विप्रुषो मुखनिःसृताः ।
स्वाध्यायस्तु जपः पाठो धर्मभाणक इत्यपि ॥ २३ ॥
वेदमाता तु गायत्री सावित्री त्रिपदा च सा ।
वैश्वामित्री व्याहृतयो महाव्याहृतयः स्त्रियाम् ॥ २४ ॥
वरिवस्या तु शुश्रूषा परिचर्याप्युपासनम् ।
पर्युपाभ्यां समुपाभ्यामन्वाभ्यामासनं च षण् ॥ २५ ॥
उपस्पर्शस्त्वाचमनमाचामोथाप्यभाषणम् ।
वाचोयमश्च यमनं मौनं स्यादप्यथ स्त्रियौ ॥ २६ ॥
आनुपूर्व्यावृता चाथ पर्यायोऽनुक्रमोऽपि च ।
परिपाटी स्त्रियां चाथ पर्यायः स्यादुपात्ययः ॥ २७ ॥
अतिपातोऽथ नियमस्त्वस्त्रियां व्रतमित्यपि ।
पुण्यकं तूपवासाद्यमुपवस्तमुपोषणम् ॥ २८ ॥
औपवस्तं तूपवस्तमस्त्रियामुपवासकः ।
उपोषितं चोपवस्ताऽनशनानशनं पुनः ॥ २९ ॥
;p{0072}
रोगक्रोधभयैर्यत्तदन्नत्यागाच्च लङ्घनम् ।
द्व्यन्तरे द्व्यन्तरे भुक्तं तत्तु षष्ठात्मकालकम् ॥ ३० ॥
अर्द्धाशनं चार्द्धशनं विज्ञेयं चार्द्धभोजने ।
नित्यकर्मसमाहारनैष्ठुर्ये चैकचित्तता ॥ ३१ ॥
मणिबन्धात्पुरो ब्राह्मं मानुषं करभान्तरा ।
अङ्गुल्यग्रेषु दैवं स्यात्तर्जनीमध्यमान्तरा ॥ ३२ ॥
देव्यामध्यानामिकयोर्मूलमाग्नेयमित्यपि ।
अङ्गुष्ठतर्जनीमूले पित्र्यं तीर्थानि वै करे ॥ ३३ ॥
उपाकर्मोपाकरणे स्यात्स्त्रियामप्युपाकृतिः ।
सर्वैनसामपभ्रंशि जप्यमस्त्र्यघमर्षणम् ॥ ३४ ॥
वाच्यलिङ्गं तद्वति षण् चरितं शीलमस्त्रियाम् ।
ब्रह्मासनं ध्यानयोगासने कल्पो विधिः क्रमः ॥ ३५ ॥
मुख्यः स्यात्प्रथमः कल्पो ह्यनुकल्पस्ततोऽधमः ।
नमस्काराभिवादौ च पादग्रहणमित्यपि ॥ ३६ ॥
अथ यस्तूपकुर्वाणः स्नाती स्नातः स आप्लुतः ।
समावृत्तो गृहमुखो लब्धानुज्ञो गुरोः कुलात् ॥ ३७ ॥
व्रती यावद्विवाहं स्यादुद्व्योर्वाहः परिग्रहः ।
पाणिपर्यायग्रहणं पीडापर्यायकं पुनः ॥ ३८ ॥
;p{0073}
परिणायः परिणयो वाधुक्यं दारकर्म च ।
तस्मिन्काले गृहीतोग्निरावसथ्य उपासनः ॥ ३९ ॥
नवोढावस्त्रं वाधूयं षणानन्दपटस्त्रिषु ।
परिगृह्य व्रती स्नातो गृहान्मेध्याश्रमी स्थितः ॥ ४० ॥
संस्कारकर्ता स गुरुः श्रोत्रियच्छान्दसौ समौ ।
श्रोत्रं क्लीब उपाध्यायोऽध्यापको ब्राह्मणायनः ॥ ४१ ॥
यजनं याजनं पाठोऽध्यापनं च प्रतिग्रहः ।
दानं चेति च षड्यत्र सा स्यादाजीविका स्त्रियाम् ॥ ४२ ॥
वार्त्ता वृत्तिः पुनः क्लीबे वर्त्तनं जीवनं पुनः ।
पुंस्याजीवोऽपि यद्भेद्यगाम्येषां त्रिष्वितः पुनः ॥ ४३ ॥
शौनामृते मृतं तद्वदृतं चाप्यमृतं क्रमात् ।
सेवाकृषिर्याचितं चायाचितं तु शिलोञ्छके ॥ ४४ ॥
प्रतिग्रहश्च साधुभ्यः क्रमादेषां च लक्षणम् ।
त्यक्तस्वस्वामिकक्रय्यकणावचय आपणात् ॥ ४५ ॥
उञ्छोऽस्त्रियां तथा क्षेत्रात् कणिशावचयः पुनः ।
स्यादस्त्रियां शिलः शैलः क्लीबे याचितमित्यपि ॥ ४६ ॥
अनूचानः प्रवचने सांगे धीती गुरोश्च यः ।
विद्वान्विपश्चिद्दोषज्ञः सन्सुधीः कोविदो बुधः ॥ ४७ ॥
;p{0074}
धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान्पण्डितः कविः ।
धीमान्सूरिः कृती कृष्टिर्लब्धवर्णो विचक्षणः ॥ ४८ ॥
मेधः कालाक्षरी विप्रो मतिमाञ्शिक्षिताक्षरः ।
वृद्धो विदो विदानश्च प्रेक्षाकार्यपि शास्त्रवित् ॥ ४९ ॥
दूरदृग्विदथः सूरी प्रज्ञालः प्रज्ञिलः पुनः ।
स्याद्दीर्घदूरयोर्दर्शी कृतकर्मा विशारदः ॥ ५० ॥
वैज्ञानिकः कृतमुखो मेधावी विदुरित्यपि ।
कुशाग्रीयमतिर्दक्षो विज्ञो विज्ञातशिक्षितौ ॥ ५१ ॥
छेको विदग्धो विदुरो निष्णातः कृतधीरपि ।
निर्द्दिष्टो निपुणो बोद्धा सुमतिः कुशलोऽपि च ॥ ५२ ॥
प्रेक्षावान्विबुधश्चोग्रः प्रौढः प्राज्ञो विदन्नथ ।
छात्रान्तेवासिनौ शिष्ये शैक्षः प्राथमकल्पिकः ॥ ५३ ॥
नवीनशिष्यपर्यायस्त्रिष्वेते विद्वदादिमाः ।
गुणनं शीलनं घोषः स्वाध्यायो धर्मभाणकः ॥ ५४ ॥
पाठोऽपि च जपोऽभ्यासो वेदेंगादौ पुनः पुनः ।
एकब्रह्मव्रताचारा मिथः सब्रह्मचारिणः ॥ ५५ ॥
सतीर्थाश्चैकगुरवस्ते सहाध्यायिनस्त्रिषु ।
शेषमक्षरमादाय प्रतिश्लोकं क्रमेण तु ॥ ५६ ॥
;p{0075}
अन्योन्यं श्लोकपठनं प्रतिमाला स्त्रियां च सा ।
यज्ञः सवोऽध्वरो यागः सप्ततन्तुर्मखः क्रतुः ॥ ५७ ॥
विष्णुपर्यायवचनो मन्युस्तोमश्च संस्तरः ।
प्रयाग आहवश्चैव मिष्टश्चाभिषवो हवः ॥ ५८ ॥
इज्या स्त्रियां पुंसि मेनो धर्मो ना सत्रमस्त्रियाम् ।
बर्हिः क्लीबे वितानं स्यादस्त्रियां च धृतिः स्त्रियाम् ॥ ५९ ॥
इष्टिः संस्था पुमान्मेधः सवनं षण् भिदस्य च ।
राजसूयं वाजपेयं पुंसि क्लीबेऽथ तस्य च ॥ ६० ॥
आरम्भस्यैव नियमे दीक्षा तु व्रतसंयमः ।
ऋग्विद्धोता यजुर्वित्स्यादध्वर्युः सामगः पुनः ॥ ६१ ॥
उद्गाता स्यात्सप्तपञ्चचतुर्भिस्तद्गुणाः क्रमात् ।
यष्टा तु यजमानः स्यादादेष्टा त्वध्वरे व्रती ॥ ६२ ॥
इज्याशीलो यायजूको यज्वा तु विधिनेष्टवान् ।
अप्यासुतीवलोप्यग्निं चितवानग्निचित् पुमान् ॥ ६३ ॥
सर्ववेदाः स येनेष्टो यागः सर्वस्वदक्षिणः ।
सौमिकी दीक्षिणीयेष्टिः सोमस्याभिषवे कृते ॥ ६४ ॥
स्त्री सुत्या सवनं क्लीबे स्यात्पुंस्यभिषवः पुनः ।
आतिथ्याद्या इष्टयः स्युर्यज्ञान्तोऽवभृथः पुमान् ॥ ६५ ॥
;p{0076}
योभिमन्त्र्य निहन्येत स स्यात्पशुरुपाकृतः ।
परंपराकं शसनं प्रोक्षणं च मखे वधः ॥ ६६ ॥
प्रमीत उपसंपन्न प्रोक्षितौ वाच्यलिङ्गकाः ।
स्युरथापि च सांनाय्यं हविष्यं होत्रकं हविः ॥ ६७ ॥
अग्नौ हुतं त्रिषु द्रव्ये त्यक्तं चापि वषट्कृतम् ।
पारंपर्योपदेशे स्यादैतिह्यमिति हाव्ययम् ॥ ६८ ॥
आद्यं ज्ञानमुपज्ञा स्त्री ज्ञात्वारम्भ उपक्रमः ।
दर्शश्च पौर्णमासश्च यागौ पक्षान्तयोः क्रमात् ॥ ६९ ॥
स्त्री समज्या समाज्या स्यात्पर्षत्परिषदौ न ना ।
गोष्ठी सभा समित्संसन्न नास्थानं सदः सदाः ॥ ७० ॥
आस्थानी सदसी क्लीबे स्त्रियां च समितिः स्त्रियाम् ।
सभासदः सभास्ताराः सदस्या विधिदर्शिनः ॥ ७१ ॥
सामाजिकाः प्राश्निकाश्च सभ्याः पारिषदा अपि ।
परिषद्वलाः परिषदाः पर्षद्याः परिषद्वलाः ॥ ७२ ॥
परिषद्याः पार्षदाश्च पार्षद्याः पर्षदा अपि ।
तेऽपि स्युः पारिषदकः अथ स्युः प्राग्घविर्गृहात् ॥ ७३ ॥
प्राग्वंशः स्याद्यत्र तत्र सम्यग्यात्रा दिवौकसाम् ।
देवद्रोणी च सैवोक्ता कुंवासुगहना वृतिः ॥ ७४ ॥
;p{0077}
वेदिः परिष्कृता भूमिश्चतुष्कं च चतुष्किका ।
स्त्रियामपि च वेदी स्यात्स्थण्डिलं चत्वरं समे ॥ ७५ ॥
यज्ञार्थात्स्तम्भपर्यायो यूपोऽस्त्री स्यादथास्त्रियाम् ।
चषालो यूपकटके यूपकर्णे घृतावनिः ॥ ७६ ॥
यूपाग्रभागे तर्माऽस्त्री मन्थने धोरणिर्द्वयोः ।
अरणी च स्त्रियां तत्र चात्र मन्थप्रमन्थकाः ॥ ७७ ॥
भेदाः स्युरस्या अङ्गानां प्रणीतस्तु सुसंस्कृतः ।
महावीरः समूह्यः स्यात्परिचाय्योपचाय्यकौ ॥ ७८ ॥
प्रयोजकोप्यथानाय्यो गार्हपत्यात्प्रणीयते ।
यः स्यात्सदक्षिणाग्निर्हि स्थानभेदात्तु ते त्रयः ॥ ७९ ॥
दक्षिणाग्निर्गार्हपत्याहवनीयाश्च तेऽर्द्धकाः ।
पञ्च सभ्यावसथ्याभ्यां पूर्णाधानं तदुच्यते ॥ ८० ॥
अग्नित्रयं त्रयी त्रेता होमभस्म तु वैष्टुभम् ।
रक्षा भूतिर्विभूति स्त्री क्लीबे भसितभस्मके ॥ ८१ ॥
उच्छिष्टमग्निपर्य्यायात् क्षारो ना शोषकं त्रिषु ।
भाले तिर्यग्गतास्तिस्रो भस्मरेखास्त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ८२ ॥
होमधूमस्तु निगणो हवनी होमकुण्डकम् ।
कालीमसी ध्रुवा धूम्रा लोहिता च स्फुलिङ्गिनी ॥ ८३ ॥
;p{0078}
तथा विश्वरुचिश्चैव सप्तविश्वा हविर्भुजः ।
अथ स्युर्यज्ञपात्राणि स्रुवः पुंसि च वा स्त्रियाम् ॥ ८४ ॥
स्त्रियां स्रुः स्रूरथापि स्यादुपभृत्स्यात्स्त्रियां जुहूः ।
जुहुः पुमान् स्रुक् स्त्रियां स्यादधरोत्तरणे क्रमात् ॥ ८५ ॥
ध्रुवा सा यज्ञकर्मार्थं यस्यामाज्यं निधीयते ।
अमिक्षा तु स्मृतामीक्षा क्षीरेण समितं दधि ॥ ८६ ॥
क्षीरं शरः पयस्या स्यान्मस्तुन्यपि तु वाजिनम् ।
इष्टं तुकार्त्तवं कर्म वापीकूपादिपूर्तकम् ॥ ८७ ॥
इष्टापूर्तं तदेकोक्त्या हव्यपाके चरुः पुमान् ।
परमान्नं पायसोऽस्त्री स्यात् क्षीरेय्यपि वाच्यवत् ॥ ८८ ॥
ऋक् सामिधेनी धाय्या सा या स्यादग्निसमिन्धने ।
गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पंक्तिरित्यपि ॥ ८९ ॥
त्रिष्टुप् च जगती चातिजगत्यपि च शक्करी ।
अष्टिर्धृतिर्द्वितीयाः स्युरतिपूर्वा तथा कृतिः ॥ ९० ॥
सा तु प्राविसमत्युद्भ्यः स्युश्छन्दांस्येकविंशतिः ।
स्त्रियां पङ्क्तिः सैव विराट् त्रिष्टुप् तृष्टुबुभे समे ॥ ९१ ॥
वृत्तं समं चार्धसमं विषमं त्रिविधं च तत् ।
गणबद्धमिदं छन्द आर्याद्यं मात्रिकं च तत् ॥ ९२ ॥
;p{0079}
हव्यं कव्यं देवपितृदेयमन्नादिकं क्रमात् ।
आज्ये तु दधिसंपृक्ते पृषदाज्यं पृषन्तकः ॥ ९३ ॥
दध्ना तु मधुसंपृक्तं मधुपर्कोऽस्त्रियामथ ।
हवित्री स्त्री होमकुण्डं बर्हिर्मुष्टिस्तु विष्टरः ॥ ९४ ॥
अमृतं यज्ञशेषे स्याद्विघसो भुक्तशेषके ।
राद्धं सिद्धमथो चारुव्रता मासोपवासिनी ॥ ९५ ॥
अग्निहोत्र्यग्निचित्साग्निराहिताग्निरथापि च ।
अग्न्याधानमग्निहोत्रमग्निरक्षणमित्यपि ॥ ९६ ॥
घर्माग्निस्तु महाज्वालो महावीरः प्रवर्गवत् ।
वेदपाठश्च होमश्चातिथ्यर्चा पितृतर्पणम् ॥ ९७ ॥
भूतादिभ्योन्नादिदेये स्त्रीपुंसोर्वलिरित्यपि ।
ब्रह्मदेवनरपितृभूतयज्ञा अमी क्रमात् ॥ ९८ ॥
चत्वारस्ते पाकयज्ञा ब्रह्मयज्ञोऽत्र पञ्चमः ।
त्यागो विहापितं दानमुत्सर्जनविसर्जने ॥ ९९ ॥
विश्राणनं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम् ।
प्रादेशनं निर्वपणमपवर्जनमंहतिः ॥ १०० ॥
प्रदेशनं विश्रणनमतिसर्जनमित्यपि ।
विसर्जनं च पुंसि स्यादुत्सर्गः स्पर्श इत्यथ ॥ १०१ ॥
;p{0080}
तुला हिरण्यगर्भश्च ब्रह्माण्डं कल्पपादयः ।
गोसहस्रं स्वर्णकामधेनुः स्वर्णाश्व एव च ॥ १०२ ॥
हेमहस्तिरथः पञ्चलाङ्गलं स्वर्णमेदिनी ।
विश्वचक्रं कल्पलता सप्तसागरकं तथा ॥ १०३ ॥
रत्नं धेनुर्महाभूतघटः षोडश उच्यते ।
महादानानि चान्यानि दश स्युः कनकं हयः ॥ १०४ ॥
तिला नागस्तथा दासी रथः पृथ्वी गृहा अपि ।
कन्या धेनुश्च कपिला दानान्येतानि वै दश ॥ १०५ ॥
हिंसाकर्माभिचारः स्याद्यज्ञार्हं कर्म यज्ञिकम् ।
मृतार्थं यदहर्दानमूर्ध्वदैहिकमित्यपि ॥ १०६ ॥
एकादश द्वादशाहकृत्ये तु स्यात् क्रिया स्त्रियाम् ।
अपि नूतनपर्यायश्राद्धं कारटमस्त्रियाम् ॥ १०७ ॥
पितृपङ्क्तिविधानं स्यात्सपिण्डीकरणं च षण् ।
पितृदाने निवापः स्यान्निर्वापः श्राद्धमित्यपि ॥ १०८ ॥
स्वधाऽव्ययानव्ययं स्यात्पितृदानविधावथ ।
देवदानेऽपि स्वाहैवमथ श्राद्धादिकं च यत् ॥ १०९ ॥
पितृयज्ञो मासि मासि तदनुश्राद्धमस्त्रियाम् ।
अन्वाहार्यमष्टमेऽह्नो मुहूर्त्तः कुतपोऽस्त्रियाम् ॥ ११० ॥
;p{0081}
पर्येषणा परीष्टिः स्यादन्वेषणा गवेषणा ।
याचनाध्येषणा याञ्चा परीष्टिरपि चार्थना ॥ १११ ॥
अर्घार्हं यत्तदर्घ्यं स्यात्पाद्यं पादार्हवारिणि ।
आतिथ्यं स्यादातिथेयं तत्र साध्वातिथेयकम् ॥ ११२ ॥
प्राघूर्णकः प्राघुणकः प्राघुणो गाथ इत्ययम् ।
गृहागतः स्यादतिथिर्द्वयोर्देशिक इत्यपि ॥ ११३ ॥
आगन्तुको नास्त्र्यतिथिः समीची वन्दना स्त्रियौ ।
स तु त्रिषूपसंग्राह्यो योभिवाद्यो यथाविधि ॥ ११४ ॥
पादपर्यायग्रहणमुपसंग्रह इत्यपि ।
पूजा नमस्यापचितिः सपर्याप्यर्हणा स्त्रियाम् ॥ ११५ ॥
वरिवस्या तु शुश्रूषा परिचर्याप्युपासना ।
अन्वासनाप्युपास्तिः स्त्री क्लीबे शुश्रूषणं पुनः ॥ ११६ ॥
कौशली कुशलप्रश्ने ब्रज्याटाट्या सरापि च ।
साचेर्या मार्गपर्यायस्थितिः पर्यटनं समे ॥ ११७ ॥
नियोगः केतनं श्राद्धे देवार्चादौ तु पञ्चधा ।
गन्धपुष्पे धूपदीपौ नैवेद्यमिति सत्क्रिया ॥ ११८ ॥
अर्घपाद्याचमस्नानमधुपर्काधिकैश्च तैः ।
दशधाथो षोडशधा सासनस्वागताम्बरैः ॥ ११९ ॥
;p{0082}
भूषाचन्दनसंमिश्रैः सोत्तराचमनीयकैः ।
ध्यानादिकक्रिया तीर्था निदिध्या सा तु सास्थिरा ॥ १२० ॥
निदिध्यासनमप्येतन्मननं त्वात्मचिन्तनम् ।
ऋषयो मन्त्रद्रष्टार ऋषयः संशितव्रताः ॥ १२१ ॥
शापास्त्राः सत्यवचसो व्यासाद्यास्ते महर्षयः ।
देवर्षयः कचाद्याः स्युर्भल्लाद्यास्तु महर्षयः ॥ १२२ ॥
ऋतुपर्णादयो राजर्षयः काण्डर्षयस्त्वमी ।
जैमिन्याद्या नारदस्तु कपिवक्त्रो विधातृभूः ॥ १२३ ॥
स्याद्ब्रह्मादेवपर्यायपिशुनः कलिकारकः ।
देवब्रह्मा देवलः स्याद्दुर्वासास्तु कुशारणिः ॥ १२४ ॥
प्राचेतसस्तु वाल्मीकिः कविज्येष्ठो वशः कविः ।
कुशी च मैत्रावरुणो वाल्मीको वल्मिकोऽपि च ॥ १२५ ॥
वल्मीकी वाल्मिकी चाथ स स्यात्पाराशरी पुनः ।
कृष्णद्वैपायनो वेदव्यासः स्यात्सत्त्वभारतः ॥ १२६ ॥
व्यासः कृष्णः सात्यवतः कानीनो बादरायणः ।
पाराशरो माठरोऽपि पाराशर्यस्ततः पुनः ॥ १२७ ॥
द्वैपायनोथास्य माता वासवी सत्यवत्यपि ।
योजनागन्धपर्याया मत्स्योत्था गन्धकाल्यपि ॥ १२८ ॥
;p{0083}
वासवी मत्स्यगन्धापि दाशेयी शन्तनुप्रिया ।
माता विचित्रवीर्यस्य पुनश्चित्राङ्गदस्य च ॥ १२९ ॥
वसिष्ठोऽरुन्धतीनाथपर्याय्यापव इत्यपि ।
स मैत्रावरुणोऽपि स्यादक्षमाला त्वरुन्धती ॥ १३० ॥
त्रिशङ्कुयाजी गाधेयो विश्वामित्रश्च कौशिकः ।
वैश्वामित्रो याज्ञवल्क्यो योगेशो ब्रह्मरात्रिकः ॥ १३१ ॥
दधीचिश्च दधीचोऽपि वदान्यश्रेष्ठ इत्युत ।
यायावरो जरत्कारुर्देवी च मनसा प्रिया ॥ १३२ ॥
जरत्कारुस्तयोः पुत्र आस्तीकश्चास्तिकोऽपि च ।
गौतमस्तु शतानन्दो मातुरीयस्तु पाणिनिः ॥ १३३ ॥
शालातुरीयो दाक्षेयः शालंकिः पाणिनाहिकौ ।
शिवपर्यायभक्तोऽथ गोनर्दीयः पतञ्जलिः ॥ १३४ ॥
कात्यायनो वररुचिः कायोऽपि च पुनर्वसुः ।
मेधापर्यायजिच्चाथ व्याडिर्विन्ध्यनिवास्यपि ॥ १३५ ॥
नन्दिनीपुत्रपर्यायः कणादः काश्यपोऽपि च ।
स्फोटायनस्तु कक्षीवान्पालकाप्ये करेणुभूः ॥ १३६ ॥
रुचिरातनयार्थः स्याद्गुणवत्यपि पालकी ।
वात्स्यायनो महानागः कौटिल्यश्चणकात्मजः ॥ १३७ ॥
;p{0084}
द्राविलः पक्षिलः स्वामी विष्णुगुप्तोङ्गलोपि च ।
धन्वन्तरिर्दिवोदासः काशिराजः सुधोद्भवः ॥ १३८ ॥
ब्रह्मीभूतो द्वैतवादी शंकराचार्य इत्यपि ।
उपवर्षो हलभूतिः कृतकोटिरयान्वितः ॥ १३९ ॥
चूर्णकृद्भाष्यकारः स्याद् हरिर्भर्तृहरिः समौ ।
रघुकारः कालिदासो मेधारुद्रस्तु कोटिकृत् ॥ १४० ॥
गुणाढ्योप्यथ बाणः स्याद्वक्रगद्यनिबन्धकृत् ।
भारविः शत्रुलुम्पः स्याद्भवभूतिस्तु विश्रुतः ॥ १४१ ॥
भूमिपर्यायगर्भार्थोप्यथ वैयासकिः पुनः ।
वेदान्ती ब्रह्मवादी स्यादथ मीमांसकः स च ॥ १४२ ॥
जैमिनीयोप्यथौलूक्यः स च वैशेषिकोप्यथ ।
शम्बुकश्चापि शम्बूक उभौ शूद्रसुतौ समौ ॥ १४३ ॥
सौगतः शून्यवादी स्याद्वादिकोऽद्वयवाद्यपि ।
अर्हतोप्याक्षपादः स्याद्योगो नैयायिकोऽपि च ॥ १४४ ॥
पातञ्जलो यौगिकः स्यात्कापिलः सांख्य इत्यपि ।
लौकायतिकचार्वाकबार्हस्पत्याश्च नास्तिकाः ॥ १४५ ॥
पाश्चार्थिकः पाशुपतः शैवश्चापि महाऽव्रतः ।
कापालिकोऽथ वामी स्याद्वामिकोऽथापि लौकिकः ॥ १४६ ॥
;p{0085}
आम्नायी सामयी माध्वो वैष्णवः पञ्चरात्रिकः ।
रक्ताम्बरो भदन्तोऽपि शाक्यभिक्षुश्च वन्दकः ॥ १४७ ॥
श्वेताम्बरः श्वेतभिक्षुः क्षपणस्तु दिगम्बरः ।
नग्नाढश्रमणाह्लीकनिर्ग्रन्था जीवजीवकाः ॥ १४८ ॥
चेलुकश्चीवरी भिक्षुर्महोपासकमेलिकौ ।
वन्यश्चैत्यः श्रामणेरः स च प्रव्रजितः पुनः ॥ १४९ ॥
तच्छिष्याः श्रावकाः खङ्गाः सुदन्ता एकचारिणः ।
बुद्धाः स्वयंभुवस्तेषां भेदाः खरतरादयः ॥ १५० ॥
धर्मध्वजी लिङ्गवृत्तिः पाखण्डः सर्वलिङ्गिनि ।
उरःकटः पञ्चवटो जोटिङ्गश्च महाव्रती ॥ १५१ ॥
कुहना लोभान्मिथ्येर्या सा स्यादपथकल्पना ।
क्षतव्रतोवकीर्णी स्याद्व्रात्यः संस्कारवर्जितः ॥ १५२ ॥
जटालजटिलौ तुल्यावथ कर्पटिकार्पटी ।
अलाभात्तु स्त्रियस्त्यागस्तदश्वब्रह्मचर्यकम् ॥ १५३ ॥
यद्रतं यमिनां गुप्तं खञ्जरीटरतं हि तत् ।
शिश्विदानः कृष्णकर्मा ब्रह्मबन्धुर्द्विजाधमः ॥ १५४ ॥
नष्टाग्निर्वीरहा जातिमात्रजीवी द्विजब्रुवः ।
अजपस्त्वसदध्येता वेदहीनो निराकृतिः ॥ १५५ ॥
;p{0086}
वान्ताशी भोजनार्थं यो गोत्रादि वदति स्वकम् ।
उच्छिष्टभोजनो देवनैवेद्यकृतभोजनः ॥ १५६ ॥
शाखारण्डः स्वशाखीयकर्मलुप्तोऽन्यकर्मकृत् ।
शाखाहण्डोप्यन्यशाखापाठके स्वीयवर्जके ॥ १५७ ॥
कनिष्ठस्तु कृताधानो न ज्येष्ठे ह्यग्निहोत्रिणि ।
पर्याधाता कनिष्ठः स्याज्ज्येष्ठः पर्याहितः स च ॥ १५८ ॥
कनिष्ठः सोमयाजी चेन्न ज्येष्ठः सोमयागकृत् ।
परियष्टा कनिष्ठः स्यात्परीष्टो ज्येष्ठ इत्यपि ॥ १५९ ॥
विवाहरहिते ज्येष्ठे कनिष्ठो दारसंग्रही ।
परिवेत्ता परिवेदी परिवित्तिस्तु पूर्वजः ॥ १६० ॥
परिवित्ता सुतस्तस्य सा स्त्री तु परिवेदिनी ।
पूर्वोढा त्वधिविन्ना स्यात् पश्चादूढाधिवेदिका ॥ १६१ ॥
शस्त्राजीवः काण्डपृष्ठो गुरुहा नरकीलकः ।
मलोदेवादिपूजायामश्चाद्धोऽथ मलिम्लुचः ॥ १६२ ॥
पञ्चयज्ञपरिभ्रष्टो निषिद्धैकरुचिः खरुः ।
सुप्ते यस्मिन्नुदेत्यर्कोत्यस्तमेति क्रमेण तौ ॥ १६३ ॥
अभ्युदिताभिनिर्मुक्तौ वीरोज्झो न जुहोति यः ।
अग्निहोत्रच्छलाद्याञ्चापरो वीरोपजीवकः ॥ १६४ ॥
;p{0087}
वीरविप्लावको जुह्वद्धनैः शूद्रोपपादितैः ।
वैडालव्रतिकः सर्वाभिसंधी छद्मतापसः ॥ १६५ ॥
त्रिणाचिकेतस्त्रिर्योग्निं चितवांस्त्रिमधुश्च यः ।
कर्मविद्यायोनिशुद्धा यस्य तूभयपक्षजाः ॥ १६६ ॥
बहुदक्षिणयज्वानः सज्ञेयस्त्रिसुपर्णकः ।
वैखानसस्तु स्याद्वानप्रस्थो वन्यान्नभोजनः ॥ १६७ ॥
वन्यैर्गृहस्थधर्माथ तपस्या नियमस्थितिः ।
व्रतादानं परिव्रज्या संन्यासोप्यथ योगभित् ॥ १६८ ॥
अहिंसासूनृतास्तेयब्रह्माकिंचनता यमाः ।
नियमाः शौचसंतोषौ स्वाध्यायतपसी अपि ॥ १६९ ॥
देवताप्रणिधानं च करणं पुनरासनम् ।
प्राणायामः प्राणयमः श्वासप्रश्वासरोधनम् ॥ १७० ॥
प्रत्याहारस्त्विन्द्रियाणां विषयेभ्यः समाहृतिः ।
धारणा स्त्री क्वचिद्धेये चित्तस्य स्थिरबन्धनम् ॥ १७१ ॥
ध्यानं तु विषये तस्मिन्नेकप्रत्ययसन्ततिः ।
समाधि स्त्री तदेवार्थमात्राभासनरूपकम् ॥ १७२ ॥
एवं योगो यमाद्यङ्गैरष्टभिः संमतोऽष्टधा ।
एषामभ्यासतो योगी भिक्षुः सांन्यासिको यतिः ॥ १७३ ॥
;p{0088}
परिव्राडपि कर्मन्दी तापसो मस्करी यती ।
पाराशरी रक्तवस्त्रपर्यायः परिकाङ्क्ष्यपि ॥ १७४ ॥
वाचंयमो मुनिरपि द्वयोरेव मुनी स्त्रियाम् ।
स्यात्परिव्राजकश्चाथ शेते यः स्थण्डिले व्रतात् ॥ १७५ ॥
स्थाण्डिल्यः स्थण्डिलेशायी स्थण्डिलेशय इत्यपि ।
तपःक्लेशसहोदान्तः क्षान्तः शान्तो जितेन्द्रियः ॥ १७६ ॥
तपस्या तु तपो जप्यं जाप्यं जापो जपः पुनः ।
कमण्डलुश्चैत्यमुखः करकः कुण्डिकः स्त्रियाम् ॥ १७७ ॥
यत्यासने ब्रुसीब्रुष्यौ वृषी वृषिः स्त्रियामिमाः ।
त्रिवर्गो धर्मकामार्थैश्चतुर्वर्गः समोक्षकः ॥ १७८ ॥
बलतुर्याश्चतुर्भद्रमथ देवत्वमित्यपि ।
देवसायुज्यमपि च देवभूयादिकं पुनः ॥ १७९ ॥
प्रयोज्यमेवं ब्रह्मत्वं ब्रह्मसायुज्यमित्यपि ।
ब्रह्मभूयं स्त्रियां मुक्तिः पुंसि मोक्षापवर्गकौ ॥ १८० ॥
क्लीबे कैवल्यनिर्वाणश्रेयो निःश्रेयसामृते ।
संन्यासवत्यनशनव्रते प्रायस्तु न स्त्रियाम् ॥ १८१ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसंचयैः ।
भूस्कन्धे ब्रह्मकाण्डोऽयं तुर्यः सिद्धिमुपागतः ॥ १८२ ॥
;c{इत्यृषिगोत्रब्रह्मप्रकाण्डः ।}
;p{0089}
;v{क्षत्रियप्रकाण्डः}
राजन्यो बाहुपर्यायजन्मार्थः क्षत्रियो विराट् ।
राड्राजा स्यादपि क्षत्रं राज्ञि भूपार्थपार्थिवौ ॥ १ ॥
भूपर्यायपतिक्षिद्भृत् पार्थवो भूपुरन्दरः ।
भूमिप्रजामनुष्याणां पर्यायेभ्यो धनस्य च ॥ २ ॥
नेतृपेशपतीनां च पालार्थानां च वाचकः ।
मूर्द्धाभिषिक्तः पृथिवी-शक्रपर्याय इत्यपि ॥ ३ ॥
मण्डलेश्वरपर्यायः सामन्तोथाप्यधीश्वरः ।
प्रणताशेषसामन्तश्चक्रवर्ती भयापहः ॥ ४ ॥
एकजन्मा सार्वभौ मोप्यतोऽन्ये मध्यमवर्त्तिनः ।
सत्वप्रतिरथो यस्य नास्ति प्रतिरथो युधि ॥ ५ ॥
येनेष्टं राजसूयेन मण्डलस्येश्वरश्च यः ।
शास्ति यश्चाज्ञया राज्ञः स सम्राडथ राजकम् ॥ ६ ॥
राजन्यकं च नृपतिः क्षत्रमस्त्रीगणे क्रमात् ।
महामात्रो धी सचिवो मन्त्री सचिव इत्यपि ॥ ७ ॥
स च ग्रन्थिहरोऽमात्यः स्यात्प्रधानं च न स्त्रियः ।
अमात्याः कर्मसचिवास्तत्तत्कर्माधिकारिणः ॥ ८ ॥
पुरोहितः पुरोधाः स्यात्स्थेयोऽथ द्वारपालके ।
दौवारिकः प्रतीहारो द्वाःस्थितो वेत्रधारकः ॥ ९ ॥
;p{0090}
दर्शको दर्शितद्वाः स्याद् द्वाःस्थो द्वास्स्थितदर्शकः ।
स च द्वाःस्थितदर्शी स्यात् प्रतिहार उदास्थितः ॥ १० ॥
उपस्थितः प्रतीहारी प्रतिहार्यपि वा पुनः ।
व्यवहारद्रष्टरि स्यात्प्राड्विवाकोऽक्षदर्शकः ॥ ११ ॥
अथापि स्यादनीकस्थो रक्षिवर्गो थकोट्टपः ।
अध्यक्षोधिकृतस्तस्य नरे दौःसाधिकोऽपि च ॥ १२ ॥
गर्वाटो वर्त्तको दण्डधार्यथ स्थायुकोऽपि च ।
राज्ञा योधिकृतः स स्याद्गोपो ग्रामेषु भूरिषु ॥ १३ ॥
स्वर्णाध्यक्षो भौरिकः स्यात् हेरिकोऽप्यथ नैष्किकः ।
रौप्याध्यक्षष्टङ्कशाली टङ्कपर्यायतः पतिः ॥ १४ ॥
क्षुद्रोपकरणानां चोपाध्यक्षः परिकर्मिकः ।
पुराध्यक्षे दण्डपतिः पौरिको दण्डपाशिकः ॥ १५ ॥
स्थानाध्यक्षः स्थानिकः स्याच्छुल्काध्यक्षस्तु शौल्किकः ।
धर्माध्यक्षो धार्मिकः स्याद्धर्माधिकरणीत्यपि ॥ १६ ॥
हयाध्यक्षो हायिकः स्यात्पाकाध्यक्षस्तु पाकिकः ।
चतुरङ्गबलाध्यक्षः सेनानीर्दण्डनायकः ॥ १७ ॥
स्यातामन्तःपुराध्यक्षेऽन्तर्वेशिकावरोधिकौ ।
कुब्जो वर्षवरः षण्ढः (षाढः) सौविदल्लश्च कञ्चुकी ॥ १८ ॥
;p{0091}
स्थापत्यः सौविदोऽथ स्याद्भृत्यो भृतक इत्यपि ।
सेवकोर्थानुजीवी स्याद्वैर्यरिर्द्वेषणो द्विषत् ॥ १९ ॥
दुर्हृद्दस्युः सपत्नो द्विड् विपक्षः शात्रवोऽहितः ।
परौचाभेर्मातियाती परेः पन्थिकपन्थिनौ ॥ २० ॥
प्रतेरनीकपक्षाख्यौ जिघांसुद्वेषिशत्रवः ।
अरात्यारात्यसहनपर्यवस्थात्रमित्रकाः ॥ २१ ॥
विद्विषश्च द्विषुर्विद्विट् विद्वेषी द्विषतो द्विषः ।
अभिघाती चाभिमतिः सापत्नोऽपि सपत्नवत् ॥ २२ ॥
वैरानुबन्धी योन्यार्थमुपनाहः स उच्यते ।
वयस्यः स्निग्धः सवयाः स्नेह्यः पांशुलकः सखा ॥ २३ ॥
सुहृन्मित्रमपि क्लीबे सख्यं साप्तपदीनकम् ।
आदिराजः पृथुर्वैन्यो मांधाता युवनाश्वजः ॥ २४ ॥
कुवलाश्वो धुन्धुमारो हरिश्चन्द्रस्त्रिशङ्कुजः ।
पुरूरवा बौध ऐल उर्वशीरमणोऽपि च ॥ २५ ॥
उदुसन्तावायुरायुः पुत्रेस्याथ पुरुः पुरू ।
शतधन्वा शतधनुः क्षत्रभेदेप्यथो नलः ॥ २६ ॥
;p{0092}
बाहुको नैषधः पुण्यश्लोकोऽश्वज्ञोऽस्य च प्रिया ।
दमयन्ती तु वैदर्भी भैमी स्यादथ नाहुषः ॥ २७ ॥
ययातिरर्जुनः कार्तवीर्यो हैहय इत्यपि ।
कार्त्तिवीर्यः कार्त्तवीर्यार्जुनो माहिष्मतीपतिः ॥ २८ ॥
सहस्रबाहुपर्यायो दौष्यन्तिर्भरतोऽपि च ।
सर्वंदमः सर्वदमः स्यात्सर्वदमनोऽपि सः ॥ २९ ॥
शाकुन्तलेयः खट्वाङ्गो दिलीपोप्यथ शान्तनुः ।
शन्तनुश्च महाभीष्मः प्रतीपोऽथ परावसुः ॥ ३० ॥
गङ्गापर्यायपुत्रार्थो गाङ्गेयो गाङ्ग इत्यपि ।
गाङ्गायनिः शान्तनवो भीष्मो देवव्रतोपि च ॥ ३१ ॥
रक्षःपर्यायदन्तार्थः स्यादिच्छामरणार्थकः ।
प्रज्ञापर्यायनेत्रार्थो धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः ॥ ३२ ॥
वैचित्रवीर्यः पाण्डुः स्याद्धृतराष्ट्रानुजोऽपि च ।
अम्बालिकेयः पत्न्यस्य कुन्ती कुन्ता च सात्वती ॥ ३३ ॥
पृथान्या शल्यभगिनी माद्री शल्यस्तु मद्रपः ।
दुर्योधनस्तु कुरुराड् गान्धारेयः सुयोधनः ॥ ३४ ॥
शताग्रजोऽस्यावरजास्ते स्युर्दुःशासनादयः ।
शकुनिः सौबलोऽपि स्याद्गान्धारोऽप्यक्षकोविदः ॥ ३५ ॥
;p{0093}
दुर्द्यूतवेदी कर्णस्तु चम्पाधिपतिरङ्गराट् ।
राधार्कपर्यायसुतो वसुषेणश्च सूतजः ॥ ३६ ॥
कालपृष्ठं जयो धन्वा स्यैषा दुष्टचतुष्टयी ।
सुयोधनादिका सौयोधनिर्लक्ष्मण इत्यपि ॥ ३७ ॥
अजातशत्रुपर्यायः शल्यारिश्च युधिष्ठिरः ।
कर्णानुजोजमीढः स्याद्धर्मराजस्तपःसुतः ॥ ३८ ॥
वृकोदरो भीमसेनो वायुपुत्रः करव्रणः ।
वीररेणुर्नागबलो वल्लवो गुणकारकः ॥ ३९ ॥
भीमो हिडिम्बकिर्मीरबककीचकसूदनः ।
सौवलीतनयार्थारिः पाकपर्यायकारकः ॥ ४० ॥
अर्जुनः फाल्गुनः पार्थः सव्यसाची धनञ्जयः ।
राधावेधी किरीट्यैन्द्रिः श्वेताश्वः फाल्गुनो नरः ॥ ४१ ॥
बृहन्नडो गुडाकेशः सुभद्रेशश्च कर्णजित् ।
हनूमत्कपिपर्यायध्वजपर्याय इत्यपि ॥ ४२ ॥
बीभत्सुर्विजयो जिष्णुर्गाण्डिवी कालखञ्जहा ।
बीभत्सश्चित्रयोधी च धन्वी योगी च तद्रथे ॥ ४३ ॥
नन्दिघोषो धनुरपि गाण्डीवो गाण्डिवोऽस्त्रियाम् ।
गाञ्जीवो गाञ्जिवोऽप्यस्त्री नकुलस्त्वश्वशास्त्रवित् ॥ ४४ ॥
;p{0094}
तन्तिपालः शाकुनस्तु गोवित्स्याद्ग्रन्थिकः पुनः ।
सहदेवोऽपि चरमावेतौ माद्रीसुतावुभौ ॥ ४५ ॥
युधिष्ठिराद्यास्तेऽपि स्युर्ज्येष्ठाः कुन्तीसुतास्त्रयः ।
पञ्चामी धर्मवाय्विन्द्रनासत्यानां सुताः क्रमात् ॥ ४६ ॥
तेऽपि स्युः पाण्डुपुत्रार्थास्तापसा अथ यज्ञजा ।
पाञ्चाली द्रौपदी कृष्णा पार्वती नित्ययौवना ॥ ४७ ॥
याज्ञसेनी वेदिजन्मपर्याया पाण्डुशर्मिला ।
सैरन्ध्री पञ्चसूः पञ्चवल्लभा पञ्चमीति च ॥ ४८ ॥
स्यात्पतिः श्वशुरो ज्येष्ठः कनीयान्देवरः पतिः ।
त्रितयं त्रिषु मध्येषु कृष्णासम्बन्ध ईदृशः ॥ ४९ ॥
सौभद्रेयोऽभिमन्युः स्यादार्जुनिस्तस्य चात्मजः ।
परीक्षितः परीक्षित्स्यादुत्तरातनयार्थकः ॥ ५० ॥
पारीक्षितस्तु राजर्षिर्जनमेजय इत्यपि ।
यजमानः सर्पसत्रे स च जन्मेजयोप्यथ ॥ ५१ ॥
द्रुपदो यज्ञसेनः स्यात् पृषतः कम्पिलापतिः ।
धृष्टद्युम्नो द्रोणरिपुरपि याजाभिचारजः ॥ ५२ ॥
द्रौपदः पार्षतः सेनापतिश्चाथ शिखण्डिनि ।
भीष्मारिः स्त्रीरूपकोऽपि स्थूणपुंस्त्वप्रधारकः ॥ ५३ ॥
;p{0095}
घटपर्यायजन्मार्थो भारद्वाजः कृपीपतिः ।
द्रोणः शन्तनुजामाता गुरुराचार्य इत्यपि ॥ ५४ ॥
द्रौणायनिः कृपीपुत्रो द्रौणिर्द्रोणायनोऽपि च ।
अश्वत्थामापि गौरः स्यात्कृपाचार्यस्तु गौतमः ॥ ५५ ॥
शैनेयः सात्यकिस्तुल्यौ सात्वतोऽपि च माधवः ।
सत्राजितश्च सत्रजित् सत्यभामापितर्यथ ॥ ५६ ॥
रुक्मिणीजनकेऽपि स्याद्भीष्मो भीष्मक इत्यपि ।
दमघोषश्चेदिपतिः शिशुपालश्च चेदिराट् ॥ ५७ ॥
श्रौतश्रवेयः कंसः स्यादुग्रसेनसुतोऽपि च ।
बार्हद्रथिर्जरासन्धो मागधो मगधेश्वरः ॥ ५८ ॥
द्वैमातुरो राजगृहस्वामी कर्णसखोऽपि च ।
इन्द्रपर्यायजो बाली बालिर्दुन्दुभिदर्पहा ॥ ५९ ॥
सूर्यपर्यायपुत्रार्थः सुग्रीवो वानरेश्वरः ।
मारुतिः केसरिसुतो हनूमान्हनुमानपि ॥ ६० ॥
रामदूतो योगचरः स च स्याद्वज्रकङ्कटः ।
लङ्कारिराञ्जनेयः स्यादर्जुनार्थाद्ध्वजार्थकः ॥ ६१ ॥
सुबाहुजस्तु सगरो दैलीपिः स्याद्भगीरथः ।
विक्रमादित्यपर्यायो महेन्द्रादित्यसम्भवः ॥ ६२ ॥
;p{0096}
असौ विषमशीलोऽपि साहसाङ्कः शकोत्तरः ।
भम्भसारः श्रेणिकः स्याद्धालस्तु शालिवाहनः ॥ ६३ ॥
सर्वे पृथुप्रभृतयो मताः सौखरयो नृपाः ।
यथार्हवर्णः प्रणिधिरपसर्पश्चरः स्पशः ॥ ६४ ॥
वार्त्तायनिः प्रवृत्तिश्च चरश्चारोऽपि वार्त्तिकः ।
प्रतिष्कशोवसर्पः स्यात् प्रविकाशोऽप्यमी त्रिषु ॥ ६५ ॥
सांवत्सरो ज्यौतिषिको दैवज्ञो देवलेखकः ।
कार्त्तान्तिकश्च मौहूर्ती ज्ञानी प्रश्नार्थवाद्यपि ॥ ६६ ॥
अथ स्यात्पुष्पशकटी दैवप्रश्न उपश्रुतिः ।
तान्त्रिको ज्ञातसिद्धान्तः सत्री गृहपतिः समौ ॥ ६७ ॥
लिपिङ्करो लिपिकरो मसिपण्यश्च लेखकः ।
लिविङ्करो लिविकरो लेखकारक इत्ययम् ॥ ६८ ॥
स्यादक्षराच्चणश्चञ्चुः किरिका मसिधानिका ।
वर्णकूची च मेलान्धुः स्यान्मसीजलमित्यपि ॥ ६९ ॥
मेलामसिर्द्वयोः पत्राञ्जनं स्याच्च मसी स्त्रियाम् ।
स्त्रियां स्यात्कलमः पुंसि लेखनी चापि न स्त्रियाम् ॥ ७० ॥
वर्णतूल्यथ लेखः स्याद्वर्णदूतार्थकोऽपि च ।
स्यात्स्वस्तिमुखपर्यायो वाचः पर्यायहारकः ॥ ७१ ॥
;p{0097}
तस्यैव मुद्रणं मुद्रा स्त्रियां प्रत्ययकारिणी ।
तेषां निबन्धनार्थं तु काचस्थानं च न द्वयोः ॥ ७२ ॥
अपि स्यात्कलमस्थानपर्याया मसिधानिका ।
उत्तमर्णाधमर्णादिव्यवहारार्थपत्रके ॥ ७३ ॥
द्रव्याङ्गबन्धनं तत्स्यात्तेषां भेदा अनेकशः ।
लिखिताक्षरविन्यासे लिपिर्लिविरुभे स्त्रियौ ॥ ७४ ॥
लिपी लिवी च तुल्ये स्तो लिखनीयं तु लेखितम् ।
लेखनीयं च लिखितं लिख्यं लेख्यममूनि च ॥ ७५ ॥
त्रिषु द्रव्येऽथ लिखनं लेखनं लेख इत्यपि ।
पुस्तकं त्रिषु पुस्तं स्त्री क्लीबे तु शरयन्त्रकम् ॥ ७६ ॥
पुस्तकस्थापनस्थाने प्रोथवैदेशिकौ समौ ।
स्यात्संदेशहरो दूतो दौत्यं भावे च कर्मणि ॥ ७७ ॥
अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिक इत्यपि ।
यातुर्गन्तुरथो हारिः पथिकानां च संहतौ ॥ ७८ ॥
स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च ।
सप्तैवाङ्गान्यमूनि स्युरथ पौरास्तु पुंस्यमी ॥ ७९ ॥
श्रेणिः स्त्रियां च प्रकृतिर्द्वे इमे चाथ षड्गुणाः ।
सन्धिर्ना विग्रहो यानमासनं द्वैध आश्रयः ॥ ८० ॥
;p{0098}
अथ स्युः शक्तयस्तिस्रः प्रभावोत्साहमन्त्रजाः ।
क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम् ॥ ८१ ॥
स प्रतापः प्रभावश्च यत्तेजः कोशदण्डजम् ।
सामदाने भेददण्डावित्युपायचतुष्टयम् ॥ ८२ ॥
दमः पुंस्यस्त्रियां दण्डस्तद्वत्साहसमस्त्रियाम् ।
साम सान्त्वमुभे क्लीबे लञ्चाकौशलिके स्त्रियाम् ॥ ८३ ॥
पुंस्युत्कोच उपाचारोदाहार आमिषं द्वयोः ।
ग्राह्यं प्रदानमयनमुपादानं च ढौकनम् ॥ ८४ ॥
उपायनमुपग्राह्यं प्राभृतं च प्रदेशनम् ।
उपदा स्त्र्युपहारे ना यौतकादेस्तु देयके ॥ ८५ ॥
दायो ना हरणं क्लीबे पुंसि भेदोपजापकौ ।
त्रिवर्गेण भिया वापि परीक्षा सोपधा स्त्रियाम् ॥ ८६ ॥
मायोपेक्षेन्द्रजालानि क्षुद्रा भेदा अमी त्रयः ।
तत्र चास्त्र्यषडक्षीणं यत्तृतीयाद्यगोचरम् ॥ ८७ ॥
विकाशोऽपि च वीकाशोऽवकाशश्च प्रकाशवत् ।
विविक्तविजनच्छन्ननिःशलाकाप्रकाशकाः ॥ ८८ ॥
त्रिष्वस्त्र्युपह्वरं क्लीबे रहस्यं च जनान्तिकम् ।
एकान्तं केवलं छन्नमुपांशुरहसी उभे ॥ ८९ ॥
;p{0099}
क्लीबाव्ययेथ मन्त्रः स्याद्रहस्यालोचने पुनः ।
स्याद्विश्वासस्तु विश्रम्भोऽभ्रेषोऽभ्रंशो यथोचितात् ॥ ९० ॥
कल्पादेशनवान्याया देशरूपं समञ्जसम् ।
युक्तमौपयिकं न्याय्यमभिरूपं च साम्प्रतम् ॥ ९१ ॥
उचितं भजमानं च प्राप्तं चाथ समर्थनम् ।
संप्रधारणानुवादो निर्देशोपि निदेशकः ॥ ९२ ॥
आदेशोप्यथ वै शास्तिः शास्ती स्यातां स्त्रियाविमे ।
आज्ञा शिष्टिः स्त्रियौ क्लीबे शासनं चावधारणा ॥ ९३ ॥
संस्था स्थितिश्च मर्यादा सीमा मन्तुस्तु पुंस्ययम् ।
अपराधोप्यलीको स्त्री स्यात् क्लीबे विप्रियागसी ॥ ९४ ॥
शत्रुर्जिगीषोः पुरतः स्वदेशानन्तरो नृपः ।
तस्याप्यनन्तरो मित्रमुदासीनस्ततः परः ॥ ९५ ॥
पार्ष्णिग्राहः पृष्ठवासी तस्याक्रन्दो निरन्तरः ।
ततः परस्तादासारोऽवनतोस्यापि पृष्ठगः ॥ ९६ ॥
अरेश्च विजिगीषोश्च मध्यमो भूम्यनन्तरः ।
सपञ्चमस्तकः षष्ठ उदासीनस्ततः पृथक् ॥ ९७ ॥
विजिगीषुः सप्तमः स्यात्पञ्चत्वस्तादयो मताः ।
अरिर्मित्रमरेर्मित्रं मित्रमित्रमतः परम् ॥ ९८ ॥
;p{0100}
तथारिमित्रमित्रं च विजिगीषोः पुरस्सराः ।
उशना मण्डलमिदं प्राह द्वादशराजकम् ॥ ९९ ॥
विजिगीषुररिर्मित्रं पार्ष्णिग्राहश्च मध्यमः ।
उदासीनात्पुलोमेन्द्रौ षट्कं मण्डलमूचतुः ॥ १०० ॥
चत्वारः पार्थिवा मौलास्तिर्यक् पश्चात्पुरः स्थिताः ।
मूलप्रकृतयः शत्रुमित्रे सहजकृत्रिमे ॥ १०१ ॥
सहजं स्वकुलोत्पन्नं कृत्रिमं कार्ययोगतः ।
मयास्योपकृतं पूर्वमयं चोपकरिष्यति ॥ १०२ ॥
इति यः क्रियते सन्धिः प्रतीकारः पुमानयम् ।
द्विपाद्यो द्विगुणो दण्डो भागधेयोऽस्त्रियां बलिः ॥ १०३ ॥
कारः करो नाथोद्दानं बन्धनं शुल्कमस्त्रियाम् ।
घट्टादिदेये द्रव्ये स्यादथापि द्विविधं भयम् ॥ १०४ ॥
अदृष्टं तोयवह्न्यादि दृष्टं स्वपरचक्रजम् ।
महीभुजामहिभयं स्वचक्रप्रभवं भयम् ॥ १०५ ॥
सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः ।
विपत्तेश्च प्रतीकार एष पञ्चाङ्गको नयः ॥ १०६ ॥
कृषिर्वणिक्पथो दुर्गं सेतुः कुञ्जरबन्धनम् ।
खन्याकरबलादानं शून्यानां च निवेशनम् ॥ १०७ ॥
;p{0101}
अष्टवर्गो नृपस्यायमस्यैवापचयः क्षयः ।
वृद्धिस्तु वर्द्धनं चैवं साम्यं स्यात्सोप्यं त्रिकः ॥ १०८ ॥
उदयश्च त्रिवर्गश्च शान्ति स्त्री स्याद्दमो नरि ।
मन्त्री पुरोधाः सेनानीर्द्वास्थोन्तर्वेशिकस्तथा ॥ १०९ ॥
युवराजः प्रशास्ता च समाहर्त्तोपदेशकः ।
कर्मान्तिकः सन्निधाता रूपाद्यधिकृतस्तथा ॥ ११० ॥
मन्त्रपारिषदः पौरव्यावहारिकनायकौ ।
आटविको दुर्गपालो दण्डेश इति षट् त्रिकाः ॥ १११ ॥
तीर्थानि शत्रुपक्षे स्युर्येषु चारः प्रयुज्यते ।
समाहर्तृप्रशास्तारौ नायकं चापवर्त्त्य तु ॥ ११२ ॥
महिषी मुख्यमन्त्री च वैद्यश्चेति पठन्ति ये ।
तेषामिमे त्रयः स्वीयाश्चाराणां स्युरगोचराः ॥ ११३ ॥
अतः स्वपक्षे तीर्थानि भवन्ति दश पञ्च च ।
चरन्ति पुरुषाः शत्रुपक्षे चेति चरास्त्रयः ॥ ११४ ॥
प्राज्ञा दर्शननास्तिक्यप्रमादालसताक्रुधः ।
असत्यं दीर्घसूत्रत्वमेकेन बहुभिः सह ॥ ११५ ॥
प्रकाशे च त्रयो मन्त्रा मन्त्रितत्याग एव च ।
अघसंग इति ज्ञेया दोषा द्वादश भूपतेः ॥ ११६ ॥
;p{0102}
कामक्रोधौ लोभहर्षौ मानश्चापि मदः पुनः ।
अन्तर्गतोऽरिषड्वर्गः प्राणस्य क्षुत्तृषे पुनः ॥ ११७ ॥
शोकमोहौ तु मनसो जरामृत्यू च वर्ष्मणः ।
षडूर्मयोतिवृष्टिः स्यादवृष्टिः शलभाः शुकाः ॥ ११८ ॥
आखुस्वपरचक्राणि सप्तैता ईतयः पुमान् ।
भृत्यैर्मित्रैश्च मन्त्रैश्च बलं त्रिविधमुच्यते ॥ ११९ ॥
हस्त्यश्वरथपादातं सेनाङ्गं स्याच्चतुष्टयम् ।
षडङ्गं भारिकस्वाभ्यां वारदैशिकयोद्धृभिः ॥ १२० ॥
सकर्मकारैरष्टाङ्गं प्रतप्तस्तु प्रतापवान् ।
सौम्योधिगम्योऽथ शुचिरुपधातीतकः समौ ॥ १२१ ॥
पौराद्यनुग्रहे युक्तो वृत्तिर्व्यावृत्तिरन्यतः ।
पक्षे पक्षे तुलामानं भाण्डार्घप्रत्यवेक्षणम् ॥ १२२ ॥
संमाननं च मान्यानां लब्धप्रशमनानि षट् ।
प्रतिभोगप्रातिभोगौ शाकादेरुपढौकनम् ॥ १२३ ॥
शूद्रकन्याकरो यः स्यात्स च गौरीवराढकम् ।
राधाचक्रं तु तद्यन्त्रे चले यन्मील्यलोचनम् ॥ १२४ ॥
प्रतिबिम्बेक्षणवशादूर्ध्वं वेध्यमधोमुखम् ।
तद्वेधनादिकं कर्म वीर्यशुल्कमिति स्मृतम् ॥ १२५ ॥
;p{0103}
अधिकारः प्रक्रिया स्त्री द्वयोश्चमरचामरे ।
लोमगुच्छः पुमान् क्लीबे चारतूलमथ त्रिषु ॥ १२६ ॥
छत्रं तु नृपचिह्नार्थं राजशृङ्गार्थकं च षण् ।
हैमदण्डं चातपत्रमुत्कूटं चोष्णवारणम् ॥ १२७ ॥
चक्रपर्यायतोङ्गार्थं भृङ्गालुः कनकालुका ।
निवेशः शिविरं क्लीबं सज्जनं तूपरक्षणे ॥ १२८ ॥
रथो गजोऽश्वः पादातः सेनाङ्गं स्याच्चतुर्विधम् ।
युद्धार्थे चक्रवद्याने शताङ्गः स्यन्दनो रथः ॥ १२९ ॥
वङ्कुरो मूलविभुजो यह्वोप्यस्त्री विमानकः ।
सक्रीडार्थः पुष्यरथो देवार्थस्तु मरुद्रथः ॥ १३० ॥
योग्या स्त्रियां वैनयिकोऽध्वरथः पारियानिकः ।
कर्णीरथः प्रवहणं डयनं हयनं समे ॥ १३१ ॥
शकटोऽस्त्रीत्वनः क्लीबे शकटिः शकटी स्त्रियौ ।
त्रिषु काम्बलवास्त्राद्यास्तैस्तैः परिवृते रथे ॥ १३२ ॥
सपाण्डुकलीयो यः संवीतः पाण्डुकम्बलैः ।
स तु ज्ञेयश्च वैय्याघ्रो यो वृतो व्याघ्रचर्मणा ॥ १३३ ॥
एवं द्वीप्यादिचर्मादिसंवीते द्वैप इत्यपि ।
रथार्थात्पादपर्यायमङ्गपर्यायमस्त्रियाम् ॥ १३४ ॥
;p{0104}
चक्रं पुमानरिर्द्धारानेमी स्त्री नेमिरित्यपि ।
प्रधिरस्त्री द्वयोराणिः स्त्रियामाणीति चाप्यणी ॥ १३५ ॥
रथाग्रकीलकेनाभिर्नाभी चक्रस्य पिण्डिका ।
स्त्रियामथो ना कुवरः कूवरो ना युगन्धरः ॥ १३६ ॥
अस्त्रियामप्यथ युगमस्त्री यानमुखं पुनः ।
ईषान्तबन्धनं चापि धूर्द्धूर्वी च स्त्रियावुभे ॥ १३७ ॥
युगान्तकीले शम्या स्त्री तत्स्थाने गर्त्तमद्वयोः ।
अनुकर्षो दार्वधस्थमासङ्गस्तु युगान्तरम् ॥ १३८ ॥
रथगुप्तिर्वरूथाऽस्त्री स्यू रथाङ्गा न्युपस्कराः ।
नियन्ता प्राजिता यन्ता सूतः सव्येष्ठृसारथी ॥ १३९ ॥
दक्षिणेस्थप्रचेतारौ क्षत्ता रथकुटुम्बिकः ।
रथिनः स्यन्दनारोहा रथिका रथिरा अपि ॥ १४० ॥
रथव्रजे स्त्रियां रथ्या रथकट्याप्यथ स्त्रियाम् ।
द्वयोः प्रेङ्खा तु दोला स्त्री यानं वा पुंसि न स्त्रियाम् ॥ १४१ ॥
विमानेऽथ वराङ्गः स्याद्वारणो मृग इत्यपि ।
हस्ती दन्तावलो दन्ती सिन्धुरो दीर्घमारुतः ॥ १४२ ॥
मातङ्गो राजिलः पीलुर्जलकान्तो महामृगः ।
मतङ्गः सामजः कुम्भी कुञ्जरोऽनेकपो द्विपः ॥ १४३ ॥
;p{0105}
निर्लूनः करटी नाग इभः स्तम्बेरमो गजः ।
करी मतङ्गजः पद्मी शूर्पकर्णो लतारतः ॥ १४४ ॥
पिण्डपादः पुष्करी स्याच्छुण्डारी कज इत्यपि ।
विलोमरसनार्थः स्याद्द्वेर्दन्तार्थविषाणकः ॥ १४५ ॥
द्वयोः करेणुर्वेतण्डः पेचकी पुष्करी जटी ।
जलाकाङ्क्षो महाकायोऽप्रस्वेदः सूचिकाधरः ॥ १४६ ॥
शुण्डालः पिचिलश्चापि ध्वजोऽस्त्री चासुरः कपिः ।
गम्भीरवेदी च करी करिणी धेनुका वशा ॥ १४७ ॥
करेणुश्च करेणूश्च रेणुका च करेणुका ।
कणेरुश्च गणेरुश्च स्त्रियामथ च तद्भिदः ॥ १४८ ॥
पञ्चवर्षो गजो बालः पोतस्तु दशवार्षिकः ।
विक्को दिक्कोपि विंशाब्दस्त्रिंशाब्दः कलभोऽस्त्रियाम् ॥ १४९ ॥
षष्टिवर्षो युवार्थः स्याच्छुण्डारोऽपि मतः स च ।
स्यादशीतेस्तु वृद्धोऽथ यद्गन्धाघ्राणतोऽपरे ॥ १५० ॥
न तिष्ठन्ति गजाः सस्याद्गन्धहस्ती ततः पुनः ।
चतुर्विधा गजा भद्रो मन्द्रो मिश्रो मृगोऽपि च ॥ १५१ ॥
एषामाकरजा भेदा विज्ञेया बहवो बुधैः ।
गङ्गासागरहिमाद्रिप्रयागाणां च मध्यतः ॥ १५२ ॥
;p{0106}
च्यवनं (स्यात्) मध्यमं तल्लोहिताब्धेश्च पश्चिमे ।
त्रिपुर्यां कोसलादौ च चेदिका रूषकं वरम् ॥ १५३ ॥
श्रीक्षेत्रं गौडबङ्गालमाङ्गिरेयं तु मध्यमम् ।
विन्ध्याद्रिवेङ्कटाद्रेश्च कलिङ्गद्रविडावपि ॥ १५४ ॥
वनं कालीयकं नाम समुद्रावधिमध्यमम् ।
श्रीशैले देवशैले च मलये पर्वते वनम् ॥ १५५ ॥
दाशार्णकं वनं तत्स्याद्वरं सह्याद्रिमूलतः ।
भृगुकच्छावधि वनमपरान्तं च मध्यमम् ॥ १५६ ॥
द्वारवत्यां च सौराष्ट्रे कलिङ्गवनमुत्तमम् ।
कालंजरे कुरुक्षेत्रे सिन्धुसागरसंगमे ॥ १५७ ॥
वनं पाञ्चनदं नाम मध्यमं परिकीर्तितम् ।
कालेप्यजातदन्तो यः स्वल्पाङ्गः स च मत्कुणः ॥ १५८ ॥
यूथपर्यायनाथार्थः प्रभिन्ने मत्तगर्जितौ ।
मदोत्कटो मदकलः समावुद्वान्तविर्मदौ ॥ १५९ ॥
कल्पितः सज्जितस्तिर्यग्घाती परिणतश्च सः ।
व्यालोत्रऽ?दुष्टे गम्भीरवेदी त्ववमताङ्कुशः ॥ १६० ॥
दण्डाराराललुषभा यत्रारोहति पार्थिवः ।
राजवाह्यस्तूपवाह्यः सान्नाह्यः समरोचितः ॥ १६१ ॥
;p{0107}
ईषार्थदन्तपर्याय उग्रपर्यायदन्तके ।
स्त्रियां समूहे घटना घटा यूथं नपुंसकम् ॥ १६२ ॥
मदो दानं प्रवृत्तिश्च वमथुः करसीकरः ।
करिनासा तु हस्तार्थः शुण्डा शुण्डार इत्ययम् ॥ १६३ ॥
अस्याग्रं पुष्करं क्लीबेऽङ्गुलं स्यात्तस्य कर्णिका ।
विषाणावस्त्रियां पुंसि दन्तौ ना स्कन्ध आसनम् ॥ १६४ ॥
कर्णमूलं चूडिका स्यादीषीका त्वक्षिकूटकम् ।
अपाङ्गदेशो निर्याणं गण्डस्तु करठः कठः ॥ १६५ ॥
कटकोप्यथ कुम्भ्यक्षिकूटे स्यादिषीकेषिका ।
अवग्रहो ललाट स्याद्विदुः पुंस्युभयान्तरम् ॥ १६६ ॥
कुम्भौ तु शिरसः पिण्डौ तयोर्मध्ये पिचुः पुमान् ।
घातकुम्भस्तयोः सन्धिरारक्षस्तु ततोऽप्यधः ॥ १६७ ॥
वाहित्थं तदधोदेशः प्रतिमानमथास्त्रियाम् ।
गात्रं तु करिणः पूर्वजङ्घाद्यवयवे न ना ॥ १६८ ॥
अपरावरे तु पश्चाज्जङ्घाद्यवयवे न ना ।
आरालं पुच्छमूलस्योपान्ते स्यात्पेचकः पुमान् ॥ १६९ ॥
पार्श्वतः पक्षभागः स्यात्पद्मार्थं बिन्दुजालकम् ।
मदयोगविधानं तु व्यस्तारमथ तल्पनम् ॥ १७० ॥
;p{0108}
पृष्ठवंशस्य यन्मांसं स्यादथो दन्तमांसके ।
क्लीबे प्रवेष्टकं तत्स्यादथ तद्बन्धनेऽपि च ॥ १७१ ॥
अन्दुकः पुंसि निगडो न स्त्रियां शृङ्खलं त्रिषु ।
पादपाशश्च हिञ्जीरो न स्त्रियां गजबन्धभूः ॥ १७२ ॥
वारिर्वारी च प्राची च प्रारब्धिश्च स्त्रियामिमाः ।
गात्रबन्धे तु त्रिपदी चैकस्मिन्नपरेऽपि च ॥ १७३ ॥
तोत्रं वेण्डकमालानं निर्वाणं वैणुकं पुनः ।
नालिकाकर्णवेधिन्यामथ स्यादङ्कुशोऽस्त्रियाम् ॥ १७४ ॥
द्वयोः सृणिः शृणिरपि स्त्रियां स्यातां सृणी शृणी ।
अस्त्र्यष्ठत्वं कुशाग्रं घातमङ्कुशवारणम् ॥ १७५ ॥
निषादिनां पादकर्म यातं वीतं नपुंसकम् ।
कक्ष्या दूष्या वरत्रा स्यादूषा चूष्या कुथस्त्रिषु ॥ १७६ ॥
प्रवेणिः स्त्री प्रवेणी च परिस्तोमः पुमानयम् ।
वर्णः षणास्तरणं स्यात् कण्ठबन्धः कलापकः ॥ १७७ ॥
पित्तज्वरः पाकलोस्य कूटपूर्वस्त्रिदोषजः ।
नासापूर्वस्थूलहस्तं दन्तमूले करीरिका ॥ १७८ ॥
शङ्खः कूटो दन्तमध्यं प्रोहश्चरणपर्वणि ।
अपस्कारः प्रजङ्घाग्रे नाली नात्रापरे न ना ॥ १७९ ॥
;p{0109}
अष्ठीवतोरधिष्ठाने सन्दानं पुंनपुंसकम् ।
विधानं गजभक्ष्ये स्यात् क्लीबे चैव विधा स्त्रियाम् ॥ १८० ॥
मेण्ठो मेठो निषादी स्यात् सादिः सादी निषाद्यपि ।
दृश्यते पाण्डुरो यस्तु केशे रोम्णि च वालधौ ॥ १८१ ॥
कर्णे च नेत्रयोश्चैव स स्यादैरावतान्वयः ।
अध्वक्षमः सारसदृक् क्षमी बुद्धिविशारदः ॥ १८२ ॥
अजरोमा स्थूलशीर्षः पुण्डरीकान्वयो गजः ।
स्तब्धकर्णः सुदेहश्च कृष्णवर्णः कृशोदरः ॥ १८३ ॥
स्थूलविन्दुर्धनुर्वंशः पुष्पदन्तान्वयो गजः ।
अग्निवर्णः सुवर्णाक्षो वेगवाञ्जललम्पटः ॥ १८४ ॥
आयतो विस्तृतोत्यर्थं वामनान्वयजः करी ।
प्रचण्डकुसुमच्छायः कपोतनयनः क्षमः ॥ १८५ ॥
मेधावी तनुरोमा च सुप्रतीकान्वयोद्भवः ।
स्निग्धवालधिदन्तो यः श्वेतविन्दुकरान्वितः ॥ १८६ ॥
पेचकेल्पः स्थूलकलः सार्वभौमान्वयो गजः ।
रौद्रो लघुशिरा ह्रस्वश्वेतविन्दुसमन्वितः ॥ १८७ ॥
पाटलापुष्पनयनः स भवेदञ्जनान्वयः ।
कुम्भस्थूलतनुः स्निग्धलोललोहितलोचनः ॥ १८८ ॥
;p{0110}
कृष्णो विस्तीर्णहस्ताग्रः कुञ्जरः कुमुदान्वयः ।
घोटोश्वस्तुरगो वीती किण्वी क्रान्तस्तुरङ्गमः ॥ १८९ ॥
वाजी वाहस्तुरङ्गोर्वा गन्धर्वः सैन्धवो हयः ।
प्रकीर्णः क्रमणः प्रोथी कुरटः सिंहविक्रमः ॥ १९० ॥
स्यान्मुद्गमाषपर्यायाशनार्थश्चामरी च वाट् ।
श्र्यर्थात्पुत्रार्थकः पीतिः केसरी हंस इत्यपि ॥ १९१ ॥
मरुद्रथो वासुदेवस्तार्क्ष्यो वातायनो हरिः ।
शालिहोत्रश्चैकशफो दधिक्रा एतशोप्यरुट् ॥ १९२ ॥
व्रध्नः पतङ्गो हेषी स्यात्सुपर्णः श्येन इत्यपि ।
वीतिः सप्तिर्दधिक्रावा वातस्कन्धार्थ इत्यपि ॥ १९३ ॥
स्थौर्यः पैद्वोऽव्यथिश्चापि त्रिविधाः स्युरमी पुनः ।
श्रेष्ठमध्याधमाः सर्वे देशदेशसमुद्भवाः ॥ १९४ ॥
अब्धिवाहीककम्बोजपारसीकवनायुजाः ।
सौराष्ट्रकोङ्कणोद्भूता आजानेयास्त उत्तमाः ॥ १९५ ॥
तुरस्कारट्टकीरोरटक्कसिन्धुस्थलोद्भवाः ।
मध्यमाः प्राग्दक्षिणदिक्सम्भवाः शाम्भला अपि ॥ १९६ ॥
सारस्वता अर्जलाश्च तङ्गणा अधमा अमी ।
वर्णैः शुक्लादिभिर्वर्णा ब्राह्मणाद्या यथाक्रमम् ॥ १९७ ॥
मिश्रैर्मिश्रा विनीतस्तु साधुवाही जवाधिके ।
जवनोथाश्वमेधीये ययुर्यायावरोऽपि च ॥ १९८ ॥
;p{0111}
किशोरोऽल्पवयस्कोऽश्वो रथ्यो वोढा रथस्य यः ।
पृष्ठ्यः स्थूरी प्रसूरेषां वाम्यश्वा वडवार्वती ॥ १९९ ॥
गणे तु वाडवं तासां दुर्विनीतस्तु सूकलः ।
कश्यः कशार्हो हृद्वक्रावर्त्ती श्रीवृक्षकी हयः ॥ २०० ॥
पञ्चभद्रस्तु हृत्पृष्ठमुखपार्श्वेषु पुष्पितः ।
पुच्छोरःखुरपुच्छास्यैः सितैः स्यादष्टमङ्गलः ॥ २०१ ॥
सिते तु कर्ककेकाहौ खांगाहः श्वेतपिङ्गले ।
पीयूषवर्णः सेराहः पीते तु हरिमो हयः ॥ २०२ ॥
कृष्णवर्णस्तु खुङ्गाहः कियाहो लोहितो हयः ।
आनीलो नीलकेपि स्यान्निर्यूहः कपिलो हयः ॥ २०३ ॥
वोल्लारश्चायमेव स्यात्पाण्डुकेशरवालधिः ।
उराहस्तु मनाक्पाण्डुः कृष्णवर्णो भवेद्यदि ॥ २०४ ॥
सुरूहको गर्दभाभोवोरुखानस्तु पाटलः ।
कुलाहस्तु मनाक्पीतः कृष्णः स्याद्यदि जानुनि ॥ २०५ ॥
उकनाहः पीतरक्तच्छायः स एव तु क्वचित् ।
कृष्णरक्तच्छविः प्रोक्तः शोणः कोकनदच्छविः ॥ २०६ ॥
हरितः पीतहरितच्छायः स्यात्स च हालकः ।
पुंगलः सितकाचाभो हलाहश्चित्रितो हयः ॥ २०७ ॥
;p{0112}
प्रोथोऽस्त्री नासिकाश्वस्य कश्यं मध्यमथापि च ।
शफोऽस्त्रियां खुरः पुंसि पुटो विङ्खोथ वालधिः ॥ २०८ ॥
अस्त्री पुच्छस्तु लाङ्गूलं क्लीबे लाङ्गुलमित्यपि ।
स्त्रियां क्लीबे च लङ्गूलं पुच्छमस्त्री लजः पुमान् ॥ २०९ ॥
स्यात्पिच्छोपि च तत्रैव वालहस्तर्थकः पुमान् ।
ललाम च ललामं च लूमवालस्ततः पुनः ॥ २१० ॥
अपावृत्तपरावृत्तलुठितानि च वेल्लिते ।
न द्वयोरश्ववृन्दे स्यादाश्वमाश्वीयमित्यपि ॥ २११ ॥
निगालस्तु गलोद्देशे हेषा ह्रेषाश्वनिःस्वने ।
त्रिष्वाश्वीयं यदश्वेन दिनेनैकेन गम्यते ॥ २१२ ॥
ऊर्ध्वस्थितिस्त्रियामस्य स्यात्पुला च पुलायिता ।
प्रक्षरः प्रखरोपि स्यात्संनाहोपजनं परः ॥ २१३ ॥
खलिनोस्त्री खलीनोपि कवियं षण् कविः कवी ।
पञ्चाङ्गी कर्षणी चापि मुखपर्याययन्त्रणा ॥ २१४ ॥
नेत्रपट्टे मक्षिकात्रं कवराक्षमथापि च ।
भूषणे मुखपट्टः स्यात्तलिका तलसारणम् ॥ २१५ ॥
दामाजनं पादपाशश्चर्मदण्डे कशा स्त्रियाम् ।
पल्याणमपि पर्याणं बन्धे कक्ष्यास्य कक्षया ॥ २१६ ॥
;p{0113}
पदस्थाने पादिके च पादाधारावथापि च ।
पुच्छाटिका पुच्छबन्धे खुरत्राणं खुरोपरि ॥ २१७ ॥
बन्धने स्यात् खुराधस्ताल्लौहे त्राणे तु नालकः ।
तलत्रं स्याद्द्वयोरश्मिः क्लीबे प्रवपणं स्त्रियाम् ॥ २१८ ॥
कुशावक्षेपणी वल्गा क्लीबे धोरितवल्गिते ।
स्त्रियां प्लुतिरिमे क्लीबे तेजितोत्तेरिते पुनः ॥ २१९ ॥
गतयः पञ्च धाराः स्युस्तुरगाणां क्रमादिमाः ।
तत्र धौरितकं धौर्यं धोरणं धोरितं च यत् ॥ २२० ॥
बभ्रुके शिखिकं क्रोडगतिवद्वल्गिते पुनः ।
अग्रच्छायसमुल्लासात् कुञ्चिताग्रं नतत्रिकम् ॥ २२१ ॥
प्लुतिस्तु लङ्घनं पक्षिमृगगत्यनुहारकम् ।
उत्तेजितं रेचितं स्यान्मध्यवेगेन या गतिः ॥ २२२ ॥
उत्तेरितमुपकण्ठमास्कन्दितकमित्यपि ।
उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गमनं क्रोधादिवाखिलैः पदैः ॥ २२३ ॥
अस्त्रियां वाहनं पत्रं यानं युग्यं च धोरणम् ।
परंपरावाहनं यत्तद्वैनीतकमस्त्रियाम् ॥ २२४ ॥
अश्वारोहा अश्ववाहाः सादिनोऽथ निषङ्गिणः ।
भटा योधाश्च योद्धारः सेनारक्षाश्च ते पुनः ॥ २२५ ॥
;p{0114}
सेनान्तः परिधिः पुंसि स्यादारभट इत्यपि ।
ये सेनासमवेताः स्युः सैन्यास्ते सैनिका अपि ॥ २२६ ॥
ये सहस्रेण बलिनः साहस्रास्ते सहस्रिणः ।
अथ च स्यात्कञ्चुकोऽस्त्री कवचो जगरः पुमान् ॥ २२७ ॥
वारवाणोऽपि च क्लीबे तनुत्रं वर्म दंशनम् ।
सकञ्चुकैर्मध्यधार्ये क्लीबे सारसनं पुनः ॥ २२८ ॥
शीर्षकं तु शिरस्त्राणं शीर्षण्यं च शिरस्त्रकम् ।
नागोदरमुरस्त्राणं जङ्घात्राणं तु मत्कुणम् ॥ २२९ ॥
नाहुलं च तदेव स्यान्नालिका चाङ्गरक्षिणी ।
त्रिष्वितो ध्वजिनीपूर्वा आमुक्तः प्रतिमुक्तवत् ॥ २३० ॥
संनद्धो वर्मितः सज्जो दंशितो व्यूढकङ्कटः ।
अपिनद्धः पिनद्धश्च दंशितश्चाप्यमी त्रिषु ॥ २३१ ॥
दंशिताद्याश्चापि सत्त्वेप्यथ स्याद्धर्मतागणे ।
अपि कावचिकं चाथ पद्गपत्तिपदातयः ॥ २३२ ॥
पदातिकः पदगमः पदगः पदिकोपि च ।
पादातिगश्च पादातः पादातिकपदाजयौ ॥ २३३ ॥
पादात्पदाजिपापिक्यः शररातिरतः पुनः ।
पदाजिरथ पादातं पत्तिपर्यायसंहतिः ॥ २३४ ॥
;p{0115}
शस्त्राजीव आयुधिककाण्डपृष्ठायुधीयकाः ।
काण्डपृष्ठसहाये तु प्रतिष्कशप्रतिष्कषौ ॥ २३५ ॥
यो बहून्योधयेदेकः स महातिरथः पुनः ।
दूरापाती दूरवेधी लघुहस्तार्थ इत्यपि ॥ २३६ ॥
कृतहस्तः सुप्रयुक्तो विशिखः शीघ्रवेध्यपि ।
कृतपुङ्खोथापराद्धपृषत्को लक्ष्यतश्च्युतः ॥ २३७ ॥
धनुर्निषङ्गपर्यायमत्वर्थप्रत्ययी पुनः ।
धनुर्धरोथ काण्डीरः काण्डवाञ्छक्तिहेतिकः ॥ २३८ ॥
शाक्तीक एवं याष्टीकः पारश्वधिक इत्यपि ।
नैस्त्रिंशकोऽसिहेतिः स्यात्प्रासिकः कौन्तिकोऽपि च ॥ २३९ ॥
चर्मी फलकपाणिः स्यात् पताकी वैजयन्तिकः ।
अनुप्लवः सहायश्च चतुराभिचरौ समौ ॥ २४० ॥
अग्रेसरोग्रे भविता पुरोगो नायकोऽपि च ।
पुरोगमः पुरोगामी स चैवाग्राग्रतः सरः ॥ २४१ ॥
मन्थरो वेगगमनो जङ्घालस्त्वतिवेगिनि ।
जाङ्घिको जङ्घाकरिकस्तरस्वी त्वरितो जवी ॥ २४२ ॥
जवनः प्रजवो वेगी जङ्घिलो जाङ्घ इत्यपि ।
अन्वत्यन्तंभृशंकाममेभ्यो गामी क्रमादयम् ॥ २४३ ॥
;p{0116}
अत्यन्तीनोऽनुकामीनः कामङ्गामीन इत्ययम् ।
स्यादुरस्वानुरसिले जेयो जेतव्यमात्रके ॥ २४४ ॥
जेतुं शक्यस्तु जय्यः स्याज्जेतुं शत्रुं प्रयाति यः ।
अभ्यमित्रोभ्यमित्रीयोऽप्यभ्यमित्रीण इत्यपि ॥ २४५ ॥
ऊर्जस्व्यूर्जस्वलोत्यन्तबलपर्यायवत्यपि ।
विक्रान्तो जित्वरो जेता शूरो वीरश्च जिष्णुकः ॥ २४६ ॥
संयुगे सर्वतः साधुः सांयुगीनः स्मृतश्च सः ।
रथस्वामी तु रथिको रथिनो रथिरो रथी ॥ २४७ ॥
अथ सेना तु पृतना वाहिनी वाहना चमूः ।
वरूथिनी च ध्वजिनी बलं सैन्यं च गुल्मिनी ॥ २४८ ॥
अस्त्रियां कटकं चक्रमनीकं च चमुस्त्रियाम् ।
गलोर्गलः कुटः कोटः कोटो दुर्गश्च पुंस्यमी ॥ २४९ ॥
पत्तिरेकरथैकेभा त्र्यश्वा स्यात्पञ्चपद्गमा ।
इतः स्युस्त्रिगुणैरङ्कैर्यथोत्तरमनुक्रमात् ॥ २५० ॥
क्लीबे सेनामुखं गुल्मोऽस्त्रियामपि गणः पुमान् ।
वाहिनी पृतना चापि चमूः पुनरनीकिनी ॥ २५१ ॥
अपीयं दशभिर्निघ्ना सेनार्थाक्षौहिणीति सा ।
खनन्दजिनचन्द्राश्वगुणभूमिमिता (१३७१२४९०) रथाः ॥ २५२ ॥
;p{0117}
गजाश्च खाश्ववेदाश्वरविचन्द्राब्धिभिः (४११२७४७०) क्रमात् ।
सादिनः खशराब्ध्यक्षितर्केषु वसुषण् (८५६२४५०) मिताः ॥ २५३ ॥
पत्तयो यत्र सा प्रोक्ता महाक्षौहिणिका बुधैः ।
व्यूहस्तु बलविन्यासो भेदा दण्डादयो युधि ॥ २५४ ॥
प्रत्यासारो द्वयोः पार्ष्णिः सैन्यपृष्ठं प्रतिग्रहः ।
प्रतिग्रहोऽपि पुंसि स्यात्पार्ष्णी प्रत्यासरोऽपि च ॥ २५५ ॥
मुखे रथा हयाः पृष्ठे तत्पृष्ठे च पदातयः ।
पार्श्वयोश्च गजाः कार्या व्यूहोऽयं परिकीर्तितः ॥ २५६ ॥
सम्पत्तिः सम्पदा संपल्लक्ष्मीः श्रीर्विपदा विपत् ।
विपत्तिरापद्दुःखार्था न द्वयोरायुधं पुनः ॥ २५७ ॥
अस्त्रं शस्त्रं प्रहरणं हेतिर्वा नाथ तत्त्रिधा ।
पाणियन्त्रादिना मुक्तं तच्च शक्तिशरादिकम् ॥ २५८ ॥
अमुक्तं शस्त्रिकादि स्याद्यष्ट्याद्यं तु द्वयात्मकम् ।
अवलम्बः पुमान्दण्डो यष्टिश्च तरणिर्द्वयोः ॥ २५९ ॥
मन्त्रप्रयोगजं शस्त्रमथ धन्व तु कार्मुकम् ।
शरासनं च कोदण्डं सरासनममूनि षण् ॥ २६० ॥
स्यादस्त्रियां धनुः षान्तं धनुः पुंसि धनूः स्त्रियाम् ।
तृणता त्रिणता चापो न स्त्री गाण्डीवगाण्डिवौ ॥ २६१ ॥
;p{0118}
द्रुणासेष्वासगुणतः पुं क्लीबे स्त्रव्यधं पुनः ।
प्रतिकायः पुमानस्याग्रगते कोटिरित्यपि ॥ २६२ ॥
अटनी धनुषो मध्ये लस्तको ना गुणालयः ।
मौर्वी ज्या सिञ्जिनी जीवा न ना गव्या गुणो द्वयोः ॥ २६३ ॥
पतञ्जिका गुणा सिञ्जा क्लीबे वाणासनं गुणः ।
गोधा स्त्रियां तलं क्लीबे सैव स्याद्बाहुपट्टिका ॥ २६४ ॥
क्लीबे लक्षं शरव्यं स्याल्लक्ष्यं वेध्यमुपासनम् ।
शराभ्यासः श्रमो योग्या खलूरी खुरलीति च ॥ २६५ ॥
खलूरिका तु तद्भूभिरवष्टम्भश्च सौष्ठवम् ।
युग्या गुणनिका ग्राह्या काण्डोऽस्त्री विशिखः पुमान् ॥ २६६ ॥
सायकोऽजिह्मगो बाणः पृषत्कोपि शिलीमुखः ।
कलम्बो मार्गणो रोपः पत्री स्यात्खग आशुगः ॥ २६७ ॥
स्याद्गार्द्ध्रकङ्कयोः पत्रो वाजः प्रदर इत्यपि ।
स्थूलदण्डो विपाटः स्यादस्त्रार्थात्कण्टकार्थकः ॥ २६८ ॥
विकर्षः पत्रवाहश्च चित्रपुङ्खः शरः खरुः ।
सरः शरुर्मर्मभेदी वीरशङ्कुश्च लक्षहा ॥ २६९ ॥
कदम्बसायकादम्बा वाजी च स्यादिषुर्द्वयोः ।
प्रक्ष्वेडनो ना नाराचोप्यस्त्रं षण् सायकः पुमान् ॥ २७० ॥
;p{0119}
स्त्रियां भल्लिश्च भल्ली च भल्लोऽपि स्यात्पुमानयम् ।
सर्वलोहे लोहतालः प्रसरः काण्डगोचरः ॥ २७१ ॥
निरस्तः प्रहिते वाणे तीरी विजुलसायके ।
नालीका नलिकाक्षेप्याः कर्णिनो रुरुशीर्षकाः ॥ २७२ ॥
स्त्रियां पुंसि विषाक्ते तु दिग्धो लिप्तोऽक्त इत्यपि ।
हस्तावापो हस्तमुष्टिग्राह्यवाणगणे पुमान् ॥ २७३ ॥
शरमुष्टिः पुच्छशीर्ष द्विफली पुंसि पुङ्खकः ।
बाणमुक्तिर्व्यवच्छेदो दीप्तिर्वेगस्य तीव्रता ॥ २७४ ॥
खुरप्रोपि क्षुरप्रः स्यादर्द्धेन्दुप्रमुखा भिदाः ।
अप्यञ्जलिक इत्याद्या वाजः पक्षश्च पिच्छकः ॥ २७५ ॥
प्रत्यालीढं तथालीढं विशाखं मण्डलं पुनः ।
वैकृतं दर्दुरं चैव दश स्थानानि धन्विनाम् ॥ २७६ ॥
शतघ्नी तु चतुस्ताला लोहकण्टकसंचिता ।
अयःशङ्कुरसंछिन्ना शतघ्न्येव महाफला ॥ २७७ ॥
भुशुण्डी स्याद्दारुमयी वृत्तायःकीलसंचिता ।
अपि गोलासनं क्लीबे बद्धोल्का नालिका स्त्रियाम् ॥ २७८ ॥
उत्सृष्टा गोलकाः पुंसि कणयो लोहयन्त्रके ।
शरपर्यायाश्रयधिर्द्वयोः स्यादिषुधी स्त्रियाम् ॥ २७९ ॥
;p{0120}
तूणी तूणा च तूणीर उपासङ्गो निषङ्गकः ।
चन्द्रहासस्त्वसिः पुंसि प्रवालः सायकोऽपि च ॥ २८० ॥
रिष्टिरृष्टिर्द्वयोः खड्गः पुंसि कौक्षेयकोऽपि च ।
भद्रासनो मण्डलाग्रः करवालः कृपाणवत् ॥ २८१ ॥
तरवारिर्द्वयोश्चापि निस्त्रिंशः करपालकः ।
क्लीबे शस्त्रं विशसनो धर्मपालः प्रजाकरः ॥ २८२ ॥
तीक्ष्णधारोधरो देवो व्यवहारो दुरासहः ।
प्रसङ्गी रुद्रतनयः शस्त्रो विजय इत्यपि ॥ २८३ ॥
शिवंकरो मनुज्येष्ठः कराली च विशाग्रजः ।
गाढमुष्टिस्तीव्रमार्गः पुष्करी कोशवानपि ॥ २८४ ॥
धाराधरो लोहसर्पो जयश्रीर्जगतोऽपि च ।
धर्मप्रचारो धाराङ्गः स्याद्धाराविष इत्यपि ॥ २८५ ॥
पञ्चाशताङ्गुलैर्मुख्यः पञ्चविंशतिको परः ।
अनयोर्मध्यमानेन मध्यमः खड्ग उच्यते ॥ २८६ ॥
अव्रणो योगरोपेतस्तिर्यग्भेदविवर्जितः ।
व्रणयुक्तोऽपि निस्त्रिंशो बिल्वकुण्डलपञ्जरैः ॥ २८७ ॥
वर्द्धमानध्वजच्छत्रस्वस्तिकैश्च व्रणैः शुभः ।
मानहीनो विभिन्नश्च कुञ्चितो ध्वनिवर्जितः ॥ २८८ ॥
;p{0121}
नेत्रचित्तविरोधी च वर्जनीयो दुरासहः ।
असिर्मरकतश्यामो योगरैः परिवर्जितः ॥ २८९ ॥
बाणबाहुवनच्छेदी वाणो यः शार्ङ्गिणा धृतः ।
कृपाणः शाद्वलश्यामस्तबकी दीर्घयोगरः ॥ २९० ॥
अच्छेद्यो रोहिणीवाहः पौलस्त्येन धृतः पुरा ।
कुटिलैर्योगरैर्युक्तो वरकेसरसंनिभैः ॥ २९१ ॥
मत्कुणः करवालोऽयं लोहवर्णेन वर्ण्यते ।
गोजिह्वापल्लवप्रख्यो योगरो यत्र दृश्यते ॥ २९२ ॥
असिर्निरवहो नाम द्विषच्छेदकरः परः ।
तरुणीकेशसंकाशः सूक्ष्मपाण्डुरयोगरः ॥ २९३ ॥
सान्द्राङ्गः करवालोऽयं भद्रकालीकरस्थितः ।
राजजम्बूफलश्यामो वक्रपाण्डुरयोगरः ॥ २९४ ॥
स्निग्धच्छायवपुः खड्गो वङ्गिवालोऽभिधीयते ।
असिः प्रत्यग्रजीमूतसकलश्यामलच्छविः ॥ २९५ ॥
पाठीनत्वक्समाकारयोगरो य सुवालकः ।
केकिचन्द्रकसङ्काशैर्योगरैर्निविडैः श्रितः ॥ २९६ ॥
केवेल्लक इति ख्यातः खड्गः खड्गभृतां मतः ।
तमालव्यालरोलम्बनिकुरम्बसमच्छविः ॥ २९७ ॥
;p{0122}
कौक्षेयकः स भीताक्षः पुरुषाकारयोगरः ।
एरण्डबीजसंकाशयोगरस्तार पट्टकः ॥ २९८ ॥
रामारोमावलीश्यामो न नमेन्नामितोप्यसिः ।
नववारिधरश्यामः पिङ्गाकुञ्चितयोगरः ॥ २९९ ॥
खड्गः षडालको नाम विषवज्रभयापहः ।
स्वर्णचूर्णनिभैः सूक्ष्मैर्योगरैः स्वर्णपञ्जरः ॥ ३०० ॥
मुक्ताचूर्णसमाकारैः ख्यातस्तित्तिरवल्लरः ।
योगरैः कज्जलप्रख्यैः खड्गः स्यात् कालवल्लरः ॥ ३०१ ॥
वियच्छ्यामवपुःसारः स्वल्पपाण्डरयोगरः ।
सरोजिनीदलच्छायः कोङ्गिः खड्गोऽभिधीयते ॥ ३०२ ॥
कदली शृङ्खली चापि यस्मिन्दृश्येत चान्तरा ।
वर्णयोगरभेदेन नामान्येषां भवन्ति हि ॥ ३०३ ॥
कटीतलो न्युब्जखड्ग एकधार इली स्त्रियाम् ।
इलालिः करपालिः स्यादिलीलिरपि वा पुनः ॥ ३०४ ॥
करवाल्यथ मुष्टी स्त्री द्वयोर्मुष्टिर्ग्रहस्थले ।
त्सरुश्च पुंसि ग्राहोऽपि प्रत्याकारस्तु पुंसि च ॥ ३०५ ॥
दन्तेन निर्मितस्तत्र दन्तपालिरसेस्तु यत् ।
तिर्यग्भागद्वयं मुष्टावधोग्रान्तं नपुंसकम् ॥ ३०६ ॥
;p{0123}
भवेद्गृञ्जनकं तस्मादधस्ताद्धण्डिका स्त्रियाम् ।
अत्रिका तदधस्तिर्यग्भागद्वितयमस्य तु ॥ ३०७ ॥
मध्यभागस्ताडिका स्त्री शूकभागोग्रमप्यसेः ।
योगरस्तु गुणोत्कर्षे खड्गाद्यश्चास्य कीर्त्तितः ॥ ३०८ ॥
परिवारः परीवारः कोशः कोषो नपुंसकम् ।
खड्गपर्यायसद्मार्थपिधानार्थकमित्यपि ॥ ३०९ ॥
प्रत्यग्रकोशः स्याद्घातोः खड्गाग्राघातवारणे ।
खड्गस्य कटिबन्धार्था वेधा स्त्री मेखलापटः ॥ ३१० ॥
फलकोऽस्त्री फलं फाण्टं खेटं क्लीबे स्फुटं पुनः ।
अद्भुतावरणे चर्मदके संग्राहकोस्य तु ॥ ३११ ॥
मुष्टावथ कृपाणी तु षुरी शस्त्री क्षुरीति च ।
स्यातामसेर्द्धेनुपुत्र्यौ सैव स्यात्कोशशायिका ॥ ३१२ ॥
पत्रतो धेनुकाथ स्यात्पत्रपालस्तु सायता ।
भिन्दिपाले सृगः पुंसि कुट्टन्ती कुलमातृका ॥ ३१३ ॥
अपि पत्रलता सा स्याद्दण्डोऽस्त्री लगुडः पुमान् ।
यष्टिर्द्वयोः स्त्रियां यष्टी काण्डोऽप्यस्त्री ततः पुनः ॥ ३१४ ॥
;p{0124}
शक्ती स्त्रियां तथा शक्तिरमृतापि महाफला ।
कासूःखुरोत्तमस्तु स्यात्पट्टिशः पटिसोऽपि च ॥ ३१५ ॥
पालिरस्त्री कोटिरेता दीर्घान्ताः स्युः स्त्रियामिमाः ।
कुलाग्रका तु चिरिका फलपत्राग्रके हुलम् ॥ ३१६ ॥
वराहकर्णोन्वर्थः स्याद्दुःस्फोटस्तीक्ष्णधारकः ।
आराकरो लोहदण्डश्चक्रं तु वलयाकृति ॥ ३१७ ॥
क्लीबे सुसंचितमपि मुद्गरो द्रुघणो घनः ।
द्रुघनोऽपि च कुन्ते तु प्रासः प्राशः शलोऽपि च ॥ ३१८ ॥
शल्यमस्त्री पुंसि शङ्कुस्तत्र दीर्घायुधं पुनः ।
द्वयोः कुठारः परशुः पर्शुः परश्वधोऽपि च ॥ ३१९ ॥
परस्वधश्च स्वधितिष्टङ्कोपि पर्श्वधः कुठः ।
सर्वला शर्वलापि स्त्री सर्वली शर्वलीत्यपि ॥ ३२० ॥
अस्त्रियां तोमरोथ स्यात्परिघः परिपालनः ।
सर्वलोहमयं त्र्यग्रं त्रिशूलं तु त्रिशीर्षकम् ॥ ३२१ ॥
धनुः खड्गो गदाचक्रवज्रखट्वाङ्गतोमराः ।
यमदंष्ट्रा क्षुरीमूलं कर्तरी मुद्गरो हलम् ॥ ३२२ ॥
पाशोङ्कुशो भिन्दिपालः कणपः पट्टिशस्ततः ।
भुशुण्डी शङ्खमुसलस्तरुगोफणपत्रणाः ॥ ३२३ ॥
;p{0125}
दुःस्फोटमक्षिकाडाहडभसाः करपत्रकः ।
हुलिः कुठारः परिघः कुन्तिः शक्तिश्च कर्तरी ॥ ३२४ ॥
यष्टिः शस्त्राणि षट्त्रिंशदमून्यायोधजीविनाम् ।
घाण्टिको घण्टिकः कोणः स्यादश्रोऽस्रश्च पुंस्यमी ॥ ३२५ ॥
सर्वाभिसारः सर्वाभीसारोभी राजनात्परः ।
स च स्यात्सर्वसंनाहोऽभिसारोभिसरोऽपि च ॥ ३२६ ॥
दशम्यां यो विधिर्भूपे स च लोहाभिसारकः ।
यत्सेनयाभिगमनमरौ तदभिषेणनम् ॥ ३२७ ॥
यात्रा व्रज्याभिनिर्याणं प्रयाणं गमनं गमः ।
प्रस्थानं च प्रसरणं ननासारः प्रचक्रकम् ॥ ३२८ ॥
अभिक्रमे रणे यानमभीतस्य रिपुं प्रति ।
अभ्यमित्र्योऽभ्यमित्रीयोऽभ्यमित्रीणोभ्यरिं व्रजन् ॥ ३२९ ॥
स्यात्सुहृद्बलमासारः प्रचक्रं चलितं बलम् ।
प्रसारस्तु प्रसरणं तृणकाष्ठादिहेतवे ॥ ३३० ॥
वैतालिका बोधकराः प्रातर्गेयाः स्तुतिव्रताः ।
आर्थिकाः सौखसुप्त्यर्था घाण्टिकाश्चाक्रिकाः समाः ॥ ३३१ ॥
मागधा मगधास्ते स्युर्वन्दिनः स्तुतिपाठकाः ।
वैतालिकाद्या नग्नाः स्युर्नग्नाचार्यस्तु हिण्डकः ॥ ३३२ ॥
;p{0126}
भोगावली वन्दिपाठो वसुकीटस्तु याचकः ।
संसप्तकास्तु समये समरादनिवर्त्तिनः ॥ ३३३ ॥
संशप्तका अथ रजः क्षोदः सान्ते उभे च षण् ।
रेणुस्त्रिषु रजः क्लीबे धूलिर्धूली स्त्रियामुभे ॥ ३३४ ॥
पुंसि पांसुश्च पांशुश्च वातकेतुः क्षितेः कणः ।
अस्त्री तूस्तमपि क्षोदश्चूर्णः सर्वत्र चूर्णिते ॥ ३३५ ॥
सम्भारः पिञ्जलस्तु स्यात्समुत्पिञ्जो भृशाकुले ।
महासमरतूर्येऽस्त्री पटहाडम्बरौ समौ ॥ ३३६ ॥
ध्वजोऽस्त्री केतनं चापि क्लीबे केतुः पुमान् स्त्रियाम् ।
वैजयन्ती जयन्ती च पताका व्योममञ्जरी ॥ ३३७ ॥
कन्दल्यपि स्यात्कदली ककुत्स्त्री ककुदोऽस्त्रियाम् ।
विहिते पत्रवस्त्रादौ मीने चीनोऽस्त्रियामयम् ॥ ३३८ ॥
एषां वस्त्रे कोणभेदात् पताकाध्वजकेतवः ।
अस्योच्चूडावचूडाख्यावूर्ध्वाधोमुखकूर्चके ॥ ३३९ ॥
अहं पूर्वमहं पूर्वमित्यहंपूर्विका स्त्रियाम् ।
एवं चाहंप्रथमिका तथाहंश्रेष्ठिकापि च ॥ ३४० ॥
दर्पादात्मनि या श्लाघा साहंपुरुषिका स्त्रियाम् ।
परस्परं योहंकारः सोहमहमिका स्त्रियाम् ॥ ३४१ ॥
;p{0127}
दण्डैर्दण्डैर्यद्भटानां वृत्तं युद्धमनुत्तमम् ।
दण्डादण्डि तदेवं स्यात्केशाकेशि नखानखि ॥ ३४२ ॥
मुष्टिभिर्मुष्टिभिर्युद्धं यद्वृत्तं मुष्टीमुष्टि तत् ।
शक्त्यृष्टिमुष्टियुक्तीनां गालिबाहूरुजानुनाम् ॥ ३४३ ॥
उन्नेयमेवं क्रमशो वृत्ते भाविनि वारणे ।
पराक्रमातिशायित्वहेतवे क्रियते भटैः ॥ ३४४ ॥
पानं यत्तद्वीरपाणमोजः पुंसि सहोऽस्त्रियाम् ।
सान्तमोजः सहः क्लीबे क्लीबे सुष्मं च शुष्म च ॥ ३४५ ॥
मृधमास्कन्दनं संख्यं समीकं साम्परायिकम् ।
जन्यं पुमान् सम्प्रहारो नदनुः कलहो रणः ॥ ३४६ ॥
समाघातोभिसंपातः संस्कारो दुर्दरः कलिः ।
अत्यामर्दश्च संमर्दो विमर्दः संयुगोऽस्त्रियाम् ॥ ३४७ ॥
द्वयोराजिश्च समितिः संयद्राढिः समित्पुनः ।
अस्त्रियां समरं चापि जन्यमाहरणं मृधम् ॥ ३४८ ॥
द्वन्द्वमास्कन्दनं पुंसि संगरश्च समाह्वयः ।
युदाहवश्च संघातः समुदायोऽपि विग्रहः ॥ ३४९ ॥
प्रघातोभ्यागमश्चापि नन्दनुः संप्रहारकः ।
समर्यो भर आक्रन्दः पृतनाज्यौ स्त्रियां पुनः ॥ ३५० ॥
;p{0128}
नियुद्धं बाहुयुद्धे स्यात्तस्य भेदा अमी मताः ।
मिथः करग्रहे योद्ध्रोः प्रसृष्टा स्यात्स्त्रियामियम् ॥ ३५१ ॥
द्विगुणीकृतदोर्मध्ये ग्रीवाकर्षोपि कण्टकः ।
अवधूतं तु पादेन प्रेरणं यच्च वक्षसः ॥ ३५२ ॥
शलाकयाङ्गुलीच्छिन्ना नखयष्टिर्हि सा मता ।
पद्भ्यां पदोर्यद्धरणं पादबन्धः स उच्यते ॥ ३५३ ॥
दोर्द्वयाकर्षणं कीलः प्रकोष्ठहननं तु यत् ।
स वज्रपातोऽथ पुनस्तुमुलं संकुलं रणम् ॥ ३५४ ॥
क्ष्वेडा स्त्री सिंहनादो ना क्ष्वेडितं पुंनपुंसकम् ।
नासीरं त्वग्रयानं स्यादवमर्दस्तु पीडनम् ॥ ३५५ ॥
उत्पिञ्जलः काहलश्च हल्लोलस्तत्र लोलता ।
तत्राव्यक्तो रवो रोलो हलः कोलाहलः पुनः ॥ ३५६ ॥
प्रविदारश्च संग्रामो विदारः प्रविदारणम् ।
संस्फेटश्चापि संपानोऽनीकः संफेट इत्यपि ॥ ३५७ ॥
संपरावः समुदयः संस्फोटः कलहोऽस्त्रियाम् ।
स्त्रियामाजी च समितिः स्यात् क्लीबे सांपरायिकम् ॥ ३५८ ॥
आयोधनं च प्रधनं युद्धं संयत् स्त्रियां नरि ।
क्रन्दनं रोदनं रावो वृंहितं करिगर्जितम् ॥ ३५९ ॥
;p{0129}
विस्फारो धनुषः स्वाने विष्फारोऽपि निगद्यते ।
प्रसभं तु बलात्कारे छलितं तु छलं च षण् ॥ ३६० ॥
अजन्यमस्त्री चोत्पात उपसर्गोऽथ कश्मलम् ।
मूर्छा मोहोथ विजयोऽभ्यवस्कन्दनमित्यपि ॥ ३६१ ॥
जयोभ्यासादनं च स्यादप्यथो वैरशोधनम् ।
वैरशुद्धिः प्रतीकारः प्रतिकारस्ततः पुनः ॥ ३६२ ॥
विसंप्रोद्भ्यो द्रवद्रावौ वैरनिर्यातनं च षण् ।
स्त्री शृगाल्यपयानं षण् पलायनमपक्रमः ॥ ३६३ ॥
पराजयो रणे भङ्गो हारिर्हारी स्त्रियामिमे ।
कक्षास्पर्द्धा प्रतिस्पर्द्धा डम्बरे डिम्बविप्लवौ ॥ ३६४ ॥
परापर्यभितो भूतो गतो भग्नः पलायितः ।
पराजितेऽपि नष्टः स्याद् गृहीतदिक् तिरोहितः ॥ ३६५ ॥
कांदिशीको भयत्रस्तोऽप्यथ भेलस्तु कातरः ।
पलङ्कटश्च हरिणपर्यायहृदयार्थकः ॥ ३६६ ॥
अधीरः कातरो भीरुर्भीलुश्चकित इत्यपि ।
दरितश्चकिलो भीतस्त्रस्तस्त्रसित इत्यथ ॥ ३६७ ॥
जिताहवो जितकाशी पराभूते पराजितः ।
विजितो निर्जितश्चाथ प्रस्कन्नपतितौ त्रिषु ॥ ३६८ ॥
;p{0130}
कर्त्तप्रमाथ सन्तापनिवापच्छेदसंज्ञयाः ।
कदव्यापादनिर्ग्रन्थनिस्तर्हविशसा अपि ॥ ३६९ ॥
वर्द्धप्रमापप्रमथप्रवासप्रशमक्षणाः ।
पुत्रश्च कल्पनिर्यातनिषूदप्रमथास्ततः ॥ ३७० ॥
अपासोद्वासनिर्वापा नमेभ्यः क्राथमारकौ ।
हिंसानिशुम्भः संज्ञप्तिरालम्भः परिवर्जनम् ॥ ३७१ ॥
विसारश्चापि विसरनिकारनिवहा अपि ।
तद्वन्निस्तर्हनिर्वापविकारेभ्यो णमित्यपि ॥ ३७२ ॥
वधोविनिभ्यां वापः स्याद्विसरः प्रतिघातनम् ।
निवाहोऽपि स्त्रियां मारिः सर्वगो मरको स्त्रियाम् ॥ ३७३ ॥
अपि स्यात्तद्वत्प्रलयो दिष्टान्तोऽप्यत्ययोऽपि च ।
नाशः स्त्रियां पञ्चता स्यान्निधनं षण् द्वयोः पुनः ॥ ३७४ ॥
बहुभिः प्रबले शत्रौ प्रमत्ते सति हिंसनम् ।
धाटी तु धातकं डाकश्चौराणामभिसारके ॥ ३७५ ॥
स्त्रियां लुण्ठा च लुण्ठिश्च लूषिर्लूषी च लुण्ठनम् ।
भूमिपर्यायलाभार्थः सौप्तिकं रात्रिमारणम् ॥ ३७६ ॥
;p{0131}
विशरणं मारणं हिंसा दिष्टान्तः प्रलयो वधः ।
स्यादाक्रन्दः पिञ्जरम्भौ प्रतिघः परिघः पुनः ॥ ३७७ ॥
परिसमाविसंभ्योऽपि घातो घातस्ततः पुनः ।
संग्रामभयदा भूमिर्वीराशंसनमित्यपि ॥ ३७८ ॥
उत्क्रान्त्यवस्थो मठर उपधूपित इत्यपि ।
म्रियमाणस्य यः श्वासः स हराहर उच्यते ॥ ३७९ ॥
परासुप्राप्तपञ्चत्वपरेतप्रेतसंस्थिताः ।
अपि प्रमीतस्त्रिष्वेते चित्यचैत्ये तु न द्वयोः ॥ ३८० ॥
चितिः खाटिश्चिता चित्या स्त्रियां ना चूडकः कटः ।
शिरोहीने कबन्धोऽस्त्री रुण्डो देहे क्रियान्विते ॥ ३८१ ॥
स्यात् श्मशानं पितृवनं वीरभूः करवीरकम् ।
अन्तपर्यायशय्यार्थपर्यायं च शतानकम् ॥ ३८२ ॥
रुद्रपर्याय आक्रीडे संस्क्रियासत्क्रिये समे ।
शवपर्यायवेश्मार्थं दाहतः सरसोऽर्थकः ॥ ३८३ ॥
स्त्रियां स्यादुपकार्याथ कुणपः क्षितिवर्द्धनः ।
पञ्चावस्थः कटस्थालं शवोऽस्त्री प्रग्रहोऽपि च ॥ ३८४ ॥
उपग्रहः करमरी ग्राहो वन्दी च बन्धने ।
प्राणोऽसुरसवः प्राणाः पुंसि भूम्न्येकभाषणे ॥ ३८५ ॥
;p{0132}
पुरुषायुषकं यावदायुः स्याद्द्विगुणं ततः ।
द्व्यायुषं त्रिगुणं तद्वत्त्र्यायुषं च तिरायुषम् ॥ ३८६ ॥
जीवोऽसुधारणं चाथ क्लीबे द्वे आयुरायुषी ।
पुंसि जीवितकालः स्याज्जीवातुर्जीवनौषधम् ॥ ३८७ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामभिः किल ।
भूमिस्कन्धे क्षत्रकाण्डः पञ्चमः सिद्धिमागतः ॥ ३८८ ॥
;c{इति क्षत्रियप्रकाण्डः ।}
;v{वैश्यादिप्रकाण्डः}
विशो भूमिस्पृशो वैश्या ऊरुपर्यायजार्थकाः ।
अर्या उरव्या गोरक्षाकृषिवाणिज्यजीविनः ॥ १ ॥
स्त्रियां कृषिः स्याद्वाणिज्या न ना सत्यानृतं पुनः ।
तृष्णा धनपिशाची स्याद्वार उद्धारमस्त्रियाम् ॥ २ ॥
ऋणं प्रमात्यं क्लीबेथ कुसीदं वृद्धिजीविका ।
कुमुदो वाच्यलिङ्गः स्यात् कुमुदं च नपुंसकम् ॥ ३ ॥
;p{0133}
फलाम्लिकार्थप्रयोगे याच्ञाप्राप्तं तु याचितम् ।
यत्प्राप्तं नित्यमादापमित्यकं तदितस्त्रिषु ॥ ४ ॥
आवप्रादुत्तमर्णस्तु प्रयोक्ताथ ग्रहीतरि ।
अधमर्णः कुसीदी तु वृद्ध्याजीवश्च वार्द्धुषः ॥ ५ ॥
कुसीदको वृद्धिपरः स्याद्द्वैगुणिक इत्यपि ।
मूल्यं क्लीबेऽस्त्रियां वस्नः पुमानर्घं क्रयोऽपि च ॥ ६ ॥
अवक्रयो भाटकोऽस्त्री द्रव्यवृद्धौ कला स्त्रियाम् ।
मध्यस्थः प्राश्निकः साक्षी स्थेयोऽथो कूटसाक्षिणि ॥ ७ ॥
मिथ्यापर्यायसाक्षी स्यादसूत्री सूत्रवर्जितः ।
कर्षकः कार्षकः क्षेत्री कृषाणश्चापि कुर्षुकः ॥ ८ ॥
कृषीवलः कुटुम्बी स्याद्धली कृषिक इत्यपि ।
लोष्टमस्त्र्यस्त्रियां लेष्टुर्दलनी दलिरुभे स्त्रियौ ॥ ९ ॥
महादलिश्च दलनिर्द्वे द्वयोर्दलनी स्त्रियाम् ।
स्यात्प्रतोदः प्रवयणं प्राजनं तोत्रतोदने ॥ १० ॥
भूदारणं खनित्रं स्यादवदारणमित्यपि ।
कुद्दालोप्यथ रम्भस्तु दण्डो दरकरोऽपि च ॥ ११ ॥
घासच्छेदी खुरप्रः स्यात्स्त्रियां दातिस्तु न द्वयोः ।
दात्रं लवित्रं तन्मुष्टौ वण्ठो मत्यं समीकृतौ ॥ १२ ॥
;p{0134}
स्याद्योक्त्रं योत्रमाबन्धो हल्यं त्रिषु हलिः स्त्रियाम् ।
अपि नित्या निरीपं च कालोऽस्त्री कूटकं कृषः ॥ १३ ॥
कृषिको ना फलं क्लीबे न स्त्रियां हललाङ्गले ।
सीरो हालश्च भूम्यर्थदारणोऽथ स्त्रियामिमे ॥ १४ ॥
ईशेपे सीरदण्डो ना सीता शीतास्य पद्धतौ ।
सीरपर्यायपद्यर्थानिरीशं कूटकं च षण् ॥ १५ ॥
कुशी कोशी लोहफले तदाधारे तु चर्वढम् ।
अस्त्री श्रेणिः खलो धान्यपीडने पशुसन्ततेः ॥ १६ ॥
खलमध्यगते कीले मेढिर्मेथिरुभे स्त्रियौ ।
अथ स्याद्द्विविधं धान्यं शूकशिम्बिसमुद्भवम् ॥ १७ ॥
तत्र शूकेषु प्रथमे शालयः पुंस्यमी पुनः ।
रक्तशालिर्महाशालिः कलमः शकुनाहृतः ॥ १८ ॥
दीर्घशूको रोध्रशूकस्तूर्णकः शङ्खमौक्तिकौ ।
लाङ्गलः कर्दमो लोहवालो महिषमस्तकः ॥ १९ ॥
पुण्ड्रः पाण्डुः पुण्डरीकः प्रमोदो गौरसारिवौ ।
शारामुखः शीतभीरुस्तपनीयः सुगन्धिकः ॥ २० ॥
पुष्पाण्डको दीर्घतालो महादूषकदूषकौ ।
पतङ्गकः काञ्चनको हायनोप्यथ षष्टिकाः ॥ २१ ॥
;p{0135}
गौरो महान् कुरवकः प्रमोदोसनपुष्पकः ।
कुमुदः कालकः पीतः केदारस्तूर्णकाङ्गुभौ ॥ २२ ॥
प्रायः स्युर्व्रीहयो व्रीहिर्महान्कृष्णो जतूद्भवः ।
सारामुखस्त्वरितको लावाक्षश्चीनशूकरौ ॥ २३ ॥
पारावतः कुक्कुटाण्डो जालशालजदर्दुराः ।
कुरुविन्दो नन्दिमुखो हालो वरकराधनौ ॥ २४ ॥
रक्तशूको रक्तशालिर्महतः शालितण्डुलौ ।
कलामाः कलमा भूम्नि नाकलम्बिश्च गारुडः ॥ २५ ॥
शकुनाहृतपर्यायो राजहंसार्थ इत्यपि ।
दीर्घशूको लम्बशूके रोध्रशूकस्तु तत्समे ॥ २६ ॥
शूकेथ तूर्णकः शीघ्रपाकेथाश्वयुजश्च सः ।
शङ्खशूकः शङ्खसमे मुक्तासदृशतण्डुले ॥ २७ ॥
मौक्तिकोथो तैलिकः स्यात्तैलासी चाथ लाङ्घलः ।
सीराकृष्टक्षितिभवः कर्दमः कर्दमोद्भवः ॥ २८ ॥
लोहतालेतिकठिनतण्डुलः पुण्ड्रकः पुनः ।
पुण्डरीकनिभः पाण्डुः पाण्डुरोप्यथ गौरकः ॥ २९ ॥
हरिद्राभः प्रमोदस्तु प्रह्लादश्चाथ सारिवः ।
सारिवाभः पुण्डरीकपृष्ठः श्वेतोत्पलोप्यथ ॥ ३० ॥
;p{0136}
सुरामुखः कृष्णमुखतण्डुलोथ सुगन्धिकः ।
गन्धशालिरथोशीतभीरुः शीतविनाश्यपि ॥ ३१ ॥
तपनीयोऽथ पुष्पाण्डः स च कोमलतण्डुलः ।
स्यान्महामदकारी तु महरूषक इत्यपि ॥ ३२ ॥
दीर्घनालो लम्बनाले मदकारी तु रूषकः ।
स्वर्णशालिः काञ्चनः स्यात्पतङ्गः कुङ्कुमाकृतिः ॥ ३३ ॥
हायनः कुशवाकः स्याद्घटप्रच्छोथ षष्टिकाः ।
षष्टिरात्रेण ये क्षेत्रे परिपक्वा भवन्ति ते ॥ ३४ ॥
एवमेव व्रीहयोऽपि समुन्नेया यथाक्रमम् ।
श्यामाकः श्यामकोऽपि स्यादविपर्यायतः प्रियः ॥ ३५ ॥
स्त्रीबीजः सुकुमारश्च तृणबीजोत्तमश्च सः ।
राजधान्यं पुनः क्लीबे क्षेत्रजो वनजश्च सः ॥ ३६ ॥
द्विविधो हस्तिश्यामोऽथ प्रियङ्गुः पीततण्डुलः ।
रागी च कङ्गुः कणिशो लाञ्छनो बहुकाणिशः ॥ ३७ ॥
स्यात् स्त्रियां कङ्गुनी कृष्णा मधुका शौकिका च सा ।
रक्ता पीता तुशुमटी सैव स्यादथ चीनकः ॥ ३८ ॥
स्त्रियां स्यान्माधवी सैव काकपर्यायकङ्गुनी ।
कोरदूषः कोद्रवः स्यादुद्दालो वनकोद्रवे ॥ ३९ ॥
;p{0137}
मदनाङ्गो देशदेशसम्भवो भिन्नजातिकः ।
श्यामाकः कोद्रवः कङ्गुर्नीवारो मकरः कुली ॥ ४० ॥
तृणधान्यान्यमून्येके सरागीण्यथ कञ्चुकी ।
धान्यराजस्तीक्ष्णशूको हयपर्यायवल्लभः ॥ ४१ ॥
यवो मेध्यान्नपर्यायो हविष्यः शितशूककः ।
दिव्योक्षतस्तीक्ष्णशूकः पवित्रस्त्यक्तुरित्यपि ॥ ४२ ॥
स्तोकः स्तोक्यश्च हरिते द्विविधोऽपि प्रकीर्तितः ।
शूकमुण्डोऽशूकमुण्डो गोधूमः स च वंशजः ॥ ४३ ॥
वंशधान्यं वंशबीजो यवपर्यायसम्भवः ।
गोधूमः सुमनोपूपः क्षीरी निस्तुष इत्यपि ॥ ४४ ॥
रसालश्चाथ तद्भेदाः स्त्रियां नान्दीमुखीत्यपि ।
मधूली हंसवाजीककाष्ठकाद्याश्च तद्विधाः ॥ ४५ ॥
बृहन्तो लघवश्चाथ यावनालः स्त्रियां पुमान् ।
दीर्घनालो यवनलः शिखरीवृन्ततण्डुलः ॥ ४६ ॥
क्षेत्रेक्षुरिक्षुपर्यायपत्रो दीर्घशरश्च सः ।
योनली बीजपुष्पी च जूर्णा जूर्णिश्च जारिणी ॥ ४७ ॥
जारिर्जरिर्देवधान्यं धवलेतरतण्डुलः ।
नक्षत्रकूरस्तारः स्याद्वृत्तो मौक्तिकतण्डुलः ॥ ४८ ॥
;p{0138}
रक्तकुस्तुम्बरो रक्ते तूवरो वर इत्यपि ।
बृहती काण्डकणिशा श्वेतरक्तविभेदतः ॥ ४९ ॥
राजपर्यायजूर्णाह्वा वाजरिश्चाथ वर्चटः ।
मञ्चूको मकरो मल्लः क्षुडोस्मिन्मणिकी स्त्रियाम् ॥ ५० ॥
अस्त्री कणिशकिंसारु सस्यशूकं नपुंसकम् ।
अथ स्याच्छिम्बिजं मुद्गः सूपमुख्यो रसोत्तमः ॥ ५१ ॥
भुक्तिप्रदो हयानन्दो भूफलस्तत्र चासिते ।
वासन्तेऽपि च लोभ्यः स्यात्सुराष्ट्रोत्थोथ पीतके ॥ ५२ ॥
प्रवेलशारदजया नीले हरितशाखिकौ ।
वसुर्वनाखुः खण्डीरो हरिमन्थश्च धूसरः ॥ ५३ ॥
वनजे तु कुलीनः स्यादुरकेऽपि निगूढकः ।
माषो बली बीजवरः कामार्थश्च पुरीषिणः ॥ ५४ ॥
वृषाकरो धान्यवीरः कुरुविन्दोऽपि मांसलः ।
पित्र्यो बलाढ्यः काचराजपदात् माषो परो लघुः ॥ ५५ ॥
चणस्तु हरिमन्थः स्यात्कञ्चुकी कृष्णकञ्चुकः ।
बालभोज्यो वाजिभक्ष्यः सुगन्धस्त्रिविधश्च सः ॥ ५६ ॥
धूसरः श्वेतकृष्णश्च मकुष्टस्तु मयुष्टकः ।
कृमीलको वनमुद्गो वल्लीमुद्गोऽमृतोऽपि च ॥ ५७ ॥
;p{0139}
सूरो मसूरो मङ्गल्यो रक्तपर्यायदालिकः ।
पृथुकल्याणगुडतो बीजः कृष्णे वसन्तकः ॥ ५८ ॥
कलायो मण्डचणको हरेणुश्च द्वयोः पुनः ।
सतीनकः सतीलेऽपि कलापश्चापि पुंस्ययम् ॥ ५९ ॥
शमनो नालकः कण्ठी द्वयोर्लङ्का तु रूक्षणा ।
कराला त्रिपुरापि स्यात् काण्डिका चात्मिका च सा ॥ ६० ॥
आढकी तुवरी वर्णकरा वीरभुजा च सा ।
वृत्तबीजा पीतपुष्पा वंशपर्यायसम्भवा ॥ ६१ ॥
नान्दीमुखो राजमाषश्चवलो वर्वरो स्त्रियाम् ।
पावकश्चापि कुल्माषः श्वेतवर्णोऽपरा स्त्रियाम्॥ ६२ ॥
श्वेतवृन्ता कृष्णवृन्ता श्वेतादिवर्णभेदतः ।
कुलत्थिका रक्तवृन्ता कृष्णवृन्तः कुलत्थकः ॥ ६३ ॥
क्षवः क्षुधाधिजननो मधुरः सुकुमारकः ।
वृत्तबीजो दीर्घशिम्बी चपलोप्यथ नेः परः ॥ ६४ ॥
पावः स्याच्छितिशिम्बिश्च वल्ली बहुविधश्च सः ।
माध्वीकः श्वेतनिष्पावः स्यात्स्त्रियां मधुशर्करा ॥ ६५ ॥
;p{0140}
पलंकषा स्थूलशिम्बी वृत्ता मधुसिता सिता ।
नन्दिजः कटुनिष्पावः कर्बुरो वनसम्भवे ॥ ६६ ॥
काकाण्डोथ तिलो हव्यो देवर्षिपितृवल्लभः ।
होमधान्यं पवित्रं स्यात् पापघ्नः पितृतर्पणः ॥ ६७ ॥
पूतधान्यं जर्तिलस्तु वनजे स तु निष्फलः ।
तिलात्पेजश्च पिञ्जश्च स तु ज्ञेयश्चतुर्विधः ॥ ६८ ॥
गोमूत्रसन्निभः कृष्णः श्वेतः कर्वुर इत्यपि ।
वज्रपर्यायपुष्पार्थं स्यात्तत्र तिलपुष्पके ॥ ६९ ॥
अतसी पिच्छला देवी मदगन्धा मदोत्कटा ।
उमा क्षुमा हैमवती सुतीक्ष्णा नीलपुष्प्यपि ॥ ७० ॥
अकसी त्वासुरी राजी तीक्ष्णगन्धा मधूलिका ।
पुंसि क्षवः क्षुतो रक्तसर्षपो राजसर्षपः ॥ ७१ ॥
पुंसि क्षुधान्नभिजनः क्षुताभिजननः स च ।
राजिका कृष्णिका चाथ सिद्धः सिद्धप्रयोजनः ॥ ७२ ॥
सर्षपः साधनो भूतनाशनः सितसर्षपः ।
कटुतैलः सरिषपो गौरः सिद्धार्थ इत्यपि ॥ ७३ ॥
मङ्गल्योऽपि च केशारिरथ स्यात्तिलकल्कके ।
पललं तिलचूर्णे तु पिष्टकं तिलकिट्टके ॥ ७४ ॥
;p{0141}
पिण्याकः पुंस्यथ खलिर्निस्नेहस्तिलकल्कजः ।
कणिशं धान्यकोशोना स्त्रियां स्यात् सस्यमञ्जरी ॥ ७५ ॥
सस्यार्थाच्छीर्षपर्यायं न स्त्रियां शूकमित्यपि ।
श्लक्ष्णतीक्ष्णाग्रके चाथ शाल्याद्या निस्तुषीकृताः ॥ ७६ ॥
त्रिःकृत्वः कण्डिताः शुद्धास्ताण्डुला अथ पुंस्यमी ।
बहुत्वे शालयो भ्रष्टा लाजा अथ तथा यवाः ॥ ७७ ॥
धाना आर्द्रा व्रीहयस्तु भ्रष्टा अत्यन्तकण्डिताः ।
पृथुकश्चिपिटास्ते स्युर्गोधूमाः स्युस्तथाविधाः ॥ ७८ ॥
लुम्बिका तुलुका भ्रष्टाः शिम्बिधान्यस्य शिम्बयः ।
अर्द्धस्विन्नास्तु कुल्माशाः कण्डनादिक्रियां विना ॥ ७९ ॥
शिविः शिंवी सिविः सिंवी सिवा सिंवा शिमिस्त्रियः ।
धान्यान्माता च कोशोऽथ समूहे धान्यसम्भवे ॥ ८० ॥
अपि स्तम्बकरिर्गुच्छो वालस्त्रिष्वपि चास्त्रियाम् ।
काण्डेऽफले पलालोऽस्त्री पलोथापि कडङ्गरे ॥ ८१ ॥
वुसं क्लीबे वुसेरुः स्यादस्त्रियामथ पुष्कसः ।
पुंसि स्यादथ धान्यत्वक् तुषः पुंस्यथ च स्त्रियाम् ॥ ८२ ॥
दालिर्दाली चणादीनां स्फोरो नरि यवोद्भवे ।
पिष्टे सक्तुः पूर्णकः स्यादापूपः परकोऽस्त्रियाम् ॥ ८३ ॥
;p{0142}
विकसो वापि गोधूमसम्भवे समिता स्त्रियाम् ।
स्फोटे गोधूमजे स्थूली कणिका यावनालजे ॥ ८४ ॥
चणोत्थे वेसवारो ना पिष्टं माषभवे न ना ।
सर्वं स्याच्चाक्रिकं चूर्णं शिलापिष्टे तु पिष्टिका ॥ ८५ ॥
त्रिष्वम्बुना विना पक्वो भ्रष्टः पुंसि भरूजकः ।
भरुजः क्लेदितभ्रष्ट उद्दूषः परिवाट्टिका ॥ ८६ ॥
खदिका स्त्र्यथ धानानां श्लक्ष्णचूर्णेषु सक्तवः ।
तत्र मन्थो घृतमधुद्राक्षेक्षुरसमिश्रितः ॥ ८७ ॥
तस्मिञ्जलविमिश्रे तु चिक्कणो मसृणोऽपि च ।
दध्ना संमिश्रितं तत्र करम्भः स्यादतः परम् ॥ ८८ ॥
शिम्बिधान्यं जलक्लिन्नं साङ्कुरं मणिरूढकम् ।
त्रिषु रिद्धं त्वावसितमृद्धं वृद्धं समृद्धकम् ॥ ८९ ॥
प्रणीतमुपसम्पन्नं प्रशस्तं च सुसंस्कृतम् ।
धान्ये बृहति संपन्नमयोग्रं मुसलोऽस्त्रियाम् ॥ ९० ॥
मुशलोप्यथ कण्डन्यामुदुलूभ्यां खलस्त्रिषु ।
स्यात् क्लीबे पवनं शूर्पं सूर्पं प्रस्फोटनं पुनः ॥ ९१ ॥
त्रिषु वस्तुनि तत्पूते शोधितं निर्वुसीकृतम् ।
फुल्लफालस्तु तद्वाते स्त्रियां क्लीबे तु चालनी ॥ ९२ ॥
;p{0143}
अस्त्रियां तितउ क्लीबे परीपवनमित्यपि ।
स्यात्तद्वत्पारिपवनं पावीरश्चापि पुंस्ययम् ॥ ९३ ॥
प्रस्थोऽस्त्रियां स्त्रियां पाली पालिश्चापि स्त्रियामथ ।
स्यात्कटस्त्रिष्वलिञ्जो ना प्रसेवः स्यूत इत्यपि ॥ ९४ ॥
कण्डोलः पिटकः पुंसि स्त्री शाला सूदपाकयोः ।
स्त्रियां रसवती तत्राध्यक्षः पौरोगवस्त्रिषु ॥ ९५ ॥
सूपकारो वल्लवः स्यात्सूदोप्यारालिकः पुनः ।
गुण औदनिकोथ स्याद्भक्षपर्यायकारके ॥ ९६ ॥
आपूपिकः कान्दविकः क्लीबेश्मन्तकमित्यपि ।
उदोध्यानं च धानं च हानं षण् चुल्ल्यपि स्त्रियाम् ॥ ९७ ॥
तथा चुल्लिरपि ज्ञेया तद्वत्साधिश्रयण्यपि ।
अन्तिकाथ हसन्ती तु हसन्यङ्गारधानिका ॥ ९८ ॥
अङ्गारात्पात्री शकटी क्लीबेऽलातं तथोल्मुकम् ।
तत्सामिज्वलिते काष्ठे सधूमेथ विधूमके ॥ ९९ ॥
अङ्गारेङ्गालौ निर्वाणे कोकिलो लाहकोऽपि च ।
भ्राष्ट्राम्बरीषौ द्वावस्त्री स्त्रियां कन्दुःस्थितो नले ॥ १०० ॥
घृतादिना क्लेदिनि स्यात्कटाहस्त्रिष्वलिञ्जरः ।
अस्त्रियां पिठरं कुण्डं क्लीब आस्थाल्युखे स्त्रियौ ॥ १०१ ॥
;p{0144}
चरुः पुमान्स्त्रियां नन्दानन्दिरालूर्गलन्तिका ।
वर्द्धनी करकः पुंसि घटोऽस्त्री कलशो द्वयोः ॥ १०२ ॥
कुम्भश्च कलसोऽपि स्यात्करीरोऽपि कुटोऽस्त्रियाम् ।
निपोप्यथ स्त्रियां पारी दोहनी रोहणीति च ॥ १०३ ॥
तुम्बा निलिम्पा क्लीबे स्यान्निपानमपि वा स्त्रियाम् ।
अलिञ्जरो मणिश्चापि न द्वयोः स्यादुदञ्चनम् ॥ १०४ ॥
करङ्को नारिकेलस्य कटाहः कुठरो द्वयोः ।
वर्द्धमानः शरावेऽस्त्री पुमाञ्शालाजिरोप्यथ ॥ १०५ ॥
ऋजीषं स्यादृचीषं च क्लीबे स्यात्पिष्टपाककृत् ।
कंसोऽस्त्री चषकः पानभाजनेपि स्त्रियां च षण् ॥ १०६ ॥
स्थालं पात्रममत्रं स्यात् क्लीबेथापि स्त्रियां करिः ।
दर्विर्दर्वी कंविरपि दारुहस्तः कडच्छकः ॥ १०७ ॥
तर्दूः स्त्रियां काष्ठलोही शतर्द्धी स्यादथापरा ।
स्यात्पल्लिका कुन्तलिका दध्यादिच्छेदिनी तु या ॥ १०८ ॥
अथ स्त्रियां कुतूः कृत्तेः स्नेहपर्यायभाजनम् ।
सैवाल्पा कुतुपः पुंसि कॢप्ताऽसंस्कृतचर्मणा ॥ १०९ ॥
संस्कृतेन दृतिः पुंसि खल्लो स्त्र्यालूश्च चर्मणा ।
करपात्री चाथ मेथा मन्थः स्यान्मन्थदण्डकः ॥ ११० ॥
;p{0145}
क्षुब्धस्तदर्गले तु स्यात्कुठरोप्यथ मर्कटी ।
स्त्रियां प्रत्यर्गले नेत्रं क्लीबे व्यावर्तनं च तत् ॥ १११ ॥
मूलकन्दकरीराग्रफलकाण्डविरूढकैः ।
त्वक्पत्रकवकैरेवं शाको दशविधः स्मृतः ॥ ११२ ॥
स्वदनं व्यञ्जनं क्लीबे तेमनं स्यादजामिकृत् ।
मूलकोऽस्त्री नीलकण्ठो मृत्क्षारः कन्दमूलकः ॥ ११३ ॥
हस्तिदन्तः शङ्खमूलो हरित्पर्णः सितोऽपि च ।
रुचिरोथ स्थूलमूलः स च चाणक्यमूलकः ॥ ११४ ॥
विष्णुगुप्तो महाकन्दो वालेयो मरुसम्भवः ।
शालाककटुकश्चापि कौटिल्यश्चाथ गृञ्जनः ॥ ११५ ॥
यवनेष्टः शिरामूलो ग्रन्थिमूलोऽपि वर्त्तुलः ।
शिखाकन्दः पिण्डमूलो गजाण्डः पिण्डकः पुनः ॥ ११६ ॥
अथ षण् गर्जरं पीतमूलं स्यात्पीतकन्दकम् ।
सुमूलं स्वादुकन्दं च नारङ्गमथ शिग्रुकः ॥ ११७ ॥
हरिच्छाकः शाकपत्रः सुपत्रश्चोपदंशकः ।
बहुमूलो दशमूलः कामलच्छद इत्यपि ॥ ११८ ॥
तीक्ष्णमूलो नीलशिग्रौ तीक्ष्णगन्धो जनप्रियः ।
शोभाञ्जनस्तत्र कृष्णे रुचिराञ्जन इत्यपि ॥ ११९ ॥
;p{0146}
मुखामोदः श्वेतशिग्रौ मुखभङ्गश्च रोचनः ।
सुमूलः श्वेतमरिचस्तीक्ष्णः स्यादथ रक्तके ॥ १२० ॥
मधुरो मधुशिग्रुः स्यात्सुगन्धो बहुलच्छदः ।
अपि केसरिपर्यायोप्यथ वेणुर्महाबलः ॥ १२१ ॥
तृणकेतुर्यवफलो वंशः कर्मार इत्यपि ।
शतपर्वा दृढग्रन्थिर्मसूरोप्याढकीफलः ॥ १२२ ॥
सारशून्यो मस्करः स्यात्त्वक्सारोऽपि धनुर्द्रुमः ।
त्वचिसारोऽपि तद्वत्स्यात् तेजनो रम्भ इत्यपि ॥ १२३ ॥
सच्छिद्राः कीचकास्ते स्युर्ये स्वनन्त्यनिलेरिताः ।
भोरटं पूरणं वंशात्तन्मूलेथ तदङ्कुरे ॥ १२४ ॥
अस्त्री करीरो वंशाग्रं तद् ग्रन्थौ तु द्वयोः परुः ।
पर्वा स्त्री काण्डसन्धिर्ना परुः पारु त्वगस्य तु ॥ १२५ ॥
तमालः पुंसि चाथ स्यान्मृदुपर्वा तु वेत्रकः ।
योगिदण्डः सुदण्डोऽथ माकन्दी बहुमूलिका ॥ १२६ ॥
मोदनी गन्धमूली स्याद्राका विशदमूलिका ।
सौली वनहरिद्रायां वनारिष्टाथ पेडका ॥ १२७ ॥
वन्यार्द्रकाथो रसोने लशुनो रशुनोऽस्त्रियाम् ।
उग्रगन्धो म्लेच्छकन्दो भूतघ्नः षण्महौषधम् ॥ १२८ ॥
;p{0147}
तत्र रक्ते दीर्घपत्रो यवनेष्टश्च गृञ्जनः ।
स्थूलकन्दः पलाण्डुस्तु तीक्ष्णकन्दश्च दीपनः ॥ १२९ ॥
मुखाद्दूषणगन्धाह्वः शूद्रपर्यायतः प्रियः ।
स्त्रियामुल्ली कृमिहरो बहुपत्रो विरोचनः ॥ १३० ॥
विश्रगन्धः स च श्वेतः पीतो राजपलाण्डुकः ।
यवनेष्टो दीर्घपत्रो राजपर्यायतः प्रियः ॥ १३१ ॥
कण्डूरः सूरणः कन्दो मुकन्दः स्थूलकन्दकः ।
दुर्नामारिर्वृत्तकन्दो वातारिः स्कन्दवर्धनः ॥ १३२ ॥
रुव्यकन्दस्तीव्रकन्दः शूरकन्दः सितोपरः ।
स च वन्योप्यतोन्यः स्यादकण्डूरोऽपि पूर्ववत् ॥ १३३ ॥
अम्लिका स्वल्पविटपा सुकुमाराम्लनामिका ।
अर्शोहिताम्लिकाकन्दः फलकन्दोऽपि चेष्यते ॥ १३४ ॥
मुखालुर्मण्डपारोही दीर्घकन्दः सुकन्दकः ।
स्यात्स्वादुस्थूलवत्सेभ्यः कन्दः स्यादथ रोमशः ॥ १३५ ॥
पिण्डालुर्ग्रन्थिलः पिण्डकन्दस्ताम्बूलपत्रकः ।
लोमशः पित्तकोपि स्यान्नानाकन्दोऽथ लोहिते ॥ १३६ ॥
रक्तपिण्डो लोहितालुः कासकन्दस्तु कन्दिलः ।
विशालपत्र आलुः स्यात्कासालुः स्यादथापि च ॥ १३७ ॥
;p{0148}
कर्कोटिका तु कूष्माण्डी कुम्भाण्डी स्याद्बृहद्वला ।
मृदङ्गकुम्भपुष्पेभ्यः फला स्यात्सुफलापि च ॥ १३८ ॥
गोरक्षतुम्बी गोरक्षी नाधाला दुर्घटाह्वया ।
क्षीरतुम्बी दीर्घफला परीवृत्तफला च सा ॥ १३९ ॥
महाफला दुग्धबीजा दन्तबीजा पयस्विनी ।
अलावुः स्यान्महावल्ली श्रमघ्नी सापि चेत्कटुः ॥ १४० ॥
स्त्रीक्ष्वाकुः क्षत्रियवरा दीर्घवीजाथ भूद्भवा ।
वल्मीकोत्था भूमितुम्बी शक्रचापोद्भवा च सा ॥ १४१ ॥
नागतुम्बी दिव्यतुम्बी देव्यथ श्यामबीजिनी ।
स्याच्चित्तमांसमधुरवृत्तेभ्यः फलिनी च सा ॥ १४२ ॥
घृणायाश्चित्रवल्ली स्यात् कलिङ्गी रक्तबीजका ।
चीनाकी चीनकी चीना तिन्दुकी तिन्दिसी च सा ॥ १४३ ॥
कोशातकी स्वादुफला जालिनी कर्कशच्छदा ।
कर्कोटकी पीतपुष्पा स्याद्दीर्घधारयोः फला ॥ १४४ ॥
धामार्गवः पुमान् पोषानको बहुविधा च सा ।
अन्या हस्तिबृहद्ग्राम्य0कोशातक्यथ मण्डपी ॥ १४५ ॥
पटोली दीर्घमधुरशिखिस्वादुभ्य एव सा ।
स्यात्पटोलं राजफलं तन्मूलं रम्यकं पुनः ॥ १४६ ॥
;p{0149}
द्विविधा फलभेदेन काकाण्डी कोलपालिका ।
पर्यङ्कपालिका खट्वा खट्वाङ्गी दधिपुष्प्यपि ॥ १४७ ॥
असिपर्यायशिम्ब्यर्था सुशिम्बी स्थलशिम्बिका ।
कारवल्ली तु कटुका चीरीपत्रा कठिल्लका ॥ १४८ ॥
सितपुष्टाम्बुसूक्ष्माभ्यां वल्ली कण्टफलाप्यथ ।
कर्कोटकी स्वादुफला मनोज्ञा च मनस्विनी ॥ १४९ ॥
वोधना बन्ध्यकर्कोटी देवी कण्टफलाप्यथ ।
व्याघ्री कण्टलता व्याली मांसी चाखुनखी मृगी ॥ १५० ॥
मार्जारिण्यथ विम्बी तु तुण्डी रक्तफला च सा ।
अधरोष्ठफला पीलुपर्णी सा रुचिरात्फला ॥ १५१ ॥
कटुस्वादुफला द्वेधा ग्रामतः पविका तु सा ।
मण्डपी कलिका शिम्बी कलिनी नखपूर्विका ॥ १५२ ॥
निःपावी स्याद्गुच्छफला फलिनी चिपिटा च सा ।
विशालाप्यथ वार्त्ताकी वृन्ताकी कण्टपत्रिका ॥ १५३ ॥
कटालुर्मांसलफला शाकश्रेष्ठा च कट्फला ।
महोटिका च निद्रालुर्वृन्ताकी महती च सा ॥ १५४ ॥
चित्रफला कण्टकिनी जनप्रियफला पुनः ।
रक्तनीलमिश्रवर्णश्वेतेभ्यः फलसंज्ञका ॥ १५५ ॥
;p{0150}
वातिङ्गणोपि वार्त्ताकी वार्त्ताको वातिगोऽपि च ।
वार्तापि हिङ्गुली भाण्टी वृन्ताको वातिकश्च सः ॥ १५६ ॥
वार्त्ताकुश्च द्वयोश्चैव भतकी बङ्गकी च षण् ।
डङ्गरिः स्त्री गण्डरिः स्याद्दीर्घेर्वारुश्च गण्डरी ॥ १५७ ॥
गजदन्तफला नागशुण्ड्यथो वृत्तकर्कटी ।
सा खरत्वक्फला तिक्तषड्रेखाङ्कितसत्फला ॥ १५८ ॥
मधुपाकफलाथ स्यादथच्छर्दालुकर्कटी ।
पीनसा स्यात्कटुदला त्रपुस्या संनिका पुनः ॥ १५९ ॥
अपि लोमशकाण्डा स्याद्धस्तिपर्णी च मूत्रला ।
कन्दालुस्त्रपुषी पीतपुष्पी बहुफलापि च ॥ १६० ॥
सैव कोशफलापि स्यादथेर्वारुस्तु कर्कटी ।
उर्वारुरपि चेर्वारुर्व्यालपुत्री च रोमशा ॥ १६१ ॥
स्थूलतोयहस्तिदन्तपर्यायेभ्यः फला च सा ।
शारदी वामुकी स्निग्धफला बहुफला च सा ॥ १६२ ॥
क्षेत्रकर्कटिका चैव मधुरार्थात्फलार्थका ।
सुचित्रा चिर्भिटी चित्रफलाथ क्षेत्रचिर्भिटी ॥ १६३ ॥
पथ्या पाण्डुफला चिर्भिटिका रोचनतः फला ।
मध्यपीतफला सैव चिक्कणान्तः फलद्रवा ॥ १६४ ॥
;p{0151}
कर्कट्यथ मृगाक्षी तु श्वेतपुष्पा मृगादिनी ।
मृगेर्वारुश्चित्रवल्ली कट्फला लघुचिर्भिटी ॥ १६५ ॥
कपिलाक्षी बहुफला मृगचिर्भिटिका च सा ।
मृगेक्षणा चित्रफला देवी पथ्या मरूद्भवा ॥ १६६ ॥
स्याच्चीर्णमर्कटी त्वन्या राजकर्कटिका पुनः ।
श्रीफली पूजितः पत्रफला बहुफला च सा ॥ १६७ ॥
सुषवीकारवीक्षुद्रकारवीकन्दतो लता ।
अथापरे पत्रशाका वास्तूको वास्तुकोऽस्त्रियाम् ॥ १६८ ॥
चक्रवर्त्ती राजशाकः शाकराजः पुनः स्त्रियाम् ।
दलाम्लं चुक्रवास्तूकं लिकुचं स्यादथ स्त्रियाम् ॥ १६९ ॥
दलाग्रलोहिता चिल्ली मृदुक्षारचिरार्थतः ।
पत्रा स्त्रियां वास्तुकी सा श्वचिल्ल्यथ सुपत्रिका ॥ १७० ॥
क्षुरपत्री पलाक्या स्यात्पालक्या ग्राम्यवल्लभा ।
मधुरा स्नेहपत्रार्था राजार्थाद्गिरिशाकिनी ॥ १७१ ॥
पालक्या नागपालक्या मदशाकस्तु मोहिनी ।
उपोदकी कलम्बी च पिच्छिला पिच्छिलच्छदा ॥ १७२ ॥
विशाला मूलयोती तुवरिः शाकटपोतिका ।
क्षुद्रवल्ली कलंडुस्तु घोली स्यात्कम्बलालुका ॥ १७३ ॥
;p{0152}
जीवन्ती स्त्री रक्तनालस्ताम्रपत्रः सनालकः ।
शाकवीरो जीवशाको मेषोऽथ षण् सुगन्धिकम् ॥ १७४ ॥
गौरं स्वर्णं गन्धशाकं कटुशृङ्गाटमित्यपि ।
भूवारिजं वर्णशाकः शिग्रुपत्राणि जीवनी ॥ १७५ ॥
तर्कारी वसुकः पद्मा वर्षाभूश्चैव फञ्जिका ।
तण्डुलीयकचाङ्गेरीकुसुम्भराजिसर्षपाः ॥ १७६ ॥
कुडञ्जा तिन्दुकः फेडा त्रिपुटाद्याः क्रमादमी ।
पत्रशाका अङ्कुरितं शिम्बिधान्यं विरूढकम् ॥ १७७ ॥
भूमिस्फोटस्तु कवकं छत्राकं स्याच्छिलीन्ध्रकम् ।
सैन्धवोऽस्त्री शीतशिवं नादेयः सितसिन्धुजम् ॥ १७८ ॥
पटूत्तमं वरं शुद्धं धौतेयं च शिलात्मजम् ।
विमलं मणिमन्थं स्याच्छिवं भाष्यं पचा स्त्रियाम् ॥ १७९ ॥
सौवर्चलं हृद्यगन्धं रुचिकं तिलकं पुनः ।
जरणं कृष्णलवणमक्ष्यं कोद्रविकं पुनः ॥ १८० ॥
रुच्यं स्यादथ नीलं षण् काचकौचोद्भवं पुनः ।
गालक्यजं हृद्यगन्धं कुरुविन्दमथो विडम् ॥ १८१ ॥
खण्डं द्राविडकं क्षारं कृतकं धूर्तमासुरम् ।
सुपाक्यमथ शुभ्रं तु महारम्भं च संवरम् ॥ १८२ ॥
;p{0153}
पृथ्वीजं गण्डलवणमथान्यल्लवणाब्धिजम् ।
शिवं वशिरमक्षीवं सामुद्रमथ वार्मयम् ॥ १८३ ॥
द्रौणेयं वारिजं चापि त्रिकूटलवणं पुनः ।
अथोषरं सार्वगणं संसर्गलवणार्थकम् ॥ १८४ ॥
स्यान्मिश्रं बहुलवणमथौर्वसहमैरिणम् ।
वसुपांशु च वसुकं पांशवं रोमकं पुनः ॥ १८५ ॥
उद्भवं चोषरमथ स्त्रियां शुण्ठी महौषधम् ।
कटूषणं कटुग्रन्थि नागरं विश्वभेषजम् ॥ १८६ ॥
कटुभङ्गं विश्वमथ शृङ्गवेरार्द्रके पुनः ।
सौपर्णं गुल्ममूलं स्यात्कफारिकन्दरं वरम् ॥ १८७ ॥
सैकतेष्टमनूपोत्थं महीजमथ कोलकम् ।
मरीचं मरिचं चापि मिरीचं मिरिचं पुनः ॥ १८८ ॥
यवनेष्टं वृत्तफलं शाकाङ्गं धर्मपत्तनम् ।
वल्लीजमूषणं वीरं पलितं कटुकं च तत् ॥ १८९ ॥
कृष्णं मृष्टं सर्वहितं कफवैर्यथ तत्सिते ।
वश्यंकरं च बहुलं वालकं चन्द्रकं च तत् ॥ १९० ॥
धान्याकं धान्यकं धान्यं धान्येयं धनिकं समम् ।
उरूवरुर्ना वरी स्त्री छत्रधान्यं वितुन्नकम् ॥ १९१ ॥
;p{0154}
पुंसि क्लीबे शालियोग्यः सुगन्धिः सूक्ष्मपत्रकः ।
जनप्रियो बीजधान्यं धान्यं बीजश्च वेधकम् ॥ १९२ ॥
मागधो जरणो दीप्यो जीर्णो जीरकजीरणौ ।
बह्निसस्योप्यजाजी स्त्री श्वेतायाम् तत्र वै कणा ॥ १९३ ॥
कणजीरो दीर्घकणा सुगन्धा तु सितेतरा ।
बहुगन्धा कालमेषी शाली काश्मीरजीरका ॥ १९४ ॥
भेदिनीवान्तिशोधिन्यौ वर्षाकाल्यथ जीरिणी ।
स्यात्स्थूलजीरके कृष्णे दीप्या काल्युपकुञ्चिका ॥ १९५ ॥
पृथ्वी स्थूलकणा चापि मनोज्ञा पृथुरित्यथ ।
मेथिनी दीपनी मेथी बहुपत्रा च बेधिनी ॥ १९६ ॥
वल्लरी चन्द्रिका गन्धफला मन्था च कौरवी ।
पीतबीजा मिश्रपुष्पा कञ्चुकाप्यथ दीर्घका ॥ १९७ ॥
पृथ्वीका कवरी हिङ्गुपत्री चापि तथा पृथुः ।
दार्वीपत्नी दारुपत्नी विल्की वाष्प्यथ रामढम् ॥ १९८ ॥
आरूढगन्धं जरणं भेदनं सूपदीपनम् ।
सहस्रवेधिरक्षोघ्नं सूपाङ्गं जन्तुनाशनम् ॥ १९९ ॥
;p{0155}
उग्रवीर्यं च वाह्लीकं हिङ्गुदीप्ता स्त्रियां पुनः ।
भूतारिरुग्रगन्धा स्यादथ स्यात् हिङ्गुनाडिका ॥ २०० ॥
पलाशा जन्तुका वंशपत्री रामठिका च सा ।
स्यात्पिङ्गाह्वा सुवीर्याथ शतवेधि तु काञ्जिकम् ॥ २०१ ॥
स्त्रियां क्लीबे काञ्जिका स्त्री न स्त्रियामम्लसारकः ।
अवन्तिसोमोभिषुतो धान्याम्लश्चारनालकः ॥ २०२ ॥
कुल्माषाभिषवोपि स्यादुन्नाहं कुण्डगोलिकम् ।
रक्षोघ्नमपि कुल्माषं गृहाम्लं स्यान्महारसम् ॥ २०३ ॥
कुञ्जनं कुलजं सिद्धसलिलं धातुनाशनम् ।
आरनालं च धान्याम्लं यवजं तु यवोदकम् ॥ २०४ ॥
गोधूमजं तु सौवीरं तुषोत्थं तु तुषोदकम् ।
द्विरुत्तरं मधुगुडकाञ्जिकं मस्तु धान्यकम् ॥ २०५ ॥
चुक्रं शुक्रं तदेव स्यात्कणा मधुसमन्वितम् ।
मधुचुक्रं न स्त्रियां स्यात्त्रिषु तद्वति वस्तुनि ॥ २०६ ॥
जम्बीररसधान्याम्लावामासं क्षौद्रभाण्डगौ ।
धान्याम्लसंज्ञमेवं स्यादथ वेध्याम्लवेतसः ॥ २०७ ॥
अम्लो रसाम्लो राजाम्लः शतवेध्यम्लनायकः ।
अम्लसारो रक्तसारो भीमः स्याद्वीरवेतसः ॥ २०८ ॥
;p{0156}
गुल्मकेतुश्चापि भेदी वेधि स्याच्छङ्खमांसयोः ।
हरिद्रा रञ्जनी स्वर्णर्णा वर्णवती वरा ॥ २०९ ॥
दीर्घरागा वर्णधात्री जनेष्टा वर्णिनी च सा ।
पवित्रा हरिता पीता वराङ्गी शोभना शिफा ॥ २१० ॥
गौरी विषघ्नी मङ्गल्या निशार्था च विलासिनी ।
शोभा जयन्ती लक्ष्मीः स्यान्मङ्गला सुभगाह्वया ॥ २११ ॥
भद्रा दारुहरिद्रान्या स्थिररागा पचंपचा ।
कटंकटेरी पर्जन्या दार्वी कामवती च सा ॥ २१२ ॥
क्लीबे कालेयकं पीतदारुकालीयपीतके ।
रसस्य समलस्येक्षोस्त्रिद्येकांशमलामलाः ॥ २१३ ॥
विकारः फाणितगुडमत्स्यण्डी खण्डशर्करः ।
शिशुप्रियोरुणः खण्डो रसजः फाणितं तु षण् ॥ २१४ ॥
अपि क्षुद्रगुडोथ स्याद्गुडः स्वादुश्च मोदकी ।
मधुरो रसपाकोत्थक्वाथोथ क्षुद्रशर्करा ॥ २१५ ॥
मत्स्यण्ड्यपि च मत्स्याण्डी मधुरा पिण्डशर्करा ।
सा खण्डशर्करा चैव गुडपर्यायसम्भवा ॥ २१६ ॥
मधुपर्यायधूल्यर्था शर्कराह्वाथ खण्डके ।
तवराजः खण्डसारः खण्डजः खण्डमोदकः ॥ २१७ ॥
;p{0157}
स सुधामोदकोऽथ स्यात्तवराजसमुद्भवे ।
खण्डे खण्डोद्भवोद्भूतः सुधामोदकतश्च सः ॥ २१८ ॥
ससिद्धमोदकोऽपि स्यात्स चैवामृतसारजः ।
वर्त्तिकाशश्चिवटकाः शर्करालिङ्गकादयः ॥ २१९ ॥
विकाराः खण्डजाश्चाथ सिकता तु सितोपला ।
अहिच्छत्रो पलाकास्याद्विकारा इक्षुजा अमी ॥ २२० ॥
यावनालरसोत्थोन्यो नारिकेलीरसोद्भवः ।
खर्जूरीरसजस्तालीरसजोऽपि गुडो भवेत् ॥ २२१ ॥
शर्करा चापि सा तु स्यान्मधुजा मधुशर्करा ।
शीता जात्या माधवी स्यात्सोक्ता माक्षीकशर्करा ॥ २२२ ॥
यावनाली हिमोत्पन्ना हिमानी हिमशर्करा ।
स्यात्क्षुद्रशर्करा क्षुद्रा गुडजा जलबिन्दुजा ॥ २२३ ॥
हैयङ्गवीनं सरजं क्षीरोत्थं दधिसंभवम् ।
मन्थजं नवनीतं स्यात्सारोत्थाभ्यञ्जनं घृतम् ॥ २२४ ॥
सर्पिरायुस्तैजसं स्यात् म्रक्षणं स्नेहनं पुनः ।
अमृताह्वं जीवनीयं पवित्रं नवनीतजम् ॥ २२५ ॥
हौम्यं होमोत्तमार्थं स्यादस्याघाराभिघारणौ ।
मले घृतस्य विलयोथास्त्री क्षीरं तु जीवनम् ॥ २२६ ॥
;p{0158}
दुग्धं प्रस्रवणं धारि सौम्यमूधस्यमित्यपि ।
पयोमृतं तन्नारीणां दुग्धे स्तन्यमतः परम् ॥ २२७ ॥
अविरिशमविरीशमविसोढमवेः पयः ।
सृतक्षीरोपरिभवा घना सन्तानिका स्त्रियाम् ॥ २२८ ॥
सद्यः प्रसूतायाः क्षीरं पीयूषोऽभिनवं पयः ।
पेयूषो मलिनं क्लीबे घनं स्यादथ मोरटम् ॥ २२९ ॥
आसप्ताहादथ दधि मङ्गल्यं क्षीरसम्भवम् ।
विरलं तज्जलं मस्तु क्लीबेथो कट्वरः सरः ॥ २३० ॥
दध्युत्तरो दधिस्नेहो दध्यग्रमथ कूचिका ।
दध्ना तक्रेण च क्षीरे पक्वे स्याद्दधितक्रयोः ॥ २३१ ॥
उत्तराथ क्षीरशरा शर्करा सहिता स्त्रियाम् ।
सुबद्धं घनवस्त्रेण दधिभावविवर्जितम् ॥ २३२ ॥
पिण्डीभूतं यद्दधि स्याद्दधिपिण्डः स उच्यते ।
एवं तक्रे तक्रपिण्डो दधिदुग्धविमिश्रितम् ॥ २३३ ॥
चतुर्जातसिताशुण्ठीमरिचैलासमन्वितम् ।
दृढेन शुभ्रवस्त्रेण गालितं केसरान्वितम् ॥ २३४ ॥
मार्जिता सा रसाला स्याच्छिखरिण्यथ गोरसः ।
सरसं निर्जलं घोलं मथितं रसवर्जितम् ॥ २३५ ॥
;p{0159}
पादाम्बुतक्रमर्द्धाम्बूदश्विद्द्व्यांशाम्भसा युतम् ।
कालसेयं द्वयं सार्द्धजलदण्डाहतं क्रमात् ॥ २३६ ॥
अरिष्टमस्त्रियां क्लीबे रसायनविलोडिते ।
अर्शोघ्नं सारणं श्वेतं कवचं चाथ मन्थरः ॥ २३७ ॥
दधिचारोऽपि वैशाखस्तक्राटः करघर्षणः ।
मन्थो मन्थनमन्थानखजाः पुंसि नपुंसके ॥ २३८ ॥
मन्थदण्डोऽथ तद्रज्जौ नेत्रं क्लीबे ततः पुनः ।
स्त्रियां भिस्सान्नमन्धः षण् जीवनं स्यात्प्रसाधनम् ॥ २३९ ॥
कीलालमायुरशनमन्नाद्यं भोज्यमित्यपि ।
वाजः परिस्रुतमपि दीदिविश्चास्त्रियां पुनः ॥ २४० ॥
अस्त्रियामोदनः कूरो भक्तो दग्धे तु भिःसटा ।
दग्धिका चाथ मण्डोऽस्त्री भक्तमण्डे स्रवः पुमान् ॥ २४१ ॥
स्राम आचमनिः स्राममसाराः प्रस्नवः पुनः ।
युक्त्या संसाधिते सूदैः शिम्ब्यन्ने प्रहितोऽस्त्रियाम् ॥ २४२ ॥
दालिः स्त्रियां पुंसि सूपो दाली स्याल्लवणान्विते ।
शूकशिंविभवैर्द्धान्यैः संमिश्रो मिश्रितौदनः ॥ २४३ ॥
खिच्ची खिच्चे उभे स्त्रीत्वे सुसिद्धा षड्गुणाम्भसि ।
स्त्रियां यवागूर्विरलद्रवाथ कृशरोऽस्त्रियाम् ॥ २४४ ॥
;p{0160}
तिलतण्डुलमाषाणां या सा संयोगसम्भवा ।
भूतौदनो दधिनिशा सक्तुलाजतिलान्वितः ॥ २४५ ॥
बाह्योदनो यावकः स्याद्यवैः स्विन्नैश्च निस्तुषैः ।
दलितैर्यवगोधूमैः स्थूला सा समिता स्त्रियाम् ॥ २४६ ॥
वाटः पुमांस्तत्र गुडसंमिश्रे कृसरः पुमान् ।
तृसरस्तण्डुलैः सिद्धैः सगुडैः सोप्यथापरः ॥ २४७ ॥
तप्ते घृते विनिक्षिप्य समितां भर्जितां मनाक् ।
ततस्तत्र विनिक्षिप्य खण्डं तेन समं पचेत् ॥ २४८ ॥
कृसरं तं कसारं च कंसारमिति केचन ।
षोडशांशमिते दुग्धे तण्डुलानां पले शनैः ॥ २४९ ॥
सम्यक् संसाधिते क्लीबे परमान्नं ततस्त्रियाम् ।
क्षीरेयी पायसः पुंसि क्लीबे दुग्धार्थतश्चरु ॥ २५० ॥
विलेपी घनसिक्या स्त्री स्विन्ना तोये चतुर्गुणा ।
पेया सिक्थयुता पथ्या चतुर्दशगुणेऽम्भसि ॥ २५१ ॥
अष्टादशगुणे तोये श्रितो यूषस्तु शिम्बिजैः ।
एवं मांसरसो मांसैर्मासयूषस्तु सस्मृतः ॥ २५२ ॥
सस्यात्कृताख्यो लवणकटुस्नेहादिनायुतः ।
अकृतः स्यात्तद्रहितोप्यथ काम्बलिकः खलः ॥ २५३ ॥
;p{0161}
फलमूलसमांशो यः कट्वम्लो विमलो रसः ।
घृतेन मर्दितां तोयैः समितां मृदु मर्दयेत् ॥ २५४ ॥
मातुलुङ्गत्वचा खण्डपक्वमार्द्रकपूरितम् ।
विधाय पूपकं वृत्तं गन्धाढ्यं केसरान्वितम् ॥ २५५ ॥
पक्त्वा सर्पिषि खण्डेवगाहितो मधुशीर्षकः ।
समितां मधुदुग्धेन मोदयित्वा सुशोभनाम् ॥ २५६ ॥
पचेद्घृतोत्तरे खण्डे न्यसेत्पक्वे नवे घटे ।
ततो मरिचपक्वैलाखण्डचूर्णावचूर्णितम् ॥ २५७ ॥
कुर्यात् कर्पूरसंयुक्तं संयावमथ शष्कुली ।
शालूकमध्यसंयुक्तैः शालिकोद्रवतण्डुलैः ॥ २५८ ॥
संपिष्टैस्तिलसंयुक्तैः लोहभ्रष्टैस्ततः परम् ।
स्थाली खर्परसच्छिद्रखर्परायसखर्परैः ॥ २५९ ॥
अङ्गारैरपि पिष्टान्नपाकः स्यादथ भास्करी ।
चन्द्रिका रोटिकावृत्ता पिष्टखर्परसम्भवा ॥ २६० ॥
महान्तो विस्तृताः सूक्ष्माः कर्परादिषु पाचिताः ।
स्युर्मण्डका मण्डलिनः स्थूलाः पूपलिका स्त्रियाम् ॥ २६१ ॥
अथाङ्गारेषु संपक्वः सूक्ष्मः सोङ्गारमण्डकः ।
अङ्गारकर्कटी स्थूलाऽथाप्यपक्वे तु पोलिका ॥ २६२ ॥
;p{0162}
पिष्टवर्तिस्तु चमसी सूचिका सेविका पुनः ।
पक्वेऽपूपः पिष्टकः स्यात्पूपिका पूलिका स्त्रियाम् ॥ २६३ ॥
पूपली चर्पटा पोली पूलिकावद्विपाचिते ।
पूपो घृतप्लुते पिष्टे समिता गुडवारिणा ॥ २६४ ॥
घृते वाप्यथवा तैले चक्राकारा सुपिष्टिका ।
भर्जिता वटको नास्या दवसेकिम इत्यपि ॥ २६५ ॥
मिश्रा मण्डलिका पक्वा सम्यगायसखर्परे ।
घृतप्लुते पूरकः स्यादेवं मुद्गादिपिष्टजः ॥ २६६ ॥
माषादि पिष्टका सिद्धः सूर्णकः पुंनपुंसकः ।
पिट्यां तु स्वेदपक्वायां मिण्डूरं स्याद्द्वयोरथ ॥ २६७ ॥
भ्रष्टा तुल्ये घृते तप्ते समिता तुल्यशर्करे ।
अत्युष्णैरम्बुभिः पक्वा त्रिसरा लप्सिका च सा ॥ २६८ ॥
घृताक्तसमिता पूपं घृते तप्ते मनाक् शृतम् ।
लघुदीप्ता खरतरा घृतपक्वादधिष्टरः ॥ २६९ ॥
चणचूर्णाष्टांशयुता सा पूरी तण्डुलोद्भवैः ।
पिष्टैर्घृतघनीभूतैर्गोलके समिताभवे ॥ २७० ॥
वेष्टिते स्थूलपूपाभे घृतपक्वे तु खाद्यकः ।
चन्द्रबिम्बाकृति तद्वत्फेणिकं तु फणिज्जकम् ॥ २७१ ॥
;p{0163}
अशोकवर्त्तिकापि स्यादथ पिष्टभवा भिदः ।
चणकप्रभवा पिष्टी पिष्टिका माषसम्भवा ॥ २७२ ॥
यवानीहिङ्गुलवणैः संयुक्ता गर्भसंस्थिता ।
पूरिकेव विधातव्या शमिका वेठिका तु सा ॥ २७३ ॥
कचूटिकाथ समिता घृताक्ता द्राक्षया युता ।
एलालवङ्गकर्पूरमरिचैः परिवारिताम् ॥ २७४ ॥
क्षिप्त्वा तु समितां लम्बपुटे वेष्ट्य घृते पचेत् ।
ततः खण्डे न्यसेत् पक्वे गुह्यकः सोपि चास्त्रियाम् ॥ २७५ ॥
सुशुद्धसमिताप्रस्थं विमर्द्य पयसा सह ।
यावत्तदम्लतां याति तावत्स्थाप्यं घटान्तरा ॥ २७६ ॥
सच्छिद्रोदञ्चने न्यस्तं तप्ते घृतकटाहके ।
परिभ्राम्य परिभ्राम्य पातयेत् कुण्डलाकृतिम् ॥ २७७ ॥
परिपक्वां सितालेहनिर्वापितकदुष्णकाम् ।
सा कङ्कणी कुण्डली स्यान्मोदको गोलकः पुनः ॥ २७८ ॥
लड्डुकोपि च तद्भेयाः समितां परिशोधिताम् ।
घृते विपक्वामापाकं शीतलां सुसितान्विताम् ॥ २७९ ॥
सघृतां गोलकीभूतां सघृष्टश्चमसीभवः ।
घृतेन मर्दितां तोयैः सम्बद्धां विपचेद्घृते ॥ २८० ॥
;p{0164}
यथाकथंचित्समितां सुपक्वां परिचूर्णयेत् ।
सिताघृताभ्यां संयुक्ते दलजो दलमोदकः ॥ २८१ ॥
घृतमर्दिततोयार्द्रसमितां चमसीघृते ।
पक्वां घृते सिता मिश्रा चमसी संभवाभिधाम् ॥ २८२ ॥
अपूपचूर्णे सगुडे चूरीमोदक इत्ययम् ।
पिष्टे घृतगुडोन्मिश्रे लोपकोथ पुनर्घृते ॥ २८३ ॥
गुडेनैकरसीभूते समितां तत्र पाचयेत् ।
गुडपर्पटकः स स्यात्पिष्टीं माषादिसम्भवाम् ॥ २८४ ॥
घृतपक्वां शर्कराढ्यां स तु माषादिमोदकः ।
जलेनालोडितं शालिपिष्टं खण्डविमिश्रितम् ॥ २८५ ॥
धारापूपकवत् पाच्यं वर्वरं चाथ चिक्कणम् ।
मसृणं कर्कशं स्निग्धं पिच्छिलं विजिलं पुनः ॥ २८६ ॥
विज्जलं स्याद्विजिविलमथ संमृष्टशोधिते ।
भावितं वासितं चापि धूपिते वस्तुनि त्रिषु ॥ २८७ ॥
मसृणाद्यं तथोदश्विदौदश्वित्कमतोपि च ।
उदश्वितं स्याद्वटके त्ववसेकिममस्त्रियाम् ॥ २८८ ॥
निक्वाथो रसकस्तुल्यावथ स्याद्वेसवारकः ।
शुण्ठीमरिचवैदेहीधान्यकाजाजिदाडिमः ॥ २८९ ॥
;p{0165}
हिङ्गुसामुद्रसंयुक्त इत्येकोथापरः पुनः ।
स्विन्नमुद्गादिजः कल्कः सोन्यः स्याद्वेसवारकः ॥ २९० ॥
मांसं निरस्थि सुस्विन्नं पुनर्दृषदि चूर्णितम् ।
पिप्पलीशुण्ठिमरिचगुडसर्पिःसमन्वितम् ॥ २९१ ॥
ऐकध्यं पाचितं सम्यग्वेसवारोथ सौरकः ।
सौरावो मांसजरसः पक्वः सद्रवचन्दनः ॥ २९२ ॥
स वेसवारसंयुक्तः खानिष्को मांसजो रसः ।
वल्लूरं परिशुष्कं स्याच्छुष्के मांसप्रदिग्धकम् ॥ २९३ ॥
सस्नेहोथाग्निना भ्रष्टे पुनर्भूतिर्भटित्रकम् ।
तथा भरुटकं चाथ शूल्यं शूलाकृतं च तत् ॥ २९४ ॥
पैठरं पिठरे पक्वमौष्यं स्यादुषया शृतम् ।
लवणोदकसंसिद्धस्वल्पमांसादिसंस्कृतः ॥ २९५ ॥
बहुद्रवः स च रसो दकलावणिकस्त्रिषु ।
दाधिकं चापि सार्पिष्कं सौपिकं तैलिकं क्रमात् ॥ २९६ ॥
दधिसर्पिःसूपतिलसंस्कृते वस्तुनि त्रिषु ।
रागश्च खाडवो भिन्न एकोक्त्या राग खाडवः ॥ २९७ ॥
सितारुचकसिन्धूत्थैः सवृक्षाम्लपरूषकैः ।
जम्बूफलरसैर्युक्तो रागो राजिकया युतः ॥ २९८ ॥
;p{0166}
फलैरीषत्स्वादुरसैः कपित्थाद्यैः समन्वितः ।
स्वादुप्रायोम्ललवणः सराग इति केचन ॥ २९९ ॥
स्पष्टाम्ललवणः स्पष्टः कषायलवणोषणम् ।
अतिक्तः खाण्डवः कौलः कपित्थाद्युपबृंहितः ॥ ३०० ॥
सट्टकः सोमजोपि स्यात्प्रमोदो वर्द्धमानकः ।
विस्यन्दनोपि च स्त्री स्यात्पानकः पञ्चसारकः ॥ ३०१ ॥
वाटिकापर्पटाद्याः स्युः कर्चर्याद्याः प्रभक्षकाः ।
अशनाया बुभुक्षा क्षुत् क्षुधा स्याद्रुचिरित्यपि ॥ ३०२ ॥
अस्त्रियां रोचकश्चापि तत्र लेपस्तु भोजनम् ।
जेमनं स्वादनं जग्धिर्वल्लनं चापि जक्षणम् ॥ ३०३ ॥
स्वजनं भक्षणं भुक्तिरशनं विघसो घसिः ।
प्रत्यवसानमाहारः क्षुधापर्यायनाशनम् ॥ ३०४ ॥
लेहोदनं च तद्वत्स्यादभ्यवहार इत्यपि ।
आदष्काणोप्यवष्काणो निष्काणश्चाथ चर्वणम् ॥ ३०५ ॥
वस्तुनश्चूर्णनं दन्तैर्जिह्वास्वादस्तु लेहनम् ।
दद्वयापारयुतं चोष्यं तद्धीनं पेयकं त्रिषु ॥ ३०६ ॥
ग्रासो गुडेरकः पिण्डो द्वयोर्गण्डोलको गुडः ।
क्लीबे स्याद्गिरणं गीर्णिगीर्णी तुल्ये गिरिर्गिटी ॥ ३०७ ॥
;p{0167}
पृथगुक्त्यैकयोक्त्या च कशिपुः स्यान्न च स्त्रियाम् ।
भुक्त्याच्छादनयोरेवमथान्नेच्छाविवर्जिते ॥ ३०८ ॥
तृप्तस्तु सुहिता घस्ताशितास्तृप्तिस्तु तर्पणम् ।
स्वादाघ्राणं च सौहित्यमथ पिण्डोलिका स्त्रियाम् ॥ ३०९ ॥
फेला फेली भुक्तशेषे विघसोनर्यथेन्दुकः ।
सजग्धिश्च ससग्धिश्च तुल्यानां सहभोजने ॥ ३१० ॥
सधर्मिणां तु संभूय भोजनं गणचक्रकम् ।
तुल्यपाने सपीतिः स्त्री तर्षे तातृट् तृषे स्त्रियौ ॥ ३११ ॥
तृष्णोदन्या पिपासा स्यादम्बुपर्यायतः स्पृहा ।
वैकालिकं रात्रिभोज्ये स्वल्पके न द्वयोरथ ॥ ३१२ ॥
भुक्तस्योपरि यद्भुक्तं तदध्यशनमित्यपि ।
श्रीरामणं कल्यवर्त्तः प्रातर्भोज्येल्पके पुमान् ॥ ३१३ ॥
गुल्यस्तु मधुरो मिष्टः स्वादुज्येष्ठो मधूलकः ।
व्याप्नुवल्लिम्पतीवास्यं सचेक्ष्वादावथाम्लकः ॥ ३१४ ॥
खट्वरः पावनः खट्टो दन्तपर्यायतः शठः ।
अम्लः समुखगः स्रावं स्वेदनं च विबोधनम् ॥ ३१५ ॥
दन्तानां हर्षणं दाहं विधत्ते मुखकण्ठयोः ।
स च जम्बीरनिम्ब्वादावथ सर्वरसः पटुः ॥ ३१६ ॥
;p{0168}
क्षारोपि लवणः सोपि प्रलिम्पन्विदहन्मुखम् ।
विष्यन्दयन्लाघवयन् क्लेदयन्सैन्धवादिषु ॥ ३१७ ॥
संदृश्यतेथ कटुको मुखपर्यायभेद्यपि ।
संवेजयद्यो रसनां निपाते तुदतीव च ॥ ३१८ ॥
विदहन्मुखनासाक्षि संस्रावी मरिचादिषु ।
दृश्यतेथापि तिक्तस्तु मुखपर्यायभेद्यपि ॥ ३१९ ॥
प्रतिहन्ति निपाते यो रसनं स्वदते न च ।
स चायं मुखवैशद्यशोषप्रह्लादकारकः ॥ ३२० ॥
बिम्बादौ दृश्यते सोथ तूवरो रसनाशठः ।
तुवरोपि कषायः स्यादस्त्रियां स्यात्स चोत्तरः ॥ ३२१ ॥
वैशद्यस्तम्भजाड्यैर्यो रसनं योजयेद्रसः ।
बध्नातीव च यः कण्ठं स दृश्यस्तिन्दुकादिषु ॥ ३२२ ॥
अमीषां त्रिषु वस्तूनि भेदा एषामनुक्रमात् ।
मधुराम्लक्षारकटुतिक्ता एकैकमूनिताः ॥ ३२३ ॥
द्विकाः पञ्चदशैव स्युर्दशषट्त्र्येकसंमिताः ।
मधुरोम्लश्च लवणः कटुकश्चेति ते त्रिकाः ॥ ३२४ ॥
विंशतिर्मधुराम्लाह्वलवणेभ्यः कटुः पुनः ।
तिक्तः कषायो गुल्याम्ललवणेभ्यः प्रयोजितः ॥ ३२५ ॥
;p{0169}
तिक्तः कषायो मधुरकटुतिक्तेभ्य इत्ययम् ।
कषायो गुल्यलवणकटुकेभ्यश्च तिक्तकः ॥ ३२६ ॥
कषायो गुल्यलवणतिक्तेभ्योऽपि कषायकः ।
गुल्यक्षारकटुभ्योऽपि कषायश्च ततः पुनः ॥ ३२७ ॥
अम्लक्षारकटुभ्यः स्यात्तिक्तस्तुवरकस्ततः ।
स्यादम्लक्षारतिक्तेभ्यः कषायोम्लकटूत्तरः ॥ ३२८ ॥
तिक्तः कषायो लवणकटुतिक्तकषायकः ।
स्यात् क्षारकटुतिक्तेभ्यः कषायः स्युश्चतुष्ककाः ॥ ३२९ ॥
एते पञ्चदशैव स्युरतः षट्पञ्चकाः परे ।
मधुराम्लक्षारकटुतिक्तास्तिक्तकषायकौ ॥ ३३० ॥
मधुराम्लक्षारतिक्तकषाया मधुरः पटुः ।
कटुतिक्तकषायोऽपि मध्वम्लकटुतिक्तकः ॥ ३३१ ॥
कषायोथाम्ललवणमधुतिक्तेभ्य इत्ययम् ।
षट्क एको रसाः षट् ते पुंस्येते स्युस्त्रिषष्टिकाः ॥ ३३२ ॥
रसभेदा दोषभेदा उन्नेया एवमेव तु ।
उद्वेगः क्रमुकः पूगश्चिक्का स्त्री चिक्कणी न ना ॥ ३३३ ॥
स्यात्खेचरी तु मधुरा क्लीबे गौल्वं तु तैल्वलम् ।
गुहागरगथो घोण्टा कठिनाप्यथ वैटिलम् ॥ ३३४ ॥
;p{0170}
पूगीफलं वल्लगुणं होसं पत्तनजं च तत् ।
नागपर्यायवल्ल्यर्था ताम्बूली भक्षपत्रिका ॥ ३३५ ॥
सैव सप्तशिरा पर्णलता स्यादथ तद्भिदः ।
श्रीवाटी चाम्लवाटी च पत्रसी च गुहागरी ॥ ३३६ ॥
अम्लसारा मालवोत्था मागधी होसणीति च ।
स्यादन्द्रपुष्कलीचाथ चूर्णमम्लं सुधार्थकम् ॥ ३३७ ॥
कुटार्जुनकरञ्जार्कशिलास्फटिकशुक्तिजम् ।
स्यात्खादिरस्तु खदिरसारः क्षोदोऽपि रङ्गदः॥ ३३८ ॥
अथ क्वाथस्तु खदिररसोरङ्गः कषायकः ।
वाच्यलिङ्गस्तु सुरभि रामोदी मुखवासनः ॥ ३३९ ॥
शुभवासनश्चापि पुनर्गुरुवासन इत्यपि ।
ताम्बूलं मिलितैरेभिर्वीटकं त्रिष्वथापरम् ॥ ३४० ॥
फलकन्दकरीरादिलवणेन विमिश्रितम् ।
हरिद्राराजिका कल्ककटुतैलसमन्वितम् ॥ ३४१ ॥
तत्संधितं तु सन्धानमास्थानं वस्तुनि त्रिषु ।
शलाटुभिः फलैः शुष्कैर्मिश्रितैर्मधुरादिभिः ॥ ३४२ ॥
प्रयुक्तं स्यादिदमपि सन्धानमुपदंशकम् ।
कटुबीजा च वैदेही कोला दन्तफलोषणा ॥ ३४३ ॥
;p{0171}
कृष्णोपकुल्या कारञ्जी स्पृतिः स्यान्मागधी कणा ।
पिप्पली पिप्पलिस्तुल्ये ऊषणा चपलापि च ॥ ३४४ ॥
शौण्डी च तैजसी स्थूलसूक्ष्मभेदादियं द्विधा ।
गजार्थात् पिप्पली छिद्रपिप्पली श्रेयसी च सा ॥ ३४५ ॥
दीर्घग्रन्थिर्वर्तुली च क्लीबे चव्यफलं पुनः ।
सैंहली सर्पदण्डी च लम्बतन्ता च पार्वती ॥ ३४६ ॥
प्रलम्बबीजा सर्पाङ्गी तीवनेत्रा च जीवला ।
उत्कटा कुरवीचापि क्षुद्रसूक्ष्मवनार्थतः ॥ ३४७ ॥
पिप्पल्यर्था तदुत्थाथ मूलं तु चटिका शिरः ।
ग्रन्थिकं पिप्पलीमूलं कटुमूलं च शोषजम् ॥ ३४८ ॥
कोलमूलं कटुग्रन्थिः सर्वग्रन्थिः कटूषणम् ।
सुगन्धिकं च पत्राढ्यं विरूषं ग्रन्थिलं पुनः ॥ ३४९ ॥
दीप्योऽस्त्रियां दीपकोऽपि यवसाग्रो यवाग्रजः ।
यवजः पुंसि वातारिर्भूकदम्बश्च शूलहा ॥ ३५० ॥
स्त्र्युग्रगन्धा दीपनी च यवानी चाथ चव्यकम् ।
कोलं स्त्रियां कटिकणा चविका गन्धनाकुली ॥ ३५१ ॥
वल्ली च कोलवल्ली स्याद्वशिरः कृकरः पुमान् ।
तीक्ष्णोथ पालका पाठी ज्योतिष्कः शूरदारुणौ ॥ ३५२ ॥
;p{0172}
अग्निव्याघ्राभिधश्चापि चित्रकः शंवरः कुटः ।
कृष्णे व्यालः कालमूलो मार्जारोप्यतिदीप्यकः ॥ ३५३ ॥
रक्ते रुद्रो गुणाढ्यः स्यान्महाङ्गश्चाथ गह्वरा ।
कपाली कैरवी मोघा कृमिघ्नी चित्रतण्डुला ॥ ३५४ ॥
वातारिस्तण्डुली चापि सैवोक्ता मृगगामिनी ।
तण्डुलीया विडङ्गापि त्रिष्वथोग्रा तु मङ्गला ॥ ३५५ ॥
यचोग्रगन्धा गोलोमी जटिला लोमशा च सा ।
रक्षोघ्नी विजया भद्राथ श्वेता विजया च सा ॥ ३५६ ॥
तीक्ष्णगन्धा हैमवती मङ्गला दीर्घपत्रका ।
षड्ग्रन्थापि च मेध्याथ कुलञ्जस्तु कुलञ्जनः ॥ ३५७ ॥
गन्धमूलस्तीक्ष्णमूलोऽथैला तु लवली हिमा ।
निःकुटी निःकुटिरपि द्राविड्यल्पा त्रुटी त्रुटिः ॥ ३५८ ॥
कपोतपर्णी बहलगन्धा चैवोपकुञ्चिका ।
कायस्था चन्द्रिका चापि गोरङ्गी महती तु सा ॥ ३५९ ॥
कपिस्था गोपुरा कान्ता घृताची गर्भसम्भवा ।
सुरभित्वग्दिव्यगन्धा महैला त्रिदिवोद्भवा ॥ ३६० ॥
रुद्रैला त्रिपुटा पृथ्वी कल्पाप्यैन्द्री कुमारिका ।
खरीका त्वजमोदापि वार्कटी हस्तिकारवी ॥ ३६१ ॥
;p{0173}
गन्धपत्री गन्धदला मयूरी वह्निदीपिका ।
शिखिमोदा प्रमोदाढ्या ब्रह्मकोशा च मोदिनी ॥ ३६२ ॥
फलमुख्या गन्धरता विशाला चाथ नन्दिनी ।
रेणुका कपिला कान्ता महिला राजपुत्र्यपि ॥ ३६३ ॥
हरेणुकायां दुष्पुत्रा द्विजा रेणुर्हिमा धवा ।
धर्मिणी कपिला नृत्ता शान्ता हैमवती ह्युमा ॥ ३६४ ॥
अस्त्री रक्तापहं बोलं सौरलं रक्तगन्धिकम् ।
रसगन्धं महागन्धं सुरसं पिण्डिकं विषम् ॥ ३६५ ॥
निर्लोहं वर्वरं मुण्डं विश्वं गन्धरसं पुनः ।
विश्वगन्धं व्रणारिः स्यात् स्मृत्याह्वमथ दुर्लभः ॥ ३६६ ॥
कर्चूरो द्राविडः काशो जटालो गन्धमूलकः ।
वेधमुख्यो गन्धसारस्तवक्षीरं तु तालजम् ॥ ३६७ ॥
गोधूमजं पिष्टिकोत्थं पवनं तण्डुलोद्भवम् ।
वनगोदुग्धजं चापि पयः क्षीरमथापि च ॥ ३६८ ॥
तालीसपत्रं तालीसमन्नाद्यं च शुकोदरम् ।
धात्रीपत्रं चार्कवेधं करिपत्रं तमाह्वयम् ॥ ३६९ ॥
तालं नीलाम्बरं नीलं तुङ्गा तु वंशरोचना ।
क्षीरी वांशी च शुभ्रापि वनेन्दुर्वंशशर्करा ॥ ३७० ॥
;p{0174}
मञ्जिष्ठा हरिणी रक्ता गौरी योजनवल्ल्यपि ।
मङ्गला विकसा पद्मा रोहिणी कालमेषिका ॥ ३७१ ॥
भण्डी चित्रलता चित्रा चित्राङ्गी जननी च सा ।
मण्डूकपर्णी विजया रागाढ्या रक्तयष्टिका ॥ ३७२ ॥
ज्वरहन्त्र्यरुणा छत्रा भण्डीरी वस्त्रभूषणा ।
रागाङ्गी चाभिमण्डीरलता नागकुमार्यपि ॥ ३७३ ॥
सिंहली योजनी कौन्ती चोलो ना स चतुर्विधः ।
लाक्षा खदिरिका रक्ता रङ्गमाता पलङ्कषा ॥ ३७४ ॥
जतुरस्त्री कृमिघ्नी स्त्री द्रुमार्थादामयार्थकः ।
दीप्तिः पलाशी जतुका जतूका गन्धमादिनी ॥ ३७५ ॥
पित्तघ्नी स्याद्द्रवरसा लक्तको मुद्रिणी च सा ।
निर्भर्त्सनो जतुरसो जननी जनकार्यपि ॥ ३७६ ॥
चक्रवर्त्तिनी सङ्घर्षा लोध्रो रोध्रश्च शांवरः ।
हेतुपुष्पः काण्डचीलस्तिलको हस्तिलोध्रकः ॥ ३७७ ॥
तिरीटस्तिलको भिल्लतरुश्चाथ बृहद्वलः ।
कटुकः पट्टिकारोध्रः पट्टी लाक्षाप्रसादनः ॥ ३७८ ॥
वल्कलोध्रो बृहद्वक्रः शीर्णवल्कोक्षिभेषजम् ।
मालवो जीर्णबुध्नोऽपि वह्निपुष्पी तु धातकी ॥ ३७९ ॥
;p{0175}
अग्निज्वाला मद्यपुष्पा कुञ्जरा मद्यवासिनी ।
धाविन्यपि सुभिक्षा स्याद्बहुपुष्पा च पार्वती ॥ ३८० ॥
गुच्छसंघादिपुष्पान्ता कुमुदा कुञ्जराप्यथ ।
स्यात्समुद्रार्थोत्तरगफलपर्याय्यथो वृकी ॥ ३८१ ॥
श्रेयसी स्वापनी पाठा प्राचीना पापचेलिका ।
अम्बष्ठा पथिका तिक्ता बृहत्तिक्ता च दीपनी ॥ ३८२ ॥
एकाष्ठीला विद्धकर्णी कुचेली शिशिरा वरा ।
वरतिक्ता वृत्तपर्णी चूषा देवी च मालवी ॥ ३८३ ॥
कटुका जननी तिक्ता रोहिणी शकुलादनी ।
मत्स्यपित्ता च चक्राङ्गी शतपर्वा वसादनी ॥ ३८४ ॥
तत्र कृष्णा काण्डरुहाप्यरिष्टा कटुरोहिणी ।
आमघ्न्यरिष्टा केदारकटुः कट्वञ्जनी कटुः ॥ ३८५ ॥
अशोकरोहिणी चापि महौषध्यथ भङ्गुरा ।
विरूपातिविषा श्वेतकन्दा विश्वा महौषधी ॥ ३८६ ॥
विषरूपा श्यामकन्दा शृङ्गी श्वेतवचारुणा ।
उपात्प्रप्रत्योर्विषाथ सुगन्धिर्ग्रन्थिला हिमा ॥ ३८७ ॥
कुरुविन्दी भद्रमुस्ता वाराही क्रोडवल्लभा ।
गुन्द्रा कसेरुर्भद्रापि मेधाह्वा स्यात् द्वयोरपि ॥ ३८८ ॥
;p{0176}
गाङ्गेया वनजा राजकसेरुः कच्छजापि सा ।
अन्या नागरमुस्ता स्यात्सैव प्रोक्ता घनार्थका ॥ ३८९ ॥
नगरोत्था च चक्राङ्गा पिण्डमुस्ता कलापिनी ।
नादेयी शिशिरापि स्याच्चूडाला वासकेसरा ॥ ३९० ॥
ध्वाङ्क्ष्युच्चटा कचरुहा मधुकं तु मधुस्रवा ।
मधुवल्ली मधूकं षण् यष्ट्याह्वं यष्टिकामधु ॥ ३९१ ॥
अथान्यत् क्लितनीयं स्यात् क्लीतनं मधुवल्ल्यपि ।
शोषापहा मधुरसा सातिसौम्या मधूल्यपि ॥ ३९२ ॥
भार्गी गर्दभवल्ली स्यात् फञ्जिकाङ्गारवल्लरी ।
सुरूपा भ्रमरेष्टापि शक्रमाताथ मूलके ॥ ३९३ ॥
वीरं पुष्करमूलं स्यात् पौष्करं पद्मपत्रकम् ।
सारिपक्षं ब्रह्मतीर्थं शृङ्गी तु वनमूर्द्धजा ॥ ३९४ ॥
कुलीरशृङ्गी चक्राङ्गी घोषा चण्डा कलिङ्गका ।
महाघोषा चेन्दुखण्डा कर्कराह्वा लताङ्ग्यपि ॥ ३९५ ॥
निकुम्भी तु श्योनघण्टा नागस्फोता च रेचनी ।
भद्रारूक्षा पवित्रा स्यादनुकूला विशोधनी ॥ ३९६ ॥
एरण्डफलपत्रापि विशल्या तरुणीत्यपि ।
उदुम्बरदला कुम्भी साथ केशरुहापरा ॥ ३९७ ॥
;p{0177}
भिषग्भद्रावर्त्तका च भद्रा दन्ती जयावहा ।
क्षराङ्गी सारकस्त्वस्त्री जयपालोऽपि रेचकः ॥ ३९८ ॥
दन्तीबीजं मलद्रावि तिन्तिडीफलमित्यपि ।
कुम्भी घण्टाभवं बीजमथ मालविका त्रिवृत् ॥ ३९९ ॥
श्यामार्द्धचन्द्रा विदला कालिङ्गी कालमेष्यपि ।
मसूरा सुषणी काली त्रिवेला स्यादथापरा ॥ ४०० ॥
कालिन्दी त्रिपुटा काकनासिका ताम्रपुष्प्यपि ।
अमृताथ त्वचं भृङ्गं वल्कं वल्कलमित्यपि ॥ ४०१ ॥
कलशं सिंहलं वन्यं वराङ्गी मुखशोधनम् ।
बहुगन्धं च सुरसमुत्कटं रामवल्लभम् ॥ ४०२ ॥
तदेवोक्तं विज्जलं स्याल्लटवर्णं नवप्रियम् ।
गन्धवल्कं तापसं तु सुरगन्धं च गोपनम् ॥ ४०३ ॥
सुकुमारं च पत्राह्वमंशुकाह्वं च पत्रकम् ।
तमालपत्रमथ च किञ्जल्कं कनकाह्वयम् ॥ ४०४ ॥
चाम्पेयं नागपर्यायकेसरे नागनामकम् ।
स्यान्निर्विषात्यपविषा विषहन्त्री विषादिनी ॥ ४०५ ॥
महौषधं विषं चोग्रं वत्सनाभः पुमानयम् ।
नागपर्यायकश्चाथ षड्ग्रन्थाम्लनिशा वधूः ॥ ४०६ ॥
;p{0178}
सुगन्धमूला च सठी गन्धारी पृथुपर्ण्यपि ।
समुद्रा तृणपूर्वापि हिमजा गन्धतो वधूः ॥ ४०७ ॥
समुद्रार्थोत्तरं फेनमथ फेनं निफेनकम् ।
फेनं च खस्खसरसो लोहद्रावी तु टङ्कणः ॥ ४०८ ॥
रसाधिको रसघ्नश्च रङ्गक्षारोऽपि रङ्गदः ।
सुभगष्टङ्कणक्षारो मलिनो धातुवल्लभः ॥ ४०९ ॥
वर्त्तुलः कणकः क्षारश्चाथन्यच्छ्वेतटङ्कणम् ।
मालतीतीरसम्भूतं शिवो द्रावकरश्च सः ॥ ४१० ॥
स्यात्कुरण्डो ग्रन्थिफलो विटपो वस्त्रभूषणः ।
हिमावली च हृद्धात्री कुष्ठघ्नो रागकुष्ठकः ॥ ४११ ॥
ग्रन्थिलोङ्गारग्रन्थिः स्यात्सुवर्चास्तु सुवर्चिकः ।
स्वर्जिकः स्वर्चिकक्षारो लवणासुरमेदजे ॥ ४१२ ॥
जलजं लवणक्षारमथ पाक्यो यवाग्रजः ।
यवसारो यताह्वः स्याद्यवशूकोऽथ षण् सरम् ॥ ४१३ ॥
वज्रक्षारं च धूमोत्थं क्षारश्चेष्टं विदारकम् ।
वज्रकं स्यादथ पुनर्मलारिः क्षारमेलकः ॥ ४१४ ॥
सर्वक्षारो बहुक्षारो महाक्षारोऽथ मायिका ।
मायाफलं मायिफलमपिच्छिद्राफलं पुनः ॥ ४१५ ॥
;p{0179}
पानीयालुरनूपालुर्नीलालुः शुक्लकन्दकः ।
शुभालुर्महिषीकन्दः सर्पाख्यो वनवास्यपि ॥ ४१६ ॥
विषकन्दोथातिहस्तिस्थूलेभ्यः कन्दपत्रकाः ।
बृहत्त्वग्दीर्घपत्रोऽथ कृमिघ्नो वस्त्रपञ्जरः ॥ ४१७ ॥
कोलकन्दश्च पेटालुः सुपुटः पेटकन्दकः ।
पिञ्जरोप्यथ वाराही ब्रह्मपुत्री च यष्टिका ॥ ४१८ ॥
विष्वक्सेनप्रिया चापि त्रिनेत्राथ हरिप्रियः।
विष्णुकन्दो विष्णुगुप्तः सुपुटो बहुसंपुटः ॥ ४१९ ॥
जलवासी बृहत्कन्दो दीर्घपत्रोऽथ धारणी ।
चिरपत्री धारणीया कन्दालुश्च सुकन्दकः ॥ ४२० ॥
वनकन्दश्च कन्दाढ्यो दण्डकन्दोथ नाकुली ।
सर्पगन्धी रक्तपत्री सुगन्धा स्वरसेश्वरी ॥ ४२१ ॥
संमादन्यपरा तु स्यात्सुवहा गन्धनाकुली ।
महासुगन्धा सर्पाक्षी फणिभुग्विषमर्दिनी ॥ ४२२ ॥
नकुलाढ्या पङ्क्तिमालावारिभ्यः कन्द इत्ययम् ।
ग्रन्थिपर्णा कन्दलता त्रिशिखाथ विदारिका ॥ ४२३ ॥
शीतशुक्ला स्वादुकन्दा गजेष्टा वाजिवल्लभा ।
शृगाली वृष्यगन्धा च विडाली वृष्यवल्ल्यपि ॥ ४२४ ॥
;p{0180}
भूकूष्माण्डी कन्दफला सैव स्वादुलतापरा ।
क्षीरात्कन्दो विदारी स्यादिक्षोर्गन्धा च वल्लरी ॥ ४२५ ॥
पयस्विनी मलघ्नस्तु वनवासी च विजुलः ।
अपि स्याच्छाल्मलीकन्दश्चाथ चाण्डालकन्दकः ॥ ४२६ ॥
एकद्वित्रिचतुःपञ्चपत्रः सोक्तश्च पञ्चधा ।
तैलकन्दो द्रावकन्दस्तिलाङ्कितदलश्च सः ॥ ४२७ ॥
करवीराख्यकन्दः स्यात्स चोक्तस्तिलचित्रकः ।
त्रिपर्णिका बृहत्पत्रा छिन्नग्रन्थिनिका च सा ॥ ४२८ ॥
कन्दालुः कन्दबहुला साम्लवल्ली विषापहा ।
लक्ष्मणा पुत्रकन्दा स्यात् पुत्रदा मानिनी च सा ॥ ४२९ ॥
नागाह्वा फलिनी मज्जा चासृग्विन्दुच्छदाप्यथ ।
कामं प्रकामं पर्याप्तं निकामेष्टे यथेप्सितम् ॥ ४३० ॥
रासस्तु गोदुहां क्रीडा गीतिः पारावती स्त्रियाम् ।
गोपगोपालगोसंख्यगोधुगाभीरवल्लवाः ॥ ४३१ ॥
गोदुहोऽप्यथ तद्भेदा गोजाव्युष्ट्रादिपालनात् ।
गोमहिष्यादिकं पादबन्धनं पदबन्धनम् ॥ ४३२ ॥
गोविन्दो गोष्वधिकृते महिषस्तु रजस्वलः ।
स्याद्धंसकालीतनयो दंशपर्यायभीरुकः ॥ ४३३ ॥
;p{0181}
महो जरन्तो रक्ताक्षो धीरस्कन्धश्च सैरिभः ।
यमार्थवाहनार्थोऽपि कृष्णशृङ्गश्च कासरः ॥ ४३४ ॥
श्चङ्कः स्कन्धश्च हेरम्बो हाहः स्याद्गद्गदस्वरः ।
अश्वपर्यायशत्र्वर्थो लालिकोऽथ वनोद्भवः ॥ ४३५ ॥
गवलो महिषी तु स्याद्धंसकाली तु सैरिभी ।
कलुषा मन्दगमना महाक्षीरा पयस्विनी ॥ ४३६ ॥
जायमानविषाणाग्रे कटाहस्तच्छिशुर्द्वयोः ।
गोमी गवेश्वरो गोमान् गोकुलं गोधनं धनम् ॥ ४३७ ॥
अस्त्री त्रिष्वाशितं गव्यं गावो यत्राशिताः पुरा ।
गवीनं चाथ वृषभः शाक्करो गोवृषो वृषः ॥ ४३८ ॥
गौरनड्वान् सौरभेयः ककुद्मान् पुंगवो वृषा ।
उक्षा भद्रो वलीवर्दः शष्करिर्गन्धमैथुनः ॥ ४३९ ॥
मदकोहलगोभर्त्त्रर्षभाः शाङ्कर इट्चरः ।
शृङ्गी च शृङ्गिणोऽपि स्याद्वहतिर्वहतुः समौ ॥ ४४० ॥
अथ स्याद्गोपतिः शण्डः शण्ठः षण्डश्च षण्ढवत् ।
महान्महोक्षश्चोक्षतरश्चाथापि स्याज्जरद्गवे ॥ ४४१ ॥
वृद्धोक्षश्चापि जातोक्षः संजातोक्षश्च नूतने ।
गव्या गोत्रा च धेनूनां संहतौ धैनुकं पुनः ॥ ४४२ ॥
;p{0182}
उक्ष्णां स्यादौक्षकं चाथ वत्सानां वात्सकं पुनः ।
सद्योजातस्तर्णकः स्याद्दोग्धा वत्सः शकृत्करिः ॥ ४४३ ॥
आटीकनं क्रमस्तेषां दम्यो वत्सतरः पुनः ।
आर्षभ्यः षण्डतायोग्यः कूटो भग्नविषाणकः ॥ ४४४ ॥
खण्डार्द्धशृङ्गो वण्डस्तु च्छिन्नपुच्छार्थकस्त्रिषु ।
कालेप्यजातशृङ्गस्तु मुण्डस्तुवरतूवरौ ॥ ४४५ ॥
भुग्नशृङ्गस्तु मीठः स्यात्स्कन्धशृङ्गस्तु दोलितः ।
मृगशृङ्गे तु हरिणः कूटाद्याः स्युरमी त्रिषु ॥ ४४६ ॥
स्त्रियां ककुत्त्वंसकूटं ककुदं पुनरस्त्रियाम् ।
स्कन्धप्रदेशे वाहः स्यात्सास्ना तु गलकम्बलः ॥ ४४७ ॥
कण्ठला जालगोणी स्यात्स्त्रियां रेभा तु रेभणम् ।
पुंसि प्रोथो नासिकाग्रं शफं क्लीबे खुरः पुमान् ॥ ४४८ ॥
शृङ्गमस्त्री विषाणं च स्यात्क्लीबे कूचिका स्त्रियाम् ।
नसिप्रोतस्तु नस्योतो न स्यितो न स्तितः समाः ॥ ४४९ ॥
अथ स्यान्नासिकारज्जुः स्त्रियां नस्ता नसोतिनी ।
पृष्ठवाड्युगपार्श्वस्थयुग्यप्रासङ्ग्यशाकटाः ॥ ४५० ॥
हालिकः सैरिको रथ्यस्तत्तद्वोढरि धूर्वहः ।
धुर्यो धुरीणो धौरेयो धूर्द्धरश्च धुरन्धरः ॥ ४५१ ॥
;p{0183}
तुल्यावेकधुरीणौ द्वौ स्यातामेकधुरावहौ ।
स तु सर्वधुरीणः स्याद्यस्तु सर्वधुरावहः ॥ ४५२ ॥
गलिर्दुष्टवृषः स स्याद्यः समर्थोऽप्यधूर्वहः ।
स्थौरी पृष्ठी पृष्ठवाट् स्यात् स्कान्धिकः स्कन्धवाहिकः ॥ ४५३ ॥
षोडन् द्विदन् क्रमात् षड् द्विजातदन्ते वृषेऽथ च ।
उस्रा स्त्रियां मही माता सुरभी सुरभिर्गवी ॥ ४५४ ॥
अनड्वाही सौरभेयी वन्दनीया च शृङ्गिणी ।
अर्जुन्यनडुही चेडा रोहिणी जगती महा ॥ ४५५ ॥
शृङ्गी शृङ्गिश्च माहेयी पुनरघ्न्या च गौः स्त्रियाम् ।
कर्वुरा पाटला श्वेता शवली च निलिम्पिका ॥ ४५६ ॥
तुध्रेत्याद्यभिधास्ताः स्युराक्रान्ता वृषभेण या ।
संधिनी चाप्यथ स्त्री स्याद्वेहद्गर्भोपघातिनी ॥ ४५७ ॥
वृषोपगा स्रवद्गर्भा वतोका सन्धिनी वशा ।
प्रजनोपसरौ कालः प्रस्रवासन्नकालके ॥ ४५८ ॥
काल्योपसर्या तत्कालयुताथो बालगर्भिणी ।
स्यात्पलिक्नी तु प्रष्ठौह्यामेकाब्दा त्वेकहायनी ॥ ४५९ ॥
एवं द्वित्रिचतुर्भ्यः स्याद्वर्षपर्यायवाचिका ।
स्यादचण्डी तु सुकरा वत्सकामा तु वत्सला ॥ ४६० ॥
;p{0184}
गृष्टिः सकृत्प्रसूता स्याद्धेनुः स्त्री स्यान्नवप्रसूः ।
चिरप्रसूर्वष्कयणी वस्कयण्यथ नैचिकम् ॥ ४६१ ॥
निचिकं च शिरस्तस्या बहुसूः स्यात्परेष्टुका ।
दुःखदोह्या तु करटा दुर्दोह्या चाथ सुव्रता ॥ ४६२ ॥
सैवोक्ता सुखसन्दोह्या पीनोध्नी पीवरस्तनी ।
स्याद्बहुद्रोणपर्यायक्षीरपर्यायिनीत्यपि ॥ ४६३ ॥
वञ्जुली चाथ धेनुष्या द्यूतादिबन्धने स्थिता ।
पीतदुग्धा चाथ समां समां यातु विजायते ॥ ४६४ ॥
समांसमीनाथापीनमूधः क्लीबे तु पुंसि वा ।
स्यादस्त्रियां गोमयं तु पवित्रमुपलेपनम् ॥ ४६५ ॥
शुष्के तत्र करीषोऽस्त्री त्रिषु गव्यं गवामिदम् ।
शिवः पुष्यलकः कीलोऽस्त्रियां संदानबन्धने ॥ ४६६ ॥
क्लीबे दामं स्त्रियां रञ्जुर्दामन्युष्ट्रः क्रमेलकः ।
वक्रग्रीवो बहुकरो वासन्तः कण्टकाशनः ॥ ४६७ ॥
तालुनाशश्च लम्बौष्ठोऽध्वगो भोलिर्मरुप्रियः ।
शलो महाङ्गश्च मयो दुर्गपर्यायलङ्घनः ॥ ४६८ ॥
द्विककुत्करभस्तु स्याद्व्यब्द उष्ट्रः शिशुश्च सः ।
करभाः स्युः शृङ्खलकादारवैः पादबन्धनैः ॥ ४६९ ॥
;p{0185}
अजा संजा सर्वभक्षा चुलुम्पा च गलस्तनी ।
छागी चाथ पशुश्छागो लम्बकर्णश्च वर्करः ॥ ४७० ॥
शिवादेवप्रियो वस्तः स्तुभः स्याच्छगलोप्यजः ।
वुष्कोल्पायुश्छागलोऽपि मेनादः पर्णभोजनः ॥ ४७१ ॥
स्थागः परिक्रमसहो जावालस्त्वजजीवनः ।
मेध्यो मेको महागन्धो भकरश्च पयस्वलः ॥ ४७२ ॥
मेषो रभ्रोरणोर्णायुर्मेढो वृष्णिर्हुडुर्हरः ।
उरभ्रो लोमशः शृङ्गी स्यादविश्चैडको बली ॥ ४७३ ॥
पुच्छपर्यायमांसार्थः स्याद्देशान्तरसंभवे ।
कुररी स्याज्जालकिनी मेषी वेण्यविलारुजा ॥ ४७४ ॥
अविः स्त्री शिशुवाह्यः स्यादिडिश्चाथ कदम्बके ।
उष्ट्रच्छागोरभ्रकाणामौष्ट्रकं छागकाजके ॥ ४७५ ॥
उरभ्रकं चाथ खरः शुद्धजङ्घश्च धूसरः ।
शङ्कुकर्णः स्मरस्मर्यश्चक्रीवान् रासभोऽपि च ॥ ४७६ ॥
ग्राम्याश्वश्चिरमेही स्याद्वालेयो रेणुरूषितः ।
गर्दभः स्यादेकशफः क्रायिकः क्रयिकः क्रयी ॥ ४७७ ॥
एते स्युर्वेः सार्थवाहः स्याद्वैदेशिक इत्यपि ।
पण्याजीवश्चापणिके व्यापारी निगमोऽपि सः ॥ ४७८ ॥
;p{0186}
स्यान्नागरो नैगमोऽपि वाणिजोऽपि वणिक् पणिः ।
नीवी परिपणं चापि भाण्डं नीविरपि स्त्रियाम् ॥ ४७९ ॥
अपि मूलधनं चाथ तत्र लाभोऽधिकं धनात् ।
वाणिज्यं च वणिज्या स्यान्मूल्यं वस्नोप्यवक्रयः ॥ ४८० ॥
वणिक् स्त्रियां वाणिजकं वाणिज्यं स्याच्च तत्र तु ।
वास्नोप्यथ स्यान्नैमेयः स्यात् क्लीबे परिवर्त्तनम् ॥ ४८१ ॥
परिवर्त्तः परीवर्त्तः परीवर्तनमित्यपि ।
प्रतिदानं परिदानं दीर्घमध्ये उभे अपि ॥ ४८२ ॥
प्रतिहारः परावर्तो विन्योर्मेयमयावथ ।
स्यान्निक्षेपस्तूपनिधिर्न्यासश्चाथ तदर्पणम् ॥ ४८३ ॥
प्रतिदानं प्रतीदानं परिदानमतः परम् ।
परीदानमथ क्रय्यं त्रिषु पण्ये प्रसारितम् ॥ ४८४ ॥
क्रेतव्यमात्रे स्यात् क्रेयं विक्रेयं पणितव्यके ।
पण्यं चाथ स्त्रियां सत्याकृतिः सत्यापना न ना ॥ ४८५ ॥
सत्यंकारोऽपि पुंसि स्यादथाधिः पुंसि लग्नकः ।
प्रतिभूकः प्रतिस्थेयः साक्षी स्यादथ विक्रयः ॥ ४८६ ॥
विपणश्चाथ संख्याः स्युर्गणेयं गण्यमित्यपि ।
संख्येय एक एकत्वे द्वित्वे तु द्वावुभावपि ॥ ४८७ ॥
;p{0187}
त्र्यादयोष्टादशान्ताः स्युर्वाच्यप्रकृतयः पुनः ।
एकोनविंशतिस्त्रिंशदित्याद्याः स्युस्त्रिलिङ्गकाः ॥ ४८८ ॥
अष्टादशभ्य एकाद्याः संख्याः संख्येयगोचराः ।
ऊनविंशत्यादिकाः स्युः सर्वाः संख्येयसंख्ययोः ॥ ४८९ ॥
विंशत्याद्याः सदैकत्वे स्त्रियां संख्येयसंख्ययोः ।
संख्यात्वे द्विबहुत्वे स्युस्तासुचा नवतेस्त्रियः ॥ ४९० ॥
ह्रस्वान्ता अपि दीर्घान्ताः स्युरेते विंशतिः पुनः ।
षष्टिश्च सप्ततिस्तद्वदशीतिर्नवतिः पुनः ॥ ४९१ ॥
एकोनविंशतिश्चैवमेवमेकान्नविंशतिः ।
एकाद्नविंशतिश्चैवमेकान्नत्रिंशदादयः॥ ४९२॥
द्वाविंशतिर्द्विविंशतिः सप्ताविंशतिरित्यपि ।
सप्तविंशतिरित्येवं द्वाषष्टिश्च द्विषष्टिभिः ॥ ४९३ ॥
द्वासप्ततिर्द्विसप्ततिरित्याद्यूह्या यथाक्रमम् ।
द्वौ त्रयो वेत्येवमाद्या द्वित्रास्त्रिचतुरा अपि ॥ ४९४ ॥
त्रिपञ्चा एवमेकद्वाः षट्सप्ता अपि पञ्चषाः ।
भूचन्द्रभुजनेत्राग्निगुणवेदयुगा अपि ॥ ४९५ ॥
भूतेन्द्रियर्तुतर्कर्षिवाजीभवसवो ग्रहाः ।
नन्दादिशश्च पङ्क्तिश्च संख्या संज्ञा ह्यनुक्रमात् ॥ ४९६ ॥
यथोत्तरं दशगुणमेकं दशशतं पुनः ।
सहस्रमयुतं लक्षं प्रयुतं कोटिरर्बुदम् ॥ ४९७ ॥
;p{0188}
अब्जं खर्वं निखर्वं च महाब्जं शङ्खवारिधी ।
अन्त्यं मध्यं परार्द्धं च परार्द्धद्विगुणं परम् ॥ ४९८ ॥
एतदायुः परंधातुः शतवर्षमितं हि तत् ।
शतं क्लीबे पुंसि वा स्यात् क्लीबे साहस्रमित्यपि ॥ ४९९ ॥
सहस्रमयुतं लक्षा स्त्रियां क्लीबे क्वचिन्मतम् ।
स्त्रियां क्लीबे तु नियुतं कोटी कोटिरुभे स्त्रियौ ॥ ५०० ॥
अस्त्र्यर्बुदं शङ्कुरस्त्री क्लीबे वा पद्ममस्त्रियाम् ।
पुंसि चाथ महापद्मं तद्वदन्यानि न द्वयोः ॥ ५०१ ॥
चमत्कारावहा लोके कलाः स्युश्चतुरुत्तराः ।
षष्टिर्गीतं वाद्यनृत्ये नाट्यमालेख्यमेव च ॥ ५०२ ॥
तिलकं पुष्परचना पुष्पास्तरणमेव च ।
रञ्जनं दन्तवस्त्रादेर्मणिबद्धावलिक्रिया ॥ ५०३ ॥
शय्याम्बुवाद्यमस्तम्भश्चित्रोपायाश्च माल्यकम् ।
केसरापीडनेपथ्ये कर्णभूषासुगन्धकौ ॥ ५०४ ॥
भूषणं चेन्द्रजालं च सुकुमारेण केनचित् ।
कृता उपाया रूपादौ हस्तलाघवमित्यपि ॥ ५०५ ॥
चित्रशाकं च पूपादि पानकादि च सूचिका ।
पुत्तलीचालनं वीणा प्रहेलीज्ञानमेव च ॥ ५०६ ॥
;p{0189}
सर्वप्रतिकृतिकृतिरन्यदुर्वचलेखनम् ।
पुस्तस्य वाचनं शीघ्रं नाटिकाख्यायिकासु धीः ॥ ५०७ ॥
समस्यापूरणं वाणवेत्रादिपट्टिकाकृतिः ।
तर्कुसाध्यं सूत्रकर्म तक्षणं वास्तुकर्म च ॥ ५०८ ॥
रत्नज्ञानं धातुवादो मण्यादेरपि रञ्जनम् ।
तदाकारपरिज्ञानं वृक्षायुर्वेद एव च ॥ ५०९ ॥
मेषादियुत्सारिकादिलापमुल्लापनं तथा ।
वेणीमुष्टिज्ञता म्लेच्छशास्त्रभाषासु नैपुणम् ॥ ५१० ॥
पुष्पस्य शकटीज्ञानं यन्त्रं तद्धारणम् तथा ।
अभेद्यस्यापि हीरादेर्भेदसंपादनादिकम् ॥ ५११ ॥
मनः समस्यारचनं छलं कोषाद्यभिज्ञता ।
वस्त्रान्यथाकृतिर्द्यूतमाकर्षः शिशुचेष्टितम् ॥ ५१२ ॥
विघ्नज्ञानं जयज्ञानं वैतालिककवित्वधीः ।
तुलाद्यैः पौतवं मानम् द्रुवयं कुडवादिभिः ॥ ५१३ ॥
पाय्यं हस्तादिभिरथ जालान्तरगते रवेः ।
किरणेन्तर्गतं सूक्ष्मं रजसः कणमुत्तमम् ॥ ५१४ ॥
त्रिंशांशस्तस्य विज्ञेयः परमाणुर्द्वयोरयम् ।
तत्त्रयन्त्रसरेणुः स्यात्तद्द्वयं वंशिका स्त्रियाम् ॥ ५१५ ॥
;p{0190}
षड्भिस्ताभिर्मरीचिः स्त्री षड्भिराभिस्तु राजिका ।
ताभिस्त्रिभिः सर्षपः स्यात्सर्षपैरष्टभिर्यवः ॥ ५१६ ॥
द्वाभ्यां यवाभ्यां गुञ्जा स्यात्पञ्च ता माषमाषकौ ।
स एव हेमधान्यो ना तैश्चतुर्भिस्तु शाणकः ॥ ५१७ ॥
टङ्कोऽस्त्री धरणं शाणद्वयं कोलस्तु दंक्षमः ।
क्षुद्रमोवटकः कोलौ कर्षः पुंसि नपुंसके ॥ ५१८ ॥
अस्त्री हेम्नः सुवर्णं तच्चतुर्भिस्तैः पलं तु षण् ।
द्वयोर्मुष्टिः स्त्रियां मुष्टी सृपाटं पुंसि वा स्त्रियाम् ॥ ५१९ ॥
तद्वदन्येऽपि विज्ञेयास्तत्र पाणितलं पिचुः ।
किंचित्पाणिः पाणिमानी करमध्यं च तिन्दुकम् ॥ ५२० ॥
नाक्षो हंसपदं वर्णं विडालपदमित्यपि ।
उदुम्बरं षोडशी स्यात् कवलग्रहकः पुनः ॥ ५२१ ॥
प्रथमं न स्त्रियां पुंसि तृतीयं स्त्री चतुर्दशम् ।
चतुष्टयं तु कर्षाणां पलमित्यभिधीयते ॥ ५२२ ॥
सुवर्णाक्षे स्वर्णविस्तं कुरुविस्तं तु तत्पले ।
तुला स्त्रियां पलशतं भारः स्याद्विंशतिस्तुलाः ॥ ५२३ ॥
आचितः पुंसि वा क्लीबे द्वयं वा दशभारिकम् ।
मानभेदे भरः पुंसि सहस्रद्वितयैः पलैः ॥ ५२४ ॥
;p{0191}
स एव शाकटो भारः शतमानं तु पुंसि वा ।
दशभिर्द्धरणैस्तुल्यमथ कार्षापणः पुनः ॥ ५२५ ॥
अपि स्यात्कार्षिकस्तत्र कार्षिके ताम्रिके पणः ।
पणैश्चतुर्भिः कुडवस्तावद्भिः कुडवैरपि ॥ ५२६ ॥
प्रस्थौ स्त्रियामाढकः स्यात् त्रिषु द्रोणोऽस्त्रियां पुनः ।
खारी स्त्री षोडशद्रोणैस्ताभिः षोडशभिः पुनः ॥ ५२७ ॥
कलशी दशभिर्मुण्डः परीमाणमिदं स्मृतम् ।
काकिणिः काकिणी तुल्ये काकिनिः काकिनी समे ॥ ५२८ ॥
काकणिः काकणी तद्वत्काकनिः काकनीत्यथ ।
उड्री मण्डः स्त्रियां तूर्या सैवोक्ता दशमानिका ॥ ५२९ ॥
देशे देशे स्वस्वराज्ये राजभिर्मानकल्पनात् ।
विशिष्टमविशिष्टं वा ज्ञेयं तत्र तदुक्तिभिः ॥ ५३० ॥
परिमाणप्रमाणज्ञैस्तुलादण्डो द्वयोर्धटः ।
कण्टकी पुंसि तत्रत्यतौल्यभेदास्तु देशजाः ॥ ५३१ ॥
सेरादिका ये मणान्तास्ते म्लेच्छपरिकल्पिताः ।
स्वर्णं सुवर्णं कनकं पुरटं निष्कहाटके ॥ ५३२ ॥
चन्द्रमष्टापदं जाम्बूनदमेते नवास्त्रियाम् ।
तपनीयं शातकुम्भं च द्वयोर्हिमहेमनी ॥ ५३३ ॥
;p{0192}
गैरिकं वसु कल्याणं रजतं भर्म कर्वुरम् ।
चामीकरं जातरूपं चाम्पेयं वित्तमर्जुनम् ॥ ५३४ ॥
कार्त्तस्वरं लोहवरं महारजतगारुडे ।
अग्निपर्यायबीजार्थं शुक्रं जीवनमोजसम् ॥ ५३५ ॥
नारं दाक्षायणं श्रीमत्कुम्भै वेणुतटीभवम् ।
द्रव्यं च स्वापतेयं च रिक्थमृक्थं धनं मघम् ॥ ५३६ ॥
काञ्चनं हिरणं भर्म गाङ्गेयं शतकुम्भजम् ।
तपनीयं शातकौम्भमभ्रं कर्बूरमित्यपि ॥ ५३७ ॥
जाम्बूनदं चोरुसारं रुक्मं कार्त्तस्वरं पुनः ।
द्रविणं वरिवः श्वात्रं हिरण्यं रक्तमित्यपि ॥ ५३८ ॥
द्युम्नं स्त्रियौ रा रयी ना कोशोर्थो विभवोऽपि च ।
शोभोजनं वैणवं च दीप्तं दीप्तकमुज्ज्वलम् ॥ ५३९ ॥
कान्तिस्वरं जाम्बवं स्यात्कलधौतमपि द्वयोः ।
तद्भूमिजं रसोत्थं च बहुलोहोद्भवं त्रिधा ॥ ५४० ॥
अलंकारसुवर्णं स्याच्छृङ्गी शृङ्गिः स्त्रियामुभे ।
कोषोस्त्रियामथापि स्याद्धेमरूप्ये कृताकृते ॥ ५४१ ॥
कुप्यं षण् तद्वयादन्यदाहतानाहते समे ।
तारहेम्नी तु संश्लिष्टे घनगोलकमस्त्रियाम् ॥ ५४२ ॥
;p{0193}
दुर्वर्णं पुंसि वा रूप्यं रूपं रौप्यं यवीयसम् ।
तारं लोहं वसुश्रेष्ठं रजतं रुचिरं पुनः ॥ ५४३ ॥
कलधौतं रूपसाध्ये श्वेतस्येन्दोर्हिमस्य च ।
कुमुदस्य च हंसस्य पर्यायि ब्रह्मवर्द्धनम् ॥ ५४४ ॥
सूर्यपर्यायिगात्रार्थं ताम्रं शुल्बमुदुम्बरम् ।
मर्कटम्लेच्छवक्त्रार्थं वरिष्ठं च कनीयसम् ॥ ५४५ ॥
उदुम्बरं च तद्वत्स्यादौदुम्बरमुदुम्बरम् ।
नेपालिकं त्र्यम्बकं स्याद्रक्तपर्यायिवर्णकम् ॥ ५४६ ॥
वङ्गं स्यादस्त्रियां रङ्गं पूतिगन्धं हिमस्रवम् ।
त्रपु क्लीबे पुंसि वा स्यात्त्रपुषं चीनचिप्पटे ॥ ५४७ ॥
नागार्थकं स्यादात्यूषं कुरूप्यं मुखभूषणम् ।
मधुरश्वेतरूप्यार्थं मृद्वङ्गं गुरुपत्रकम् ॥ ५४८ ॥
मालीनकं सिंहलकं कास्तीरं घनजीवने ।
अस्त्रियां त्रापुसं चाथ शीसकोऽस्त्री दृगौषधम् ॥ ५४९ ॥
गजं गण्डूपदभवं नागं वम्रे च न स्त्रियाम् ।
योगीष्टं यवनेष्टं स्यात् कुवङ्गं परिपिष्टकम् ॥ ५५० ॥
वप्रं नीरः सुवर्णारिः सीरपत्रकमित्यपि ।
मृदुकृष्णायसं पक्ष्यं बन्धकं तारशुद्धिकृत् ॥ ५५१ ॥
;p{0194}
शिरावृत्तं च वङ्गारि वप्रं चापि महाबलम् ।
कांस्यं सौराष्ट्रकं घोषं कंसीयं ब्रह्मवर्द्धनम् ॥ ५५२ ॥
वह्निदीप्त्यर्थलोहार्थं घोरपुष्पं पवित्रकम् ।
रवणं लोहजं वङ्गं शुल्बजं च प्रकाशकम् ॥ ५५३ ॥
घण्टाशब्दं विद्युदर्थात्प्रियाहूमसुराह्वयम् ।
कंसोऽस्त्रियां च ताम्रार्द्धमारमस्त्री तु पित्तलम् ॥ ५५४ ॥
पीतलोहितपर्यायि क्षुद्रस्वर्णार्थसिंहले ।
रीतिः स्त्रियां रिरी रीरी न स्त्रियामारकूटकम् ॥ ५५५ ॥
अथान्या राजरीतिस्तु ब्राह्मी राज्ञी महेश्वरी ।
काका तुण्डी च कपिला पिङ्गला लोहसंकरम् ॥ ५५६ ॥
वर्त्तलोहं नीललोहं वर्त्तकं नालिका स्त्रियाम् ।
कान्तायसमयस्कान्तं कान्तं कृष्णोत्तरं च तत् ॥ ५५७ ॥
महालोहं तच्चतुर्द्धा भ्रामकं चुम्बकं पुनः ।
मुण्डं कृष्णायसं चेति लोहसारं तथाश्मजम् ॥ ५५८ ॥
अश्मलोहोऽस्त्रियां सारं न स्त्रियां कृमिलोहकम् ।
तीक्ष्णं शस्त्रायसं कालपिण्डं पिण्डायसं शठम् ॥ ५५९ ॥
आयसं निशितं तीव्रं लोहं खरं? च मुण्डनम् ।
अयश्चीनोद्भवं धीनं धीवरं कृष्णमामिषम् ॥ ५६० ॥
;p{0195}
आयः कालायसे चास्य विकारे तु कुशी स्त्रियाम् ।
सिंहाणधूर्तमण्डूरसारणान्यस्य किट्टके ॥ ५६१ ॥
मनःशिला तु कुनटी मनोज्ञा नागजिह्विका ।
नेपाली रसभेत्ता च मनोगुप्ता च रोचनी ॥ ५६२ ॥
करवीरापि कल्याणी शिलारोगः शिलाऽपि सा ।
सिन्दूरोऽस्त्री रागरेणुर्द्वयोर्वीररजश्च षण् ॥ ५६३ ॥
नागार्थाद्गर्मपर्यायि रक्तार्थं मङ्गलार्थकम् ।
गणेशार्थाद्भूषणार्थं संध्यापर्यायि रागि च ॥ ५६४ ॥
सौभाग्यमपि शृङ्गारमथ हिङ्गुलमस्त्रियाम् ।
सुरङ्गं कर्बुरं रक्तं हिङ्गुलं चूर्णपारदम् ॥ ५६५ ॥
रञ्जनं दरदं म्लेच्छं चित्राङ्गं चापि रञ्जकम् ।
बर्बरं सुगरं चाथ गैरिकं गिरिमृद्भवम् ॥ ५६६ ॥
गवेधुकं पुंसि रक्तधातुरन्यत्सुरक्तकम् ।
सुवर्णगैरिकस्वर्णबभ्रुभ्यो धातुरित्यपि ॥ ५६७ ॥
सन्ध्याह्वमथ सौराष्ट्री सुजाता सुरमृत्तिका ।
स्तुत्याकाक्षी तु मृद्वी स्यान्मृत्सा संघोपि मृत्तलम् ॥ ५६८ ॥
विडालोऽस्त्री चित्रगन्धो हरितालोऽपि तालकः ।
चित्राङ्गं पिञ्जरं क्लीबे गौरं च नटमण्डनम् ॥ ५६९ ॥
;p{0196}
पीतं काञ्चनकं गौरीललितं कनकद्रवः ।
शिलार्थाज्जन्तुपर्यायमश्मोत्थं गिरिसम्भवम् ॥ ५७० ॥
गन्धको गन्धपाषाणो गन्धमादनमस्त्रियाम् ।
पूतिगन्धोऽदिव्यगधः सुगन्धः क्रूरगन्धकः ॥ ५७१ ॥
वटसौगन्धिकः कुष्ठकीटयोररिरित्यपि ।
गन्धाद्रसोऽयं श्वेतादिवर्णभेदाच्चतुर्विधः ॥ ५७२ ॥
काशीसं धातुकाशीसं केशरं हंसलोमशम् ।
शोधनं पांशुकाशीसं शुभ्रमन्यन्मलीमसम् ॥ ५७३ ॥
वत्सकं वत्सकाशीसमथ माक्षीकपीतके ।
पीतमाक्षिकमापीतं माक्षीकं धातुमाक्षिकम् ॥ ५७४ ॥
ताप्यं हेमाह्वयं तारमाक्षिकं स्यादथाञ्जनम् ।
नादेयं यामुनं कृष्णं चक्षुष्यं वारिसम्भवम् ॥ ५७५ ॥
कापोतं दृक्प्रदं स्रोतोञ्जनं नीलाञ्जनं पुनः ।
सौवीरमथ चक्षुष्या दृक्प्रसादा मलापहा ॥ ५७६ ॥
कुलाल्यपि कुलत्थाथ कौसुम्भं कुसुमाञ्जनम् ।
रीतिकं रीतिकुसुमं पौष्करं पुष्पतोञ्जनम् ॥ ५७७ ॥
पुष्पकेतुः पुमांश्चाथ रसोद्भूतं रसाञ्जनम् ।
वीर्याञ्जनं तार्क्ष्यशैलं रसगर्भं रसायनम् ॥ ५७८ ॥
;p{0197}
कृतकं बालभैषज्यं दार्वीक्वाथ समुद्भवम् ।
रसनाभामिसारौ द्वावस्त्रियां रसराट् पुमान् ॥ ५७९ ॥
रीत्यां तु धम्यमानायां यत् किट्टं तद्रसाञ्जनम् ।
तदभावेऽपि कर्त्तव्यं दार्वीक्वाथसमुद्भवम् ॥ ५८० ॥
वल्मीकसारं सौवीरसारं स्रोतोञ्जनं पुनः ।
कपोतसारं जलजमथ कम्पिल्लकः पुमान् ॥ ५८१ ॥
लोहिताङ्गो रेचनः स्याद्रञ्जनो रक्तचूर्णकः ।
तुत्थं नीलाञ्जनं नीलं साम्लगर्तामृतोद्भवम् ॥ ५८२ ॥
मयूरतुत्थं नीलाश्म मथान्यद्रयकं पुनः ।
खर्परी खर्परीतुत्थं चक्षुष्यं रसकं पुनः ॥ ५८३ ॥
अमृतोत्थं च सूतस्तु पारदः पारतो रसः ।
रसराजो महातेजा रससिंहो महारसः ॥ ५८४ ॥
सूतो रसोत्तमो जैत्रश्चपलो रुद्रजः प्रभुः ।
शिवाह्वः शिवबीजाह्वो लोकेशो दुर्द्धरोऽमृतः ॥ ५८५ ॥
देवः स्कन्दाङ्गजः स्कन्दो देहतो मृत्युनाशनः ।
रसधातुर्हरतेजो यशोदः खेचरः पुनः ॥ ५८६ ॥
व्योमार्थाह्वं तु गौरीजमभ्रकं बहुपत्रकम् ।
शृङ्गं स्यादथ वर्णैश्च शुक्लाद्यैस्तच्चतुर्विधम् ॥ ५८७ ॥
;p{0198}
स्फटी तु स्फटिकी श्वेता रङ्गाङ्गा रङ्गदा पुनः ।
अपि रङ्गदृढा चाथ खटिनी खटिका खटी ॥ ५८८ ॥
सितधातुर्धवलमृदथ क्षीरी तु दीप्तिकः ।
वज्रभोपि च गोमेदसंनिभः सौध इत्यपि ॥ ५८९ ॥
स्याद्दुग्धी दुग्धपाषाणोप्यथ कर्पूरनामतः ।
मण्यन्तः स च कर्पूरमणिः स्यादेवमेव तु ॥ ५९० ॥
आखुनाम पुरः कार्यमतः पाषाण इत्यपि ।
स च स्यादाखुपाषाणो लोहसंकरकारकः ॥ ५९१ ॥
कङ्कुष्ठं विमलं स्वच्छं तारहेमाभमित्यथ ।
माणिक्यं शोणरत्नं च तरुणीरत्नमित्यपि ॥ ५९२ ॥
शृङ्गारि रक्तमाणिक्यं रागहृद्रत्नमित्यपि ।
तत्र रक्ते पद्मरागोऽरुणे सौगन्धिकोऽस्त्रियाम् ॥ ५९३ ॥
कुरुविन्दस्तु पीते स्यादतिरक्तेथ नीलके ।
गन्धिनीलं चाथमुक्ता स्त्रियां सौम्यापि मुक्तिका ॥ ५९४ ॥
तारोऽस्त्रियां शुक्तिमणिः स्यात् पुंसि च रसोपलः ।
क्लीबे मुक्ताफलं स्वच्छं बिन्दुरत्नं च मौक्तिकम् ॥ ५९५ ॥
शौक्तिकेयं शीतलं स्यादम्भः सारं च नीरजम् ।
अपि स्याच्चन्द्ररत्नं च लक्षहैमवतं शुभम् ॥ ५९६ ॥
;p{0199}
शशिप्रियं बिन्दुफलं नक्षत्रं शौक्तिकं च तत् ।
शंखवंशाब्दशुक्तीनामुदरेभ्यश्च योनयः ॥ ५९७ ॥
शिरोम्भःकरिकोलाहिमकरेभ्यो भवन्त्युत ।
भौमरत्नं प्रवालोऽस्त्री विद्रुमो नाब्धिवल्लभः ॥ ५९८ ॥
रक्ताङ्कुरोङ्गारमणिः शोणाङ्गश्च लतामणिः ।
रौहिणेयो मरकतश्चाश्मगर्भो हरिन्मणिः ॥ ५९९ ॥
गारुत्मतो गरारातिर्गरुडोद्गीर्ण इत्यपि ।
पुष्परागः पीतरत्नं पीताश्मा पीत इत्यपि ॥ ६०० ॥
बुधरत्नं बालवायो रत्नमुख्यस्तु हीरकः ।
अस्त्रियां वज्रपर्यायनामाभेद्यो शिरोऽपि च ॥ ६०१ ॥
सूचीमुखश्च षट्कोणो दृढरत्नं वरारकः ।
श्वेतादिवर्णैर्विप्राद्या वर्णाः स्युः क्रमशोस्य तु ॥ ६०२ ॥
पुमान्नीलं सौरिरत्नं नीलाश्मा नीलरत्नकः ।
स्वर्भानवस्तु गोमेदः सचोत्तममणिः पुनः ॥ ६०३ ॥
वैदूर्यं केतुरत्नं स्यात् प्रावृषं वालवायजम् ।
माणिक्यमभ्रलोहं च पिचं चापि विदूरजम् ॥ ६०४ ॥
अभ्रलोहश्चाङ्कुरेऽथ गोमेदो वालवायजः ।
बृहस्पतिमणिश्चाथ स्फटिकस्तु सितोपलः ॥ ६०५ ॥
;p{0200}
अपि स्यान्निर्मलमणिः स्वच्छोथ तपनोपलः ।
सूर्यकान्तस्तापनः स्यादपि दीप्तोपलश्च सः ॥ ६०६ ॥
अग्निगर्भोऽथ वैक्रान्तो विक्रान्तो नीचवज्रकः ।
गोनासो गोनसः क्षुद्रवज्रोऽथो संस्रवोपलः ॥ ६०७ ॥
इन्दुकान्तः सिताश्मा स्यादथावर्त्तमणिः पुनः ।
राजावर्त्तस्तथावर्त्तः पेरोजो हरिताश्मके ॥ ६०८ ॥
पद्मरागः शौक्तिकेयं विद्रुमो गरुडोद्भवः ।
पुष्परागो वज्रमभि नीलो गोमेदको वृषः ॥ ६०९ ॥
विदूरजोऽपि रव्यादि ग्रहाणां मणयः क्रमात् ।
अथ लोहितको वज्रस्तथा नीलमहोपलः ॥ ६१० ॥
मुक्ता मरकताद्यानि महारत्नानि सर्वतः ।
विदूरजः प्रबालोऽपि गोमेदः पुष्परागकः ॥ ६११ ॥
इत्यादीन्युपरत्नानि प्रवदन्ति मनीषिणः ।
मधूली स्त्री मधु क्लीबे पवित्रं पितृदैवतम् ॥ ६१२ ॥
पुष्पपर्यायासवार्थस्तद्भेदाः स्युः क्रमादमी ।
माक्षीकं माक्षिकं तत्स्यात्तैलाभमथ भ्रामरम् ॥ ६१३ ॥
विहितं भ्रमरैः स्वल्पैः श्वेतं स्यात्क्षौद्रकं तु तत् ।
वर्णेन कपिलं चाथ पीताभिः परिनिर्मितम् ॥ ६१४ ॥
;p{0201}
पैतिकं घृतवर्णं तदपरं पुत्तिकाकृतम् ।
पौत्तिकं स्यात् सारघं तु छात्रं तदपि पिङ्गलम् ॥ ६१५ ॥
यदार्घ्यमपि पिङ्गं स्यादावन्त्यमपरे जगुः ।
क्षवकं चाथ मधुकवृक्षपुष्परसैश्चितम् ॥ ६१६ ॥
जरत्कार्वाश्रमभवं जगुरन्ये मधूत्तमम् ।
कुद्दालं स्वर्णसदृशं प्रायो वल्मीकमध्यगम् ॥ ६१७ ॥
तच्च भूकृत्तिकन्दालं पत्रोपरिभवं तु यत् ।
जलप्रसरणं तैलं चिक्कणं वह्निवल्लभम् ॥ ६१८ ॥
दीपाहारः पुमान् स्नेहश्चाथ तद्योनयः क्रमात् ।
तिलसर्षपकौसुम्भ क्षुमा खस्खस तूवरी ॥ ६१९ ॥
राजिकैरण्डनिर्गुण्डी करजेङ्गुदचित्रिका ।
निम्बाक्षशिग्रुकोशाम्राभयाङ्कुल्लमधूलिकाः ॥ ६२० ॥
राजादनं नारिकेलः कर्पूरं त्रपुसं तथा ।
ईर्वारुरपि कर्कारुः कूष्माण्डालाबु चेत्यपि ॥ ६२१ ॥
ज्योतिष्मती तिलादीनां स्वस्वपर्यायजं क्रमात् ।
तिलजं सर्षपोद्भूतं तैलं च सार्षपं क्रमात् ॥ ६२२ ॥
उन्नेयमेवं धीमद्भिर्मधूच्छिष्टं तु मादनम् ।
मधुजं विघसं सिक्थं द्रवकं मक्षिकाश्रयः ॥ ६२३ ॥
;p{0202}
मधुशेषं पीतरागं मधूत्थं मक्षिकामलः ।
अपि स्निग्धं मधुलको मधुशेषोऽपि न स्त्रियाम् ॥ ६२४ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ।
षष्ठः प्रकाण्डो वैश्याख्यः सम्यक् सिद्धिमुपागतः ॥ ६२५ ॥
;c{इति वैश्यप्रकाण्डः ।}
;v{शूद्रादिप्रकाण्डः}
शून्यस्कन्धातकौ शूद्रे यज्रो दासो महत्तरः ।
ग्रामकूटोऽवरवर्णो वृषलश्च जघन्यजः ॥ १ ॥
आचण्डालं तु संकीर्णा अनुलोमविलोमजाः ।
त्रिष्वङ्कपाशन्यायेन नखस्था अनुलोमजाः ॥ २ ॥
विलोमजास्तु तावन्त ऐक्येन नवयास्तु ते ।
ब्रह्माज्ञया कर्मकरा विहिता विश्वकर्मणा ॥ ३ ॥
एषां परस्परोत्पत्त्या बहुभिर्भूरियं वृता ।
अनूढायां ब्राह्मणस्य क्षत्रियोदरसम्भवः ॥ ४ ॥
पुत्रो मूर्द्धावसिक्ताख्योम्बष्ठो वैश्योदरोद्भवः ।
शूद्रोदर्यः पारशवः क्षत्रियस्य विशोदरात् ॥ ५ ॥
महिष्यः स्यात्तु शूद्रायामुग्रपुत्रस्ततः परम् ।
वैश्यात् शूद्रोदराज्जातः करणश्चानुलोमजाः ॥ ६ ॥
षडेते षड् विलोमोत्थाः क्षत्रियाद्ब्राह्मणीभवः ।
सूतो वैश्याद्ब्राह्मणीजः स्याद्वैदेहिक इत्यपि ॥ ७ ॥
;p{0203}
मागधः क्षत्रियायां स्याच्छूद्राद्वैश्यातनूभवः ।
आयोगवः क्षत्रियायां क्षत्ताथ ब्राह्मणीभवः ॥ ८ ॥
चण्डालोऽपि च चाण्डालोऽधमः सर्वाधमेषु सः ।
माहिष्यात्करणीजातो रथकार इतीह दिक् ॥ ९ ॥
अथ पारशवो भिल्लो निषादः पर्वताश्रयः ।
त्रिष्वितः पुष्करान्ताः स्युः शिल्पी कारुश्च कारुकः ॥ १० ॥
स्त्रियां प्रकृतिः श्रेणिस्तु द्वयोः स्थाने सजातिभिः ।
कुलकश्च कुलश्रेष्ठी कुलबीजः कुलोद्भवः ॥ ११ ॥
स च स्यात्कुलमित्रो ना मालाकारस्तु मालिकः ।
आरामिकः पुष्पलावः कुम्भकारश्च मृत्करः ॥ १२ ॥
दण्डभृच्चक्रजीवोऽपि कुलालोप्यथ लेपकः ।
पुलगण्डः सुधाजीवी तन्तुवायः कुविन्दकः ॥ १३ ॥
कुपिन्दो वायोथ पुनस्तुन्नवायस्तु सौचिकः ।
रङ्गाजीवः कृणुश्चित्रकारश्चित्रकरोऽपि च ॥ १४ ॥
शस्त्रमार्जः शस्त्रमार्गः शाणजीवोऽसिधावकः ।
भ्रमासक्तोऽथ पादूकृच्चर्मकारश्च चर्मरुः ॥ १५ ॥
कुरटो लोहकारस्तु व्योकारोप्यथ मुष्टिकः ।
स्वर्णपर्यायतः कारस्तालो गोजिक इत्यपि ॥ १६ ॥
;p{0204}
नाडिंधमः कलादः स्याच्छौल्बिकस्ताम्रकुट्टकः ।
कायस्थः कूटकृत्पञ्जीकरः करण इत्यपि ॥ १७ ॥
स्याच्छांखिकः काम्बविकस्तेली धूसरचाक्रिकौ ।
तिलादिपर्यायतुदः स्नेहकारक इत्यपि ॥ १८ ॥
मणिकारो नैकटिको रथकारस्तु वर्द्धकिः ।
काष्ठतट् स्थपतिस्त्वष्टा तक्षाथ ग्रामगृह्यके ॥ १९ ॥
ग्रामतक्षोऽथ स्वच्छन्दे कौटतक्षोऽथ नापितः ।
वात्सीपुत्रो दिवाकीर्त्तिर्मुण्डकोन्तावसाय्यपि ॥ २० ॥
तण्डिवाहो ग्रामणीर्वाश्चौरिको भाण्डिकः पुनः ।
नखकुट्टः क्षुरी मुण्डी चण्डिलः क्षुरमर्द्यथ ॥ २१ ॥
निर्णेजकः कर्मकीलो रजकः पवनिश्च सः ।
पवनो वस्त्रपावोऽथ शुण्डारः शुण्डिशौण्डिकौ ॥ २२ ॥
मण्डहारः कल्पपालो मानपर्यायतो वणिक् ।
अजाजीवस्तु जाबालो देवाजीवस्तु देवलः ॥ २३ ॥
अधमद्विजपर्यायो मायिकः प्रतिहारकः ।
प्रतीहारः कामलोऽपि कर्मार प्रतिहारकः ॥ २४ ॥
कारावी जङ्गमकुटी सा स्याद्भ्रमकुटीत्यपि ।
वारित्रा खर्परी मूर्द्धखोलं पत्रपिशाचिका ॥ २५ ॥
;p{0205}
मायाकारः शाम्बरी स्यान्मायी च शाम्बरीत्यपि ।
शैलालयस्तु शैलूषा जायाजीवाः कृशाश्विनः ॥ २६ ॥
भरताश्च नटाश्चापि चारणाश्च कुशीलवाः ।
मार्दङ्गिका मौरजिकाः पाणिघाः पाणिवादकाः ॥ २७ ॥
स्याद्वेणुध्मा वैणविको वीणावादी तु वैणिकः ।
जीवान्तकः शाकुनिको वागुरी जालिकः समौ ॥ २८ ॥
वैतंसिको हिंसकः स्यान्मांसिको मांसविक्रयी ।
भृतिभुग् भृतिकः कर्मकरो वैतनिकश्च सः ॥ २९ ॥
वार्त्तावहो वैवधिको भारवाहस्तु भारिकः ।
भारवाडथ नीचस्तु विवर्णः पामरेतरौ ॥ ३० ॥
प्राकृतोऽपसदो जाल्मो निहीनश्च पृथग्जनः ।
क्षुल्लकप्रैष्यदासेयदासदासेरचेटकाः ॥ ३१ ॥
नियोज्यकिङ्करप्रेष्यभुजिष्यपरिचारकाः ।
पराचितपरिस्कन्नपरजातपरैधिताः ॥ ३२ ॥
भृत्यः कडारो मन्दस्तु तुन्दोनुष्णोलसोपि च ।
आलस्यः स्यात्परिमृजः शीतो दक्षस्तु पेलवः ॥ ३३ ॥
सूत्थान उष्णश्चतुरः पेशलः पेसलः पटुः ।
चण्डालोऽपि च चाण्डालः श्वपाचः श्वपचः श्वपक् ॥ ३४ ॥
;p{0206}
अन्तेवासी दिवाकीर्तिर्मातङ्गोपि च पुल्कसः ।
जनंगमः पुल्कशोऽपि निषादश्च निषत्प्लवः ॥ ३५ ॥
पुलिका नाहला निष्ठ्याः शवरा वरुटा भटाः ।
माला भिल्लाः किराताश्च ते सर्वे भिन्नजातयः ॥ ३६ ॥
व्याधो मृगवधाजीवो मृगयुर्लुब्धकोऽपि सः ।
कौलेयकः सारमेयः शुनको रात्रिजागरः ॥ ३७ ॥
शालावृकः शुनिः श्वानः कुक्कुरो मृगदंशकः ।
व्रणोर्वुको स्थिभुक्कीषो रसनालिड्रतव्रणः ॥ ३८ ॥
वान्ताशी दीर्घसुरतः शयालुररतत्रपः ।
कुर्कुरः शुनकोऽपि स्याद्भषोपि च शुनिः शुनः ॥ ३९ ॥
मुहुःक्रोधी रसायायी शिवारिः सूचको रुरुः ।
वनन्तपः स्वजातिद्विड् दीर्घनादश्च मण्डलः ॥ ४० ॥
कृतज्ञः स्यात्पुरोगामी स्यादिन्द्रमहकामुकः ।
कपिलो भषको यक्षो ग्रामार्थेभ्यो मृगार्थकः ॥ ४१ ॥
श्वा श्वानो मङ्गलो वक्रपुच्छो भलुह इत्यपि ।
विश्वकद्रुस्तु मृगयापर्यायकुशलार्थकः ॥ ४२ ॥
तत्र रोगिण्यलर्कः स्याद्विविधा देशदेशजाः ।
शुन्यं शुनीरं द्वे तुल्ये स्त्रियां शुन्या समूहके ॥ ४३ ॥
;p{0207}
एषां माता तु सरमा तज्जातिः स्त्री शुनिः शुनी ।
भषी श्वानी कुक्कुरी च कुर्क्कुरी भषणीत्यपि ॥ ४४ ॥
श्वसंकोचे तु शौनः स्याच्छौवनोऽन्यत्र कथ्यते ।
स्याच्छुनः सविधं यत्तत्स्थलं ह्युपशुनं पुनः ॥ ४५ ॥
आच्छोटनं न ना क्लीबे मृगव्यं मृगया स्त्रियाम् ।
पापर्द्धिः पुंसि चाखेटो लुब्धैर्यो दक्षिणे हतः ॥ ४६ ॥
दक्षिणेर्मा दक्षिणारुर्लुब्धपर्याययोगवान् ।
चोरः पटच्चरो दक्षश्चौरः पाटच्चरः परः ॥ ४७ ॥
मोषकस्तस्करः स्तेन ऐकागारिककुम्भिलौ ।
पुंसि क्लीबे स्तेनमपि खनिकाखनिकौ समौ ॥ ४८ ॥
रात्रिंचरो रात्रिचरप्रतिरोधिमलिम्लुचाः ।
शङ्किताक्षर आस्कन्दी वन्दीकारस्तु माचलः ॥ ४९ ॥
कुजम्भिलः सुरङ्गार्हे चिल्लभो हठमोषके ।
काव्यचोरे चन्द्ररेणुः स्त्रीचोरे रतहिण्डकः ॥ ५० ॥
सन्धिः सुरङ्गा खानिः स्त्री सन्धिवेलाथ तद्भिदः ।
श्रीवत्सगोमुखाद्याः स्युः क्लीबे स्तैन्यं तु चौरिका ॥ ५१ ॥
चुरा चौरी च चौर्यं षण् स्तेयं लोप्त्रं तु तद्धनम् ।
कर्णीसुतो मूलदेवो मूलभद्रः कलाङ्कुरः ॥ ५२ ॥
;p{0208}
करण्टको धौर्त्यमार्गस्तेयशास्त्रप्रवर्तकः ।
भ्राता शशोस्य भृत्यस्तु विपुलश्चाचलस्तथा ॥ ५३ ॥
वीतंसो स्त्री पक्षिमृगबन्धोपकरणे पुमान् ।
उन्माथः कूटयन्त्रं स्याद्वागुरा च द्वयोः स्त्रियाम् ॥ ५४ ॥
मृगाणां बन्धनी रज्जुः शुल्वोऽस्त्री नाव राटकः ।
रज्जुः स्त्रियां त्रिषु वटी वरत्रा गुणदोरकौ ॥ ५५ ॥
स्त्रियां तन्त्री घटीयन्त्रं स्यादुद्घाटनमित्यपि ।
कूपाज्जलोद्वाहनं स्यादरघट्टः पुमानयम् ॥ ५६ ॥
करणी लेपनी वेमा वायदण्डश्च पुंस्युभौ ।
सूत्राणि तन्तवः पुंसि वाणिर्व्यूतिरुभे स्त्रियौ ॥ ५७ ॥
वानी च वानं क्लीबे स्यात्तूलिस्तूली तुरिस्तुरी ।
स्त्रियः स्युस्तन्त्रकाष्ठेऽपि स्त्रियां सूची तु सेवनी ॥ ५८ ॥
वायदण्डे पुंसि वेमो न वा वेमाथ तत्र तु ।
तन्त्रवायशलाकायां प्रवाणं च प्रवाण्यपि ॥ ५९ ॥
सेवनं सीवनं स्यूतिस्त्रिषु स्यूतप्रसेवकौ ।
त्रसरः सूत्रवेष्टे स्याच्चूची सूत्रं तु पिप्पलम् ॥ ६० ॥
पाञ्चालिका पुत्रिका या वस्त्रदन्तादिनिर्मिता ।
सालभञ्जी लेप्यमयी या सैवाञ्जलिकारिका ॥ ६१ ॥
;p{0209}
स्त्रियः पादूस्तु पन्नध्री मोची प्राणहिता पुनः ।
उपानत्पादुका पादात्सैवं वीथी रथी हिता ॥ ६२ ॥
विरजा रक्षिणी तद्वदायता पादुरित्यपि ।
स्त्रियां क्लीबे पादपीठपर्यायमथ तद्भिदः ॥ ६३ ॥
चर्मवल्कलवस्त्रत्वक्तृणकाष्ठादिनिर्मिताः ।
नध्री वध्री वरत्री स्यादुपनीनो पदायता ॥ ६४ ॥
नद्ध्री वद्ध्री वरत्राथ प्रतिष्कषप्रतिष्कशौ ।
कशाश्वादेस्ताडनी स्यादथारा चर्मवेधिका ॥ ६५ ॥
स्यात्संदंशः कङ्कमुखं यन्त्रं कुन्दं भ्रमुः पुमान् ।
तैजसावर्त्तनी मूषा मूषिका मूष इत्यपि ॥ ६६ ॥
स्त्रियामावर्त्तनी चाथ भस्त्राका भस्त्रिका पुनः ।
प्रसेविका सेविका च चर्मणो वारिपूरणी ॥ ६७ ॥
आस्फोटनी वेधनिका कृपाणी कर्त्तरी समे ।
दक्षिणोत्तरधारस्तु काष्ठपर्यायतक्षकः ॥ ६८ ॥
वंशोथ वेधनी तु स्याच्छेदन्यथ शरारिका ।
रन्ध्रकारिण्यथ पुनरारिका करपत्रिका ॥ ६९ ॥
स्यादीषीका तूलिकापि शाणस्तु निकषः कषः ।
पिञ्जनं स्याद्विहननं धूननं तूलशोधनम् ॥ ७० ॥
;p{0210}
तूलस्फोटनधन्वर्थं पिञ्जनी तूलशोधिनी ।
पिचुः पुंस्यस्त्रियां तूलं वादरं तन्तुकारणम् ॥ ७१ ॥
कपाललासिका तूललासिका पितिकापि च ।
तर्कुः स्त्रियां पुनः क्लीबं तद्वत् कर्त्तनसाधनम् ॥ ७२ ॥
वर्त्तनी तूलपीठी च तर्कुशाणस्तु जामिकः ।
त्रिषु द्वारायणं सूत्रपर्णं यत्तेन वेष्ट्यते ॥ ७३ ॥
निर्वेष्टनं नाडिनीरमेकाष्ठी तूलशर्करा ।
नाराच्येषणिकाथ स्यात् संपुटस्तु समुद्गकः ॥ ७४ ॥
त्रिषु पेटा पेटिका स्त्री पेटिकः पेटकोऽस्त्रियाम् ।
स्यान्मञ्जूषा मञ्जुषिका पेडा पेडिरुभे समे ॥ ७५ ॥
मञ्जूषापि स्त्रियां चाथ द्वयोर्विवधवीवधौ ।
पर्याहारो भरो भारोप्यथापि स्याद्विहङ्गमा ॥ ७६ ॥
विहङ्गिका भारयष्टिस्तदालम्बिनि जालके ।
शिक्यं क्लीबे पुंसि काचष्टङ्कोऽस्त्री ग्रावदारणः ॥ ७७ ॥
वासी तु तक्षणी पत्रदारकः क्रकचोस्त्रियाम् ।
करपत्रं पुनः क्लीबे शिल्पं कर्मकलादिकम् ॥ ७८ ॥
स्यादयः प्रतिमा सूर्मी शूर्मी स्वर्णविनिर्मिता ।
हरिताथ प्रतिच्छाया प्रतिमा प्रतियातना ॥ ७९ ॥
;p{0211}
उपमार्चा प्रतिनिधिः पुंसि प्रतिकृतिः स्त्रियाम् ।
प्रतिबिम्बं प्रतिमानमुपमानं नपुंसकम् ॥ ८० ॥
वाच्यलिङ्गाः समस्तुल्यः सदृक्षः सदृशः सदृक् ।
साधारणः समानश्च ते तूत्तरपदे स्थिताः ॥ ८१ ॥
निभसंकाशनीकाशप्रतीकाशोपमादयः ।
कर्मण्या तु विधा भृत्या भृतिः स्त्री कर्मवेतनम् ॥ ८२ ॥
भरण्यं भरणं मूल्यं निर्वेशः पण इत्यपि ।
स्त्रियां कुटी तु तरला परिस्रुन्मादिनीवती ॥ ८३ ॥
गन्धोत्तमेरा मदिरा मदिष्ठा वारुणी हला ।
प्रसन्ना मदना हाला काचमाची परिस्रुता ॥ ८४ ॥
वाल्कली कपिशा वीरा काहला कालवाब्धिजा ।
शुण्डा दैत्या देवसृष्टा माधवी मद्यमस्त्रियाम् ॥ ८५ ॥
कत्तोयं हारहूरं च कापिशायनमित्यपि ।
चषको रसकः सीधुरस्त्रियां कापिशं च षण् ॥ ८६ ॥
हालाहलोऽस्त्रियां चापि माधवी माधवोपि च ।
मदो मध्वासवस्तुल्यौ मधु माध्वीक इत्ययम् ॥ ८७ ॥
कपिनाशनमाध्वीके स्यादिरा गन्धमादनी ।
आसवोलिः पुमान् क्लीबे कल्पमासुतिकृन्मधु ॥ ८८ ॥
;p{0212}
अरिष्टं कश्यं तत्रैव शालिपिष्टकृता सुरा ।
मैरेयमस्त्रियां क्लीबे माध्वं माधूकमस्त्रियाम् ॥ ८९ ॥
मधूकपुष्परसजा माध्वी साथ गुडोद्भवा ।
गौडी न ना शर्करोत्थं शार्करं स्यात्तदैक्षवम् ॥ ९० ॥
मृद्वीभवं स्यान्मार्द्वीकं तत्फालमक्षवल्कजम् ।
आक्षं सर्वे सीधवः स्युः शीतोष्णादिविभेदतः ॥ ९१ ॥
पक्वापक्वविभेदेन चतुर्द्धा तद्भिदा अथ ।
कादम्बरी नारिकेलतालखर्जूरसम्भवा ॥ ९२ ॥
एवं बहुविधं मद्यं देशदेशसमुद्भवम् ।
कैलातादि समुन्नेयमथ भक्षणचक्षणे ॥ ९३ ॥
उपदंशोवदंशः स्यान्मद्यपायनमित्यपि ।
शुण्डापानं मदस्थानं मधुवारा अनुक्रमाः ॥ ९४ ॥
जाङ्गलो जगलः पङ्के मद्यसन्धानमासुतिः ।
आसवो भिषवोऽपि स्यात् किण्वं तु मद्यबीजकम् ॥ ९५ ॥
नग्नहुर्नग्नहूः पुंसि सुरामण्डाग्रभागके ।
क्वापि कारोत्तरः कारोत्तमः स्यात्पुनरित्यपि ॥ ९६ ॥
स्त्रीप्रसन्ना षणापानं पानगोष्ठी स्त्रियामियम् ।
स्युर्गल्वर्कश्च रसकश्चषकश्चास्त्रियामिमे ॥ ९७ ॥
;p{0213}
पानार्थात्पात्रपर्यायमनुतर्षोनुतर्षणम् ।
वेश्यापतिः पल्लवका भुजङ्गश्च विटश्च सः ॥ ९८ ॥
उपप्लुतस्तु व्यसनी पञ्चभद्रोप्यवप्लुतः ।
धूर्तोक्षदेवी कितवो द्यूतकृत् कृष्णकोहलः ॥ ९९ ॥
तथैव द्यूतकारश्च दुरोदरदरोदरौ ।
अक्षधूर्तो देवसभ्यः सभिकः साभिकोऽपि च ॥ १०० ॥
लग्नकः प्रतिभूर्द्यूतकारकस्तृणमत्कुणः ।
द्यूतोस्त्रियामक्षवती दरोदरदुरोदरे ॥ १०१ ॥
द्यूतबीजं वटी वा ना हिरण्यं च वराटकः ।
द्वयोर्वराटो वटकः कपर्दः श्वेतकोऽपि च ॥ १०२ ॥
श्वेता कपर्दिका श्वेती चूर्णिः षण् कितवं पणः ।
परिणायस्तु सारीणां समन्तान्नयने स्त्रियाम् ॥ १०३ ॥
शारिर्द्वयोः स्त्रियां शारी शारोना पाशकः पुनः ।
अक्षविन्दुत्रिकद्वन्द्वे दुन्दुभी दुन्दुभिः स्त्रियौ ॥ १०४ ॥
अपि स्यात्फलकः पुंसि ततः क्लीबे तु पुंसि वा ।
अष्टापदं सारिफलं पणद्यूतं समाह्वयः ॥ १०५ ॥
कृतं द्वापरमित्याद्यास्तद्भेदाः स्युरनेककाः ।
स्याच्चञ्चुरी तिन्तिडी च पञ्चमीसारि शृङ्खला ॥ १०६ ॥
;p{0214}
अष्टनागं नयवटी नयः स्याज्जतुपुत्रकः ।
अग्लहं चतुरङ्गं स्यान्नयपर्यायतो बलम् ॥ १०७ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ।
प्रकाण्डः सप्तमः शूद्रसंज्ञः सिद्धिमुपागतः ॥ १०८ ॥
;c{इति शूद्रादिप्रकाण्डः ।}
;v{विशेष्यनिघ्नकाण्डः}
स्त्रादाराद्यं यद्विशेष्यं यादृशैः प्रस्तुतं पदैः ।
गुणद्रव्यक्रियाशब्दा विज्ञेयास्तस्य भेदकाः ॥ १ ॥
क्षेमंकरोरिष्टतातिः शिवतातिः शिवंकरः ।
पुण्यवान् सुकृती धन्यो महेच्छस्तु महाशयः ॥ २ ॥
उदात्त उद्भटोदीर्णमहात्मानो महायशाः ।
महामनाः कृतार्थस्तु महोत्साहो महोद्यमः ॥ ३ ॥
तदर्थकारश्चापि स्यात्कृतकृत्योऽथ शिक्षितः ।
निष्णातश्चतुरो विज्ञः प्रवीणो निपुणः पटुः ॥ ४ ॥
छेकश्छइल्लश्छेकालो विदग्धश्छेकलोऽपि च ।
तद्वत्स्यात्कृतकर्मापि छेको दक्षो लघुक्रियः ॥ ५ ॥
विद्रपी तु सहृदयो हृदयालुः कृतीत्यपि ।
तथा सहृदयोपि स्यादथ वैज्ञानिकः पुनः ॥ ६ ॥
;p{0215}
सैवोक्तः कर्महस्तोपि कुशलश्च कृताननः ।
पूज्यः प्रतीक्ष्यः सांशयिकः संशयापन्नमानसः ॥ ७ ॥
दक्षिणीयो दक्षिणार्हस्तत्र दक्षिण्य इत्यपि ।
स्युर्वदान्यस्थूललक्षदानशौण्डा बहुप्रदे ॥ ८ ॥
वदान्यो दानशीलः स्यादुदारश्चानुदारवत् ।
त्यागी च स्थूललक्षोपि वरदस्तु समर्द्धकः ॥ ९ ॥
संयद्वरोप्यभयदे पिङ्गलस्तु बहुश्रुतः ।
व्रतानुष्ठानसमये कान्तया कामितोपि सन् ॥ १० ॥
तदानुकूल्यं न चरेदसिधाराव्रती च सः ।
सदा लक्षणसम्पन्नः पुमान् भालाङ्क उच्यते ॥ ११ ॥
मनस्वी बहुविघ्नेपि कार्ये सुस्थिरमानसः ।
जैवातृकः स्यादायुष्मानन्तर्वाणिस्तु शास्त्रवित् ॥ १२ ॥
व्युत्पन्नः प्रहतः क्षुण्णः कारणी तु परीक्षकः ।
तारतम्यविचारज्ञः श्लिकुतः संशयावहः ॥ १३ ॥
हर्षमाणो विकुर्वाणः प्रमना हृष्टमानसः ।
दुर्मना विमना अन्तर्मनाः स्यादुत्क उन्मनाः ॥ १४ ॥
उत्सुकोत्कण्ठितौ चाथ सरलोदारदक्षिणाः ।
अपि स्यात्सुकलोर्थस्य दानभोगसमन्विते ॥ १५ ॥
;p{0216}
दोषैकदृक् पुरोभागी साधुसभ्यार्यसज्जनाः ।
तत्परे प्रसितासक्ता विष्टार्थोद्युक्त उत्सुकः ॥ १६ ॥
प्रतीते प्रथितख्यातवित्तविज्ञातविश्रुताः ।
गुणैः प्रतीते तु कृतलक्षणाहतलक्षणौ ॥ १७ ॥
आढ्योस्तिमान् धनी स्वामीभ्येश्वरौ पतिरीशिता ।
भर्त्तेशेनेन्द्रनाथार्या नायकस्त्वधिभूः प्रभुः ॥ १८ ॥
नेताधिपः परिवृढोऽधिकर्द्धिस्तु समृद्धकः ।
डिङ्गरः किङ्करो भृत्यो दासः प्रेष्यः पराचितः ॥ १९ ॥
परिकर्मी परिस्कन्दनियोज्यपरिचारकाः ।
भुजिष्योऽभ्यागारिकस्तु कुटुम्बव्यापृतः स यः ॥ २० ॥
पुंस्युपाधिः सुन्दराङ्गः सिंहसंहननो हि सः ।
निर्वार्यः कार्यकर्ता यः सम्पन्नः सत्त्वसम्पदा ॥ २१ ॥
सत्कृत्यालङ्कृतां कन्यां यो ददाति स कूकुदः ।
वीक्षापन्नो विलक्षेथाधृष्टे शालीनशारदौ ॥ २२ ॥
लक्ष्मीवांल्लक्ष्मणः श्रीमांल्लक्ष्मणो लक्षणोपि च ।
अथ स्निग्धो वत्सलोऽथ दयालुरपि सूरतः ॥ २३ ॥
स्यात् कृपालुः कारुणिकः स्वतन्त्रस्तु निरङ्कुशः ।
अपावृतो यथाकामी स्वच्छन्दो निरवग्रहः ॥ २४ ॥
;p{0217}
स्वैर्यधीनस्तु परवान्नाथवान्निघ्नगृह्यकौ ।
अस्वच्छन्दः पराधीनः परतन्त्रो वशोऽपि च ॥ २५ ॥
आयत्तश्चाथ खलपूः स स्याद्बहुकरोऽपि च ।
चिरक्रियो दीर्घसूत्रो जाल्मोऽसमीक्ष्यकारिणि ॥ २६ ॥
सेवाहीनः श्लिकुतमस्थूत्कृतः कुष्ठपीडितः ।
कुसृत्या विभवान्वेषी पार्श्वकः सन्धिजीवकः ॥ २७ ॥
तीक्ष्णोपायेन यो जीवेत्स आयःशूलिकः पुनः ।
क्रियासु मन्दः कुण्ठः स्यात् क्रियावान् कर्मसूद्यतः ॥ २८ ॥
कर्मक्षमोलङ्कर्मीणः कर्मशूरस्तु कर्मठः ।
सकार्मः कर्मशीलो यः कर्मकारस्तु तत्क्रियः ॥ २९ ॥
कर्मण्यभुक् कर्मकरः कर्मकारस्तु निर्भृतिः ।
भृतिको भृतिभुक्कर्मकरो वैतनिकोऽपि सः ॥ ३० ॥
अपस्नातो मृतस्नान आमिषाशी तु शौष्कलः ।
शौष्कलः शष्कुलः शास्ता देशकोऽथ बुभुक्षितः ॥ ३१ ॥
अप्सातः क्षुधितश्चाथ जिघत्सुरशनायितः ।
परान्नः परपिण्डाद आशितो घस्मरोद्मरः ॥ ३२ ॥
भक्षकः स्यादथ पुनर्विजिगीषाविवर्जिते ।
आद्यूनः स्यादौदरिकोऽप्यथ स्वोदरपूरके ॥ ३३ ॥
;p{0218}
कुक्षिंभरिः स्यादुदरंभरिरात्मंभरिः पुनः ।
सर्वान्नीनस्तु सर्वान्नभोजिपर्याय इत्यपि ॥ ३४ ॥
तथोदरपिशाचः स्यात्तर्षितश्च पिपासितः ।
पिपासुस्तर्षितस्तृष्णक् पिपासस्तृषितोऽपि च ॥ ३५ ॥
लालसो लोलुपो लिप्सुर्लम्पटश्चाभिलाषुकः ।
लुब्धो गृध्नुर्गर्द्धनः स्यात्मायी कुरकजालिकौ ॥ ३६ ॥
दण्डाजिनी व्यंसकोथाविनीतः स्यात्समुद्धतः ।
उन्मदस्तून्मदिष्णुः स्यात्कामुके कमितानुकः ॥ ३७ ॥
कम्रः कामयिताभीकः कामनः कमनोभिकः ।
कामिः कामी च कमुको लुब्धे लोलुपलोलुभौ ॥ ३८ ॥
मत्ते शौण्डोत्कटक्षीबाः पञ्चभद्रः परिप्लुते ।
व्यसनी निर्लक्षणस्तु पाण्डुरपृष्ठ इत्यपि ॥ ३९ ॥
अथ श्लिकुतमो बालः पितृहीनो विनायकः ।
गेहेनर्दी गृहेशूरः पिण्डीशूरोऽथ दुष्टधीः ॥ ४० ॥
विवशोऽनिष्टबुद्धिः स्यादीर्ष्यालुः कुहनः पुनः ।
स्यादस्थिरे संकुसुको द्वेष्टात्वनुपदीत्यपि ॥ ४१ ॥
व्युत्पन्नः संस्कृतः क्षुण्णः प्रहतोऽथ स्थिरोऽपि च ।
नीलीरागो विश्रथः स्यात् स्थिरसौहृद इत्यपि ॥ ४२ ॥
;p{0219}
कुसुम्भरागोऽतोन्यः स्याद्धरिद्राराग इत्यपि ।
सुनिश्चितः संशितः स्यात्पुत्रान्नादः कुटीचकः ॥ ४३ ॥
विदग्धो नागसंचारजीवी च शरणार्थकः ।
अभ्यापन्नश्च तद्वत्स्याद्वीक्षापन्नो विलक्षितः ॥ ४४ ॥
आसीन उपविष्टः स्यादूर्ध्वस्थोर्ध्वदमौ समौ ।
उत्पश्य उन्मुखे गृह्यः पक्ष्ये न्युब्जस्त्वधोमुखे ॥ ४५ ॥
प्रेतवाहित आविष्टः शान्तो दान्तोऽथ दातरि ।
दाको दारुश्च मुदिरो वचने स्थित आश्रवः ॥ ४६ ॥
वश्यः प्रणेयो निभृतो विनीतः प्रश्रितः समाः ।
विधेयो विनयग्राही प्रगल्भः प्रतिभान्विते ॥ ४७ ॥
प्रौढोथ सूक्ष्मदर्शी तु कुशाग्रीयमतिश्च सः ।
प्रत्युत्पन्नमतिस्तत्कालधीर्मेधाविमेधिरौ ॥ ४८ ॥
धृष्टे धृष्णो वियातश्च धृष्णक् स्यादस्तिमान्धनी ।
स्यादधृष्टे तु शालीनः शारदोऽथातिकुत्सिते ॥ ४९ ॥
कट्वरश्चाथ षट्प्रज्ञः कामकेलिर्विदूषकः ।
पिङ्गः पाठविकः पट्टो व्यलीको धूर्त इत्यपि ॥ ५० ॥
पीठकेलिः पीठमर्दो भविलश्छिदुरो विटः ।
प्रघटाविच्छास्त्रगण्डः प्रपञ्चलविपश्चितौ ॥ ५१ ॥
;p{0220}
समावथो विप्रलब्धो वञ्चितो विकृतोऽपि च ।
ग्रामेयकस्तु ग्रामीणो ग्राम्यो ग्रामचरोप्यथ ॥ ५२ ॥
दुर्विगाह्यं दुःप्रधृष्यं विषमं स्थपुटं पुनः ।
अगम्यमनवस्थं स्यात्समे बहलपीवरे ॥ ५३ ॥
प्रेषितस्तु विसृष्टः स्यात्प्रहितः परिसृष्टकः ।
उल्वणस्तूत्करोद्गाढ उद्धतश्चाथ दैष्टिकः ॥ ५४ ॥
स्याद्दैवतत्परोऽजिह्मः प्रगुणः प्राञ्जलोप्यृजुः ।
सरलः प्रोष्यः पथिकः समीचीनः समञ्जसः ॥ ५५ ॥
खट्वारूढोऽविनीतः स्यान्मसारमसृणौ समौ ।
अग्र्योग्रगण्यो ग्रामण्यः श्रेष्ठः शाल्युत्तमः पुनः ॥ ५६ ॥
क्लीबेऽव्ययं प्रधानं स्यादुपाग्रं प्रमुखं पुनः ।
उत्तमानुत्तमे तुल्ये स्यात्प्रवेकोऽपि राजघः ॥ ५७ ॥
स्थगस्तीक्ष्णोप्यथाशंसुराशंसितरि पातुके ।
पतयालुः संशयालुः स्यात्संशयितरीत्यपि ॥ ५८ ॥
श्रद्धालुः श्रद्धया युक्ते ग्रहयालुर्ग्रहीतरि ।
हृदयालुः सहृदये वन्दारुरभिवादके ॥ ५९ ॥
लज्जाशीलोपत्रपिष्णुः स्याद्वर्द्धिष्णुस्तु वर्द्धनः ।
उत्पतिष्णुस्तूत्पतितोऽलङ्करिष्णुस्तु मण्डनः ॥ ६० ॥
;p{0221}
भूष्णुर्भविष्णुर्भविता वर्त्तिष्णुर्वृष्णुवर्त्तनौ ।
निराकरिष्णुः क्षिप्नुः स्यात्प्रभूष्णुस्तु सहाः पुनः ॥ ६१ ॥
क्षमावांश्चापि शक्तः स्यादथ रोचिष्णुरोचनौ ।
शरारुर्घातुको हिंस्रो रुष्टेऽमर्षणरोषणौ ॥ ६२ ॥
क्रोधनः कुहनेर्ष्यालू चण्डस्त्वत्यन्तकोपनः ।
जागरूको जागरिता वासदायी तु शङ्कुरः ॥ ६३ ॥
शरणार्थ्यभिपन्नः स्यात्सान्द्रः स्निग्धश्च मेदुरः ।
ज्ञाता तु विदुरो विन्दुर्वेदिताथ नमस्यितः ॥ ६४ ॥
अपाचितो नमसितोऽचित आचित इत्यपि ।
विसृत्वरो विसृमरो विकासी तु विकस्वरः ॥ ६५ ॥
विसारी तु प्रसारी स्याद्घूर्णितः प्रचलायितः ।
स्वप्नक् शयालुर्निद्रालुर्निद्राणशयितौ पुनः ॥ ६६ ॥
सुप्तः श्लथस्तु शिथिलः प्रतीकप्रतिकौ समौ ।
प्रतिकूलेऽथापि पुनः पराचीनः पराङ्मुखः ॥ ६७ ॥
प्रतीपोथाप्यवाचीनोऽधोमुखेप्यथ सम्मुखे ।
सम्मुखीनोथ देवद्र्यङ् देवानञ्चति यः पुनः ॥ ६८ ॥
सहाञ्चति स सध्र्यङ् यो विष्वद्र्यङ् विष्वगञ्चति ।
यस्तिरोञ्चति तिर्यङ् स सम्यङ् यः सममञ्चति ॥ ६९ ॥
;p{0222}
प्रथमामुख्यवचने किमः कद्र्यङ् भवेदिति ।
सहिष्णुः सहनः क्षन्ता तितिक्षुर्दमिता दमी ॥ ७० ॥
वदो वदावदो वक्ता वाचोयुक्तिपटुः पुनः ।
वागीशो वाक्पतिर्वाग्मी वावदूकोऽतिवक्तरि ॥ ७१ ॥
जञ्जपूकस्तु जल्पाको वाचालस्तु विगर्ह्यवाक् ।
वाचाटः कुरवेऽबद्धमुखे मुखरदुर्मुखौ ॥ ७२ ॥
सूचकोथापि शक्रे तु सुमुखस्तु प्रियंवदः ।
श्लक्ष्णः प्रगल्भवचनः कुवादः कुवचोऽपि च ॥ ७३ ॥
कद्वदो गर्ह्यवाग्दुर्वाग्यद्वदोनुत्तरेपि च ।
अथानेडो वर्कटः स्यादधरो हीनवादिनि ॥ ७४ ॥
एडो मूकः कडोऽवाचि स्यादसौम्यस्वरेऽस्वरः ।
रवणः शब्दनो नान्दीवादी नान्दीकरः समौ ॥ ७५ ॥
डमरोड्डमरौ तुल्यौ क्रीडासंरम्भनिर्भरे ।
शास्त्रेष्वधीती मन्त्रेषु नाधीती श्लिकुतोऽप्यथ ॥ ७६ ॥
एडमूकोऽनेडमूको वक्तुं श्रोतुमसज्जिते ।
तूष्णींशीलस्तु तूष्णीको नग्नोऽवासा दिगम्बरः ॥ ७७ ॥
देशिके शासकः शास्ता धार्मिको धर्मिकः समौ ।
निःकाशितोऽपकृष्टोपध्वस्ते न्यक्कृतधिक्कृतौ ॥ ७८ ॥
;p{0223}
आत्तगन्धोभिभूतोरित्याजिताहंकृतिश्च सः ।
दण्डितो दापितश्चापि साधितोऽथ निराकृतः ॥ ७९ ॥
प्रत्याख्यातः प्रतिक्षिप्तः पत्यादिष्टोपविद्धवत् ।
निरस्तश्चाप्यधिक्षिप्तस्तुल्यौ विक्लवविह्वलौ ॥ ८० ॥
प्रतिबद्धः प्रतिहतो हतश्चापि मनोहतः ।
नद्धे बद्धो निगडितः संयतः कीलितः सितः ॥ ८१ ॥
आलानितो यन्त्रितोऽपि स्यात्संदानित इत्यपि ।
स्थिरेऽसंकसुकश्चाथ विहस्तव्याकुलौ समौ ॥ ८२ ॥
व्यग्रोऽथापि पुनः स स्यात्समुत्पिञ्जश्च पिञ्जलः ।
भृशाकुलोत्पिञ्जलौ च क्षारिताक्षारितौ पुनः ॥ ८३ ॥
अभिशस्तेऽथोपरक्तो व्यसनार्तो वधोद्यते ।
संनद्ध आततायी स्यात् कशार्हः कश्य इत्यथ ॥ ८४ ॥
आपन्न आपत्प्राप्तोथ प्रत्याख्याते पुनः पुनः ।
प्रतिशिष्टो नारकीटः स्वदत्ताशाविहन्तरि ॥ ८५ ॥
द्वेष्यस्त्वक्षिगतो वध्यः शीर्षच्छेद्यो विषेण यः ।
वध्यो विष्यो मुसल्यस्तु यो वध्यो मुसलेन च ॥ ८६ ॥
शिश्विदानः कृष्णकर्मा निकृतस्त्वनृजुः शठः ।
दोषैकदृक् पुरोभागी द्विजिह्वो मत्सरी खलः ॥ ८७ ॥
;p{0224}
कर्णेजपः सूचकः स्यान्नीचः कुरवदुर्जनौ ।
पिशुनोऽथ नृशंसः स्यात्क्रूरो घातुक इत्यथ ॥ ८८ ॥
स्याद्धूर्तो वञ्चकः पापः क्षुद्रो वञ्चूक इत्यपि ।
कीनाशश्च कदर्यः स्यात्किंपचानो मितम्पचः ॥ ८९ ॥
दृढमुष्टिर्बद्धकरो निस्वो दुस्थश्च दुर्विधः ।
दुस्थितो दुर्गतो दीनो दरिद्रोऽकिंचनोऽपि च ॥ ९० ॥
यद्भविष्यो दैवपरस्तर्कुकस्तुवनीयकः ।
स्याद्याचको याचनको मार्गणोऽथ शुभार्थिनि ॥ ९१ ॥
शुभंयुः स्यादहंकारिण्यहंयुर्मित्रवत्सले ।
मित्रंयुरथ शंवः स्याच्छंयुरात्मसुखार्थिनि ॥ ९२ ॥
स तु पञ्चजनीनः स्याद्भाण्डादिनिरतो हि यः ।
अनुग्रे सोम्यसौम्यौ द्वौ दीर्घे व्यायत आयतः ॥ ९३ ॥
हर्षणो हर्षुकस्तुल्यौ श्वेतविन्दुयुते द्वयम् ।
स्यात्पृषत् पृषतस्तद्वत् कान्दिशीको भयद्रुते ॥ ९४ ॥
स च कान्दिशिकोऽपि स्याद्विलीने विद्रुतो द्रुतः ।
प्रतिवेशी प्रतीवेशी स्यादासन्ननिवासिनि ॥ ९५ ॥
ब्रह्मण्यो ब्राह्मणहितो व्रतदम्भस्त्वकल्कनः ।
वैरङ्गिको विरागार्हश्चक्षणः कलिलक्षितः ॥ ९६ ॥
;p{0225}
स्याच्चक्षुष्यस्तु सुभगः स्यात्प्रणाय्यस्त्वसंमतः ।
स्वस्थानस्थः परान्द्वेष्टि यः सगोष्ठश्च उच्यते ॥ ९७ ॥
दिव्योपपादुका देवा नृगवाद्या जरायुजाः ।
स्वेदजाः कृमिदंशाद्याः पक्षिसर्पादयोऽण्डजाः ॥ ९८ ॥
उद्भिज्जास्तरुगुल्माद्या उद्भिदुद्भिज्जमुद्भिदम् ।
मनःपर्यायतो हारि हरं ज्ञं रममित्यपि ॥ ९९ ॥
सुन्दरं रुचिरं चारु कान्तं वल्गु च पेशलम् ।
अभिरामं रामवामे मञ्जुलं मञ्जु पेसलम् ॥ १०० ॥
वन्धूरं वन्धुरं तुल्ये पेलवं चापि शोभनम् ।
रुच्यं चापि च चोक्षं स्यान्मनोज्ञं मञ्जु वञ्जुलम् ॥ १०१ ॥
अपि स्यात्सुषमं चाथाभीप्सितं दयितं प्रियम् ।
अभीष्टं वल्लगहृद्यमथासेचनकं हि तत् ॥ १०२ ॥
निकृष्टे प्रतिकृष्टार्वरेफयाप्यावमाधमाः ।
रोपरेपारमा रेवो निकृष्टः संडमस्त्रियाम् ॥ १०३ ॥
कुपूयकुत्सितावद्यखेटगर्ह्याणका अपि ।
स्युर्वाच्यलिङ्गा मलिनं कल्मषं च मलीमसम् ॥ १०४ ॥
स्यान्म्लानं कच्चलं तु स्यान्मलदूषितमित्यथ ।
निर्णिक्तं विमलं वीध्रं पूतं मेध्यं पवित्रकम् ॥ १०५ ॥
;p{0226}
समूढं शोधितं मृष्टं निःशोध्यमनवस्करम् ।
शून्यं तु वशिकं तुच्छमिरिणं शुन्यमीरिणम् ॥ १०६ ॥
पुंसि क्लीबे नितानं स्यान्मसारं फल्ग्वथापि च ।
अग्रं प्राग्रं प्राग्रहरमाग्र्यमग्रीयमग्रियम् ॥ १०७ ॥
मुख्यं वर्यं वरेण्यं च प्रबर्हं च प्रबर्हणम् ।
परार्ध्यानवरार्ध्यौ द्वे पूरणः पूरकः समौ ॥ १०८ ॥
विनाकृतं विरहितं व्यवच्छिन्नं विशेषितम् ।
भिन्नं स्यादथ निर्व्यूहे मुक्तं यो वातिशोभनः ॥ १०९ ॥
पुष्कलः सत्तमश्चापि श्रेयान् श्रेष्ठो महत्तमः ।
स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः ॥ ११० ॥
सिंहशार्दूलवृषभपुण्डरीकवृषा अपि ।
वराहधुर्यधौरेयाः सपर्यायाः क्रमादमी ॥ १११ ॥
श्रेष्ठार्थगोचराः पुंसि स्त्रियौ मल्लीमचर्चिके ।
क्लीबे प्रकाण्डमुद्घश्च तल्लजश्चापि पुंस्युभौ ॥ ११२ ॥
सर्व एते प्रशस्तार्थाः स्युरुत्तरपदे स्थिताः ।
क्लीबेऽप्रधाने तु प्राग्र्यमुपसर्जनमित्यपि ॥ ११३ ॥
विशंकटं पृथु महद्विशाला च विसंकटा ।
स्त्रियां क्लीबे च विकटं पुंसि क्लीबे स्त्रियामिमे ॥ ११४ ॥
;p{0227}
विसंकटो विशालो द्वे वद्रं वड्रं बृहत्पृथु ।
पीनं तु पीवरं पीवा बहूरु विपुलं पुनः ॥ ११५ ॥
पीवपीवरभूरिष्ठपुष्टे स्थूलानि भूरि च ।
स्तोकं पत्रमुत्तमल्पं क्षुल्लकं खुल्लकं पुनः ॥ ११६ ॥
सूक्ष्मं श्लक्ष्णं कृशं दभ्रमथ मात्रा स्त्रियां त्रुटिः ।
लवलेशकणाः पुंसि स्यादत्यल्पेप्यणुः कणाः ॥ ११७ ॥
स्वल्पमल्पं कणीकं च कणिका च कणिः कणी ।
कणीयोल्पीयमल्पिष्ठमणीयो बहुलं बहु ॥ ११८ ॥
प्रभूतं प्रचुरं प्राज्यमदभ्रं पुरुहुः पुरुः ।
भूयो भूरि स्फिरं गाढं निविडं विरलं पुनः ॥ ११९ ॥
निविरीशं च भूयिष्ठं पिण्डितं गुणितं हतम् ।
करम्बितं तु खचितं विरलं शिथिलं श्लथम् ॥ १२० ॥
गणनीयं गणेयं च संख्यातं गणितं पुनः ।
सर्वविश्वसमाशेषसमस्तनिखिलानि च ॥ १२१ ॥
अनूनाखण्डसम्पूर्णसमग्रसकलानि च ।
निःशेषाखिलकृत्स्नानि घनं सान्द्रं निरन्तरम् ॥ १२२ ॥
समीपनिकटासन्नसनीडसविधानि च ।
संनिकृष्टसमर्यादसवेशान्यभितोऽव्ययम् ॥ १२३ ॥
स्याच्चोपकण्ठमभ्यर्णं सदेशाभ्यग्रके पुनः ।
अभ्यासमभ्याशमपि संसक्ते त्वपदान्तरम् ॥ १२४ ॥
;p{0228}
नेदिष्ठमन्तिकतमं चाव्यवहितमित्यपि ।
सुदूरेप्यायतं दीर्घं वृत्ते निस्तलवर्त्तुले ॥ १२५ ॥
विषमोन्नतं स्थपुटं बन्धुरं तून्नताननम् ।
उच्चे प्रांशून्नतं तुङ्गमुदग्रमपि वाच्यवत् ॥ १२६ ॥
स्यादुच्चैरुच्चकैर्नीचैर्नीचकैर्न्यक् च नीचकः ।
वामनो ह्रस्वखर्वौ चावागग्रेऽवनतानते ॥ १२७ ॥
प्रेङ्खोलितस्तरलितो ललितः प्रेङ्खितः पुनः ।
अरालं वृजिनं जिह्ममूर्मिमन्नतमित्यपि ॥ १२८ ॥
स्यादावनतमाविद्धं नम्रं बन्धूरबन्धुरे ।
वक्रं वेकं च कुटिलं भुग्नं वेल्लितमित्यपि ॥ १२९ ॥
वक्रं चाथ प्राञ्जलं स्यात्सरलं पगुणं पुनः ।
अजिह्ममाकुलं दु स्याद्व्यस्ते प्रगुणमित्यपि ॥ १३० ॥
अनाकुलं शाश्वतस्तु ध्रुवो नित्यः सनातनः ।
सदातनश्च स्थास्नुस्तु स्थेयान् स्थिरतरोऽपि च ॥ १३१ ॥
एकरूपतया कालव्यापी कूटस्थ उच्यते ।
स्थावरं स्थावरादन्यच्चरिष्णु जङ्गमञ्चरम् ॥ १३२ ॥
चराचरं त्रसं द्रङ्गं कम्प्रं चरनकम्पने ।
चटुलं चपलं लोलं चञ्चलं च चलाचलम् ॥ १३३ ॥
;p{0229}
चलं स्यात्तरलं चाथ पारिप्लवपरिप्लवे ।
अतिरिक्तः समधिको दृढसंधिस्तु संहतः ॥ १३४ ॥
क्रूरं करेरं जठरं जरठं दृढनिष्ठुरे ।
मूर्त्तं निवातं निःसन्धि निर्भरं प्रौढमेधितम् ॥ १३५ ॥
प्रवृद्धं प्रतनं प्रत्नं पुराणं च पुरातनम् ।
प्राणं चिरन्तनं चापि स्त्रीपुराणा पुराण्यपि ॥ १३६ ॥
नवीनो नूतनो नव्यः प्रत्यग्रो नूतनो नवः ।
अथ स्यात्सुकुमारं तु कोमलं मृदुलं मृदु ॥ १३७ ॥
क्लीबेऽव्ययं त्वनुपदं वाच्यलिङ्गमिदं त्रयम् ।
अन्वगन्वक्षमनुगमनध्यक्षमतीन्द्रियम् ॥ १३८ ॥
प्रत्यक्षं स्यादैन्द्रियकमेकाग्रस्त्वेकतानकः ।
एकायनोनन्यवृत्तिः पुंस्यादिः पूर्व आदिमः ॥ १३९ ॥
पौरस्त्यः प्रथमोन्तोऽस्त्री जघन्यश्चरमोन्तिमः ।
पाश्चात्यः पश्चिमोऽन्त्यश्च स्फुटं स्पष्टं निरर्थकम् ॥ १४० ॥ 
प्रव्यक्तमुल्वणं मोघं मध्यसीयं दिने पुनः ।
अग्र्यं स्यादग्रिमं साधारणं सामान्यमित्यपि ॥ १४१ ॥
सर्वैर्गुणैरविकलं वस्तु सस्यकमुच्यते ।
एकाकी त्वेककश्चैकोऽथान्योन्यतर इत्यपि ॥ १४२ ॥
;p{0230}
इतरस्त्वस्त्वदेकः स्यादन्यार्थेऽन्यतरत्पुनः ।
द्वन्द्वभिन्नेप्यथोच्चण्डमुत्तालमविलालितम् ॥ १४३ ॥
निरर्गलमबाधं स्यात्प्रसव्यं प्रतिकूलकम् ।
अपसव्यमपष्ठु स्यादपष्ठुलमपि क्वचित् ॥ १४४ ॥
अपसव्यं शरीरस्य दक्षिणं चाथ संकटम् ।
संबाधः पुंसि कलिलं गहनं चापि संकुले ॥ १४५ ॥
संकीर्णाकीर्णके चाथ तते विसृतविस्तृते ।
अन्तर्गतं विस्मृतं स्यात् प्राप्तं प्रणिहितं च तत् ॥ १४६ ॥
वेल्लितप्रेङ्खिताधूतविधुतानि प्रकम्पितम् ।
आधुतं चाथ निष्ठ्यूतं नुत्तं नुन्नं तथास्तवत् ॥ १४७ ॥
ईरितः क्षिप्त आविद्धः स्यात्परीष्टं तु वेष्टितम् ।
परिविष्टं परिक्षिप्तं निवृत्तं परिखादिना ॥ १४८ ॥
वेष्टिते मुष्टितं तु स्यान्मुषितं च बलोद्धते ।
अच्छिन्नमुद्धतं तु स्यादवबर्हितमित्यपि ॥ १४९ ॥
उत्पाटितं प्रवृद्धे तु प्रसृतं शाततेजिते ।
न्यस्तं निसृष्टं निर्दिष्टं पूजितोपचिते समे ॥ १५० ॥
गूढं गुप्तं गुण्ठितं च मूषितं चाप्यथ द्रुतम् ।
उदीर्णं स्यादथोद्गीर्ण उद्यते काचितं पुनः ॥ १५१ ॥
;p{0231}
शिक्यिते लज्जिते ह्रीतो ह्रीणो रोमाञ्चितस्त्वसौ ।
हृष्टरोमाथ पष्कः स्याद्विनाशोन्मुख इत्यपि ॥ १५२ ॥
व्यावृत्तस्तु वृतो वृत्तः संयोजित उपाहितः ।
स्यान्मारितः संगमितः संस्थितो मृत इत्यपि ॥ १५३ ॥
प्राप्यं गम्यं समासाद्यं स्यन्नं रीणं स्नुतं स्रुतम् ।
संगूढस्तु संकलितोवगीतः ख्यातोवगर्हणः ॥ १५४ ॥
अथापि चैवं सर्वस्तु विश्वः समसिमावपि ।
इदं प्रत्यक्षनिर्देश्यमेतन्नेदिष्ठवर्त्ति तत् ॥ १५५ ॥
विप्रकृष्टं च तददः परोक्षे तत्त्यदित्यपि ।
तदर्थप्रतियोगी यः स्वात्माहं त्वं परात्मनि ॥ १५६ ॥
पूज्ये भवान् किं जिज्ञास्ये कतरस्त्वन्तरे द्वयोः ।
कतमो भूयसामित्थं ज्ञेया अन्यतरादयः ॥ १५७ ॥
प्रत्यनन्तरपार्श्वस्थानन्तरं चापदान्तरम् ।
स्याद्विविधो बहुविधो नानारूपः पृथग्विधः ॥ १५८ ॥
अधरीणो धिक्कृतः स्यादवध्वस्तोवचूर्णितः ।
अनायासकृतं फाण्टमबद्धोच्छृङ्खले समे ॥ १५९ ॥
स्यादसंबद्धमुद्दामं निष्पक्वं क्वथितं समे ।
क्षीराज्यपयसां पाके श्रितं निर्वाणमित्यपि ॥ १६० ॥
;p{0232}
मुनिवह्न्यादिके चाथ निर्वातो विगतानिले ।
गूतं गूनं हत्तं हन्नं मूत्रिते मीढमित्यपि ॥ १६१ ॥
पुष्टे तु पुषितं सान्त्वे क्षान्त उद्भ्रान्त उद्धते ।
दान्तस्तु दमिते शान्तः शमिते प्राथितेर्दितः ॥ १६२ ॥
ज्ञप्तस्तु ज्ञापितेच्छन्नश्छादिते पूजितेऽर्चितः ।
पूरिते भरितः पूर्णः क्लिष्टस्तु क्लेशिते पुनः ॥ १६३ ॥
सितस्त्ववसिते दग्धे प्रुष्टः प्लुष्टस्तथोषितः ।
वेधितश्छेदितो विद्धे विन्नो वित्तो विचारितः ॥ १६४ ॥
निष्प्रभे विगतारोकस्तक्षुप्रक्षू तनूकृते ।
सिद्धे निर्वृत्तनिष्पन्नौ दारिते भिन्नभेदितौ ॥ १६५ ॥
ऊतं स्यूतमुतं तद्वत्प्रोतं स्यात्रं तु संतते ।
नमस्यितं नमसितं तथा स्यादपचायितम् ॥ १६६ ॥
अचितोपचिते चाथ वरिवस्यितमित्यपि ।
वरिवसितोपचरिते स्यादुपासितमित्यपि ॥ १६७ ॥
संतापितस्तु संतप्तो दूनो धूपायितोऽपि च ।
धूपितोथ प्रमुदितः प्रह्लन्नस्तृप्त इत्यपि ॥ १६८ ॥
प्रोतो हृष्टश्च मत्तोथ दातं छिन्नं दितं छितम् ।
वृक्तं छातं च लूनं च कृत्तमप्यथ विच्युतम् ॥ १६९ ॥
;p{0233}
स्रस्तं ध्वस्तं स्कन्नभृष्टे गलितं निचिताचिते ।
अपवाहितं स्थगितं पिहितान्तर्हिते समे ॥ १७० ॥
लब्धमासादितं प्राप्तं भूतं विन्नं च भावितम् ।
अन्वेषितं तु मृगितं मार्गितं च गवेषितम् ॥ १७१ ॥
असंयुक्ते त्वमिलितमन्तर्गडु निरर्थके ।
सान्द्रमार्द्रं तथा क्लिन्नं तिमितं स्तिमितं समम् ॥ १७२ ॥
समुन्नमुत्तं त्रातं तु गुप्तं गोपायितं पुनः ।
अवितं रक्षितं त्राणमथावगणितं पुनः ॥ १७३ ॥
अवज्ञातं चावमतं परिभूतेऽवमानितम् ।
उत्सृष्टं विधुतं धूतं त्यक्तं हीनं समुज्झितम् ॥ १७४ ॥
अवकीर्णमधःक्षिप्ते न्यञ्चितं स्यादुदञ्चितम् ।
ऊर्ध्वक्षिप्तेऽथ क्षुरितं रचितं दत्तमर्पिते ॥ १७५ ॥
कृष्टं स्यादर्च्चितं श्यानं शीनं चापि सितेऽन्विते ।
अन्वीतं स्यादथाख्यातं जल्पितं लपितं पुनः ॥ १७६ ॥
भाषिताभिहिते चोक्तमुदितं चाथ बुद्धिते ।
बुद्धं च मनितं चाथ विदितं प्रतिपन्नकम् ॥ १७७ ॥
अवगतं चाथसितमूरीकृतमुरीकृतम् ।
अङ्गीकृतं प्रतिज्ञातमाश्रुतं चोररीकृतम् ॥ १७८ ॥
;p{0234}
स्यात्संगीर्णं त्वविदितं संश्रुतं च समाहितम् ।
उपश्रुतं चोपगतं प्रकाशे प्रकटं पुनः ॥ १७९ ॥
विशदं चाथ शस्तं स्यादीडितं च पणायितम् ।
पनायितं च पणितं पनितं प्रणुतं पुनः ॥ १८० ॥
स्तुतं स्यादीडितं गीर्णं वर्णितं चाप्यभिष्टुतम् ।
भक्षितं चर्वितं भुक्तमाशितं ग्रस्तखादिते ॥ १८१ ॥
गिलितं प्रत्यवसितं लिप्तं प्सातं तथा पुनः ।
जग्धं चैवाभ्यवहृतमन्नं क्षेपिष्ठ इत्यपि ॥ १८२ ॥
प्रेष्ठो वरिष्ठः क्षोदिष्ठो वंहिष्ठश्च स्थविष्ठकः ।
स्फेष्ठो द्राधिष्ठसाधिष्ठौ गरिष्ठोऽपि तथा पुनः ॥ १८३ ॥
ह्रसिष्ठश्च वसिष्ठश्च प्रकर्षार्था अमी पुनः ।
पीवरोऽभीप्सितः क्षुद्रः पृथुः क्षिप्रो बहुस्तथा ॥ १८४ ॥
वृन्दारको वामनस्तु गुरुर्वड्रो गुरुस्तथा ।
बाढश्च व्यायतश्चैतेऽतिशयार्थाः स्मृता इति ॥ १८५ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ।
विशेष्यायत्तकाण्डोऽयमष्टमः पूर्णतामगात् ॥ १८६ ॥
;c{इति विशेष्यनिघ्नकाण्डः ।}
;v{सङ्कीर्णकाण्डः}
प्रकृतिप्रत्ययार्थाद्यैः संकीर्णे लिङ्गमुन्नयेत् ।
विधिर्विधानं कर्मास्त्री क्रिया कृत्या विधा कृतिः ॥ १ ॥
;p{0235}
अपि तत्कर्मसातत्ये स्युरेवमपरस्पराः ।
साकल्यं साङ्गवचने पारायणपरायणे ॥ २ ॥
अतिवेगेन वेदादेः सम्यक् पारस्य दर्शने ।
तुरायणं तत्र स्यात्त्वरयाऽत्वरयापि वा ॥ ३ ॥
तदेव पारणं क्लीबे स्युरेते पुरतः स्त्रियाम् ।
यदृच्छा स्वैरिता हेतुशून्या त्वस्या विलक्षणम् ॥ ४ ॥
शमथस्तु शमः शान्तिः प्रशान्तिः प्रशमः पुनः ।
उपशान्तिश्चोपशमो दान्तिस्तु दमथो दमः ॥ ५ ॥
अवदानं कर्मवृत्तं काम्यदानं प्रवारणम् ।
वशक्रिया संवननं स्यात्संवदनमित्यपि ॥ ६ ॥
विधूननं विधुवनं मूलैः कर्म तु कार्मणम् ।
पर्याप्तिः स्त्री परित्राणं तर्पणं प्रीणनावने ॥ ७ ॥
स्याद्धस्तवारणं चाथ स्यूतिः सेवनसीवने ।
स्त्रियां भिदानो विवरः स्फुटनं तु नपुंसकम् ॥ ८ ॥
परिवारः परीवारः स्वीये परिजने मतः ।
परिवापः परीवापः स्थाप्ये बीजे परिच्छदे ॥ ९ ॥
परिहारः परीहारोऽधीकारोऽप्यधिकारवत् ।
प्रस्रावस्तु स्रवः स्रावोऽनुहारोऽप्यनुकारवत् ॥ १० ॥
;p{0236}
------------- प्रेषणे स्यान्मदे मादोऽथ धारणम् ।
धरणेथ भरो भारः प्रणयः सान्त्वनाऽपि च ॥ ११ ॥
तथा चानुनयोऽथ स्यान्मृगया मृगणा मृगः ।
स्यान्मार्गणा मृगो घातेऽप्याघातश्च विघातकः ॥ १२ ॥
अभिषङ्गस्त्वभीषङ्गः स्यादाक्रोशनमित्यपि ।
संमूर्छनमभिव्याप्तिः संवेदो वेदना न ना ॥ १३ ॥
व्याप्यं तु साधनं कर्म करणं साधकोत्तरम् ।
स्तनाभोगस्तनभरश्चाजर्यं संगते युतम् ॥ १४ ॥
अपि स्याल्लहुडस्वल्पे सोमालं कुसुमाकरे ।
पुंस्यखट्टिः स्त्रियां खाटी खाटिर्गरणगूरणे ॥ १५ ॥
स्नपनं स्नापनं तुल्ये परभागः स्वसम्पदि ।
गुणोत्कर्षोऽपि भङ्गिस्तु वाक्कृतावप्लुते प्लवः ॥ १६ ॥
स्त्रियां श्लिषाङ्कपालिः स्यादङ्कपाल्युपगूहनम् ।
क्लीबे परीरम्भणं च स्यादालिङ्गनमित्यपि ॥ १७ ॥
आश्लेषश्च परीरम्भः संश्लेषः परिरम्भणम् ।
समुद्रपर्यायगृहं जलयन्त्रगृहे पुनः ॥ १८ ॥
क्रीडाक्रीडकयोर्देवसेवायां सेवकेन यः ।
स दायो दानं दुर्जातं दुःसमं चासमञ्जसम् ॥ १९ ॥
;p{0237}
विषाक्तबाणनिहतौ कलञ्जौ मृगपक्षिणौ ।
याञ्चा तु याचना भिक्षाऽभ्येषणाऽप्यर्दनाऽपि च ॥ २० ॥
अर्दनी चार्दनिरपि स्त्रियः स्युः प्रार्थनार्थना ।
अभ्यर्थना भिक्षणा च मार्गणामूः स्त्रियश्च षण् ॥ २१ ॥
अथाप्यानन्दनं चाप्रच्छनं चापि सभाजनम् ।
ग्रन्थनं ग्रथनं गुम्फः प्रतिपत्तिः प्रगल्भता ॥ २२ ॥
प्रभुता प्रभवन्ती स्यात्संदर्भो रचना न ना ।
दवथुः परितापः स्याद्दाक्षिण्यमनुकूलता ॥ २३ ॥
प्रणिपातस्त्वनुनयः प्रणतिः सान्त्वनं पुनः ।
अपि ग्लानिस्तु क्लमथुरनुतापो विसूरणम् ॥ २४ ॥
कल्पानुताप्यकौ मान्द्यमालस्य चयने चयः ।
वर्द्धना वञ्चनाऽपि स्याद्विचेष्टा विक्रमे समे ॥ २५ ॥
अथावृतं त्वाशयः स्यादपज्ञानमपात्ययः ।
निभालनं निशमनं द्योतनं चावलोकनम् ॥ २६ ॥
निशामनं शिते शातं निशितं तेजितं समम् ।
स्यादाशंसनमाघोषो विगानं वचनीयता ॥ २७ ॥
स्याद्वितर्को विकल्पोऽपि ह्यत्याधानमतिक्रमः ।
वीप्सा क्रमोऽथ प्लवनं प्लवोऽथाप्यवसन्नता ॥ २८ ॥
;p{0238}
सादः खेदश्च निर्वेदः उपादानं च संग्रहः ।
क्रीडावियोगौ हानं च परित्यागोऽप्यथापि च ॥ २९ ॥
भणितं स्यादाच्छुरितं गोमुखं तूपलेपनम् ।
वर्द्धापनार्थं यत्पूर्णपात्रं पूर्णानकं च तत् ॥ ३० ॥
लेशस्तूपपदं गन्धोऽनुबन्धेषत्करावपि ।
गालिर्गाली स्त्रियौ क्लीबे विकल्पेऽप्यवमर्षणा ॥ ३१ ॥
स्यादाक्रोशनमाक्रोशः शपनं शमनं शमः ।
वप्रस्तु धूलिकेदारः प्सा वीतिर्भक्षणं च सा ॥ ३२ ॥
मैत्रेयिका मित्रयुद्धं प्रत्ययाः सहकारिणः ।
अथ हेतुरुपादानं व्याप्यं लिङ्गं च साधनम् ॥ ३३ ॥
अनुमा त्वनुमानं स्यात्पुंसि चानुमितिः स्त्रियाम् ।
प्रत्यक्षोपाक्षमध्यक्षं प्रमाणं प्रमितिः प्रमा ॥ ३४ ॥
आप्तः प्राप्तः प्रणिहिते दोहनं तूपयाचितम् ।
भ्रमो ना विस्मृतिश्च स्त्री धन्धो धान्ध्यमपाटवम् ॥ ३५ ॥
ऋषिः शास्त्रकृदाचार्यः शास्त्रं तु स्मृतिरागमः ।
रामेण रावणवधो रामायणमथोच्चयः ॥ ३६ ॥
वस्त्रग्रन्थिश्च नीवी स्यात्कौमुदी कार्तिकोत्सवः ।
आवेशारम्भसंरम्भाः प्रियवाक् चटुचाटुनी ॥ ३७ ॥
;p{0239}
प्रतिरूपं प्रतिच्छेदः सवेशनरतिक्रिये ।
शालीनीकरणन्यग्भावने गन्धनसूचने ॥ ३८ ॥
भावः पदार्थो धर्मः स्यात्सत्त्वं तत्त्वं च वस्तु च ।
वर्धनं छेदनं व्युष्टिः फलमाम्नाय इत्यपि ॥ ३९ ॥
संप्रदायोऽथ विश्रम्भो विश्वासोऽथ क्षये क्षिया ।
ग्रहे ग्राहो वशः कान्तौ रक्षा त्राणे रणः क्वणे ॥ ४० ॥
व्यधा वेधे पचा पाके विपाकः पचनं पुनः ।
विश्रामविश्रमौ तुल्यौ हवो हूतौ वरो वृतौ ॥ ४१ ॥
ओषः प्लोषे नयो नाये ज्यानिर्जीर्णिर्भ्रमो द्वयोः ।
स्त्रियौ भ्रमिर्भ्रमी च द्वे स्फातिर्वृद्धौ च भक्षणे ॥ ४२ ॥
वृत्तेऽनुवृत्तमावृत्तं प्रीणने तर्पणेऽवनम् ।
बोधे बोधिः प्रथा ख्यातौ स्पृष्टिः पृक्तौ स्तुतिः स्तवे ॥ ४३ ॥
विधा समृद्धौ स्फुरणं स्फुलनं स्फुरितेऽपि च ।
उत्कर्षोऽतिशये संधिः श्लेषे विषय आशये ॥ ४४ ॥
क्षिपायां क्षेपणं गीर्णिर्गिरौ गुरणमुद्यमे ।
उन्नाय उन्नये श्रायः श्रयणे जयने जयः ॥ ४५ ॥
निगादो निगदे मादो मद उद्वेग उद्भ्रमे ।
विमर्दनं परिमलेऽभ्युपपत्तिरनुग्रहे ॥ ४६ ॥
;p{0240}
फालिः फाली स्त्रियां छेदे खण्डोऽस्त्री रदनं रदः ।
विधूननं विधुवनं धुवनं च विधूवने ॥ ४७ ॥
संक्षेपे च समाहारः संग्राहः संग्रहः समौ ।
आप्तिर्व्याप्तिश्च संप्राप्तिः पर्याप्तिः प्राप्तिरित्यपि ॥ ४८ ॥
कामः काम्ये ग्रहे ग्राहो ग्लपनं ग्लापनं समम् ।
असद्ग्राहे संसरणं संसारः संसृतिः स्त्रियाम् ॥ ४९ ॥
तुल्यान्यशौचमाशुच्यमाशौचं चाथ पैशुनम् ।
पैशुन्यमथ नैपुण्यं नैपुणं चाथ चापलम् ॥ ५० ॥
चापल्यमथ सौहार्दं सौहृदप्यं च सौहृदम् ।
इत्यादयः क्रियाशब्दा ऊह्या धातुजलक्षणैः ॥ ५१ ॥
अभियोगस्त्वभिषहो निग्रहस्त्वननुग्रहः ।
मुष्टिबन्धस्तु संग्राहो डिम्बो डिम्बिरविप्लवौ ॥ ५२ ॥
बन्धनं प्रसितिश्चारः स्पृष्टिः स्पशोपतप्तता ।
विकारो विप्रकारः स्यादाकारस्त्विङ्ग इङ्गितम् ॥ ५३ ॥
परिणामो विकारः स्याद्विकृतिर्विक्रिया समे ।
अपहारस्त्वपचर्या समाहारः समुच्चयः ॥ ५४ ॥
प्रत्याहार उपादानं विहारस्तु परिक्रमः ।
अभिहारोऽभिग्रहणं निर्हारोऽभ्यवकर्षणम् ॥ ५५ ॥
;p{0241}
अनुहारोऽनुकारः स्यात्सादृश्येऽथार्थवर्त्तनम् ।
व्ययः संकटसंबाधौ परिपाट्यानुपूर्व्यपि ॥ ५६ ॥
निर्बन्धाऽभिनिवेशः स्यात्प्रवेशोन्तर्विगाहनम् ।
स्यात्प्रवृत्तिस्तु प्रवाहः प्रवहो गमनं बहिः ॥ ५७ ॥
वियामो विगमे दिग्धं प्लुते चीर्णं तु शीलितम् ।
श्वभ्रोऽवपातो ज्ञानं तु समज्ञा स्यान्मुदागमः ॥ ५८ ॥
हृल्लेखस्तर्क उत्सिक्त उद्धतो राजमल्लकः ।
प्रमुखं तु तदात्वं स्यात्सहायाः सहभाविनः ॥ ५९ ॥
षोढा षड्ढा च षड्धा स्यात् प्रकारवचने पुनः ।
द्वैविध्यं द्विविधं यामो यमसंयामसंयमाः ॥ ६० ॥
व्यायामोऽपि वियामश्च वियमो यमकः पुनः ।
हिंसाकर्माभिचारः स्याज्जागर्या जागरा समे ॥ ६१ ॥
विघ्नोऽन्तरायः प्रत्यूह उपघ्नस्त्वन्तिकाश्रये ।
स्यातां निवेशनिर्वेशावुपभोगः परिक्रिया ॥ ६२ ॥
परिसर्पोऽथ विधुरं परिश्लेषेऽप्यथाश्रयः ।
छन्दाशयौ समसनं संक्षेपणमथापि च ॥ ६३ ॥
परिसर्या परीसारः स्यादास्या त्वासना स्थितिः ।
विस्तारो विग्रहो व्यासः स च शब्दस्य विस्तरः ॥ ६४ ॥
;p{0242}
स्यान्मर्दनं संवहनं विनाशः स्याददर्शनम् ।
संस्तवः स्यात्परिचयः प्रसरस्तु विसर्पणम् ॥ ६५ ॥
लवो निलावो लवने निः पावः पवनं पवः ।
स्यात्प्रस्तावस्त्ववसरः प्रश्रयप्रणयौ समौ ॥ ६६ ॥
धीशक्तिर्विक्रमो दुर्गसंचरः संक्रमोऽस्त्रियाम् ।
प्रत्युत्क्रमः प्रयोगार्थः स्यात्प्रक्रम उपक्रमः ॥ ६७ ॥
स्यात्प्रत्यादानमुद्घात आरम्भः संभ्रमस्त्वरा ।
अनुक्रमः क्रमोऽथ स्यात् क्रान्तोऽधिक्रम आक्रमे ॥ ६८ ॥
आरोहणं प्रतिक्रमो व्युत्क्रमस्तु क्रमोत्क्रमः ।
हीनातिरिक्तता वाक्यहीने नीवाक इत्यपि ॥ ६९ ॥
निवाकश्च प्रवाकश्च संनिधिः संनिकर्षणम् ।
प्रतिबन्धः प्रतिष्टम्भोऽवनायस्तु निपातनम् ॥ ७० ॥
स्याच्चावनयनं चोपलम्भस्त्वनुभवोऽपि च ।
विप्रलम्भो विप्रयोगः समालम्भो विलेपने ॥ ७१ ॥
विश्रावस्तु प्रतिख्यातिर्विलम्भस्त्वतिसर्जनम् ।
निपाठो निपठः पाठेऽवेक्षा तु प्रतिजागरः ॥ ७२ ॥
तेम तेमः समुदने स्यादादीनव आस्रवः ।
केशेऽथ मेलके मेलः संगमोऽथावलोकनम् ॥ ७३ ॥
;p{0243}
निर्वर्णनं स्यान्निध्यानमीक्षणं दर्शनं समम् ।
प्रत्याख्याने निरसनं प्रत्यादेशो निराकृतिः ॥ ७४ ॥
उपशायो विशायश्च शयनार्थाभिधायिनौ ।
आर्त्तनं च ऋतीया च घृणीया च घृणार्थके ॥ ७५ ॥
व्यत्यासस्तु विपर्यासो व्यत्ययश्च विपर्ययः ।
पर्यायातिक्रमस्तस्मिन्नतिपात उपात्ययः ॥ ७६ ॥
प्रेषणं यत्समाहृत्य तत्तु स्यात्प्रतिशासनम् ।
ससंस्तावस्तु विज्ञेयः स्तुतिभूमिर्द्विजन्मनाम् ॥ ७७ ॥
काष्ठे निधाय यत्काष्ठं तक्ष्यतेऽधः स उद्घनः ।
स्तम्बघ्नस्तु स्तम्बघनो येन स्तम्बो निहन्यते ॥ ७८ ॥
आविधो विध्यते येन तत्र विष्वक्समे निघः ।
उत्कारश्च निकारश्च द्वौ धान्योत्क्षेपणार्थकौ ॥ ७९ ॥
निगारोद्गारनिक्षावा उद्ग्राहो गरणादिषु ।
उपरामे त्ववाविभ्यो रतिर्नाशस्त्वभावके ॥ ८० ॥
संमूर्च्छनं त्वभिव्याप्तिरवेक्षा प्रतिजागरः ।
जीवकस्तु प्रयासः स्यात्परिणामस्तु विक्रिया ॥ ८१ ॥
नियोगो विधिसंप्रेषो विनियोगः फलार्पणम् ।
स्याद्विश्वासस्तु संरम्भः क्लीबे निष्ठेवनं पुनः ॥ ८२ ॥
;p{0244}
निष्ठीवनं च निष्ठेवो निष्ठ्यूतिश्च स्त्रियामियम् ।
जूतिः स्याज्जवनेऽथापि तद्वदेवावसानके ॥ ८३ ॥
सातिर्जूतिर्ज्वरेऽथैवमुदजः प्रेरणं पशोः ।
अकरणिस्त्वजीवनिश्चाभवनिरजननिः ॥ ८४ ॥
शब्दा इत्यादयः प्रायो विज्ञेयाः क्षेपणार्थकाः ।
गोत्रान्तेभ्यस्तस्य वृन्दमेवमौपगवादिकम् ॥ ८५ ॥
आपूपिकं शाष्कुलिकमेवमाद्यमचेतसाम् ।
मानवानां तु मानव्यं सहायानां सहायता ॥ ८६ ॥
हल्या हलानां ब्राह्मण्यं ब्राह्मणानामथापि च ।
वाडवानां तु वाडव्यं पर्शूनां पार्श्वमित्यपि ॥ ८७ ॥
पृष्ठानामपि पृष्ठ्यं स्यात्खलानां खलिनी स्त्रियाम् ।
खल्या मानुष्यकं नॄणां ग्रामता जनतापि च ॥ ८८ ॥
धूम्या पाश्या तथा गण्या गव्या साहस्रमित्यपि ।
कारीषं वार्मणं चाथाथर्वर्णं चापि वार्द्धकम् ॥ ८९ ॥
चर्चुराकं धनुकृता ववहारो वहारणम् ।
युद्धस्य वारणे स्यात्तु श्च्योतः प्राघार इत्ययम् ॥ ९० ॥
आज्यादिक्षरणे यत्तु कुङ्कुमादिविमर्दनम् ।
तस्मिन्परिमलः स्यात्तु प्राद्वदीकरणग्रहिः ॥ ९१ ॥
;p{0245}
आङो हठे परेस्तु स्यात्प्रत्युद्गमनकर्मणि ।
प्रतेस्तु स्वीकृतौ सोभेरभियोगे समस्तु सः ॥ ९२ ॥
संचये चाहिताधाने तद्विरुद्धे तु नेः परः ।
उदस्तु पिच्युपन्यासे ग्रहणे तु प्रतीच्छतिः ॥ ९३ ॥
स्पशश्चारक्रियायां तु शमति स्वेच्छया गते ।
अवाद्वलानत उदस्तुङ्गत्वे विकृतौ परेः ॥ ९४ ॥
प्रात्करोतिर्भेदसाम्ये आहाङस्त्वाकृतिं पुनः ।
अपाद्विरोधं भूषा तु समोऽनोस्तु समानताम् ॥ ९५ ॥
अधेः प्रधानतां नेस्तु जैह्म्यं हृस्तु समुच्चये ।
समाङ्भ्यां संयमे प्रत्याङ्पूर्वोऽवः पदसंचरे ॥ ९६ ॥
क्रीडावाङः परो भक्षानीत्योः स्यात्प्रलये समः ।
प्राप्तावङ्वेदनोः साम्येऽवान्निवृत्तौ परेस्तु सः ॥ ९७ ॥
त्यागेऽवढौकने तूषात्संमुखग्रहणे त्वभेः ।
चौर्येऽपि निर उद्धारे शवस्योद्वहनेऽपि च ॥ ९८ ॥
विडुत्सर्गे च शपथेऽथोद ऊर्ध्वीकृतावपि ।
प्रवहस्तु बहिर्यात्रा प्रवाहोम्ब्वादिसंततिः ॥ ९९ ॥
उपोढो निकटप्राप्तेऽथापोढः परिवर्जिते ।
समूढः स्यादुपचिते निर्व्यूढस्तु समापिते ॥ १०० ॥
;p{0246}
निरूढस्तु भवेत्ख्यातेऽध्यूढोऽधिष्ठित उच्यते ।
द्विरागमस्तु वध्वा यः स आवाहोऽथ संनिधौ ॥ १०१ ॥
आवाहनं स्यादावाहेऽथोपात्परिणये यमिः ।
आङो दैर्घ्ये नेः स्तनिः स्यात् कुन्थनेभिनिरुत्तरः ॥ १०२ ॥
सोऽत्यन्तशब्दे सत्तिः प्रात् प्रीतावाङस्तु संनिधौ ।
वेर्दुःख आसने नेः स्यात्सेवने चोपपूर्वकः ॥ १०३ ॥
अभेः षञ्जिः पराभूतौ क्रोधे च चरतिस्त्वभेः ।
परो निष्ठाध्यवसितौ पर्युपाभ्यां तु सेवने ॥ १०४ ॥
अपराधे त्वपादाङोऽनुत्थानेऽनुगमे त्वनोः ।
प्रतिसंभ्यां तु संहारे प्रत्यूहे विघ्नगण्डकौ ॥ १०५ ॥
भोगे निरो विशिर्नेस्तु विवाहशयने समः ।
आसने स उपात्स्यातां द्वौ परिच्छदवेष्टने ॥ १०६ ॥
परिक्रिया परीसर्पो विधुरम् विकले त्रिषु ।
आकूतच्छन्दसी छन्दभावौ यत्तूपमन्त्रणम् ॥ १०७ ॥
रहस्तूपच्छन्दनं तत् संक्षेपे तु समस्यतिः ।
वेर्विस्मृतेऽभिराधानेऽभेरभ्यासे भ्रमे त्वधेः ॥ १०८ ॥
तुर्याश्रमे संनिपरः स विरोधे तु तिष्ठतिः ।
पर्यवात्प्रत्यवाच्चाङो यत्ने प्रात्तु गतौ नितः ॥ १०९ ॥
;p{0247}
निश्चयेऽनोस्त्वाचरण उत्पूर्वस्तूर्ध्वकर्मणि ।
विष्वग्गतौ परीसारः परिसर्या प्रसर्पणम् ॥ ११० ॥
वरादौ वा कुलादौ वा गुप्तिरेष्टव्यकर्मभिः ।
सैव गुप्तमणिर्गुप्तिकेलिश्च स्यान्निलायनम् ॥ १११ ॥
सर्पणे तु व्रणादीनां प्रसरोऽथ प्रयामकः ।
नीवाकश्च महार्घस्य धान्यादेरादरे नहि ॥ ११२ ॥
ऊहापोहादिके बुद्धिशक्तौ निष्क्रम उच्यते ।
अवनायः खलीकारोप्यधोनयनकर्मणि ॥ ११३ ॥
उपपूर्वो लभिर्धातुरनुभूतार्थवाचकः ।
विलेपने कुङ्कुमाद्यैः समालम्भोथ विप्रतः ॥ ११४ ॥
लभिर्वियोगे वेर्दान आङस्तु स्पर्शने वधे ।
कूणनं तु भवेत्किञ्चित्संकोचे प्रतिबिम्बने ॥ ११५ ॥
फलनं मार्गणान्वीक्षा संवीक्षावचयोऽपि च ।
समः संग्रहणे चिञ् स्यादुपाद्वृद्धौ क्षये त्वपात् ॥ ११६ ॥
शीलने तु परेर्ज्ञाने तिरोऽप्याभण्डने क्षणे ।
अपात्तु ध्यायतिः शापे आङस्तूत्कण्ठितस्मृतौ ॥ ११७ ॥
क्रमात्प्रहरिकादेर्यच्छयनं तत्र पुंस्ययम् ।
उपशायो विशायश्च स्यातामुपशयस्तु यः ॥ ११८ ॥
;p{0248}
वस्तुना येन रोगस्योपचयोऽथ कृतीचयः ।
समावीज्या च हृणिया हृणीयाऽथ क्रतौ पुमान् ॥ ११९ ॥
संस्तावः स्तुतिभूस्तुल्यायामविस्तारके निघः ।
विस्मितो भवतीत्यर्थे भवेत् कुहकुहायते ॥ १२० ॥
भावप्रधाना ये प्रायः पर्यायेषु च नोचिताः ।
तेत्र यत्कीर्त्तिताः शेषं ज्ञेयं शिष्टप्रयोगतः ॥ १२१ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते नामप्रकृतिबोधने ।
संकीर्णो नवमः काण्डो यातः संपूर्णतामयम् ॥ १२२ ॥
;c{इति संकीर्णकाण्डः ।}
;v{वनौषधिप्रकाण्डः}
अरण्यमस्त्री कान्तारं षण्डो वाप्यटवी स्त्रियाम् ।
क्लीबे चेल्कं वनं सत्रं गहनं विपिनं तलम् ॥ १ ॥
समञ्जं हिङ्गुलं वार्क्षं कक्षं काननयित्यपि ।
दवदावावुभौ पुंसि प्रस्तारोऽपि झषोऽपि च ॥ २ ॥
तृणाटव्यां महारण्ये त्वरण्यानी स्त्रियामियम् ।
पुंस्यारामश्चोपवनं पुरप्रान्तस्थितं वनम् ॥ ३ ॥
गृहारामो निष्कुटः स्याद्वाह्यारामस्तु पौरकः ।
प्रधानगणिकादीनामारामे पुष्पवृक्षयोः ॥ ४ ॥
;p{0249}
पर्यायाद्वाटिकार्था च क्षुद्रारामे प्रसाटिका ।
पुमानाक्रीड उद्यानं राज्ञः साधारणे वने ॥ ५ ॥
स्यादेतदेव प्रमदवनं च प्रमदावनम् ।
यदन्तःपुरलोकानां क्रीडायोग्यमनाकुलम् ॥ ६ ॥
नृपाज्ञया यदच्छेद्यं तन्मल्लवनमुच्यते ।
वीथ्यालिरावलिः श्रेणी लेखा रिञ्छोलिरावली ॥ ७ ॥
आली च पालिरालिश्च शरणी सरणी द्वयोः ।
शरणिः सरणिः श्रेणिः स्त्रियां राजिस्तु राज्यपि ॥ ८ ॥
रेखा लेखा च पङ्क्तिश्च सर्वथा या निरन्तरा ।
तत्र पङ्क्तिः सान्तराला राजिर्हीनान्तरालका ॥ ९ ॥
वन्या वनसमूहे स्यादङ्कुरोङ्कूरमस्त्रियाम् ।
प्ररोहोऽभिनवोद्भेदे तत्र पर्वसमुद्भवे ॥ १० ॥
अस्त्री निकुञ्जकुञ्जौ द्वे लतादिपिहितोदरे ।
वृक्षस्तु विटपी स्कन्धी सीमाको हरितच्छदः ॥ ११ ॥
वह्निपर्यायजन्मार्थो जन्तुरारोहकस्तरुः ।
कारस्कर उरुर्द्वीपः पादपो विष्टर स्थिरः ॥ १२ ॥
;p{0250}
अनोकहोऽगः शिखरी शाखी शालः पलाश्यपि ।
द्रुर्द्रुमोऽद्रिः कुटो नागो नन्द्यावर्त्तो हरिद्वसुः ॥ १३ ॥
महीपर्यायरुहजपर्यायस्तरुरागमः ।
कराली पुष्पफलद ऊर्णो रूक्षः पुलाक्यपि ॥ १४ ॥
नगोऽगमः कुठिर्गच्छः कुठारुरपि विष्टरः ।
वानस्पत्यः फलैः पुष्पादपुष्पात्तैर्वनस्पतिः ॥ १५ ॥
निर्लुटोऽथाप्यबन्ध्यः स्यात्स च वृक्षः फलेग्रहिः ।
फलग्रह्यपि स ज्ञेयो ह्यमोघफल इत्यपि ॥ १६ ॥
फलिते फलिनोपि स्यात्फलपर्यायवान् फली ।
नञर्थात्फलपर्यायोऽवकेशी बन्ध्य इत्यपि ॥ १७ ॥
फलपुष्पैर्विरहित एते वन्ध्यादयस्त्रिषु ।
स्थाणुरस्त्री ध्रुवः शङ्कुर्ह्रस्वशाखार्थकः क्षुपः ॥ १८ ॥
क्षुपेऽप्रकाण्डे गुल्मः स्यात्स्तम्बोथ व्रततिर्लता ।
वल्ली च वल्लिर्व्रतती स्त्रियां वीरुत् प्रतानिनी ॥ १९ ॥
गुल्मिनी चोलपो वेली वेल्लिर्वेल्ली च वीरुधा ।
व्रततिर्विरुधा चापि गुल्मिनी च विरुत् स्त्रियः ॥ २० ॥
नगाद्यारोह उच्छ्राय उत्सेधोऽप्युच्छ्रयश्च सः ।
स्कन्धकाण्डप्रकाण्डाश्च मूलाच्छाखावधिस्तरोः ॥ २१ ॥
;p{0251}
समे शाखालते स्कन्धशाखाशाले शिफाजटे ।
अर्वाग्भागोऽस्य बुध्नः स्यान्नितम्बः स पृथुः पुनः ॥ २२ ॥
पादपर्यायिमूलं स्यान्नेत्रं च चरणोऽस्त्रियाम् ।
अग्रं क्लीबे शिरः पुंसि मज्जा सारश्च पुंस्युभौ ॥ २३ ॥
क्वचिन्मज्जा स्त्रियां त्वक् स्त्री त्वचा वल्कलमस्त्रियाम् ।
चोलकं च स्त्रियां छल्लिश्छल्ली च वल्कलं च षण् ॥ २४ ॥
शल्कं चोचमथ स्त्री स्याद्दारु सामान्यकाष्ठके ।
रूक्षे कलिञ्जमिध्मं स्यादेध एधः समित्स्त्रियाम् ॥ २५ ॥
समिन्धनेन्धने च द्वे निःकुहः कोटरोऽस्त्रियाम् ।
पत्रं पलाशं पात्रं स्याद्दलं पर्णं छदः पुमान् ॥ २६ ॥
स्यादथच्छदनं छादमस्त्रियां बर्हमित्यथ ।
चमरिर्मञ्जरीवाना मञ्जी मञ्जिश्च मञ्जरिः ॥ २७ ॥
वल्लरी वल्लरिश्चापि वल्लरं मञ्जरं त्रिषु ।
पल्लवोऽस्त्री किसलयं किसलं विसलं पुनः ॥ २८ ॥
चलः पुमान्प्रवालोऽस्त्री कोशीशुङ्गे उभे स्त्रियौ ।
स्त्रियां माटिस्तु पर्णानामन्तरा व्यापिका शिरा ॥ २९ ॥
विस्तारविटपावस्त्री कलिकोत्कलिके स्त्रियौ ।
कलिः कली उभे तद्वत् क्षारको जालिजालके ॥ ३० ॥
;p{0252}
गुच्छो गुलुच्छो लुच्छः स्याद्गुच्छकः स्तबकोऽपि च ।
गुलुच्छो ग्लुच्छको गुच्छः कुद्मलो मुकुलो न ना ॥ ३१ ॥
मकुले पुंसि वा क्लीबे बहुत्वे सुमनः स्त्रियाम् ।
स्यात् क्लीबे सुमनं पुष्पं प्रसूनं कुसुमोऽस्त्रियाम् ॥ ३२ ॥
प्रसवे च सुमं सूनं कुद्मलो मुकुलोऽस्त्रियाम् ।
स्फुटः स्मेरो विकसितः स्मितः फुल्लो विजृम्भितः ॥ ३३ ॥
वीकाशश्च विकाशश्च वीकासोऽपि विकासवत् ।
प्रफुल्लोन्मुद्रितोदीर्णा उदोभिदुरमीलितौ ॥ ३४ ॥
बुद्धो भिन्नश्च मिषितः श्वसितो जृम्भवत्यपि ।
विकस्वरश्च व्याकोशो विकचो हसितार्थकः ॥ ३५ ॥
दलोच्छ्वसप्रवालोन्मिषाङ्कुरेभ्य इतच् क्रमात् ।
पल्लवाच्चाथ निद्राणो मुद्रितो मीलितोऽपि च ॥ ३६ ॥
फुल्लार्थाद्विपरीतार्थोऽलसः संकुचिताऽपि च ।
तान्तः सनिद्रो मिलितस्त्रिष्वेते स्युः स्फुटादयः ॥ ३७ ॥
मकरन्दः पुष्परसो मरन्दो मधु न द्वयोः ।
परागः पुष्पपर्यायरजःपर्याय इत्यपि ॥ ३८ ॥
मधूली स्त्रीष्टगन्धि स्यात्सुगन्धिः सौरभोऽपि च ।
सौरभ्यः सुरभिः पुंसि घ्राणतर्पण इत्यपि ॥ ३९ ॥
;p{0253}
विमर्दोत्थे परिमल आमोदो हृदयंगमे ।
मुखवासन आमोदी दुर्गन्धः पूतिगन्धकः ॥ ४० ॥
विशी स्यादामगन्धिः षण् विस्रं वा स्यादथ त्रिषु ।
वृक्षादीनां फले शस्यं तत्रापक्वे शलाटु च ॥ ४१ ॥
शुष्केऽप्यवानं स्याद्वानमथ हीनप्रकाण्डके ।
स्तम्बगुल्मावथ लता गुल्मिनी च प्रतानिनी ॥ ४२ ॥
व्रततिर्व्रतती वल्ली स्यात् क्लीब उलपं पुनः ।
वीरुदेषातिविस्तीर्णा तालक्रमुककेतकी ॥ ४३ ॥
नारिकेरी च खर्जूरी तृणवृक्षाः स्युरित्यमी ।
द्विहीनं प्रसवे सर्वं हरीतक्यादयः स्त्रियाम् ॥ ४४ ॥
आश्वत्थवैणवप्लाक्षनैयग्रोधैङ्गुदादि च ।
बार्हतं च फले जम्ब्वा जम्बूः स्त्री जम्बु जाम्बवम् ॥ ४५ ॥
पुष्पे जातीप्रभृतयः स्वलिङ्गा व्रीहयः फले ।
कुमार्याद्याश्च भङ्गाद्याः पत्रेऽपि स्युस्ततः पुनः ॥ ४६ ॥
विदार्याद्यास्तु मूलेऽपि पुष्पे क्लीबे च पाटला ।
आम्रश्चूतो महाकालो माकन्दः षट्पदातिथिः ॥ ४७ ॥
कामाङ्गो मधुदूतः स्यात्सहकारोऽति सौरभः ।
रसालः स्त्रीप्रियश्चापि साहारपिकवल्लभौ ॥ ४८ ॥
;p{0254}
पुरुकालो वसन्तद्रुः स च पञ्चविधः स्मृतः ।
कोशाम्रस्तु घनस्कन्धो वनाम्रो जन्तुपादपः ॥ ४९ ॥
क्षुद्राम्रोऽपि च रक्ताम्रो लाक्षा वृक्षश्च रक्तकः ।
बहुपूर्वस्तु मध्वाम्रः शीतलाम्रो मुनिश्च सः ॥ ५० ॥
मदनेच्छाफलश्चक्रतलाम्रोऽपि वनेज्यकः ।
अथ कामशरः कामवल्लभो माधवद्रुमः ॥ ५१ ॥
अम्लफलः सीधुरसो मोदः स्यान्मन्मथालयः ।
मध्वासवः सुमनसः पिकरागो नृपप्रियः ॥ ५२ ॥
प्रियाम्बुरथ राजाम्रो राजपर्यायतः फलः ।
स्मराम्रो मधुरोऽथ स्यान्महाराजफलस्तु सः ॥ ५३ ॥
कामायुधो राजपुत्रः कङ्कः कामफलोऽपि च ।
आम्रः स्थूलान्महाराजात् कपित्थार्थोऽपि नीलतः ॥ ५४ ॥
तत्पर्यायफलार्थं स्यात्पुण्डरीकं च तत्समम् ।
स्त्रियां जम्बूर्महास्कन्धा राजार्हाऽऽमोदमोदिनी ॥ ५५ ॥
शुकप्रिया राजफला श्यामला सुरभिच्छदा ।
अथान्या स्याद्राजजम्बूः स्वर्णमाता महाफला ॥ ५६ ॥
पिकप्रिया महाजम्बूर्महानीलाऽप्यथापरा ।
काकादिष्टफला जम्बूर्भृङ्गेष्टा स्याद्वनप्रिया ॥ ५७ ॥
;p{0255}
नादेयी भूमिजम्बूस्तु भृङ्गेष्टा सूक्ष्मसत्यका ।
पिकभक्ष्या काकजम्बूरथ पूतफलः पुनः ॥ ५८ ॥
पनसः कण्टकिफलः फलिनः फलवृक्षकः ।
महावृक्षः फलासारः कम्पलः कण्टकीफलः ॥ ५९ ॥
चम्पालुरथ त भङ्गि पुस्नं पुंसि नपुंसके ।
निरष्ठीला तु कदली सुकुमारा सकृत्फला ॥ ६० ॥
मोचा गुच्छफला रम्भा सुफला गुच्छदन्तिका ।
उरुस्तम्भा भानुफला वनलक्ष्मीर्विषाणिनी ॥ ६१ ॥
रसा नृपेष्टा निःसारा बालेष्टाप्यथ काष्ठिका ।
सुकाष्ठा च शिलाकाष्ठवनेभ्यः कदलीति च ॥ ६२ ॥
फलाप्यथ सुरभिका सुभगा च सुरप्रिया ।
गौरी हेमफलांश्वद्रिवनहाटकचम्पकाः ॥ ६३ ॥
एषां पर्यायशब्देभ्यो रम्भापर्यायवाचिका ।
कुमारिका वृन्तपुष्पा सत्पुष्पं तु शिलीन्ध्रकम् ॥ ६४ ॥
अथापि स्यान्नारिकेरो नारीकेरश्च लाङ्गली ।
नाडीकेरो नाडिकेरो नाडिकेलश्च वा स्त्रियाम् ॥ ६५ ॥
नारीकेलो नारिकेलो नालीकेलः शिरःफलः ।
सदाफलो रसफलो मत्कुणश्च छटाफलः ॥ ६६ ॥
;p{0256}
तृणराजः स्कन्धतरुर्दाक्षिणात्योऽपि लाङ्गली ।
फलस्त्रिनेत्रदृढयोरथान्यो मधुनः फलः ॥ ६७ ॥
मधूत्तरो नालिकेरो बद्धकूर्चफलश्च सः ।
ह्रस्वमृद्वोश्चापि फलः करकोऽस्य फलास्थनि ॥ ६८ ॥
तन्मज्जा खपुरं क्लीबे कूर्परं गरिका स्त्रियाम् ।
वारः खट्टः खरस्कन्धो ललनो बहुवल्कलः ॥ ६९ ॥
भक्ष्यबीजः स्नेहबीजो वनद्रुस्तापसप्रियः ।
धनुःपटः पियालश्च पटोऽपि च धनुर्द्धनू ॥ ७० ॥
प्रियालः स्यादुपवटश्चाथ भल्लातकी त्रिषु ।
पर्यायोऽग्न्यर्कयोश्चापि वातारिः स्यादरुःकरः ॥ ७१ ॥
तैलस्फोटपृथग्भ्यः स्याद्बीजः कृमिहरश्च सः ।
स्याद्धनुर्बीजवीरेभ्यो वृक्षोऽथ क्षीरिका स्त्रियाम् ॥ ७२ ॥
क्षीरवृक्षो राजफलो निम्बबीजो नृपद्रुमः ।
क्षीरशुक्लो दृढस्कन्धः श्रीफलो माधवोद्भवः ॥ ७३ ॥
राजादनफलो राजादनं राजातनोऽस्त्रियाम् ।
अस्त्रियां द्वौ फलाध्यक्षाध्यक्षौ च क्षीर्ययं पुमान् ॥ ७४ ॥
फलाध्यक्षो मधुफलः क्षीरगुच्छफलोऽपि सः ।
रसबीजः शुकेष्टश्च त्रिषु दाडिम्बदाडिमौ ॥ ७५ ॥
;p{0257}
मधुबीजो रक्तबीजो दालिमः फलखाडवः ।
करकः सुफलो दन्तबीजः कुचफलोऽपि च सः ॥ ७६ ॥
मणिबीजो रक्तफलो रोचनः शुकवल्लभः ।
नीलपत्रो वृत्तफलः सुनीलो रक्तपुष्पकः ॥ ७७ ॥
अथ तिन्दुः कृष्णसारः कालस्कन्धोऽतिमुक्तकः ।
स्यन्दनार्थादाह्वयार्थः स्फूर्जनोऽपि च रामणः ॥ ७८ ॥
काकपर्यायतिन्दुः स्यात् काकाण्डः काकबीजकः ।
अक्षोडस्तु फलस्नेहः कन्दरालफलोऽपि च ॥ ७९ ॥
गुडाशयः पर्वतीय आखोरोऽपि बृहच्छदः ।
वीरेष्टो मधुमत्तः स्याद्विरेचनफलस्तु सः ॥ ८० ॥
पीलुः शीतसहस्रांशः शाखी गुडफलश्च सः ।
महाफलो महाराजमधुभ्यः पीलुरित्यपि ॥ ८१ ॥
मधुपीलुर्महावृक्षोऽथ पारेवतमस्त्रियाम् ।
आरेवतो रेवतश्च रैवतोऽपि सुधाफलः ॥ ८२ ॥
मधुसस्योऽप्युलूती स्त्री तद्भेदाः स्युरनेकशः ।
महापारेवतं स्वर्णपारेवतमतः परम् ॥ ८३ ॥
सास्राणिजं खारिकं च रक्तरैवतकं पुनः ।
बृहत्पारेवतं द्वीपखर्जूरी द्वीपजादयः ॥ ८४ ॥
;p{0258}
हयप्रिया तु निःश्रेणी यवनेष्टा दुरारुहा ।
खरस्कन्धा तु दुर्धर्षा काषायी खर्जुरी द्वयोः ॥ ८५ ॥
निःश्रेणिरपि खर्जूरी माध्वी तु मधुकर्कटी ।
मधुरा मधुखर्जूरी कोलपर्यायकर्कटी ॥ ८६ ॥
कर्करोऽप्यथ भूखर्जूर्यवरा तु मधुस्रवा ।
दीप्या च पिण्डखर्जूरी फलपुष्पा श्वभक्षका ॥ ८७ ॥
स्वादुपिण्डाथ चान्या तु मुनिखर्जूरिका च सा ।
सैव स्याद्राजखर्जूरी राजपिण्डा नृपप्रिया ॥ ८८ ॥
मधुवृक्षस्तु मधुलो मधुष्ठीलो मधुस्रवः ।
मधूको मधुकोऽपि स्यान्मधु क्लीबे मधुः पुमान् ॥ ८९ ॥
गुडपुष्पो रोध्रपुष्पो वनप्रस्थश्च माधवः ।
मधुपुष्पस्तु मङ्गल्यो जलजाते मधूलकः ॥ ९० ॥
क्षुद्राप्रियो दीर्घपत्रः पतङ्गो वारवल्लभः ।
चौरिकाक्षोऽप्यथ भवं भविष्यं भव्यभावने ॥ ९१ ॥
अपि पिच्छिलबीजं स्यात्तच्च लोमफलं पुनः ।
स्ताद्वक्त्रशोधनं चाथ वीरं वाराहकारुके ॥ ९२ ॥
वीरसेनमथ द्राक्षा कृष्णापि तापसप्रिया ।
प्रियाला स्याच्चारुगुच्छाऽमृतेभ्योपि फला पुनः ॥ ९३ ॥
;p{0259}
रसालाख्याऽमरा मृद्वी गोस्तनी च हिमोत्तरा ।
फलाभद्रा च कपिला मधुवल्ली मधूल्यपि ॥ ९४ ॥
शतवीर्या हैमवती काश्मीरी पथिका च सा ।
सुधारसा दार्घमधुसुभ्यः सस्यार्थका च सा ॥ ९५ ॥
हरिता हारहूराथ सुवृत्ता बीजवर्जिता ।
अथ कर्मारकः कर्मरकः पीतफलश्च सः ॥ ९६ ॥
धाराफलो मुद्गरकः परुषं तु परूषकम् ।
नीलमण्डलमल्पास्थि गिरिपीलु परावतम् ॥ ९७ ॥
परुर्नीलफलं चाथ चलपत्रश्च यज्ञियः ।
शुचिबोधिक्षीरचैत्यश्राभ्यो द्व्यर्थो गजाशनः ॥ ९८ ॥
अश्वत्थो विष्णुसद्मार्थः पवित्रं गुह्यपत्रकः ।
मङ्गल्यः श्यामलो विप्रः सत्यः सेव्यः शुभप्रदः ॥ ९९ ॥
यक्षोदुम्बरमेतस्य फलेऽश्वत्थी वनोद्भवा ।
अश्वत्थसंनिभा क्षुद्रा पवित्रा लघुपत्र्यथ ॥ १०० ॥
वटो जटालो न्यग्रोधोऽवरोहा पादरोहणः ।
विटपी मण्डपी शृङ्गी यक्षावासश्च रोहिणः ॥ १०१ ॥
महाच्छायः स्कन्धरुहः क्षीरी रक्तफलः पुनः ।
कौबेरो बहुपान्नीलः शिफारुट् च वनस्पतिः ॥ १०२ ॥
;p{0260}
नदीयज्ञार्थयोर्वृक्षः सिद्धार्थोऽपि वटी स्त्रियाम् ।
अमरा शृङ्गिनी क्षीरकाष्ठाप्यथ कपीतनः ॥ १०३ ॥
प्लक्षः प्लवङ्गः प्लवगो गर्दभाण्डः कमण्डलुः ।
महाबलोऽवरोहद्रुः क्षीरी शृङ्गी सुपार्श्वकः ॥ १०४ ॥
दृढप्ररोहः पुण्ड्रस्तु भिदुरो ह्रस्वपर्णकः ।
महावरोहोऽपि जटी मङ्गलच्छाय इत्यपि ॥ १०५ ॥
स्यात्पर्कपर्वयोष्टिष्टी मशकी तु सदाफलः ।
उदुम्बरः पुष्पशून्यो यज्ञियः सुप्रतिष्ठितः ॥ १०६ ॥
कालस्कन्धः शीतवल्कः क्षीरवृक्षः पवित्रकः ।
हेमदुग्धः काण्डफलः सौम्यः क्षीरी च काञ्चनः ॥ १०७ ॥
वसुद्रुमो हरिद्राक्षः सौम्यो जन्तुफलश्च सः ।
सचक्षुः शीतवृक्षोथ लघुपत्रफला स्त्रियाम् ॥ १०८ ॥
लघोरुदुम्बरार्था च क्षुद्रोदुम्बरिकाऽपि सा ।
काष्ठोदुम्बरिका चाथ करपत्रच्छदाऽपरा ॥ १०९ ॥
खरपत्रापि माकण्ठी वान्तिसस्या बृहच्छदा ।
अथार्यराजपुण्ड्रेभ्य उदुम्बरफलार्थका ॥ ११० ॥
कृष्णोदुम्बरिका काकोदुम्बरी जघनेफला ।
अजाजी फल्गुनी फल्गुर्मलयूश्चित्रभेषजम् ॥ १११ ॥
;p{0261}
स्याद्द्वयोर्बदरी कोला कर्कन्धूरपि च स्त्रियाम् ।
कर्कन्धुश्चापि कर्कान्धूर्न क्लीबे कुवली त्रिषु ॥ ११२ ॥
कोलः कोलिश्च कोली च बदरं क्वापि पुंसि च ।
दृढबीजा वृत्तफला फेनिला फलशैशिरा ॥ ११३ ॥
सुवीराऽपि च सौवीरा बालेष्टा सुफला च सा ।
राजपर्यायबदरी वल्लभा स्तनबीजिका ॥ ११४ ॥
पृथुकोलाथ भूसूक्ष्मलघुवल्लीभ्य एव सा ।
बदरी स्याद्बहुफला बदराद्वल्लरी फला ॥ ११५ ॥
सूक्ष्मात्पत्रफलार्था स्याद्दुःस्पर्शा बहुकण्टका ।
शिखिप्रियाचणार्थात्स्याद्वदर्यथ सुकेसरः ॥ ११६ ॥
बीजपूरो बीजपूर्णः पूर्णबीजश्च पूरकः ।
मातुलुङ्गः केसरान्तो रुचको दन्तुरच्छदः ॥ ११७ ॥
सुपूरको बीजफलो जन्तुघ्नोऽथ वनोद्भवा ।
गन्धाढ्या देवदूती च स्यादत्यम्लरसा च सा ॥ ११८ ॥
मधुनः कर्कटी वल्ली बीजपूरार्थका च सा ।
महाफला वर्द्धमाना राचनी तु शिवाऽमृता ॥ ११९ ॥
धात्रा वयस्थामलकी त्रिषु तिष्यफलाऽमला ।
एमलापि च कायस्था श्रीफला वृत्तसस्यका ॥ १२० ॥
;p{0262}
वृष्या शान्ता क्षुद्रधात्री क्षुद्रजात्यथ चुक्रिका ।
चिञ्च्वाम्लिका शाकचुक्रा चुक्राम्ला तिन्तिडी च सा ॥ १२१ ॥
चुक्रं षण् चुक्रिका चुक्रा शुक्ला च शुक्लिका स्त्रियः ।
अम्लाऽम्लीका तिन्तिडी च तेंतिली तिन्तिलीति सा ॥ १२२ ॥
आम्रातकः पीतनकः कपिचूडः कपिप्रियः ।
शृङ्गीफलो रसाढ्यश्च तनुक्षीरोऽथ गोक्षुरः ॥ १२३ ॥
नारङ्गो नागरङ्गोऽपि गन्धाढ्यो गन्धपत्रकः ।
योगारङ्गो योगरङ्गो वरिष्ठश्च सुरङ्गकः ॥ १२४ ॥
ऐरावतः सुगन्धोऽथ वह्निदीप्तश्च रोचनः ।
निन्दकश्चाम्लजम्बीरो वह्निबीजश्च शोधनः ॥ १२५ ॥
अम्लसारो दन्तघातो जन्तुमार्यथ तत्र तु ।
अतिसूक्ष्मत्वचिफले महानिम्बूर्महाफला ॥ १२६ ॥
जम्बीरो जम्भलो जम्भी जम्भो दन्तशठो जतुः ।
स्याद्गम्भीरोऽपि जम्भीरस्तद्वज्जम्बीर इत्यपि ॥ १२७ ॥
मुखशोधी रोचनको जाड्यारिर्मधुरोऽपरः ।
मधुजम्भो रसद्रावी पित्तद्रावी विराभिधः ॥ १२८ ॥
चिरपाकी तु मालूरः कपित्थोऽपि दधित्थकः ।
ग्राहिग्रन्थिगन्धकुचवृत्तेभ्यः कठिनादपि ॥ १२९ ॥
;p{0263}
फलार्थः स्याद्दन्तशठः कपीष्टः करभप्रियः ।
मङ्गल्योऽपि स्त्रियां नीलमल्लिकाप्यथ तुम्बुरुः ॥ १३० ॥
वनजः सौरजः सौरः सानुजस्तीक्ष्णवल्कलः ।
द्विजक्षीणफलस्तीक्ष्णपत्रोऽपि च महामुनिः ॥ १३१ ॥
सुगन्धिः स्यात्स्फुटफलो रुद्राक्षस्तु शिवप्रियः ।
पावनोक्षश्च सर्पाक्षो नमेरुर्भूतनाशनः ॥ १३२ ॥
विल्वो द्वयोर्हृद्यगन्धः शाण्डिल्यः श्रीफलः पुनः ।
शल्वः शलाटुः शैलूषः शैवपत्रः शिवेष्टकः ॥ १३३ ॥
कर्कटाह्वो गन्धपत्रः पत्रश्रेष्ठस्त्रिपत्रकः ।
दुरारोहो गन्धफलस्त्रिशिखश्च शिवद्रुमः ॥ १३४ ॥
त्रिशाखपत्रोऽपि सदाफलः सत्यफलश्च सः ।
तूदस्तूलो ब्रह्मकाष्ठं ब्राह्मणेष्टश्च यापकः ॥ १३५ ॥
सोः पुष्परूपो नीलद्रुरथ सिञ्चन्तिका स्त्रियाम् ।
सल्लकी शल्लकी सल्ली सुगन्धा सुरभिस्रवा ॥ १३६ ॥
शल्लकी ह्रादिनी ह्रादा ह्लादिनी सुरभी रसा ।
गजभक्षा मुखामोदा सुश्रीका जलतिक्तिका ॥ १३७ ॥
ह्रस्वादङ्कुरका चस्रफला छिन्नरुहा च सा ।
अपि गन्धफला चाथ कतकोम्बुप्रसादनः ॥ १३८ ॥
;p{0264}
रुच्यस्तिक्तफलो गुच्छाफलः कतफलश्च सः ।
छेदनीयोऽथ कर्काह्वा क्षुद्रधात्री च कर्कटः ॥ १३९ ॥
मृगलण्डो गणेरुः स्यात्तोदनः क्रुन्दनोऽप्यथ ।
श्लेष्मातको बाहुवारः पिच्छिलो द्विजकूपितः ॥ १४० ॥
शेलुः शीतफलः सेतुरुद्दालः कर्वुदारुकः ।
भूतद्रुमो गन्धपुष्पः क्षुद्रश्लेष्मातकोऽपरः ॥ १४१ ॥
लघुशेलुः सूत्सफलो भूकर्चूरपि दारकः ।
सुप्युको मोक्षकः सारवृक्षोऽपि च विषापहः ॥ १४२ ॥
पाटली वनवासी च जटालोऽपि सुतीक्ष्णकः ।
मेहनो गोलिकोऽथ स्यात्करमर्दस्तु चीकलः ॥ १४३ ॥
कृष्णोऽविघ्नः कराम्लः स्यात्सुषेणो मुनिरित्यपि ।
फलस्तीक्ष्णादि संयुक्तः फलान्तस्तबकादिकः ॥ १४४ ॥
कायस्था श्रेयसी दिव्या जीवन्यपि हरीतकी ।
त्रिषु नामस्थानजातिभेदाद्गुणभिदः क्रमात् ॥ १४५ ॥
जीवन्ती विजया रोहिण्यमृता पूतनाऽभया ।
रसा तद्वच्छेतकिनीत्येषा सप्तविधा मता ॥ १४६ ॥
;p{0265}
जीवन्ती स्वर्णवर्णा सा सर्वदेशसमुद्भवा ।
गुणे सार्वपथीनाथ विजया लघुवृत्तका ॥ १४७ ॥
सा विन्ध्याद्रिसमुद्भूता सर्वदोषविनाशिनी ।
तृतीया रोहिणी वृत्ता प्रातिष्ठानी क्षते हिता ॥ १४८ ॥
अमृता मांसला स्थूला चम्पोत्था सा विरेचनी ।
पञ्चमी पूतना स्वल्पत्वचा सिन्धुसमुद्भवा ॥ १४९ ॥
लेपे हिताथाभया तु नेत्ररोगविनाशिनी ।
सौराष्ट्री पञ्चकोणाथ पुनः श्वेतकिनी च सा ॥ १५० ॥
अम्ला हिमाद्रिसंभूता सर्वरोगविनाशिनी ।
यावद्धस्ते कृता तावद्विरेचनकरी नृणाम् ॥ १५१ ॥
विभीतकस्तैलफलो भूतावासः कलिद्रुमः ।
संवर्तकश्च वासन्ती विषघ्नोऽपि विभीदकः ॥ १५२ ॥
वहेडुको हार्यफलः पुनः कर्षफलश्च सः ।
निम्बः प्रभद्रः कीरेष्टोऽरिष्टोऽरिष्टफलोऽपि च ॥ १५३ ॥
पिचुमन्दः पारिभद्रो नेता काकफलश्च सः ।
यवनेष्टः पीतसारः सर्वतोभद्र इत्यपि ॥ १५४ ॥
वरतिक्तः पिचुमर्दः शीतो ज्येष्ठामलः पुनः ।
छर्दनो हिङ्गुनिर्यासो महानिम्बस्तु कार्मुकः ॥ १५५ ॥
;p{0266}
मदोद्रेकः केशमुष्टिः काकाण्डोऽपि यमद्रुमः ।
अपि स्याद्रम्यकक्षीरो महातिक्तोऽथ रामणः ॥ १५६ ॥
रमणो वकपर्यायनिम्बः कैडर्य इत्यपि ।
गिरिनिम्बः शुक्रसारो भूनिम्बस्तु किरातकः ॥ १५७ ॥
कैरातोऽनार्यतिक्तः स्यात्तिक्तको रामसेनकः ।
अकाण्डतिक्तो हैमः स्यादथ नेपालनिम्बकः ॥ १५८ ॥
तृणनिम्बो ज्वरान्तः स्यान्नाडीतिक्तोऽर्धतिक्तकः ।
निद्रारिः संनिपातारिः कृष्णगर्भस्तु कट्फलः ॥ १५९ ॥
सोमवल्को रञ्जनकः स्त्री कुम्भी लघुकाश्मरी ।
भद्रावती महाकुम्भी श्रीपर्णी कुमुदा च सा ॥ १६० ॥
भद्रोग्रगन्धा सैवान्याऽप्यग्निमन्थः पुमानयम् ।
अरण्यकेतुस्तर्कारी कर्णिका विजया जया ॥ १६१ ॥
नादेय्यनन्तापि च सा वैजयन्त्यथ तत्र तु ।
क्षुद्राग्निमन्थस्तपनस्त्र्यरणिर्गणिकारिका ॥ १६२ ॥
तेजोबृक्षस्तनुत्वक् स्यात् स्योनाकस्तु कटंभरः ।
मयूरजङ्गः कट्वङ्गः शुकनासः कुटंनटः ॥ १६३ ॥
प्रियजीवोऽपि रलुकः कुनटस्तु विरोचनः ।
भ्रमरेष्टो बर्हिजङ्घो वातारिः स्यान्मुनिद्रुमः ॥ १६४ ॥
;p{0267}
मण्डूकः फल्गुवृन्ताको निःसारः पूतिपत्रकः ।
पीतवृक्षो भूतिसारः टेटू वासन्तशोणकौ ॥ १६५ ॥
मण्डूकपर्णी पीताङ्गोऽप्यजशृङ्गी तु वार्त्तिका ।
मेषशृङ्गी सर्पदंष्ट्रा कृष्णवृन्ता तु काश्मरी ॥ १६६ ॥
श्रीपर्णी सर्वतोभद्रा हीरा भद्रा च कट्फला ।
भद्रपर्णी सीधुपर्णी कम्भारी कुमुदा पुनः ॥ १६७ ॥
काश्मरी कश्मरी च स्त्री कश्मर्यं पुंनपुंसकम् ।
विदारिणी गोपभद्रा गम्भारी मधुपर्ण्यपि ॥ १६८ ॥
रोहिणी क्षीरिणी श्वेता बहुभद्रा च मेदिनी ।
कृष्णस्थूलत्वचा गृष्टिः सुफला मधुमत्यपि ॥ १६९ ॥
स्यान्महाकुमुदा चाथ कुद्दालो युगपत्रकः ।
श्लक्ष्णत्वक् मालुपत्रः स्यादम्बुराश्मान्तकेन्द्रकौ ॥ १७० ॥
कृतमालो राजतरुः प्रग्रहः कर्णिकारकः ।
परिव्याधो व्याधिरिपुः सुफलोऽथ ज्वरान्तकः ॥ १७१ ॥
आरेचनो दीर्घफलः स्वर्णदः स्वर्णपुष्पकः ।
आरग्वधो व्याधिघातो दद्रूकुष्ठहरश्च सः ॥ १७२ ॥
स्यादारगवधश्चापि शंपाकश्चतुरङ्गुलः ।
संपाकोऽपि च शम्याका सुवर्णांशुः पुमान्स्त्रियाम् ॥ १७३ ॥
;p{0268}
विषघ्नी नेत्ररोगघ्नी वृश्चिकाली विषाणिनी ।
अलिपर्णी भूरिदुग्धा कलिका देवलाङ्गली ॥ १७४ ॥
सुरपुष्पा गमावर्त्ता दक्षिणावर्त्तकी पुनः ।
सुवर्णदा युग्मफला करभी कर्कशा मशा ॥ १७५ ॥
क्षीरशृङ्ग्यथ कोटी स्त्री सैवोक्ता गिरिमल्लिका ।
कुटजः कौटजो वत्सः कलिङ्गः शक्रपादपः ॥ १७६ ॥
अपि कोटी यवफलः संग्राही पाण्डुरद्रुमः ।
प्रावृष्यो मल्लिकापुष्पो महागन्धः फलेऽस्य तु ॥ १७७ ॥
स्यात्स्त्रियामिन्द्रयवमस्त्री भद्रयवं पुनः ।
कलिङ्गं च स्त्रियां क्लीबे कौटजं कुटजं च षण् ॥ १७८ ॥
इन्द्राह्वः स्यादिन्द्रफलो वत्सकोऽथ शिरीषकः ।
सुलोमशो बहुमृदुमधुवृत्तार्थतः सुमः ॥ १७९ ॥
भण्डिरश्चापि भण्ण्डीरो भण्डिलोऽपि च कथ्यते ।
शुकेष्टो भण्डिकोऽपि स्याद्विषघ्नश्च कपीतनः ॥ १८० ॥
उद्दालकः श्यामलः स्यात्कलिङ्गः शङ्खिनीफलः ।
रक्तमूलस्तु वदरः स्यादक्षो देवसर्षपः ॥ १८१ ॥
कुरराङ्घ्रिः सूक्ष्मदलः करञ्जस्तु करञ्जकः ।
चिरबिल्वो नक्तमालः पूतीकः पूतिकश्च सः ॥ १८२ ॥
;p{0269}
पूतीकरञ्जः कलिकृत् पूतीकरज इत्यपि ।
तथैव पूतिकरजोऽथान्यो घृतकरञ्जकः ॥ १८३ ॥
घृतपर्णः स्निग्धपर्णस्तपस्वी विषनाशनः ।
महाकरञ्जः षड्ग्रन्थो हस्तिरोहण इत्यपि ॥ १८४ ॥
हस्ती करञ्जः शार्ङ्गेष्ठा विषघ्नी मदहस्तिनी ।
अङ्गारवल्ली काकघ्नी मधुमत्ता वसादिनी ॥ १८५ ॥
कलाण्ड्यप्यथ गुच्छार्थात्करञ्जः पुष्प इत्यपि ।
स्निग्धपत्रो नदी गुच्छी सा नन्दी दन्तधावनः ॥ १८६ ॥
अङ्कोल्लोऽङ्कोठको रेची गूढपत्रो निकोचकः ।
गुप्तस्वेदः पीतसारो मदनो गूढमल्लिका ॥ १८७ ॥
पीतस्ताम्रफलो दीर्घकालः स्याल्लम्बकर्णकः ।
गुणाढ्यः कोलको गन्धपुष्पो रावत इत्यथ ॥ १८८ ॥
नखवृक्षो नखालुः स्यान्नराह्वः शोकनाशनः ।
अथ सर्जरसः सर्जः कलः कलयजोद्भवः ॥ १८९ ॥
वल्लीवृक्षो वीरपर्णः शालः स्यादजकर्णकः ।
कषायो ललनो गन्धवृक्षो रालोऽथ वंशकः ॥ १९० ॥
सिद्धिदः सालनिर्यासो यक्षधूपोऽग्निवल्लभः ।
दिव्यसारः सुरेष्टः स्याच्छूरोऽथ जरणद्रुमः ॥ १९१ ॥
;p{0270}
दीर्घपर्णः कौशिकोऽपि वन्यः स्यादश्वकर्णकः ।
सस्यसंवरणस्तार्क्ष्यप्रसवोऽप्यतलः पुनः ॥ १९२ ॥
तालो ध्वजद्रुमः पत्री दीर्घस्कन्धो दृढच्छदः ।
तृणराजो मधुरसो मदाढ्यो दीर्घपादपः ॥ १९३ ॥
तरुराजो दीर्घपत्रो गुच्छपत्रश्चिरायुकः ।
गजभक्षश्चासवदः श्रीतालस्तु मृदुच्छदः ॥ १९४ ॥
मृदुतालो लेखदलो लेखार्हो याम्यसम्भवः ।
स्याच्छिरालविशालाभ्यां पत्रोऽप्यथ बृहच्छदः ॥ १९५ ॥
हिन्तालः स्थूलतालः स्याद्वल्कपत्रो विभीषणः ।
गर्भषावी नीलतालो द्विधाङ्घ्रिर्बहुकण्टकः ॥ १९६ ॥
स्थिरपत्रो द्विधा लेख्यः सितपत्रोऽम्लसारकः ।
बृहत्तालोऽथ माडः स्याद्दीर्घो मद्यद्रुमश्च सः ॥ १९७ ॥
वितानको मोहकरस्तलोऽपि च मदोत्तरः ।
तापिच्छस्तु तमालः स्यात्कालस्कन्धो महाबलः ॥ १९८ ॥
नीलध्वजः कृष्णतालः कदम्बो ललनाप्रियः ।
स्यात्सीधुवृत्तयोः पुष्पः सुरभिः कर्णपूरकः ॥ १९९ ॥
कादम्बर्यो मदाढ्योऽथ पुलकी मृगवल्लभः ।
मेघाङ्गनाप्रियो नीपोऽपि च धाराकदम्बकः ॥ २०० ॥
;p{0271}
प्रावृष्यः प्रावृषेण्यः स्यादथ धूलीकदम्बकः ।
बलभद्राभिधो भृङ्गप्रियः क्रमुकपुष्पकः ॥ २०१ ॥
स्याद्वसन्तपरागाभ्यां पुष्पः स्यादथ भूमिजः ।
भूवल्लभो भूकदम्बो लघुपुष्पो व्रणापहः ॥ २०२ ॥
वृत्तपुष्पो विषघ्नोऽथ वानीरो जलवेतसः ।
शाखालश्चाथ कुम्भीरः पर्पटद्रुमरोमशौ ॥ २०३ ॥
समालविटपी चाथ दीर्घपत्रस्तु वञ्जुलः ।
वेतसो मञ्जरीनम्रो निचुलो गन्धपुष्पकः ॥ २०४ ॥
सुशोणः कलनश्चाथ धवस्तु मधुरत्वचः ।
शुकवृक्षो दृढतरुः कषायो गौर इत्यथ ॥ २०५ ॥
धन्वनो रक्तकुसुमो धनुर्वृक्षो महानलः ।
रुजापहः पिच्छलको रूक्षः स्वादुफलोऽप्यथ ॥ २०६ ॥
भूर्जो वल्कद्रुमो भूतध्रुक् सुचर्मापि चित्रलः ।
भूर्यरक्षाबिन्दुमृदुपर्यायेभ्यच्छरो भुजः ॥ २०७ ॥
तिनिशः स्यन्दनश्चक्री रथाङ्गः स्यन्दनद्रुमः ।
अपि स्त्रीपुंसयोर्नेमिर्नेमी चापि स्त्रियामिमे ॥ २०८ ॥
भस्मगर्भो जलधरः शम्बरस्तु शिवप्रियः ।
अर्जुनाह्वो नदीसर्जो वीरद्रुः ककुभोऽप्यथ ॥ २०९ ॥
;p{0272}
हरिद्रुः पीतदारुः स्यात्सुपुष्पश्च सुराह्वयः ।
पीतकोऽथ स्त्रियां दग्धा दग्धिका कर्कशच्छदा ॥ २१० ॥
स्थलेरुहा दग्धरुहा रोमशा भस्मरोहिणी ।
सुदग्धिकाऽथ शाखोटः खरपत्रो गृहद्रुमः ॥ २११ ॥
घूकावासो भूतवृक्षः स्थिरसारोऽतिपत्रकः ।
श्रेष्ठकाष्ठशाखपत्रो दीर्घपत्रोऽथ शिंशपा ॥ २१२ ॥
महाश्यामा कृष्णसारा तीक्ष्णसाराऽपि धूम्रिका ।
कपिलाऽथ श्वेतपत्रा सितपर्यायशिंशपा ॥ २१३ ॥
स्मरिणी कपिलाक्षी च भस्मगर्भा कुशिंशपा ।
अरुणस्तु महासर्जोऽशन आसनसौरिणौ ॥ २१४ ॥
प्रियको वृक्षबीजः स्यात्प्रियसालश्च नीलकः ।
श्वेतवृक्षस्तु वरुणस्तिक्तशाकः कुमारकः ॥ २१५ ॥
साधुवृक्षः पवित्रस्तु गर्भदः सिद्धिदः पुनः ।
कुठजीवश्चाथ पुनः करहाटः क्षुरः शरः ॥ २१६ ॥
स्यान्महाश्वेतयोः पिण्डीतकश्चाथ विषद्रुमः ।
कारस्करश्च किंपाको विषतिन्दुः कुपाककः ॥ २१७ ॥
कालकूटो रम्यफलोऽथ स्त्रियां स्याद्विषान्तिका ।
कटभी नालिका शौण्डी पाटली गिरिकर्णिका ॥ २१८ ॥
;p{0273}
शिरीषपत्रा किणीही कालिन्दी विषपादिका ।
महाश्वेताऽथ क्षवकः क्षतकः क्रूर इत्यपि ॥ २१९ ॥
तीक्ष्णो भूताङ्कुशो राजोद्वेजनो भूतनाशनः ।
लकुचो लिकुचः सालः काषायी दृढवल्कलः ॥ २२० ॥
स्थूलस्कन्धो डहुडुहू लकुचोऽथ विकङ्कतः ।
स्याद्व्याघ्रकण्टयोः पादो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः ॥ २२१ ॥
गोपघण्टो बहुफलः स्रुचावृक्षः स्रुवद्रुमः ।
वैकङ्कतः कण्टकारी वैकतो ग्रन्थिलः समाः ॥ २२२ ॥
स्यात् पिण्डरोहणः पूतः किंकिणीरवकस्तु सः ।
हयपर्यायवैर्यर्थः कटवीरो हरप्रियः ॥ २२३ ॥
प्रतिहासः श्वेतकुन्दगौरीभ्यः पुष्प इत्यपि ।
स्यात्स्निग्धदिव्ययोस्तद्वद्रोधकस्तत्र रक्तके ॥ २२४ ॥
गणेशचण्डीकुसुमो भूतमारी रविप्रियः ।
क्रूरोऽथ पीतप्रसवो गन्धपुष्पोऽथ कृष्णके ॥ २२५ ॥
कृष्णपुष्पोऽथ धत्तूर उन्मत्तः कितवः शठः ।
धुस्तुरोऽपि च धूस्तूरो धुत्तुरो धूत्तुरश्च सः ॥ २२६ ॥
;p{0274}
धूर्तः स्वर्णाभिधानोऽपि मादनः शिवशेखरः ।
कृष्णपुष्पः शिवस्निग्धः सचिवो विषनाशनः ॥ २२७ ॥
खर्जूघ्नः कालहा पुष्पः खरकण्टफलोऽपि सः ।
मोहनो मातुलः श्यामः शैवः कलभमत्तकौ ॥ २२८ ॥
क्रूरोऽथ राजधत्तूरो राजस्वर्णो महाशिवः ।
भ्रान्तो निःश्रेणिकापुष्पस्तत्फले मातुलात्मजः ॥ २२९ ॥
स्यादस्त्रियामथ पुनः करकस्तु युगच्छदः ।
स्यान्महापीतकान्तेभ्यः पुष्पोऽपि कनकान्तकः ॥ २३० ॥
कोविदारः काञ्चनारः कुद्दालोऽथार्कसंज्ञकः ।
क्षीरच्छदः क्षीरकाण्डः खर्जूघ्नः शिवपुष्पकः ॥ २३१ ॥
जृम्भणो विष्टरः क्षीरी प्रतापोऽपि विकीरणः ।
आस्फोटकः सदापुष्पः फलः स्याच्छुकतूलयोः ॥ २३२ ॥
तत्र शुक्ले शूकरार्कः प्रतापो वृत्तमल्लिकः ।
राजार्कस्तु सदापुष्पो वसुकोऽत्यर्क इत्यपि ॥ २३३ ॥
काष्ठीलोऽपि च मन्दारः श्वेते पृथ्वीक इत्यपि ।
रुचूको रुचुकोऽपि स्याद्दीर्घपुष्पार्थकोऽप्यथ ॥ २३४ ॥
;p{0275}
नमेरुः सुरपुन्नागः सुरेष्टः सुरपर्णिका ।
सुरतुङ्गः पलाशस्तु किंशुको वक्रपुष्पकः ॥ २३५ ॥
स्यात्पर्णोपज्ञको वातपोथः पीतद्रुमोऽपि सः ।
ब्रह्मवृक्षोऽथ तद्भेदे हस्तिकर्णः सुकण्टकी ॥ २३६ ॥
श्वेतस्कन्धः पारिभद्रः सपलाशो भवेद्द्विधा ।
वल्लीवृक्षविभेदेन स्त्रियां किंशुलकेति च ॥ २३७ ॥
तद्वनेऽप्यथ पुंनागः पाटलो रक्तपुष्पकः ।
पुरुषाह्वोऽपि तुङ्गोऽथ तिलकाह्वस्तु रेचकः ॥ २३८ ॥
वसन्तसुन्दरोऽरिष्टो बालभूषणमित्यपि ।
मृतजीवस्थिरपुष्पो रुहः स्याच्छिन्नदग्धयोः ॥ २३९ ॥
तरुणीकटाक्षकामोऽथाप्यगस्त्यस्तु मुनिद्रुमः ।
व्रणारिः शीघ्रपुष्पः स्याद्वक्रपुष्पः सुरप्रियः ॥ २४० ॥
दीर्घसस्यः पाटला तु पाटलिर्विषवल्लभा ।
स्थिरगन्धा तालवृन्ती रक्तपुष्पाम्बुवास्यपि ॥ २४१ ॥
वासन्त्यमोघा कुम्भीकाऽप्यथाशोकस्तु वञ्जुलः ।
मधुपुष्पः केलिकः स्याद्रक्तपर्यायपल्लवः ॥ २४२ ॥
दोहदी सुभगश्चित्रो विचित्रः कर्णपूरकः ।
स्याद्धेमपिण्डयोः पुष्पो नटः कामाधिवासकः ॥ २४३ ॥
;p{0276}
कङ्केल्लिरपि कङ्केली स्थिरपुष्पस्तु चम्पकः ।
अतिगन्धः स्वर्णपुष्पो हेमाह्वः सुकुमारकः ॥ २४४ ॥
वनदीपस्तत्कलिका स्त्रियाम् स्याद्गन्धमोदिनी ।
बहुमोदा गन्धफली वनजे क्षुद्रचम्पकः ॥ २४५ ॥
स्यान्नागचम्पकश्चाथ बकुलस्तु विशारदः ।
मधुपुष्पः सीधुगन्धः स्थिरपुष्पक इत्यपि ॥ २४६ ॥
सुरभिर्भ्रमरानन्दो मद्यामोदश्च शारदी ।
करकः केसरो धन्वी मन्दमन्दनो गूढपुष्पकः ॥ २४७ ॥
योषास्यमधुरोऽपि स्याद्वीरपुष्पोहलश्च सः ।
खरपत्रा तु शेकाली शारदी पुष्पवर्षिणी ॥ २४८ ॥
केतकी तीक्ष्णपुष्पी स्याद्विफला धूलिपुष्पिका ।
स्यान्मेध्या कण्टकदला शिवद्विष्टा नृपप्रिया ॥ २४९ ॥
स्थिरगन्धा दीर्घपत्रा क्रकचा गन्धपुष्पिका ।
स्यादिन्दुकलिकाऽथान्या कनकप्रसवा च सा ॥ २५० ॥
हैमी कनकपुष्पाऽत्र कामखड्गदला पुनः ।
विष्टारुहा छत्ररुहा सुवर्णादपि केतकी ॥ २५१ ॥
सिन्दूरवीरयोः पुष्पा सुमना तु सुरप्रिया ।
सन्ध्यापुष्पा राजपुष्पा मनोज्ञा तिलभाविनी ॥ २५२ ॥
;p{0277}
केतकी मालती जाती गन्धा सुदृढयोरपि ।
जनेष्टा सुकुमाराऽथ मुद्गरो विटवल्लभः ॥ २५३ ॥
गन्धसारः सकृत्पर्णः कर्दमी वृत्तपुष्पकः ।
अतिगन्धो गन्धराजो जनष्टो भृङ्गवल्लभः ॥ २५४ ॥
गेयप्रियः सुवृत्ता तु सुमनाः शिववल्लभा ।
सुशीता शतपत्री च सौरभ्याख्या द्विधा च सा ॥ २५५ ॥
श्वेतारुणैः सुकुसुमैर्भद्रवल्ली तु मल्लिका ।
शीता भीरुप्रिया सौम्या गौरी च वनचन्द्रिका ॥ २५६ ॥
नारीष्टा गिरिजामल्ली चन्द्रिका मोदिनी मुनिः ।
दमयन्ती सिताथान्या मदनी तु कुमारिका ॥ २५७ ॥
मल्लिका वटपत्रा च सुगन्धा वृत्तमल्लिका ।
वृत्तपुष्पा च मुक्ताभा श्रीवल्ली सुलभप्रिया ॥ २५८ ॥
वार्षिका त्रिपुटा व्यस्रा सुरूपा मुक्तबन्धका ।
सैवोक्ता षट्पदानन्दाऽनेकनिर्देशगोचरा ॥ २५९ ॥
विशेषात्फलपुष्पैश्च दीर्घसूक्ष्मैः सुवर्त्तुलैः ।
कस्तूरीमल्लिका सा तु कस्तूरीवासना च या ॥ २६० ॥
प्रातर्विकस्वराऽप्येकाऽप्यन्या सायं विकस्वरा ।
सास्फोता वनमल्ल्याख्या वासन्ती मधुदूतिका ॥ २६१ ॥
;p{0278}
प्रहसन्ती महाजाती मध्वाढ्या चाथ यूथिका ।
माधवी गणिकाम्बष्ठा मोदिनी बालपुष्पिका ॥ २६२ ॥
भृङ्गानन्दापि गन्धाढ्या सुगन्धा तु मनोहरा ।
युवतीष्टा सुवर्णाह्वा शिखण्डी नागपुष्पिका ॥ २६३ ॥
हरिता व्यक्तगन्धा च पीतयूथ्यथ कुंजकः ।
महासहो वृत्तपुष्पः कण्टकाढ्योऽतिकेसरः ॥ २६४ ॥
विकुलः संकुलः खर्वोऽथार्घार्हो हरिवल्लभः ।
मुचुकुन्दश्च सुदलो बहुपुष्पः सुपुष्पकः ॥ २६५ ॥
लक्ष्मणो रक्तप्रसवः करुणी ग्रीष्मपुष्प्यपि ।
रक्तपुष्पा सारुणी स्याच्चन्द्रवल्ली तु माधवी ॥ २६६ ॥
भृङ्गप्रिया भद्रलता भूमिमण्डलभूषणा ।
सुगन्धा गणिकारी तु काञ्चनी गन्धपुष्प्यपि ॥ २६७ ॥
अलिमोदा च वासन्ती सास्यान्मदनमोदिनी ।
मुचुकुन्दस्तु कुन्दोऽपि महागन्धो मनोहरः ॥ २६८ ॥
मदनोऽपि सदातारमुक्ताभ्यः पुष्प इत्यपि ।
अट्टहासो मनोज्ञः स्याद्वनहासोऽथ शाम्भवः ॥ २६९ ॥
शिवादापीड आह्लादो मल्ल्यङ्केष्टश्च सुव्रतः ।
बकः पाशुपतश्चापि वसुकः क्रमपूरकः ॥ २७० ॥
;p{0279}
केविका कविका केवा भृङ्गारी नृपवल्लरी ।
भृङ्गमारी महागन्धा राजकन्याऽर्कवल्लभः ॥ २७१ ॥
बन्धूको बन्धुजीवोऽपि पुष्पो रक्तोष्ठयोरपि ।
बन्धुश्च बन्धुकः पुंसि बन्धुरो वन्धुलो द्वयोः ॥ २७२ ॥
मध्यंदिनस्त्रिसन्धिस्तु संधीवेली सदाफलः ।
स सन्धिकुसुमोऽथ स्याद्रक्तपुष्पा जवा जया ॥ २७३ ॥
ओड्रका प्रातिका सूर्यप्रिया चापि यवा पुनः ।
अस्यास्तु कुसुमे वज्रपुष्पं स्याद्भमरी त्वपि ॥ २७४ ॥
भ्रमरारिर्मासपुष्पी कुष्ठारिस्तरणी तु सा ।
सहाकुमारी गन्धाढ्या सुदला चारुकेसरा ॥ २७५ ॥
बहुपत्रा रामभृङ्गप्रियाऽप्यथ महासहा ।
महती राजतरुणी सुपुष्पोऽप्यमिलातकः ॥ २७६ ॥
सुवर्णपुष्पकोऽम्लातोऽथान्यो रक्तामिलातकः ।
प्रसवः स्यात् कुरवको रक्तात्सभसलोत्सवः ॥ २७७ ॥
मधूत्सवप्रसवोऽपि रामालिङ्गनकामुकः ।
सुभगो रामप्रसवः सपीतः किङ्किरातकः ॥ २७८ ॥
कुरण्टकश्च फलकः पीताम्लानश्च पीतनः ।
कुसुमः स्यात्कुरवकः सादासी नीलपुष्पिका ॥ २७९ ॥
;p{0280}
नीलाम्लानश्छादकः स्याद्बाला चार्त्तगला च सा ।
भिण्टी कण्टकुरण्टः स्यात्पीता सैंहचरी च सा ॥ २८० ॥
सैव शोणा कुरवकः कण्टकिन्यथ रक्तका ।
उष्ट्रभाण्डी रक्तवर्णलोहितेभ्यश्च पुष्पिका ॥ २८१ ॥
अस्त्रियां तगरो वक्रो विनम्रः कुञ्चितो नतः ।
स्याच्छदो नहुषो दण्डहर्षो हर्षण इत्यपि ॥ २८२ ॥
कालानुसारकं राजहर्षणं पार्थिवं पुनः ।
पिण्डीतगरकं क्षेत्रं दीनं जिह्वं मुनिस्तु ना ॥ २८३ ॥
गन्धोत्कटोऽपि दमनो दान्तो जटिलदण्डिनौ ।
पाण्डुरागो ब्रह्मजटा विनीतो देवशेखरः ॥ २८४ ॥
पत्री पत्रविवेकोऽपि पुण्डरीकोऽपि पत्रकः ।
तद्वत्तपस्विस्थूलाभ्यां वन्ये तु मदनार्थकः ॥ २८५ ॥
वनादिनामपर्यायोऽप्यथ त्रिदशमञ्जरी ।
तुलसी सुभगा तीव्रा पावनी विष्णुवल्लभा ॥ २८६ ॥
सुरेज्या सुरसा श्यामा कायस्था सुरदुन्दुभिः ।
बहुनो मञ्जरी पत्रा भूतघ्नी स्थूलपत्र्यपि ॥ २८७ ॥
;p{0281}
गौरी स्याद्द्विविधा कृष्णासिताभेदात्फणिज्जकः ।
खरपत्रो मरुवको गन्धपत्रः समीरणः ॥ २८८ ॥
बहुवीर्यः शीतलकः सुराह्वो मरिचोऽपि च ।
जम्बीरः प्रस्थकुसुमो द्विविधोऽयमथार्जके ॥ २८९ ॥
क्षुद्रात्पर्णश्च तुलसी कुठेरोऽपि कडिञ्जरः ।
पुखार्जकश्चोग्रगन्धः सुमुखस्तु सितार्जके ॥ २९० ॥
पत्रो वटपुटाभ्यां स्याद्वैकुण्ठो भूरिगन्धकः ।
कृष्णार्जकः कालुमालो मालूकः कृष्णमालुकः ॥ २९१ ॥
दोषक्लेशी विषघ्नः स्यात्सुगन्धिर्वनवर्वरी ।
प्रसन्नकः सूक्ष्मपत्रो निद्रालुः शोफहार्यपि ॥ २९२ ॥
सुमुखो गङ्गपत्री तु गङ्गापत्री सुरङ्गका ।
पाची मरकतः पत्री मल्ला हरितपत्रिका ॥ २९३ ॥
अरिष्टा सुरभिश्चाथ बालकोऽस्त्री तु शीतलम् ।
पर्यायः केशजलयोर्ह्रीवेरं हिरिवेरकम् ॥ २९४ ॥
वरहिष्ठं च बर्हिष्ठमुदीच्यमपि कथ्यते ।
स्यात्तिक्तं वारिपर्यायं वर्वरः सुमुखः पुनः ॥ २९५ ॥
;p{0282}
गरघ्नो गन्धपत्रः स्यात्पूतगन्धः सुरार्हकः ।
कृष्णवर्वरकः स्वास्यः सुपर्णं देवपर्णकम् ॥ २९६ ॥
स्याद्देवार्हं चीरमा च सूक्ष्मगन्धेभ्य इत्यपि ।
पर्णं चाथ महानन्दा गन्धाढ्या रामशीतला ॥ २९७ ॥
रामाऽथ शाल्मली चापि स्त्रियां शाल्मलिरित्यपि ।
चिरजीवी पिच्छलः स्याच्छाल्मलिन्यपि पूरणी ॥ २९८ ॥
रक्तोत्पलस्तूलवृक्षो रम्यपुष्पः कटुद्रुमः ।
मोतोऽप्यथ श्रवः शृङ्गो रसो मोचा ततः पुनः ॥ २९९ ॥
अपि पिच्छलसारः स्याल्मलीवेष्ट इत्ययम् ।
तत्तूल इन्द्रवाताभ्यां तूलं क्लीबे मरुद्ध्वजम् ॥ ३०० ॥
ग्रीष्महासं वंशकफं वृद्धसूत्रकमित्यपि ।
रोहीतको रोहितको रोही प्लीहनिबर्हणः ॥ ३०१ ॥
सदाप्रसूनो दाडिम्बपुष्पः स्यात्कूटशाल्मली ।
कुशाल्मली बृहद्वल्कः स्याद्विरेचन इत्ययम् ॥ ३०२ ॥
सितपुष्पोऽप्येकवीरो महावीरः सुवीरकः ।
रोहितेयो रौहतः स्यात्तद्वद्रौहित इत्यपि ॥ ३०३ ॥
;p{0283}
एकादिवीरपर्यायः स्यादथो रक्तकेसरः ।
पारिभद्रो निम्बतरुर्मन्दारः पारिजातकः ॥ ३०४ ॥
कृमिघ्नो रक्तकुसुमो बहुपुष्पोऽथ कण्टकी ।
खदिरो रक्तसारश्च खाद्यः पत्री क्षितिः स्त्रियाम् ॥ ३०५ ॥
वक्राङ्गो बालतनयो मुशल्योऽपि मुसल्यवत् ।
गायत्र्यपि च पुंसि स्यात्सारद्रुर्दन्तधावनः ॥ ३०६ ॥
बालपत्रोऽपि कुष्ठारिर्मेध्योऽथ कदरोऽपरः ।
श्वेतसारः कार्मुकः स्यात्सोमसारः पथिद्रुमः ॥ ३०७ ॥
सोमवल्को नेमिवृक्षः कुब्जकण्टक इत्यपि ।
रक्तसारः सुसारः स्याद्रक्ते विट्खदिरस्तु सः ॥ ३०८ ॥
मरुजः सारखदिरः कालस्कन्धोऽपि गोरटः ।
बहुसारः पत्रतरुरम्भोजारिररिः स्त्रियाम् ॥ ३०९ ॥
इरिमो वीरमेदश्चाप्यसिमेदश्च मेदकः ।
दाना संदानिका चापि सैवोक्ता खदिरच्छटा ॥ ३१० ॥
शमी तु केशदमनी शान्ता तुङ्गा शुभङ्करी ।
हविर्गन्धा शिवेशाना सुरभिः पापनाशनी ॥ ३११ ॥
मङ्गलापि तपस्वीष्टा मेध्या दुरितपावनी ।
सुभद्रा शङ्कुकलिका भद्रासक्तुफली शिवा ॥ ३१२ ॥
;p{0284}
सक्तुफलाऽपि विजया शान्ता चाप्यपराजिता ।
शुभाऽप्यथ शमीरः स्याच्छम्यारुरपि पुंस्युभौ ॥ ३१३ ॥
अथ वर्वुरकर्वूरौ कण्टालुर्दीर्घकण्टकः ।
पंक्तिबीजो गुग्गुलाक्षो गोशृङ्गस्तीक्ष्णकण्टकः ॥ ३१४ ॥
कफान्तकोऽजभद्रः स्याद् दृढबीजोऽप्यथापरः ।
शुकशाकः स्थूलकण्टश्छत्राको जालवर्वुरः ॥ ३१५ ॥
रन्धकण्टस्तनुच्छायोऽथारिमेदोऽरिमेदकः ।
गोधास्कन्धोऽपीरिमेदः पूतिमेदोऽहिमारकः ॥ ३१६ ॥
पलाण्डुस्तु कटुः पञ्चवर्द्धनः पञ्चरक्षकः ।
हस्ताञ्जनविधौ शस्तो जीर्णज्वरहरश्च सः ॥ ३१७ ॥
पञ्चकश्चाथ शूलारिर्गौरवो विषकण्टकः ।
तीक्ष्णकण्टः क्रोष्टुफलोऽतिगन्धस्तापसद्रुमः ॥ ३१८ ॥
पूतिगन्धस्तैलफलस्तनुपत्रोऽनिलान्तकः ।
पुंस्त्रियोरिङ्गुदी पुंसीङ्गुदपत्रो मुनिद्रुमः ॥ ३१९ ॥
ग्रन्थिलः कृकरो गूढपत्रः स्यात्कररः पुनः ।
करीरोऽपि च कारीरो निःपत्रस्तीक्ष्णकण्टकः ॥ ३२० ॥
सुधा स्नुही स्नुक्स्त्रियः स्युः क्षीरी निस्त्रिंशपत्रकः ।
शाखापत्रो महावृक्षः सेहुण्डो वज्रकण्टकः ॥ ३२१ ॥
;p{0285}
बहुशाखः क्षीरकाण्डो गण्डीरो दण्डवृक्षकः ।
हुण्डो वनारिर्नेत्रारिर्भद्रो व्याघ्रनखः पुनः ॥ ३२२ ॥
वज्री समन्तदुग्धाऽन्या स्नुहा वज्रा गुडा गुला ।
स्नुहिः सिहुण्डो वज्रद्रुर्धारापूर्वा स्नुही पुवा ॥ ३२३ ॥
त्रिधाराऽप्यथ कन्थारी कन्थरी तीक्ष्णकण्टका ।
तीक्ष्णगन्धा दुःप्रवेशा दुर्द्धर्षा कन्थकाऽप्यथ ॥ ३२४ ॥
रुवुर्वातारिस्तरुणश्चित्रो गन्धर्वहस्तकः ।
व्याघ्रपुच्छो वर्द्धमानः श्वेतैरण्डोऽपमण्डकः ॥ ३२५ ॥
पञ्चाङ्गुलो दीर्घदण्डेरुवूकौ रुबुको वकः ।
वर्द्धमानस्तत्र रक्ते स्याद्व्याघ्रो हस्तिकर्णकः ॥ ३२६ ॥
उरुवुश्चोरुवूकोऽपि चञ्चुरुत्तानपर्णकः ।
करपर्णः पञ्चनखस्तलुः स्निग्धोऽपि मस्करः ॥ ३२७ ॥
एरण्डो मण्ड आमण्डोप्यमण्डश्च व्यडम्बनः ।
व्यडम्बकश्चित्रचञ्चुरादण्डस्त्रिपुरः स च ॥ ३२८ ॥
ह्रस्वैरण्डश्चित्रदण्डः स्थूलदण्डोऽपरोऽप्यथ ।
घोटा बदरिका घोटी गोलिका शत्रुकण्टकः ॥ ३२९ ॥
कण्टकी चतुरङ्गाह्वाऽप्यथ वल्लीकरञ्जकः ।
दुःस्पर्शोऽपि कुबेराक्षः स्यात्कण्टफल इत्यथ ॥ ३३० ॥
;p{0286}
कारी कार्याऽपि गिरिजाऽप्यतिपत्र्यपरा पुनः ।
कण्टकार्यथ राटस्तु तर्दनो वस्तिरोधनः ॥ ३३१ ॥
ग्रन्थिधारा गोलघटाफलः पिण्डीतकः पुनः ।
तगरः शल्यकैडर्यो मदनः करहाटकः ॥ ३३२ ॥
कण्डालोऽपि विषान्मुष्टिफलो हर्षोऽप्यथापरः ।
महापिण्डीतकः स्निग्धपिण्डीतकवराहकौ ॥ ३३३ ॥
कटुपर्णोऽथ कृच्छ्रारिः क्षुधाकुशल इत्यपि ।
पील्वन्तरो वीरवृक्षो दीर्घमूलोऽथ तारटी ॥ ३३४ ॥
खर्बूरा तरटी तीव्रा रक्तबीजाऽथ शीतला ।
श्रीवल्ली शिववल्ली च कण्टवल्ली दुरारुहा ॥ ३३५ ॥
अम्ला कटुफला स्वच्छा सैवाप्यन्या निकुञ्चिका ।
स्यादम्लकुञ्चिका कुञ्जवल्लयाऽथ नृपप्रियः ॥ ३३६ ॥
रामवर्णोऽपर्वदण्डो दीर्घोऽप्यथ नदीभवः ।
यावनालो दृढत्वक् स्यात्खरपत्रो नदी स च ॥ ३३७ ॥
शरो बाण इषुः काण्ड उत्कटः सायकः क्षुरः ।
इक्षुरिक्षुरिकापत्रो विशिखोऽथ महाशरः ॥ ३३८ ॥
;p{0287}
बहुमूलः स्थूलशरो दीर्घमूलोऽथ रञ्जनः ।
मुञ्जो मुञ्जतृणाह्वः स्याद्ब्राह्मणस्ते जनाह्वयः ॥ ३३९ ॥
वानीरको मुञ्जनको दूरमूलो धृषत्तृणः ।
बहुप्रजो दृढमूलः शत्रुभङ्गोऽथ काशकः ॥ ३४० ॥
काण्डेक्षुर्वायसेक्षुः स्यादिक्षुकाण्डोऽपि चेक्षुरः ।
कासेन्दुरिक्ष्वरिर्दर्भपत्रः शारद इत्यपि ॥ ३४१ ॥
नादेयो लेखिनीकाण्डः कच्छालंकारकः पुनः ।
सितपुष्पोऽप्यथाश्वालो नीरजः शर इत्यपि ॥ ३४२ ॥
गुण्डा शिरिशिरा श्वेता स्यात्तदर्थस्तु वज्रकः ।
पूतो ह्रस्वः कुशो ब्रह्मपवित्रो यज्ञभूषणः ॥ ३४३ ॥
स्यात्सूच्यग्रः पुण्यतृणस्तीक्ष्णो याज्ञिकपत्रकः ।
अन्यस्तु शरपत्रः स्यात् हरिद्दर्भः पृथुच्छदः ॥ ३४४ ॥
दीर्घपत्रः सूक्ष्मपत्रः पवित्रं चाथ वल्वजा ।
अस्त्रियां हठपत्री स्यात्तृणेक्षुश्च तृणत्वचः ॥ ३४५ ॥
मौञ्जीपत्रो दृढतृणः पानीयाख्या दृढक्षुरा ।
कत्तृणं रोहिषतृणं पूतीकं यवदग्धकम् ॥ ३४६ ॥
;p{0288}
श्यामकं चामकं चाम्यं दृढकाण्डं दृढच्छदम् ।
द्राघिष्ठं दीर्घतालं च तिक्तसारं तु कुत्सितम् ॥ ३४७ ॥
नलो नालो नडः कुक्षिरन्ध्रकः कीचकः पुनः ।
वंशान्तरोपि धमनः शून्यमध्यो विभीषणः ॥ ३४८ ॥
छिद्रांशोऽपि मृदोर्वंशात् पत्रः स्यान्नालवंशकः ।
अपि पोटगलो वन्ये देवनालो महानडः ॥ ३४९ ॥
नलोत्तमः स्थूलनडः स्थूलदण्डः सुनालकः ।
सुरद्रुमोऽथ हरिता नीलदूर्वा च शाम्भवी ॥ ३५० ॥
श्यामा शीता शतग्रन्थिर्मङ्गला सुभगा जया ।
शतमूला तूष्णवल्ली पूतिहन्त्री महौषधी ॥ ३५१ ॥
अमृता विजया पूता शिवेष्टा च शिताऽप्यथ ।
श्वेतदूर्वा सिता चण्डा गोलोमी सुरवल्लभा ॥ ३५२ ॥
दुर्मरा भार्गवी भद्राऽनन्ता दिव्या सितच्छदा ।
गौरा विघ्नेशानकान्ताऽमृता स्वच्छेक्षुपर्विका ॥ ३५३ ॥
स्यात्प्रचण्डा श्वेतकाण्डा वीर्या काण्डा सहस्रतः ।
मालावल्ल्यतिग्रन्थिभ्यो दूर्वा स्याद्ग्रन्थिमूलिका ॥ ३५४ ॥
ग्रन्थिला वल्लिनी मूलग्रन्थिः स्यात्पर्ववल्ल्यपि ।
रोहत्पर्वाथ गण्डाली गण्डदूर्वा च वारुणी ॥ ३५५ ॥
;p{0289}
मत्स्याक्षी श्यामलग्रन्थिर्ग्रन्थिला ग्रन्थिपर्णिका ।
सूचीपत्रा श्यामकाण्डा कलायाऽप्यथ कुन्दुरुः ॥ ३५६ ॥
कन्दुरुर्दीर्घपत्रश्च रसालोऽपि खरच्छदः ।
सुतृणः क्षेत्रसम्भूता झिण्टी स्यान्मृगवल्लभः ॥ ३५७ ॥
भूतृणो रोहितो भूतिर्भूतीकश्च कुटुम्बकः ।
मालातृणः श्रमालंबा गुच्छलस्त्वतिगन्धकः ॥ ३५८ ॥
अतिच्छत्रो गुह्यबीजः सुगन्धिः पुंस्त्वविग्रहः ।
व्यङ्गरोधश्च बधिरोऽप्यन्यो भूतृण इत्यपि ॥ ३५९ ॥
सुरसः सुरभिग्रन्थिः स च स्यान्मुखवासनः ।
सुगन्धिरूषरो भूरिपत्रोऽपि च तृणोत्तमः ॥ ३६० ॥
इक्षुदर्भा सुदर्भा चाप्यश्वालुस्तृणपत्रिका ।
गोमूत्रिका रक्ततृणा क्षेत्रजा कृष्णभूमिजा ॥ ३६१ ॥
शिल्पिका शिल्पिनी शीता क्षेत्रज्ञा च मृदुच्छदा ।
निश्रेणिका श्रेणिका च नीरसा वनवल्लरी ॥ ३६२ ॥
अस्त्री शष्पं बालतृणां यवसं तृणमर्जुनम् ।
तृणानां संहतिस्तृण्या नड्या तु नडसंहतिः ॥ ३६३ ॥
गर्भोटिका तु जठरी सुनीला च जलाश्रया ।
मृदुग्रन्थिस्तु मर्जुरः सुतृणो मृदुपत्रकः ॥ ३६४ ॥
;p{0290}
धेनुदुग्धप्रदश्चापि तृणाढ्यं तु मृगप्रियम् ।
पत्राढ्यं पर्वततृणं वंशपत्री तु जीरिका ॥ ३६५ ॥
जीर्णपत्र्यथ मन्थानो हरितो दृढमूलकः ।
पल्लीवाहो दीर्घतृणः सुपत्रस्ताम्रवर्णकः ॥ ३६६ ॥
अम्लकाण्डं पटुतृणं तृणाम्लं लवणात्तृणम् ।
कनिष्ठिकं तु शूकाढ्यं शूकं शूकतृणार्थकम् ॥ ३६७ ॥
पण्यगन्धोऽस्त्रियां पत्रा कङ्गुणी पण्यदा च सा ।
दीर्घकाण्डः काण्डगुण्डच्छत्रगुंछस्त्रिकोणकः ॥ ३६८ ॥
नीलपत्रस्त्रिधारः स्याद्वृत्तगुण्डो जलाश्रयः ।
गुण्डोऽथ गुण्डकन्दः स्यात्स्त्रियां पुंसि कसेरुकः ॥ ३६९ ॥
इक्षुमुस्ता सूकरेष्टा सुगन्धा गन्धकन्दला ।
चणिका दुग्धदा गौल्या सुनीला क्षेत्रजा हिमा ॥ ३७० ॥
गुण्डासिनी तु गुण्डाला चिपिटा गुंछमूलिका ।
तृणपर्णी जलावासा पृथुला नवविष्टरा ॥ ३७१ ॥
जलस्रवा मृदुलता पिच्छिला महिषी प्रिया ।
अशाखा शूलपत्री च स्याच्छली धूम्रमूलिका ॥ ३७२ ॥
पिरिपेल्लं प्लवं वन्यं शतपुष्पं पुटंनटम् ।
गोनर्दं गोपुटं दासपुटं स्याज्जीर्णबुध्नकम् ॥ ३७३ ॥
;p{0291}
हिङ्गुलस्तु नदीकान्तो जलजो दीर्घपत्रकः ।
नदीजो निचुलो रक्तः कामुकश्चाथ चण्डिका ॥ ३७४ ॥
छिन्नोद्भवाऽमृतलता गडूची मधुपर्णिका ।
ज्वरारिरमरा श्यामा विशल्यापि रसायनी ॥ ३७५ ॥
वत्सादनी कुण्डलिनी वयस्थाऽमृतसम्भवा ।
भिषक्प्रिया सुरकृता जावन्ती सोमवल्ल्यपि ॥ ३७६ ॥
नागपुत्र्यथ कन्दोत्थाऽमृता पिण्डगडूचिका ।
बहुछिन्ना बहुरुहा पिण्डालुः कन्दरोहिणी ॥ ३७७ ॥
मूर्वाऽमर्यमरा दिव्यलता तिक्ता मधूलिका ।
मधुश्रेणी भिन्नदशा त्रिपर्णी मधुमत्यपि ॥ ३७८ ॥
देवी मधुमती देवश्रेणी सैव सुखोषिता ।
पृथक्पर्णी च गोकर्णी लघुपर्ण्यपि मोरटा ॥ ३७९ ॥
तेजस्विनी मधुदला दहना गोपवल्लिका ।
पीलुपर्णी स्निग्धपर्णी रक्तला च मधुस्रवा ॥ ३८० ॥
ज्वलिन्यथ पटोलः स्याज्ज्वलनः कर्कशच्छदः ।
राजनामा कटुफलः पाण्डुः पाण्डुफलश्च सः ॥ ३८१ ॥
पञ्चराजीफलो नागफलोऽमृतफलश्च सः ।
कुष्ठकण्ड्वोररिर्बीजगर्भः स्यात्कासमर्दनः ॥ ३८२ ॥
;p{0292}
ज्योत्स्नाऽथ मधुरा काकी काकोली वायसूलिका ।
धाङ्क्षोली मेदुरा धीरा वीरा क्षीरापि शुक्लका ॥ ३८३ ॥
स्वादुमांसी वयस्था तु विषाणी च पयस्विनी ।
काकोली मधुरा शुक्ला क्षीरशुक्लापि जीवनः ॥ ३८४ ॥
माषपर्णी तु काम्भोजी कृष्णदन्ता महासहा ।
माषा हंसार्द्रमांसेभ्यो मङ्गल्या हयपुच्छ्यपि ॥ ३८५ ॥
वज्रमूली शालिपर्णी कल्याणी पाण्डुरा घना ।
आत्मोद्भवा बहुफली स्वयंभूश्च विसारिणी ॥ ३८६ ॥
सुलभा मुद्गपर्णी तु शिम्बी मार्जारगन्धिका ।
शूर्पपर्णी क्षुद्रसहा काकमुद्गा वनोद्भवा ॥ ३८७ ॥
कुरङ्गिका काशिलाऽथ काञ्जिका शशिबिम्बिका ।
जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीयाऽपि जीवना ॥ ३८८ ॥
जीवपुष्टा जीवदात्री जीवभद्रा सुपुङ्गला ।
शाकश्रेष्ठा च शृङ्गाटी भद्रा माङ्गल्यदा च सा ॥ ३८९ ॥
क्षुद्रजीवाऽथ मधुरा जीवपुष्टा यशस्करी ।
प्रियंकरी पुत्रभद्रा बृहज्जीवन्तिकाऽप्यथ ॥ ३९० ॥
सुजीवन्ती स्वर्णजीवी स्वर्णपर्णी हिमाश्रया ।
स्याद्धेमा हेमजीवन्ती तृणग्रन्थिः सुपर्ण्यथ ॥ ३९१ ॥
;p{0293}
शिववल्ली तु शिवजा लिङ्गिनी शिववल्लिका ।
बहुपुत्री चित्रफला चण्डाऽयस्तम्भिनीश्वरी ॥ ३९२ ॥
लैङ्गी स्वयंभूश्चण्डाली कृतच्छिद्रा चुजालिनी ।
मृदङ्गवल्लिनी क्ष्वेडा सैवोक्ता कृतवेधना ॥ ३९३ ॥
सैषा सुतिक्तघण्टाली कोशातक्यथ मर्कटी ।
शूकशिम्बिः शूकशिम्बी शूकशिम्बा च वानरी ॥ ३९४ ॥
शूकसिम्बिः शूकसिम्बी शूकसिम्बा जडाऽजहा ।
शुकशिम्बिः शुकशिम्बी शुकशिम्बा ततः पुनः ॥ ३९५ ॥
शुकसिम्बिः शुकसिम्बी शुकसिम्बा पुनश्च सा ।
शूकपिण्डिः शूकपिण्डी शूकपिण्डा ततः परा ॥ ३९६ ॥
शुकपिण्डिः शुकपिण्डी शुकपिण्डा च सा भवेत् ।
आत्मगुप्ता कपेः कच्छूः कच्छुः स्याद्दुरभिग्रहा ॥ ३९७ ॥
कपिरोमलता गुप्ता दुःस्पर्शा कच्छुराऽजया ।
प्रावृषेण्या च सैव स्याच्छुन्दरी गुरुरार्षभी ॥ ३९८ ॥
लाङ्गली कुण्डली चण्डी केशरोमा महर्षभी ।
तीक्ष्णी वराही रोमालुः स्याच्छिम्बी वनसूकरी ॥ ३९९ ॥
रोमवल्ली तिक्तबीजा कटुतुम्बी बृहत्फला ।
राजपुत्री कटुफला तिक्तबीजा च तुम्ब्यथ ॥ ४०० ॥
;p{0294}
स्यादाकाशार्थवल्ल्यर्था दुःस्पर्शाऽथ गरा गरी ।
वेणीरुहा कोशफला घोरा रोमशपत्रिका ॥ ४०१ ॥
कदम्बा कर्कटी देवदाली स्यात्सारमूषिका ।
दाली तुरङ्गी तर्कारी विषघ्नी वृत्तकोशका ॥ ४०२ ॥
वन्ध्यकर्कोटकी वन्ध्या मनोज्ञा कन्दवल्लरी ।
पन्था दिव्या पत्रदात्री भूतहन्त्रीश्वरी च सा ॥ ४०३ ॥
सुगन्धा सर्पदमनी श्रीकन्दा च कुमारिका ।
विषकण्टकिनी तिक्ता तिक्ततुण्ड्यथ शंवरी ॥ ४०४ ॥
चित्रा द्रवन्ती कृशिरा सुकर्णी बहुकर्णिका ।
न्यग्रोधिकाऽऽखुकर्णी स्याच्चण्डा भूमिचरी वृषा ॥ ४०५ ॥
ऐन्द्रेन्द्रवारुण्यरुणा विषघ्नी कणकर्णिका ।
मृगादिनी क्षुद्ररुहा हेमपुष्पीन्द्रचिर्भिटा ॥ ४०६ ॥
सूर्याऽमरा पीतपुष्पी सुपर्णी चेन्द्रवल्लरी ।
रक्तेर्वारुर्विषलता वारुणी बालकप्रिया ॥ ४०७ ॥
गवाक्षी सुफला माता तारिका विषवल्लरी ।
वृषलाक्षी क्षुद्रफला विषघ्नी चामृताऽप्यथ ॥ ४०८ ॥
महेन्द्रवारुणी चित्रवल्ली सौम्या महाफला ।
विशाला त्रपुसा दीर्घवल्ली स्यात्त्रपुसीत्यपि ॥ ४०९ ॥
;p{0295}
यवतिक्ता महातिक्ता दृढपादा च सर्पिणी ।
नाकुली नेत्रमीनाऽपि शंखिनी पत्रतण्डुली ॥ ४१० ॥
तिक्ता माहेश्वरी यावी शाखिन्यथ घनेश्वरी ।
रौद्री जटा रुद्रजटा सुगन्धा सुहवा पुनः ॥ ४११ ॥
रुद्रा सौम्या रुद्रलता महाराजजटा च सा ।
पत्रवल्ली जटावल्ली रुद्राणी नेत्रपुष्करा ॥ ४१२ ॥
सुगन्धपत्रा सुरभिः सुभद्रा च सुपिङ्गला ।
ज्योतिष्मती स्वर्णलता सरस्वत्यनलप्रभा ॥ ४१३ ॥
दुर्वरा कटभी ज्योतिर्लता दीप्ता मतिप्रदा ।
मेध्याऽमृताऽथ लवणा काकाण्डी वायसादिनी ॥ ४१४ ॥
तेजोवती बहुरसा कङ्गुणी कनकप्रभा ।
सुवर्णनकुली तीक्ष्णसुवेगा वायसीति च ॥ ४१५ ॥
तेजस्विनी शैलसुता सुतैला च यशस्विनी ।
अग्निदीप्ता सुरफला सौम्या लवणकिंशुका ॥ ४१६ ॥
श्रीलता गीर्लता तीव्राग्निगर्भा चाग्नितः फला ।
पारावतपदी ब्राह्मी मेध्या मेधाविनीत्यपि ॥ ४१७ ॥
पीता धीरा पीततैला सितपुष्पी तु गर्दभी ।
दधिपुष्पाऽद्रिकर्णी च कटभी विषहन्त्र्यपि ॥ ४१८ ॥
;p{0296}
श्वेताऽपराजिता श्वेता नीलपुष्पी गवादिनी ।
महानीला नीलगिरिकर्णी स्यान्नीलसंध्यका ॥ ४१९ ॥
व्यक्तगन्धा मोरटस्तु कर्णपुष्पो मधुस्रवः ।
धनमूलः पीलुपत्रः पुरुषः क्षीरमोरटः ॥ ४२० ॥
दीर्घमूलोऽप्यथ द्रोणी करम्भा पुष्पमञ्जरी ।
इन्दीवरा युग्मफला दीर्घवृन्तोत्तमारणी ॥ ४२१ ॥
नलिका वृत्तवल्ली तु वस्तमेषान्त्रिका च सा ।
वृषगन्धाऽथ यज्ञार्हा यज्ञश्रेष्ठा धनुर्लता ॥ ४२२ ॥
स्त्री सोमयज्ञगुल्मेभ्यो वल्ली सैव द्विजप्रिया ।
सोमक्षीरा महागुल्मा सोमपर्याय इत्ययम् ॥ ४२३ ॥
पुंसि स्यात्सप्रतिपदमारभ्यापूर्णमासकम् ।
प्रत्यहं यत्र पुष्पाणामुदयस्तत्क्षयः पुनः ॥ ४२४ ॥
आदर्शमथ तद्भेदा अंशुमान् रजतप्रभः ।
कल्याणकारकन्दोन्य आज्यगन्धश्च कन्दवान् ॥ ४२५ ॥
चन्द्रमाः कनकाभासः सर्वदा स जलेचरः ।
चित्रितः पाण्डुरश्चापि सर्पनिर्मोकसंनिभौ ॥ ४२६ ॥
वृक्षाग्रालम्बितावेतौ मुञ्जवांल्लशुनच्छदः ।
तार्क्ष्याहितोऽपि श्वेताक्षो गायत्रस्त्रैष्टुभः पुनः ॥ ४२७ ॥
;p{0297}
स्यात्पाङ्क्तः शाक्वरोऽथ स्यात्सौम्या महिषवल्लरी ।
प्रतिसोमा पत्रवल्ली काण्डशाखान्त्रवल्लिका ॥ ४२८ ॥
अन्या वत्सादनी सोमवल्ली विक्रान्तमेचका ।
पातालगारुडी तार्क्षी दीर्घकाण्डा महाबला ॥ ४२९ ॥
दीर्घवल्ली दृढलता वन्या गोपालकर्कटी ।
क्षुद्रेर्वारुर्वायसी तु काकाक्षी काकनासिका ॥ ४३० ॥
काकप्राणा काकतुण्डी सुरङ्गी च सुनासिका ।
काकाक्षा तस्करस्नायुरथ काकादनी पुनः ॥ ४३१ ॥
वक्रशल्या काकपीलुर्दुर्मोहा काकशिम्बिका ।
रक्तला वायसी काकरञ्जी स्याद्वायसादनी ॥ ४३२ ॥
रक्ता तु रक्तिका गुञ्जा शिखण्डी भिल्लभूषणा ।
सौम्या चूडामणिः कृष्णचूडिका कृष्णलाऽरुणा ॥ ४३३ ॥
शीतपाक्युच्चष्टाऽथान्या श्वेतगुञ्जार्थका च सा ।
अम्भोज्यजान्त्री त्वावेगी गुञ्जका दीर्घवालुकः ॥ ४३४ ॥
वृद्धः कोटरपुष्पोऽथ द्वितीयो जीर्णदारुकः ।
सुपुष्पिका जीर्णफली सूक्ष्मपत्राऽजराप्यथ ॥ ४३५ ॥
कैवर्त्तिका सुरङ्गा च लतावल्ली द्रुमारुहा ।
रङ्गिणी वस्त्ररङ्गा च सुभगाऽथ सुलोमका ॥ ४३६ ॥
;p{0298}
ताली तमाली ताम्रा च सूक्ष्मवल्ली पटुस्तु सः ।
नासासंवेदनः काण्डकटुः काण्डीर इत्यपि ॥ ४३७ ॥
करवल्ली तोयवल्ली सुकाण्डश्चाथ जन्तुका ।
बहुपुत्रा जन्तुकारी जननी चक्रवर्त्तिनी ॥ ४३८ ॥
तिर्यक्फला राजवृक्षा निशान्धा च सुपुष्पिका ।
कपिकच्छुकरोमापि जनेष्टा सूक्ष्मवल्ल्यपि ॥ ४३९ ॥
रञ्जनी चमरी कृष्णवल्ली दीर्घफला च सा ।
विदूलिका कृष्णरुहा ग्रन्थिवल्ली सुवल्ल्यपि ॥ ४४० ॥
तरुवल्ल्यथ कण्डूरा वयस्थाऽरण्यवासिनी ।
अत्यम्लपर्णी तीक्ष्णा च वल्ली सूरणवल्ल्यपि ॥ ४४१ ॥
शङ्खपुष्पी तु शङ्खाह्वा सुपुष्पा कम्बुमालिनी ।
पीतपुष्पा तु भूलग्ना मेध्या मलविनाशिनी ॥ ४४२ ॥
आवर्तकी तिन्दुकिनी विभाण्डा च विषाणिका ।
चर्मरङ्गा मनोज्ञाऽथ कर्णस्फोटार्द्धचन्द्रिका ॥ ४४३ ॥
चित्रपर्णी स्फोटलता त्रिपुरा चन्द्रिकाऽप्यथ ।
महावल्ली काष्ठवल्ली कट्वी कटुकवल्लिका ॥ ४४४ ॥
कटुश्चापि सुवल्ली च सुकाष्ठा पशुमेहनी ।
तोयवल्ली वृक्षरुहा घनवल्ल्यमृतस्रवा ॥ ४४५ ॥
;p{0299}
श्वेतपुष्पी पुत्रदात्री बृत्तपत्रा सुवल्लरी ।
गन्धालुर्भ्रमरी वेशा जाता वातारिकाऽप्यथ ॥ ४४६ ॥
पत्रवल्ली दीर्घवल्ली खरपर्णी विषादिनी ।
अम्लातकी सुपर्णी च पलाशी काञ्जिका च सा ॥ ४४७ ॥
अम्लपत्री रसाम्ला स्यादथ स्युः क्षुपजातयः ।
अहिच्छत्रा मिसिर्योषा शताह्वा पोतिकाशिका ॥ ४४८ ॥
स्ववाग्वज्रभूरिवनशतेभ्यः पुष्पिका पुनः ।
संघातशतसूक्ष्मेभ्यः पत्री छत्रा च कारवी ॥ ४४९ ॥
सुगन्धा माधवी चाथ सुपुष्पा सुरसाऽपि च ।
सुरसा तालपर्णी च निःश्रेया वनजाऽपि सा ॥ ४५० ॥
अवाक्पुष्पा शीतशिवा शालिनी मधुराऽप्यथ ।
शालिपर्णी तु सुदला दीर्घमूला सुपर्णिका ॥ ४५१ ॥
विदारिगन्धा सुमतिर्दीर्घपत्री गुहा ध्रुवा ।
कुमुदा पिच्छिरा सौभ्या नद्याम्रस्तूपदंशकः ॥ ४५२ ॥
समष्ठीलः कोशफलः कोशाम्रश्चाम्रगन्धकृत् ।
गण्डीरश्चाथ बृहती वार्त्ताकी स्थूलकण्डका ॥ ४५३ ॥
महती सिंहिकाऽक्रान्ता सुण्डाकी राष्ट्रिका कुली ।
कण्टाली कट्फला कण्टतनुः कण्टालुरित्यपि ॥ ४५४ ॥
;p{0300}
डोलरी वनवृन्ताकी बहुपुत्री महोटिका ।
अथान्या बृहती पुत्रप्रदा बहुफला च सा ॥ ४५५ ॥
रुषाङ्गा जविका पीततण्डुला धवलाऽपरा ।
सा तु श्वेतबृहत्यर्थाऽथाप्यन्या कण्टकारिका ॥ ४५६ ॥
क्षुद्रकण्टा कण्टकिनी दुःस्पर्शा द्राविणी पुनः ।
क्षुद्रा व्याघ्री क्षुद्रफला निदिग्ध्यथ सितोत्तरा ॥ ४५७ ॥
कण्टारिका क्षेत्रदूती लक्ष्मणा कपटेश्वरी ।
स्यान्निःस्नेहफला रास्ना नाकुली च प्रियंकरी ॥ ४५८ ॥
गर्दभी चन्द्रिका रामा क्लिन्ना सैव महौषधी ।
सा चोक्ता कटुवार्त्ताकी पृश्निपर्णी तु मेखला ॥ ४५९ ॥
शृगालविन्ना कलशी धावनी च महागुहा ।
लाङ्गूलिका सिंहपुच्छी पृथक्पर्णी शृगालिका ॥ ४६० ॥
दीर्घपर्णी चित्रपर्णी श्वपुच्छा चाथ गोक्षुरः ।
महाङ्गः कण्टकी बालदंष्ट्रः स्याद्भद्रकण्टकः ॥ ४६१ ॥
दुश्चंक्रमः श्वदंष्ट्रः स्याद्गोकण्टोऽपि क्षुराङ्गकः ।
त्रिकण्टकस्तु क्षुरकः षडङ्गो बहुकण्टकः ॥ ४६२ ॥
पलंकषः कण्टफलो वनशृङ्गाटकः करी ।
क्षुद्रक्षुरश्वेक्षुगन्धः स्वादुकण्टो यवासकः ॥ ४६३ ॥
;p{0301}
यासोऽनन्तो बालपत्रः समुद्रान्तो मरूद्भवः ।
त्रिकण्टकः सूक्ष्मपत्रो विषघ्नो विषकण्टकः ॥ ४६४ ॥
सुदूरमूलः कटुकश्चाल्पको बहुकण्टकः ।
क्षुद्रेङ्गुदी तीक्ष्णगन्धो गन्धार्यधिककण्टकः ॥ ४६५ ॥
वृषोऽटरूषः सिंहास्यो वासकोऽथाटरूषकः ।
शितपर्णी वाजिदन्ता भिषङ्माता वसादिनी ॥ ४६६ ॥
वाशाका वाशिका वाशा वाशका वाशकः पुमान् ।
वासाका वासिका वाजी वासको वाजिदन्तकः ॥ ४६७ ॥
अटरूषोऽप्यटरुषस्तद्वच्चाटरुरित्यपि ।
वासापि सिंहीपर्याया सूच्याख्यस्तु शितावरः ॥ ४६८ ॥
सूचिपत्रः शीतवरः स्वस्तिकः पुरुटः शिखी ।
मेधाकृद्ग्राहकः सूची कुक्कुटः सुनिषण्णकः ॥ ४६९ ॥
बभ्रुः श्रीवारको धन्वयवासस्तु दुरालभा ।
ताम्रमूला दुरालम्भा विरूपा दुरवग्रहा ॥ ४७० ॥
प्रबोधिनी सूक्ष्मदला धन्वी पुंस्यपि कच्छुरा ।
विशारदा तूष्ट्रभक्षाऽजभक्षा मरुसंभवा ॥ ४७१ ॥
वल्ली कण्टारिका क्षुद्रफला क्षुद्रदुरालभा ।
बहुकण्टाग्निधमनी राजमाता धमन्यपि ॥ ४७२ ॥
;p{0302}
वाकुची सुप्रभा सोमराजी शीता शितावरी ।
सुवल्ल्यवल्गुजा राजी चन्द्ररेखा सुवल्लिका ॥ ४७३ ॥
सोमवल्ली काकमेषी काम्भोजी पूतिगन्धका ।
कालमेषी कालमेशी वागुची कालमोचिका ॥ ४७४ ॥
चन्द्राह्वाऽजा कृष्णफला शणपुष्पी तु लोमशा ।
बृहत्पुष्पी स्थूलफला शणिका शणघण्टिका ॥ ४७५ ॥
पीतपुष्पी माल्यपुष्पी सूक्ष्मपुष्पी तु षष्टिका ।
सूक्ष्मपर्णी क्षुद्रशाणपुष्प्यथ श्वेतपुष्पिका ॥ ४७६ ॥
महासिता वृत्तपर्णी शरार्थेभ्यस्तु पुङ्खिका ।
सैव श्वेता द्वितीयाऽथ कण्टालुः कण्टपुङ्खका ॥ ४७७ ॥
कटुतिक्तस्तु चमनो माल्यपुष्पो निशाचरः ।
स्याद्दीर्घात्पल्लवः शाखस्त्वक्सारः शाण इत्यथ ॥ ४७८ ॥
अम्बष्ठाम्बालिका वाला शरालाम्बाम्बिका पुनः ।
स्यान्मयूरी गन्धफला दृढवल्का च पाशिका ॥ ४७९ ॥
मुखमाची चित्रपुष्पी छिन्नपत्र्यथ शोधनी ।
नीला नीला तालपत्री राज्ञी काली महाफला ॥ ४८० ॥
नीलिनी नीलपुष्पी च श्राफलाग्न्येलमोचिका ।
कृष्णला रजनी भद्रा भारवाही महाबला ॥ ४८१ ॥
;p{0303}
क्लीतनी चारटी श्यामा गन्धात्पुष्पा च पुष्यपि ।
स्थिररङ्गाञ्जनकोशी राजनील्यपरा पुनः ॥ ४८२ ॥
केशार्ही श्रीफली तुत्था महानीली खरच्छदा ।
गोजिह्वाऽधोमुखात्पुष्पी भूतोत्मादहरीत्यथ ॥ ४८३ ॥
अपामार्गः शैखरिकः काण्डकण्ठो मयूरकः ।
करमण्डलिको झण्टश्चमत्कारश्च कण्टकी ॥ ४८४ ॥
खरमञ्जर्यधःशल्यः किणही पङ्क्तिकण्टकः ।
प्रत्यक्पुष्पो दुर्ग्रहः स्यात्कुब्जो मर्कटपिप्पली ॥ ४८५ ॥
धामार्गवोऽपि क्षवको मालाकण्टोऽपि मर्कटी ।
रक्ते तत्राघट्टकः स्यात् क्षुद्रापामार्ग इत्यपि ॥ ४८६ ॥
रक्तबिन्दुर्दुग्धिनिका स्वल्पपत्राऽथ भद्रिका ।
बला समङ्गौदनिका मोटा भद्रौदनीति च ॥ ४८७ ॥
कल्याणिनी भद्रबला पाटी चाथ महाबला ।
पृक्का रुहा व्यालजिह्वा बल्या शीता बला च सा ॥ ४८८ ॥
स्यान्महाज्येष्ठदेवेभ्यो बला मृगरसा मृगा ।
सहदेवी पीतपुष्पी देवार्हा गन्धवल्लरी ॥ ४८९ ॥
कण्टभरा केशरुहा वर्षपुष्पा मृगादिनी ।
स्यात्कोशवर्द्धिनी चाथ शीता तु वृष्यगन्धिनी ॥ ४९० ॥
;p{0304}
शीतपुष्पाऽथ खर्वा स्यात्खरगन्धा चतुःफला ।
भद्रादनी विश्वदेवा देवदण्डा गवेधुका ॥ ४९१ ॥
घाटा नागबलाऽभीष्टा महतः स्युः परा इमाः ।
शाखा पत्रा फला गन्धा महाराष्ट्री तु शारदी ॥ ४९२ ॥
मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा प्राणदा तोयवल्लरी ।
अग्निज्वाला चित्रपत्री लाङ्गली जलपिप्पली ॥ ४९३ ॥
वाराहकर्णी तुरगी कञ्चुकाऽश्वावरोहिका ।
अश्वगन्धाऽथ वनजा गन्धपत्री हयप्रिया ॥ ४९४ ॥
वाजिनी पुष्टिदा पुष्टा श्यामला कामरूपिणी ।
पलाशपर्णी बलदा वातघ्नी धीवरापि च ॥ ४९५ ॥
कालप्रियकरी वन्या वराहपत्रिका च सा ।
हपुषा विपुषा विस्रा विगन्धाऽथापराजिता ॥ ४९६ ॥
कच्छूप्लीहविषध्वाङ्क्षनाशिनी स्वल्पतः फला ।
शतावरी शतपदी पीवरी दीवरी वरी ॥ ४९७ ॥
वृष्या दिव्या द्वीपिशत्रुर्द्वीपिका वरकण्टकी ।
नारायणी सूक्ष्मपत्रा शतह्वा सुरसापि च ॥ ४९८ ॥
;p{0305}
महाशतसहस्रेभ्यः सोश्च वीर्योर्ध्वकण्टका ।
फणिज्जिका स्वादुरसा सुपत्राऽथैलवालुकम् ॥ ४९९ ॥
हरिवालुकमेलाह्वं मालुकं वालुकं दृढम् ।
एल्वालुकं कपित्थं च दुर्वर्णं प्रसरं पुनः ॥ ५०० ॥
सुगन्धकं शुल्वगन्धि स्यादेलागन्धमित्यथ ।
कलिकाली लाङ्गलिनी हलिनी गर्भपातिनी ॥ ५०१ ॥
दीप्ता विशल्याग्निमुखी हली नक्तेन्दुपुष्पिका ।
स्याद्द्वयोस्तेरणस्तेरः कुनीली रागदोऽप्यथ ॥ ५०२ ॥
जया जयन्ती हरिता विक्रान्ता विजया बला ।
माटा पराजिता सूक्ष्ममूला स्यादथ सुन्दरी ॥ ५०३ ॥
काकमाची सर्वतिक्ता बहुकट्गुच्छतः फला ।
रसायनी काकमाता स्वादुपाका विराविणी ॥ ५०४ ॥
बरा कुष्ठघ्नी मत्स्याक्षा स्याच्छ्रवन्ती तु मूषिका ।
न्यग्रोधी च श्रुतश्रेणी चित्रा मूषकमार्यपि ॥ ५०५ ॥
प्रत्यक्श्रेणी शंवरी स्यादानन्दा विजया जया ।
वीरपुत्राऽथ भृङ्गाह्वो मार्कवः केशरञ्जनः ॥ ५०६ ॥
;p{0306}
पितृप्रियो भृङ्गराजोऽङ्गारकः केशवर्द्धनः ।
अन्यो नीलो नीलपुष्पः श्यामलश्चाथ लोमशः ॥ ५०७ ॥
काकजङ्घा नदीकान्ता दासी काकाह्वया पुनः ।
पारावतपदी चाथ चञ्चुश्चञ्चूश्च विंजुला ॥ ५०८ ॥
चित्रपुत्री च कलभी सुशाखः क्षेत्रसम्भवः ।
चंचुरश्चंचुपत्रोऽथ विषारिर्दीर्घपत्रिका ॥ ५०९ ॥
दिव्यगन्धा महासुभ्यां बृहतश्चंचुरित्यथ ।
त्वक्सारभेदिनी क्षुद्रचंचुः शुनकचञ्चुका ॥ ५१० ॥
सिन्दुवारः श्वेतपुष्पः सिन्दूकः स्थिरसाधनः ।
स्त्रीपुंसोः सुरसो नेता सिद्धोन्या नीलसिन्दुका ॥ ५११ ॥
सिन्दुकच्छपिका भूतकेशी द्रोणी च नीलिका ।
निर्गुण्डिरपि निर्गुण्डी द्रोणी ना सिन्दुवारितः ॥ ५१२ ॥
शिफालिकाऽपि शुक्लाङ्गी सुवहा चापराजिता ।
वातारिर्विजया भूतकेशस्य क्षेत्रसम्भवः ॥ ५१३ ॥
द्वयोर्भिण्डश्चतुष्पत्र आम्लपत्रश्चतुष्पदः ।
करपर्णो वृत्तबीजः शुशाखश्चाथ पुत्रदा ॥ ५१४ ॥
गर्भदात्री प्राणिमाता तक्राह्वा तक्रभक्षका ।
पञ्चाङ्गलाशिकाभा स्यात्स्वर्णुली हेमपुष्पिका ॥ ५१५ ॥
;p{0307}
अब्दमाता खस्खसस्तु सुबीजः सूक्ष्मतण्डुलः ।
सूक्ष्मबीजोऽथ मतिदा बल्या पङ्गुल्यहारिणी ॥ ५१६ ॥
दृषत्पत्री गुच्छपुष्पी शिग्रुड्यथ वनोद्भवः ।
कुसुम्भो वह्निसंभूतस्त्रिष्वाहुल्योऽर्वुदश्च सः ॥ ५१७ ॥
शिम्बीफलो दन्तकाष्ठो नृपमाङ्गल्यकः पुनः ।
शरत्पुष्पस्तरवटो हलराख्यः सुपुष्पकः ॥ ५१८ ॥
भूम्याहुल्यां कुष्ठका स्यान्मार्कण्डीयं महौषधम् ।
कासमर्दोऽरिमर्दः स्यात्कालः कनक इत्यथ ॥ ५१९ ॥
सुपत्रो रक्तविटपः कुष्ठारिः स्याद्रविप्रियः ।
आदित्यपत्रांशुपतिरथ पिञ्छोलिपिण्डिके ॥ ५२० ॥
श्वेताम्लिकाथ नीलाम्ली श्यामाम्ली दीर्घशाखिका ।
नीलपिंछोलिका ब्राह्मी सैव पूतिमयूरिका ॥ ५२१ ॥
अग्रब्रह्माजविभ्यः स्याद्गन्धापि खरपुष्पिका ।
अर्कभक्ता तु वरदा सूर्यकान्ता सुवर्चला ॥ ५२२ ॥
मण्डूकपर्णी मण्डूकी विक्रान्ता सुरसम्भवा ।
सौरीसुतेजार्कहिता डोडिर्डेडी क्षुपात्पुनः ॥ ५२३ ॥
विषकेशरणेभ्यः सोर्मुष्टिरन्या तु जीवनी ।
शाकश्रेष्ठा दीर्घपत्रा सूक्ष्मपत्रा सुकालुका ॥ ५२४ ॥
;p{0308}
जीवन्ती बहुवल्ली स्यादथ नीलसिताञ्जनी ।
अञ्जनी रेचनी काली कृष्णाभाऽप्यथ सारिणी ॥ ५२५ ॥
कर्पासी वदरी वर्च्या समुद्रान्ता मरूद्भवा ।
तुला पिचुर्गुडोऽपि स्याद्वादरस्तुण्डकेरिका ॥ ५२६ ॥
वनजाऽरण्यकार्पासी भारद्वाज्यथ शृङ्खली ।
वज्रास्थिशृङ्खला वज्रकण्टकः कोकिलाक्षकः ॥ ५२७ ॥
इक्षुरिक्षुरको वज्रपिच्छिला कापिशेक्षणः ।
इक्षुगन्धा सप्तला स्यात्फेनादीप्ता विषाणिका ॥ ५२८ ॥
स्वर्णपुष्पी पत्रघना बहुफेनाऽपि सारिवा ।
विमला बिन्दुला कामवृद्धिस्तु मदनायुधः ॥ ५२९ ॥
जीवो जितेन्द्रियः कामी दद्रुघ्नस्तु प्रपुन्नटः ।
चक्रमर्दः प्रपुन्नाटः पुन्नाटः शुकनासिकः ॥ ५३० ॥
दृढबीजस्तरवटः खर्जूघ्नोऽण्डगजश्च सः ।
स्यामेघगजचक्राणां नामा चक्रगजः पुनः ॥ ५३१ ॥
व्यावर्तकश्चैडगजो झिञ्झिरीटा तु झिञ्झिरा ।
पीतपुष्पा कण्टफला वृत्ताश्रयफला च सा ॥ ५३२ ॥
;p{0309}
हुडरोमाऽप्यथ क्षुद्रक्षुपास्तत्राथ पर्पटः ।
तृष्णारिश्चरको रेणुः कल्पाङ्गो वरकोरकः ॥ ५३३ ॥
शीतः शीतप्रियः पांशुः सुतिक्तो बहुकण्टकः ।
कृशशाखो रक्तपुष्पः पित्तारिः कवचः पुनः ॥ ५३४ ॥
जीवको जीवनो जीव्यः शृङ्गाख्यः प्राणदः प्रियः ।
चिरञ्जीवी च मधुरो मङ्गल्यः कूर्चशीर्षकः ॥ ५३५ ॥
ह्रस्वाङ्गो जीवदो वृद्धिप्रदो धीरस्तु दुर्द्धरः ।
गोपर्यायपतिः कामी गोरक्षो गोपतिश्च सः ॥ ५३६ ॥
ऋक्षः प्रियोऽथ श्रमणा भिक्षुः श्रवणशीर्षकः ।
शुण्डिनी श्रावणी चाथ महामुण्डी तु लोचनी ॥ ५३७ ॥
कदम्बपुष्पा विकचा क्रोडघोरा पलंकषः ।
स्यान्महाश्रावणी मुण्डा भूनदीभ्यां कदम्बका ॥ ५३८ ॥
मुण्डा छिन्ना ग्रन्थिनिका माता लोभन्यलंबुषा ।
स्थविराऽथ मणिच्छिद्रा शल्यपर्ण्यपि जीवनी ॥ ५३९ ॥
मेदावती मेदसारा मेदिनी मधुरा वरा ।
स्निग्धा मेदोद्भवा साध्वी शल्यदा बहुरन्धिका ॥ ५४० ॥
जीवनी तु महामेदा देवेष्टा पांशुरागिणी ।
वसुच्छिद्रा देवगन्धा दिव्या देवमणिश्च सा ॥ ५४१ ॥
;p{0310}
सुरमेदा महाच्छिद्रा वृद्धार्हाऽप्यथ बुद्धिदा ।
सिद्धा योग्या जीवदात्री लोककान्ता रथाङ्ग्यपि ॥ ५४२ ॥
जीवश्रेष्ठा यशस्या स्त्री चेतनीया सुखं च मुत् ।
संपञ्जनेष्टा भूत्यर्था भूतिश्चापि प्रसारिणी ॥ ५४३ ॥
नारुपर्णी राजबला सारिणी प्रसरा सरा ।
प्रतानकी भद्रपर्णी स्याद्बल्या राजपर्ण्यथ ॥ ५४४ ॥
धूम्रपत्रा तु धूम्राह्वा सुलभा गृध्रपत्रका ।
द्वयोः पाषाणभेदः स्यात् श्वेतः शैलसमुद्भवः ॥ ५४५ ॥
इरावती तु खट्वाङ्गा गोधा गोधावतीत्यथ ।
श्वेतान्या सा शिलाचक्रा शिलात्वक् सप्तनासिका ॥ ५४६ ॥
शिलाजा वल्कलाभाऽथ क्षुद्रपाषाणभेदकः ।
रश्मिकेतुश्चतुःपत्री पार्वती कन्दरोद्भवा ॥ ५४७ ॥
नागभूरथ भृङ्गेष्टा गृहकन्या स्थलेरुहा ।
कुमार्यर्था दीर्घपत्रा बहुपत्राऽमराऽजरा ॥ ५४८ ॥
कण्टकप्रावृता वीरा ब्रह्मघ्नी विपुला श्रवा ।
कपिला तरुणी रामा मृद्वी स्यादम्बुधिस्रवा ॥ ५४९ ॥
बर्हिचूडा तु शिखिनी शिखालुः सुशिखाऽप्यथ ।
क्षीरिणी काञ्चनक्षीरी कर्षिणी पटुपर्ण्यपि ॥ ५५० ॥
;p{0311}
दुग्धा हैमवती हैमी हेमदुग्धा हिमावती ।
हिमाद्रिजा यवोद्भूता स्वर्णक्षीरी तु रुक्मिणी ॥ ५५१ ॥
स्वर्गाह्वाथ त्रायमाणा कृतत्राणापि पालिनी ।
मङ्गल्यार्हा देवबला त्रायन्ती वार्षिकी च सा ॥ ५५२ ॥
सुकामा बलभद्राथ स्रवत्तोयाऽमृतस्रवा ।
रामाम्बिका महास्तम्बी रुदन्ती शणपत्रिका ॥ ५५३ ॥
संजीविन्यथ मत्स्याक्षी सौम्या ब्राह्मी सुवर्चला ।
महौषधी सुरश्रेष्ठा सुरेष्टा सुरसा पुनः ॥ ५५४ ॥
मण्डूकजननी मेध्या वीरा दिव्याऽपरा च सा ।
सूक्ष्मपत्रा लघुब्राह्मी जलजाऽप्यथ कामिनी ॥ ५५५ ॥
शिखरी पादपरुहा द्रुपदी गन्धमादिनी ।
वृक्षादनी केशरूपा श्यामा स्त्रीपुंसयोः पुनः ॥ ५५६ ॥
वन्दाकः कामवृक्षोऽथ कुलत्था दृक्प्रसादनी ।
कुताली लोचनहिता सैवारण्यकुलत्थिका ॥ ५५७ ॥
तण्डुलीयस्तु भण्डीरो बहुवीर्यो घनस्वनः ।
सुशाको ग्रन्थिलश्चाथ क्षुद्रघोली खरच्छदा ॥ ५५८ ॥
;p{0312}
विवल्लिका रक्तदला शुण्डी तु हस्तिशुण्डिका ।
धूसर्यथ पयस्या तु क्षीरिणी जलकामुका ॥ ५५९ ॥
कुटुम्बिनी वक्रशल्या दुराधर्षा जलेरुहा ।
बिरौटी शीतला चाथ चारिटी स्थलपद्मिनी ॥ ५६० ॥
सुगन्धमूलाम्बुरुहा पुष्करा पद्मचारिणी ।
लक्ष्मीः प्रेष्ठा पद्मवती रम्या स्थलरुहा पुनः ॥ ५६१ ॥
सुपुष्करा चातिचरा रक्तपुष्पा तु जाम्बती ।
जम्बूर्जाम्बवती वृक्का दुर्द्धर्षा दुःसहा च सा ॥ ५६२ ॥
मलघ्नी नागदमनी नागिनी तु विशोधिनी ।
नागस्फोता विशालाक्षी नागच्छत्रा विचक्षणा ॥ ५६३ ॥
श्वेतात्सर्पमधुभ्यश्च पुष्पा स्याच्छलदन्तिका ।
नागदन्ती स्वादुकाऽथ विष्णुक्रान्ताऽपराजिता ॥ ५६४ ॥
नीलक्रान्ता नीलपुष्पा विक्रान्ताप्यथ पुंस्ययम् ।
कुणंजरः कुणंजीवः कुणंज्योऽरण्यवास्तुकः ॥ ५६५ ॥
अथ ताल्युच्चटा वृष्या विषघ्नी बहुपत्रिका ।
बहुवीर्याहिभयदाऽजरा भूम्यामली पुनः ॥ ५६६ ॥
;p{0313}
वितुन्ना चारटी वीरा दृढपादी हिमालया ।
विश्वपर्ण्यथ गोरक्षी पञ्चपर्णी विचित्रला ॥ ५६७ ॥
(सा) स्यात्सुदीर्घसर्पेभ्यो दण्डी गन्धाधिकाऽप्यथ ।
प्रसारिणी क्रोष्टुपुच्छी गोलोमीजा च धूमिका ॥ ५६८ ॥
दुग्धपेजी पयःफेनी फेनदुग्धा पयस्विनी ।
भूतारी प्राणकेतुघ्नी गोजापर्ण्यथ चुक्रिका ॥ ५६९ ॥
चुकाम्लिका च चाङ्गेरी शाखाम्लाऽप्यम्लपत्रिका ।
शमीपत्रा रक्तपादी स्पृक्का खदिरपुत्र्यपि ॥ ५७० ॥
संकोचनी नमस्कारी समङ्गा च प्रसारिणी ।
स्पर्शलज्जाऽपि लज्जालुः स्याल्लज्जा लज्जरीत्यपि ॥ ५७१ ॥
गण्डमाला सप्तपर्णी कन्दर्यञ्जलिकारिका ।
स्यादस्रशोधिनी चापि स्वगुप्ताऽथ बृहद्दला ॥ ५७२ ॥
अल्पक्षुपाऽन्याऽप्यपरा त्रिपर्णी हंसपादिका ।
संचारिणी च पदिका प्रह्लादी कीलपादिका ॥ ५७३ ॥
गोधापदी हयार्थात्तु कातराथ पुनर्नवा ।
स्त्रियां पुंसि कठिल्लः स्याद्विशाखः शिखिवाटिका ॥ ५७४ ॥
दीर्घपत्रा च वर्षाभूः पृथ्वी रक्ताऽपरा पुनः ।
वर्षाभूः पत्रिका काण्डा रक्तान्मण्डलपत्रिका ॥ ५७५ ॥
;p{0314}
वैशाख्यथ च नीलाऽन्या शैवस्तु शिवशेखरः ।
शिवमल्ली शिवतमः सुरेष्टो वसुकः पुनः ॥ ५७६ ॥
अपि पाशुपतश्चाथ व्यालीपर्यायवाचिका ।
वृश्चिका त्वलिपत्री स्यान्नखपर्णी च पिच्छिला ॥ ५७७ ॥
ताली कुम्भा पाटली स्याद्ध्रुवः स्याद्रक्तपुष्पिका ।
स्यात्पाण्डुरफली पाण्डुर्धूसरा वृत्तबीजका ॥ ५७८ ॥
श्वेता तुम्बुरिकापत्री पर्वमूलाऽप्यविप्रिया ।
अजदण्डी ब्रह्मदण्डी कण्टपत्रफलाऽप्यथ ॥ ५७९ ॥
द्रवन्ती शम्बरी चित्रा न्यग्रोधी शणमूलिका ।
प्रत्यक्श्रेणी विषा चण्डा पुत्रश्रेण्याखुपर्ण्यपि ॥ ५८० ॥
प्रतिपर्णशिफा चापि सहस्रादपि मूलिका ।
द्रोणपुष्पी दीर्घदला कुम्भयोनिः कुरुम्बिका ॥ ५८१ ॥
चित्रक्षुपः सुपुष्पा स्यात्सैवोक्ता चित्रपत्रिका ।
अथाप्यन्या महाद्रोणा देवी देवकुरुम्बका ॥ ५८२ ॥
दिव्यपुष्पी च काञ्जिः स्यादथ हुण्डुः पुमान्स्त्रियाम् ।
गोरक्षदुग्धा गोरक्षी ताम्रदुग्धा रसायनी ॥ ५८३ ॥
अपि स्याद्बहुपत्री च मृतसंजीवनी शुनी ।
इक्षुर्मधुगुडतृणोऽसिपत्रः कुसुमाकरः ॥ ५८४ ॥
;p{0315}
वृष्यो वंशोऽपि कान्तारः स च पञ्चविधः सितः ।
कठिनश्वेतकाष्ठेभ्य इक्षुः काण्डाच्च पत्रकः ॥ ५८५ ॥
स्याद्दीर्घवंशसूत्रीभ्यो नीलपेरुश्च पुण्ड्रके ।
इक्षुवाही रसालः स्यादिक्षुवार्द्धिरथापरः ॥ ५८६ ॥
करङ्केक्षुरिक्षुयोनी रसालो रसदायकः ।
कोकिलेक्षुस्तु कृष्णेक्षुरिक्षुरोऽप्यथ रक्तके ॥ ५८७ ॥
शतपरुः सूक्ष्मपत्र उत्कटा मधुरा द्वयोः ।
ह्रस्वमूलाऽथ तन्मूले मोरटश्चेक्षुलोचनम् ॥ ५८८ ॥
अथ चैता महौषध्यः सर्वा एव रसायनाः ।
मण्डलैः कपिलैश्चित्रा सर्पाभा पञ्चवर्णिनी ॥ ५८९ ॥
पञ्चरत्निप्रमाणा तु विज्ञेयाऽजगरी बुधैः ।
निष्पत्रा कनकाभासा मूले द्व्यङ्गुलसंमिता ॥ ५९० ॥
स्वल्पाकारा लोहिताङ्गा श्वेतकापोतिकोच्यते ।
द्विपर्णिनीमूलभवामरुणां कृष्णपिङ्गलाम् ॥ ५९१ ॥
द्विरत्निमात्रां जानीयाद्गोनसीं गोनसाकृतिम् ।
सक्षारां रोमशां मृद्वी रसेनेक्षुरसोपमाम् ॥ ५९२ ॥
एवंरूपरसां चापि कृष्णकापोतिमादिशेत् ।
कृष्णसर्पस्य रूपेण वाराही कन्दसम्भवाम् ॥ ५९३ ॥
;p{0316}
एकपर्णां महावीर्यां भिन्नाञ्जनचयोपमाम् ।
छत्रातिच्छत्रके विद्याद्रक्षोघ्ने कन्दसम्भवे ॥ ५९४ ॥
जरामृत्युनिवारिण्यौ श्वेतकापोतिसम्भवे ।
कान्तैर्द्वादशभिः पत्रैर्मयूराङ्गरुहोपमैः ॥ ५९५ ॥
कन्दजा काञ्चनक्षीरी कन्या नाम महौषधिः ।
करेणुः सुबहुक्षीरा कन्देन गजरूपिणी ॥ ५९६ ॥
हस्तिकर्णपलाशस्य तुल्यपर्णा द्विपर्णिनी ।
अजास्तनाभकन्दा तु सक्षीरा क्षुपरूपिणी ॥ ५९७ ॥
अजा महौषधी ज्ञेया शंखकुन्देन्दुपाण्डरा ।
विचित्रकुसुमां श्वेतां काकादन्या समक्षुपाम् ॥ ५९८ ॥
तक्रकामोषधां विद्याज्जरामृत्युविनाशिनीम् ।
शूलिभिः पञ्चभिः पत्रैः संयुक्ता शुक्लकोमलैः ॥ ५९९ ॥
आदित्यपार्णनी ज्ञेया सदादित्यानुवर्त्तिनी ।
कनकाभा जलान्तेषु सर्वतः परिसर्पति ॥ ६०० ॥
सक्षीरा पद्मिनीप्रख्या देवी ब्रह्मसुवर्चला ।
अरत्निमात्रक्षुपका पत्रैर्द्व्यङ्गुलसंमितैः ॥ ६०१ ॥
पुष्पैर्नीलोत्पलाकारैः फलैश्चाञ्जनसप्रभैः ।
श्राविणी महती ज्ञेया कनकाभा पयस्विनी ॥ ६०२ ॥
;p{0317}
श्राविणी पाण्डुराभासा महाश्राविणिलक्षणा ।
गोलोमी चाजलोमी च लोमशे कन्दसम्भवे ॥ ६०३ ॥
हंसपादीव विच्छिन्नैः पत्रैर्मूलसमुद्भवैः ।
अथवा शंखपुष्प्या तु समाना सर्परूपतः ॥ ६०४ ॥
वेगेन महता विद्यात्सर्पनिर्मोकसन्निभा ।
एषा हैमवती नाम जायते साम्बुदक्षये ॥ ६०५ ॥
सप्तादौ सर्परूपिण्यो बाह्यौषध्यः प्रकीर्तिताः ।
तासामुद्धरणं कार्यं मन्त्रेणानेन सर्वदा ॥ ६०६ ॥
महेन्द्रराजकृष्णानां ब्राह्मणानां गवामपि ।
तपसा तेजसा चैव प्रशाम्यध्वं शिवाय च ॥ ६०७ ॥
मन्त्रेणानेन मतिमान्सर्वमप्यौषधं जपेत् ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ।
वनौषधिप्रकाण्डोऽयं दशमः सिद्धिमागतः ॥ ६०८ ॥
;v{सरभादिप्रकाण्डः}
अथ प्रसह्यास्तत्रादौ सरभस्तु महामृगः ।
उत्पादको महास्कन्धः सिंहशत्रुर्महामनाः ॥ १ ॥
लण्डिलश्चोर्ध्वनयनो रामोष्टापद इत्यपि ।
महाशृङ्गी मनस्वी च मृगेन्द्रश्चतुरूर्ध्वपात् ॥ २ ॥
;p{0318}
वनपर्वतयोरर्थान्निवासार्थोऽष्टपादपि ।
उष्ट्राकृतिश्चाथ सिंहः पञ्चास्यः केसरी हरी ॥ ३ ॥
हर्यक्षः केशरी मानी नखी मृगपतिर्हरिः ।
कण्ठीरवः पञ्चशिखः शैलाटो भीमविक्रमः ॥ ४ ॥
पलंकषो महानादः पारीन्द्रो नखरायुधः ।
अगौकाश्च नगौकाश्च केसरी करिमाचलः ॥ ५ ॥
गन्धोष्णीषो व्यादितास्यो वनराजो गणेश्वरः ।
हस्तिपर्यायशत्र्वर्थो नभःक्रान्तः सकृत्प्रजः ॥ ६ ॥
रक्तजिह्वो महावीरो दशमीस्थः सुगन्धिकः ।
तथैव श्वेतपिङ्गश्च श्वापदो गर्जितासहः ॥ ७ ॥
द्विपः पञ्चशिखश्चाथ नादेऽप्यस्य मरुत्प्लवः ।
टक्कारोऽपि च चुत्कार स्त्रियां क्ष्वेडाऽथ भीरुकः ॥ ८ ॥
व्याघ्रः पञ्चनखो व्याडः शार्दूलोऽपि गुहाशयः ।
तीक्ष्णदंष्ट्रः पुण्डरीको द्वीपी द्वीपिल इत्यपि ॥ ९ ॥
चित्रकश्चित्रकायः स्यादुपव्याघ्रो मृगान्तकः ।
व्याघ्र्यां चित्रेण संजातः कलव्याघ्रोऽथ भल्लुकः ॥ १० ॥
दुर्घोषो भल्लुको भल्लो भालुकः पृष्ठदृष्टिकः ।
द्राघिष्ठायुर्दीर्घकेशो भाल्लूको भल्लकोऽपि च ॥ ११ ॥
;p{0319}
भल्लो भाल्लश्च भालूक ऋक्षोऽप्यथ मृगादनः ।
तरुक्षुश्च तरक्षः स्याद्घोरदर्शन इत्यपि ॥ १२ ॥
शृगालो वञ्चकः क्रोष्टा सृगालो मृगधूर्त्तकः ।
गोमायुर्भूरिमायः स्यात्फेरवो घोरवासनः ॥ १३ ॥
पारूरवः पेरवोऽपि पेरुः फेरुश्च जम्बुकः ।
जम्बूको वनमत्तः स्याल्लोपाशो वनकुक्कुरः ॥ १४ ॥
शालावृकः शिवालुः स्यात्फेरण्डो व्याघ्रनामकः ।
स्त्रियां शिवा दीप्तजिह्वा फेरवा घोरवाशिनी ॥ १५ ॥
लोपाश्युल्कामुखी गण्डिः साल्पा खोल्का किखिः पुनः ।
भोवाकी पूतिकेश्याह्वा नखिनो लग्नमैथुनाः ॥ १६ ॥
तेऽपि स्युः श्वापदाः सर्वे कोकस्त्वीहामृगो वृकः ।
स्याद्गोवत्सहुडच्छागनाशनोऽपि जलाश्रयः ॥ १७ ॥
वनार्थभषणार्थोऽथ पुनः स्याद्दीप्तलोचनः ।
स च स्यान्मूषकारातिर्मायावी रात्रिचार्यपि ॥ १८ ॥
जाहकः कुन्दमो ह्रीकुर्विडालो वृषदंशकः ।
मार्जार ओतुस्तद्भेदा देशभेदादथापरः ॥ १९ ॥
वनेचरो लम्बमुखो वृक्षावासोऽथ लोमशः ।
सुगन्धिमूत्रः पूतीकस्तपनो मारजातकः ॥ २० ॥
;p{0320}
गन्धपर्यायमार्जारः खट्टाशोऽथ विलम्बिताः ।
गज उक्तो गणोत्साहो वज्रचर्मा च गण्डकः ॥ २१ ॥
खड्गो वाध्रीणसः क्रोडी मालशृङ्गो वलीत्यपि ।
खड्गी शूरोऽप्यथोष्ट्रोग्रे प्रोक्तो गौर्महिषोऽपि च ॥ २२ ॥
वनगौर्वलभद्रोऽपि स्यान्महागव इत्यपि ।
तथैव स्याद्भिल्लगवी तस्य स्त्री चमरस्तु सः ॥ २३ ॥
व्यजनी वन्यगौर्वालधिप्रियोऽप्यथ तत्स्त्रियाम् ।
गिरिप्रिया तु चमरी दीर्घबालाऽथ शूकरः ॥ २४ ॥
सूकरो रोमशो दंष्ट्री बहुसत्त्वः किरिः किटिः ।
रदपोत्रायुधः कोलः शूरो बहुतरस्वरः ॥ २५ ॥
वली दन्तायुधः क्रोडः स्तब्धरोमा जलप्रियः ।
वराहः सूरिको घृष्टिः सूचीरोमा बहुप्रजः ॥ २६ ॥
घोणान्तभेदनो घोणी कुमुखो वज्रवल्कलः ।
लाङ्गलास्यो दीर्घरतो मुस्तान्नः स्थूलनासिकः ॥ २७ ॥
अदन्तो वक्रदंष्ट्रः स्यादाखनिर्ग्रामसूकरः ।
ग्रामीणो विड्वराहोऽपि विष्ठालुर्दारुकश्च सः ॥ २८ ॥
अथ द्रुतास्तत्र हयः प्रोक्तः स्यादथ वेसरः ।
सकृद्गर्भोऽश्वावरजः सन्तुष्टो मिश्रजः क्षमी ॥ २९ ॥
;p{0321}
ध्वजोऽतिभारगो मिश्रशब्दोऽप्यथ महामृगाः ।
वराहमहिषन्यङ्कुरुरुरोहितवारणाः ॥ ३० ॥
समरश्चमरः खड्गो महिषो हरिणस्तु सः ।
चारुनेत्रस्ताम्रमृगः सारङ्गः प्रियकः पुनः ॥ ३१ ॥
वातायुः कृष्णसारस्तु कलमः कृष्ण इत्यपि ।
एणोऽप्यथ पुनर्न्यङ्कुर्वङ्कुणो मृगसंनिभः ॥ ३२ ॥
देहेन बहुशृङ्गाग्रो मेघान्ते त्यजति स्वयम् ।
शृङ्गं रौति रुरुस्तेन सोम्भस्तटचरः सदा ॥ ३३ ॥
तेनासौ शम्बरादन्योऽथो रामः पुरुषप्रभः ।
विकटोग्रबद्धशृङ्गो महाशृङ्गो वनप्रियः ॥ ३४ ॥
भारशृङ्गोऽपि बिन्द्वङ्गः शम्बरोऽथ महाजवः ।
वातप्रमीर्वातमृगो जङ्घालो जाङ्घिकश्च सः ॥ ३५ ॥
कालपुच्छश्च सीत्कारश्छिंकारो जवनः पुनः ।
अपि स्याद्वेगिहरिणः शिखिरूपोऽथ चित्रलः ॥ ३६ ॥
शृङ्गः शाखी च सारङ्गः कुकुवागथ रोहितः ।
वर्णाभ्यां ताम्रकृष्णाभ्यां युक्तः स चतुरोऽप्यथ ॥ ३७ ॥
अधोनिःक्रान्तदशनः करालो भषणाकृतिः ।
रोमभिर्विरलैः स्वल्पैर्युतः कस्तूरिकामृगः ॥ ३८ ॥
;p{0322}
श्वदंष्ट्रस्तु चतुर्दंष्ट्रो दंष्ट्राकर्कटकोऽप्यथ ।
रङ्कुः शबलपृष्ठः स्यात् ढुण्डिवारोऽथ यो मृगः ॥ ३९ ॥
गोतुल्यश्चाथ गवयः ककुत्सास्नाविवर्जितः ।
गोमृगेन्द्रोऽप्यथो मत्स्यवर्णोऽसौ चमराकृतिः ॥ ४० ॥
वेगवान्सृमरोऽथ स्यादुरणो रूपकोप्यथ ।
वरपोतः श्रेष्ठशावोऽप्यथ स्यात् कृतमालकः ॥ ४१ ॥
संघातचार्यथ तनुश्चारोः कः स्यात्स्त्रियां पुमान् ।
स्वल्पा शशाभा गोधाह्वा मातृकापि पृथूदरा ॥ ४२ ॥
अन्यागोधाण्डजा ज्ञेया शशकस्तु विलेशयः ।
लम्बकर्णः श्रुतगतिः शूलिको लोमकर्णकः ॥ ४३ ॥
रुरुचीनैणहरिणपृषताः शंवरः पुनः ।
सृमरश्च चमूरुश्चेत्येते स्युरजिनाकराः ॥ ४४ ॥
प्लवप्लवंगप्लवगप्लवंगमनगाटनाः ।
स्याद्वृक्षशाखापर्णानां पर्यायेभ्यो मृगार्थकः ॥ ४५ ॥
उत्तालो वानरः कीशो मर्कटोऽपि बलीमुखः ।
हरिः किखिः कपिः शोणो दधिर्वनगृहार्थकः ॥ ४६ ॥
मर्कः कुषाकुः पिङ्गाक्षः पिङ्गो ममर इत्यपि ।
मन्दुराभूषणोऽपि स्यात्तद्भेदाः स्वल्पपुच्छकः ॥ ४७ ॥
;p{0323}
स च स्याद्रक्तगौरास्यः श्वेतः कृष्णमुखोपरः ।
गोलाङ्गूलः श्यामपादकरः श्वेतोऽपि सर्वतः ॥ ४८ ॥
सर्वतः कृष्णवर्णोऽपि पिशङ्गो नीलकर्वुरौ ।
गुदस्थलं कपीनां यत्तत्कप्यासमितीरितम् ॥ ४९ ॥
इति भेदा वानराणामथ पर्णमृगा अमी ।
मुद्गादा मूषकाः पूतिघसाः पादपशायकाः ॥ ५० ॥
प्रघसा वानराद्यास्तेऽप्यथापि स्युर्विलेशयाः ।
स्याच्छल्यकः शल्यमृगो वज्रशल्की विलेशयः ॥ ५१ ॥
स्त्रियां श्वाविच्छली चाथतल्लोम्नि शलली त्रिषु ।
शलं क्लीबेऽथ चमरपुच्छो जवितकौङ्कडौ ॥ ५२ ॥
कोकोवाचो धूम्रकः स्याल्लोमशोऽपि विलेशयः ।
नकुलः सूचिवदनः सर्पादी लोहिताननः ॥ ५३ ॥
वभ्रुर्वन्ये पुनर्ग्राम्ये चिक्कः स्यादथ मूषकः ।
वृषो दृशोऽप्याखनिको मूषो मूषीकका द्वयोः ॥ ५४ ॥
विलकारी धान्यभक्ष आखुर्मूडदरो नखी ।
बहुप्रजोऽपि खनक उन्दुरुर्मूषिका द्वयोः ॥ ५५ ॥
निलेशयो वज्रदन्तो गर्ताटवृषकाण्डकाः ।
आख आखानिकोऽखः स्यात् क्रमुः कर्चश्च भिंबकः ॥ ५६ ॥
;p{0324}
महामूषस्तु मूषी स्यान्महाङ्गो भित्तिपातनः ।
विघ्नेशाश्वः शस्यमारी भूकलो गिरिसम्भवः ॥ ५७ ॥
अनेकवर्णो वनजो गिरिका बालमूषिका ।
स्यात्स्वल्पा लम्बतुण्डा तु शुण्डिनी शुण्डिमूषिका ॥ ५८ ॥
सुगन्धिमूषिका छुच्छूर्गन्धाढ्या प्रतिमूषिका ।
छुच्छुन्दरी राजपुत्री पुच्छलोमा तु वृत्तिकः ॥ ५९ ॥
वृक्षोन्दरस्त्रिरेखः स्यान्निहाका तु द्विजिह्विका ।
दारुमुख्याह्वया गोधा गोधिकाऽण्डसमुद्भवा ॥ ६० ॥
त्रिविधा सा स्थूलमध्यसूक्ष्माङ्गा स्यात्तदङ्गजे ।
कृष्णसर्पात्समुत्पन्ने तत्रैव च चतुष्पदे ॥ ६१ ॥
गौधेरोऽपि च गौधारो येन दष्टो न जीवति ।
तृणाञ्चनः क्रकचपात् कृकलासो हलाहलः ॥ ६२ ॥
वृतिस्थः सरटश्चित्रकोलश्चापि द्रुमाश्रयः ।
अपि स्यात्कण्टकगृहः प्रतिसूर्यः शयानकः ॥ ६३ ॥
दुरारोहो मरुभवे संडाको वनसम्भवे ।
सुकंपनोऽतिनीलोऽथाञ्जनिकाऽप्यञ्जनाधिका ॥ ६४ ॥
हालिनी तत्र स्थूलायां ब्राह्मणी रक्तपुच्छिका ।
जाहको गात्रसंकोची सर्पारिः कामरूप्यपि ॥ ६५ ॥
;p{0325}
सूचीरोमा पीलुवासो बहुरूपश्च मण्डली ।
विरूपी चार्थपल्ली तु मुशली गृहगोधिका ॥ ६६ ॥
माणिक्या भित्तिका ज्येष्ठा गृहोली च विसंवरा ।
द्वयोः कुड्याच्च मत्स्यार्था गृहगोधा गृहान्तिका ॥ ६७ ॥
मुशली मुषली चाथ तन्तुवायस्तु वायकः ।
ऊर्णनाभश्चोर्णनाभिर्लूता मर्कटकः कृमिः ॥ ६८ ॥
अष्टापदो मर्कटी च जाली तज्जालके पुमान् ।
आशाबन्धस्तद्विभेदास्तेषां भेदाश्च भूरिशः ॥ ६९ ॥
विषस्वेदा मर्कटी स्यादजीलाका हलाहलः ।
वक्रकीटास्तत्प्रभेदा बहवोप्यथ वृश्चिकः ॥ ७० ॥
द्रोणोऽलिर्ब्रश्चनः शूककीट आलिरली पुमान् ।
आली द्रुणोऽथ तत्पुच्छकण्टकेऽलमनव्ययम् ॥ ७१ ॥
कारस्कराटिका कर्णजलौका शतपाद्यपि ।
कर्णाज्जलौकः शतपाद्भीरुः शतपदी स्त्रियाम् ॥ ७२ ॥
नीलङ्गुरपि नीलाङ्गुश्चित्राङ्गी कृमिवत्कृमिः ।
वम्र्युपाज्जिह्विका दीका दिका गेही च सीमिका ॥ ७३ ॥
कम्बलाशिन्यपि चटिरुपपाद्युपदी दिविः ।
वल्मीककारिकोद्गेही देवप्राप्तवरा च सा ॥ ७४ ॥
;p{0326}
पिपीलिका तु हीनाङ्गी बलिष्ठा सिङ्घिनी च सा ।
अपि योजनगन्धज्ञा तद्भेदाः स्युरनेकशः ॥ ७५ ॥
कृष्णादिवर्णभेदाच्च गतिभेदादथापराः ।
घृतेड्यः पिङ्गकपिशास्ताः शुभाशुभसूचकाः ॥ ७६ ॥
उदङ्घाः कपिजङ्घाकास्ताः स्युस्तैलपिपालिकाः ।
शिथिल्यो घृतमल्ल्यस्तु वृक्षपत्रपुटाश्रयाः ॥ ७७ ॥
पिशङ्गरक्तकृष्णाङ्ग्यस्ताः सर्वा मधुरप्रियाः ।
महाङ्गास्तेऽपि पुंसि स्युर्मत्कुणो मञ्चकाश्रयः ॥ ७८ ॥
उद्दंशकश्चोत्कुणः स्याद्रक्ताङ्गो रक्तपाऽप्यपि ।
उकात्कुणश्चाथ पुनश्चञ्चुलश्चञ्चलः प्लवः ॥ ७९ ॥
अथ पत्ररथः पक्षी द्विजो नीडोद्भवः खगः ।
पत्री पतत्री विहगो विहङ्गः पत्रवाहनः ॥ ८० ॥
वृक्षपर्यायसद्मार्थो नभसोर्थाद्गमार्थकः ।
पतङ्गः पित्सन् शकुनिः शकुनो विर्विहङ्गमः ॥ ८१ ॥
पुगः शकुन्तः कण्ठाग्निरण्डजो रसनारदः ।
लोमकी कीकसमुखो नाडीचरण इत्यपि ॥ ८२ ॥
विकिरो विष्किरः पत्रिर्नगौकाश्च नगौकसा ।
शरडश्च सरण्डापि पतगश्च वयो द्वयोः ॥ ८३ ॥
;p{0327}
स्यात् पत्राङ्गी पिपतिषन् नभसंगम इत्यपि ।
पतत् वाजी विहायाः स्याच्छकुन्तिस्ते चतुर्विधाः ॥ ८४ ॥
तत्रादौ प्रतुदा गृध्रस्तार्क्ष्यश्चिल्लो विजृम्भणः ।
आतायी शबली दूरदर्शी स्याद्भुजगान्तकः ॥ ८५ ॥
शाल्मलीस्थो वज्रतुण्डो गरुत्मान् खगराट् पुनः ।
सुमुखः शोभनास्यः स्यान्मणितुण्डस्तरक्षकः ॥ ८६ ॥
अपि संघातचारी स्यात् मेरुतुण्डो महाखगः ।
श्येनस्तरस्वी दाक्षाय्यो दूरदर्शी शशादनः ॥ ८७ ॥
कामान्धस्तीव्रसन्तापः क्रव्यादस्तार्क्ष्यनायकः ।
वेगी खगान्तकः क्रूर एतद्भेदा अनेकशः ॥ ८८ ॥
क्षेमङ्करीप्रभृतयः पुनर्गोष्ठचरादयः ।
पक्षिशक्रश्च भासश्च गुह्यो विसर इत्यपि ॥ ८९ ॥
शालियाजा वडाश्चैव लङ्गवः प्राञ्जिका अणिः ।
रङ्गणाश्चैव संवाणा गृध्रा अपि च वेसराः ॥ ९० ॥
अचण्डिकाः कंविकाश्च द्रोणकाश्चावहावकाः ।
पापर्द्धिरसिकैर्ज्ञेया गन्धमादनसम्भवाः ॥ ९१ ॥
नीलच्छदस्तु करणो लम्बपर्णो रणप्रियः ।
रणमत्तः पिच्छबाणः स्थूलनीडो भयङ्करः ॥ ९२ ॥
;p{0328}
लोहपृष्ठस्तु कृकरः संदंशवदनः खरः ।
रणालंकरणः क्रूरः कॄकरश्चामिषप्रियः ॥ ९३ ॥
उपचक्रः श्वभ्रतनुः कृशचञ्चुर्मदान्वितः ।
कङ्कोऽथ वायसोऽरिष्टः कांरवो गूढमैथुनः ॥ ९४ ॥
आत्मघोषो महालोलश्चिरायुर्मुखरः खरः ।
नाडीजङ्घः काशिकारिः सत्यवाङ्नगरीवकः ॥ ९५ ॥
सकृत्प्रजोऽपकृष्टः स्याद्वलिपुष्टो निमित्तकृत् ।
लुण्ठाको वलिभुक्काणः परमृत्युश्च शक्रजः ॥ ९६ ॥
ध्वाङ्क्षो रतजरः सूत्री करटः काकमौकुली ।
चलाचलोऽपि धूर्तः स्याच्छ्रावकोऽथ पलप्रियः ॥ ९७ ॥
अरण्यवायसो द्रोणः काकोलो घनवागपि ।
द्रोणकाको महाप्राणः स प्रोक्तः क्रूरवागपि ॥ ९८ ॥
उलूकः पेचको घूकस्तामसो घोरदर्शनः ।
घर्घरः काशिकः पीयुर्दिवाभीतो निशाटनः ॥ ९९ ॥
नक्तंचरोऽपि काकारिर्दिवान्धः कुधिरित्यपि ।
नखादी चाथ मांसेष्टा दिवास्वापी निशाचरी ॥ १०० ॥
दिवान्धा वक्त्रविष्ठा स्याद्वल्गुनी मातृवाहिनी ।
अपादा पक्षनखराऽधोमुख्यर्धजरत्यपि ॥ १०१ ॥
;p{0329}
स्वैरिणी चाथ सैवाल्पा जतुकी गृहमोचिका ।
भाङ्कारी चर्मचटिका सैवोक्ता विषसृक्किका ॥ १०२ ॥
अपिच्छाथ मयूरस्तु चन्द्रकी गरलव्रतः ।
गुरुमार्जारनीलेभ्यः कण्ठः केकी शिखाबलः ॥ १०३ ॥
भुजङ्गभोजी पत्राड्यः शुक्लापाङ्गः शिखण्ड्यपि ।
चित्रपिच्छः कलापी च मेघमत्तः शिखी ध्वजी ॥ १०४ ॥
प्रचलाकी बर्हिणोऽपि बर्ही तिलशिखीति च ।
मेघनादानुलासी स्याच्चित्रमेखल इत्यपि ॥ १०५ ॥
कलापो बर्हभारेस्य पिच्छबर्हे च न स्त्रियाम् ।
शिखण्डी च शिखण्डो ना नेत्रं षण् चन्द्रिका स्त्रियाम् ॥ १०६ ॥
प्रचलाकः शिखा चूडा मेचकः पुंसि तद्ध्वनौ ।
केकाथापस्वरः क्रौञ्चः क्रुङ् स्यात्पङ्क्तिचरः पुनः ॥ १०७ ॥
शरत्पक्षी वक्रचञ्चू रक्तको रात्रिजागरः ।
शेवलादः पुण्डरीकनयनो लोहिता तु या ॥ १०८ ॥
रोहिणी स्याल्लोहिताङ्गाऽप्यथोत्क्रोशः स्त्रियां पुमान् ।
कुररः खरशब्दः स्यान्नीलक्रौञ्चोऽतिजागरः ॥ १०९ ॥
दीर्घग्रीवश्च नीलाङ्गो वकस्तु शुक्लवायसः ।
वकोटस्तापसः कङ्कस्तीर्थजङ्घो निशान्तकः ॥ ११० ॥
;p{0330}
तीर्थसेवी मृषाध्यायी मीनघाती शिखी पुनः ।
कङ्केरुर्निश्चलाङ्गः स्याद्वाकश्चन्द्रबिहङ्गमः ॥ १११ ॥
स्त्रीदत्तवलिभुक् चाथ वलाका विषकण्ठिका ।
शरारिरारिराटिश्च शरार्यार्यातिरित्यपि ॥ ११२ ॥
शरालिश्च शराली च पुरुषत्वे स्त्रियामिमे ।
वलाहका वकेरुः स्त्री मेघानन्दा जलाश्रया ॥ ११३ ॥
धर्मान्तकामुकी श्वेताऽथोत्क्रोशो मत्स्यनाशनः ।
कोयष्टिष्टिट्टिभष्टिष्टिः कुररो जलकुक्कुटी ॥ ११४ ॥
कारण्डवः काकवक्त्रो दीर्घाङ्घ्रिः कृष्णवर्णका ।
प्लवो महाप्रमाणः स्यात्प्रसेवकगजश्च सः ॥ ११५ ॥
मृणालकण्डः काकस्तु वलाकः स्यादथापरः ।
आटीभेदे तु पत्राटी स्यान्नान्दीमुख इत्यपि ॥ ११६ ॥
कुलवारी लघुश्चित्रवर्णश्चित्राङ्गदोऽप्यथ ।
मद्गुस्तु जलकाकः स्यादथान्या जलकुक्कुटी ॥ ११७ ॥
कृष्णवर्णाथ काचाक्षो मल्लिकाक्षः कपर्दिका ।
आकाशे सुचिरं भ्रान्त्वा जले पतति लोष्टवत् ॥ ११८ ॥
शुक्लाक्षः शुक्लशवलोप्यारी त्वारामुखी पुनः ।
चक्रः कोकश्चक्रवाको निट्पर्यायवियोग्यपि ॥ ११९ ॥
;p{0331}
भूरिप्रेमा द्वन्द्वचारी रथाङ्गो राविषोऽपि च ।
कामी सहायो गोनर्दः कान्तोऽथ मणितारकः ॥ १२० ॥
अथ हंसस्तु चक्राङ्कश्चक्राङ्गो वरटश्च सः ।
श्वेतपक्षो मानसौका मोक्तिकाशन इत्यपि ॥ १२१ ॥
राजहंसः सितो रक्तैरक्षिचञ्चुपदैः पुनः ।
मलिकाक्षो मल्लिकाक्षो मल्लिको पिचधूसरैः ॥ १२२ ॥
सितेतरैर्धार्तराष्ट्रा मरालो धूसरच्छदः ।
कादम्बः कलहंसः स श्यामधूसरपक्षकः ॥ १२३ ॥
अभव्यः स च हंसः स्यादथ लक्ष्मणसारसौ ।
लक्ष्मणो रसिकः कामी काकुवाक्कामिवल्लभः ॥ १२४ ॥
नीलकण्ठः पुष्कराह्वो लक्ष्मणा लक्षणापि च ।
लक्षणी लक्ष्मणी च स्याद्गन्धोली वरटा द्वयोः ॥ १२५ ॥
तद्वद्धंसी च चक्राङ्गी चक्राङ्की मृदुगामिनी ।
गन्धोलिरपि गन्धाली वराला वारलापि च ॥ १२६ ॥
वरला वारटी चापि वरटी च स्त्रियामिमाः ।
ये प्लवा एव ते सर्वे विज्ञेयाः क्षुद्रसारसाः ॥ १२७ ॥
ते श्वेतचित्रधूम्राद्यनामान्त्याः स्युरनेकशः ।
सरावान् पद्मनेत्रश्च पद्मकन्दाद इत्यपि ॥ १२८ ॥
;p{0332}
श्वेतोदरः श्यामपृष्ठः कोनीलो जलवर्त्रिका ।
पुष्कराच्छायिका पद्मशायिन्यथ च विष्किराः ॥ १२९ ॥
ताम्रचूडो विवृत्ताक्षः कुक्कुटश्चरणायुधः ।
कालज्ञः कृकवाकुः स्यान्नियोद्धा नखरायुधः ॥ १३० ॥
बहुप्रजः शिखण्डी च विष्किरः स्यादुषःकलः ।
कामकाकुरवो झिल्लीकण्ठोऽपि गुणलोचनः ॥ १३१ ॥
वतः पतः परापारापारेभ्यश्चातिमानवान् ।
स्यान्मदनमोहनवाग्विलासी रक्तनेत्रवान् ॥ १३२ ॥
कण्ठारवो गृहार्थेभ्यः कपोतोऽप्यथ कामुकः ।
अंह्रिपिच्छः कलरवो वग्देशी छुल्छुलारवः ॥ १३३ ॥
कोकथुस्तु वनोद्भूते धूसरो धूम्रलोचनः ।
भीषणोऽग्निसहायः स्याद्दहनो गृहनाशनः ॥ १३४ ॥
भेदा एषां बहुविधा गृह्याणां वनचारिणाम् ।
पुंस्कोकिलः कलरवः पिको मदनपाठकः ॥ १३५ ॥
वसन्तदूतो वासन्तः कोकिलो मधुगायनः ।
कुहूरवः परभृतः सुधाकण्ठो वनप्रियः ॥ १३६ ॥
घोषयित्नुः कामतालो मदोल्लापी रतोद्वहः ।
सुतर्दनोऽपि ताम्राक्षः कलकण्ठा कुनालिकः ॥ १३७ ॥
;p{0333}
मत्तः कालोऽपि कामान्धो गन्धर्वश्चास्य तु प्रिया ।
कोकिला मधुरालापा कामगा वनभूषणा ॥ १३८ ॥
अन्यपुष्टाऽप्येवमेवमुन्नेया अथ कीरके ।
शुको मेधातिथिर्मञ्जुपाठकः प्रियदर्शनः ॥ १३९ ॥
मेधावी रक्तचञ्च्वर्थः श्रीमान्वाग्मी फलाशनः ।
नृपप्रियो राजशुकः शतपत्रश्चमर्यपि ॥ १४० ॥
काष्ठपर्णशुकास्ते स्युर्गुरुमध्याल्पविग्रहाः ।
रक्तकृष्णोत्तमाङ्गास्ते रक्तपीतादिचञ्चवः ॥ १४१ ॥
नीलपीतश्यामरक्तचित्रवर्णा अनेकशः ।
सारिका मधुरालापा दूती मेधाविनीति सा ॥ १४२ ॥
गोराटी गोरिका मूली शरभी गोकिराटिका ।
हहोलिका चित्रपादा चित्राङ्गी कलहप्रिया ॥ १४३ ॥
पीतपादा वङ्गकुला हट्टली प्रियवादिनी ।
जीवंजीवस्तु रक्ताक्षश्चकोरो विषसूचकः ॥ १४४ ॥
कौमुदीजीवनो जीवजीवकश्चन्द्रिकाशनः ।
कौमुदीजीवनोऽङ्गारभक्षोऽप्यथ च चातकः ॥ १४५ ॥
घनारवश्च वापीहः सारङ्गो मेघजीवनः ।
वर्षप्रियस्त्रिशंखः स्यात्स्तोको बभ्रुर्हरीतकः ॥ १४६ ॥
;p{0334}
कपिञ्जलोऽपि हारीतस्तञ्जलो जिनपत्रिका ।
जतूका जतुकापि स्यात्परोष्णी तैलपाऽप्यथ ॥ १४७ ॥
गोप्रेरको भृङ्गराजो द्विपुच्छाग्रो वनप्रियः ।
सुचूडशीर्षो वाचालः सत्यवाक् स्यादथापरः ॥ १४८ ॥
भृङ्गः कलिङ्गो धूम्याटोऽप्यथ स्याद्दारुणोऽस्त्रियाम् ।
काष्ठकूटः कर्वुराङ्गो दार्वाघाटोऽथ खञ्जनः ॥ १४९ ॥
खञ्जरीटः कणाटीनो मुनिपुत्रश्च तातलः ।
काकच्छदः कणाटीरः शिखादृश्यस्त्रिशङ्कुकः ॥ १५० ॥
शेवधिस्थानसुरतो भद्रार्थः खण्डलेखकः ।
व्याघ्राटस्तु भरद्वाजो दीदिविस्तु किकीविकः ॥ १५१ ॥
किकीदिविः स्वर्णचूडो नन्दिवर्द्धन इत्यपि ।
विशोकः स्वस्तिकश्चाषश्चित्रवाजोऽपराजितः ॥ १५२ ॥
मणिकण्ठो महायोगी नीलाङ्गः पुण्यदर्शनः ।
कलविङ्कस्तु चटकः कामुको नीलकण्ठकः ॥ १५३ ॥
कुलिङ्गश्चटका तत्स्त्री पुमपत्ये तु तद्भवे ।
चाटकैरस्त्र्यपत्ये तु चटकाऽप्यथ वर्त्तिका ॥ १५४ ॥
गाञ्जीकायो वर्त्तकोऽपि वर्त्ती कुब्जस्तु धूसरः ।
अरण्यचटको भूमीशयस्तु स्वल्पसंचरः ॥ १५५ ॥
;p{0335}
भोरिटः श्यामचटकः शैशिरः कणभक्षकः ।
गृहकर्त्तृक्षमो भीरुः कृषिद्विष्टः कणप्रियः ॥ १५६ ॥
नीलग्रीवो रक्तशिराः शुक्लपक्षो वनेचरः ।
कुरुबाहुः कुरुकुरुः स च वाध्रीणसोऽथ च ॥ १५७ ॥
स स्यात्कृष्णोदरशिरा वर्णतः कृष्णकर्बुरः ।
पन्थालकः पुंसि भवेत् स्त्रियां स्याद्यवगण्डिका ॥ १५८ ॥
सारङ्गश्चटकाकारः कृशकण्ठोऽथ हंसका ।
हुंकारकारका पाण्डुरोदरापि गुरूडुका ॥ १५९ ॥
नीलच्छविः कृष्णगलः स ग्रामचटकाकृतिः ।
ककुभः ककुभाकारः स्थलजो रक्तपर्णकः ॥ १६० ॥
चटहा चटघातिन्यां चिरीटी तु चिरण्टिका ।
फाशब्दकारी फाकारो दुन्दुभिर्दुन्दुभिध्वनिः ॥ १६१ ॥
गोपपुत्रस्तु लोपाको दात्यूहः कालकण्ठकः ।
अत्यूहोऽपि च दात्यौहो मासज्ञोऽपि च सः स्मृतः ॥ १६२ ॥
क्रतुयष्टिस्तु यज्ञार्हो गिरिशा गिरिशाविका ।
गोक्षेडः स्यात्तु खदिरवर्णपक्षोऽप्यथापरः ॥ १६३ ॥
डिण्डिमाणो डिण्डिमवच्छब्दोऽथ मञ्जुलीयकः ।
मञ्जुनादोऽथ त्रपुषो रञ्जकस्तु प्रियात्मजः ॥ १६४ ॥
;p{0336}
सूचीचञ्चुः पीतशीर्षः सुगृहश्चाथ सर्षपा ।
खण्डालिका हालिपुत्रा तुच्छिका स्फोटिकाऽप्यथ ॥ १६५ ॥
कुमारी पोतकी श्यामा ब्रह्मपुत्री धनुर्धरी ।
पाण्डवी पुत्रिका मोहा चटिका विष्णुलिङ्ग्यपि ॥ १६६ ॥
दुर्गोमाऽप्यथ गोवत्सा पुच्छाधोरक्तवर्णका ।
पर्यंटिका कर्णिकिका रलालट्वापरा च सा ॥ १६७ ॥
पुच्छाधःपीतवर्णाऽथ फेञ्चः पोटियकः पुनः ।
श्रीकर्णो नीलचटक इत्याद्या अथ तित्तिरिः ॥ १६८ ॥
तित्तिरस्तैत्तिरोऽपि स्याद्याजुषश्चापि कञ्जुलः ।
लघुमांसोऽथ गौरो यः स कपिञ्जल ईरितः ॥ १६९ ॥
यस्तु स्यात्पाण्डुकपिलः स कुतित्तिर इत्युत ।
चित्रवर्णस्तु ककुभो वर्त्तीरोऽल्पकपिञ्जलः ॥ १७० ॥
वर्त्तिका वर्त्तकावर्तो वर्त्तकोऽपि च शब्दितः ।
तस्मिंल्लघुतरे पुंसि लवी लावो लवः पुनः ॥ १७१ ॥
तत्ररक्ते रक्तवर्त्मा वागुदस्तु गणाधिपः ।
करढो व्याधनः कर्चूर्नरः कूणिः कुमारकः ॥ १७२ ॥
वर्त्तिका शाकुनेयस्तु क्षुडो वृक्षाश्रयी पुनः ।
भयंकरो विशालाक्षो बृहद्रावी ततः पुनः ॥ १७३ ॥
;p{0337}
डुण्डुलः पिङ्गलोऽथ स्युः कीटास्तत्र तमोमणिः ।
प्रभाकीटः कीटमणिः खद्योतो द्योत इत्यपि ॥ १७४ ॥
ज्योतिषोपीङ्गिणो माली वीजः स्यादुपसूर्यगः ।
पतङ्गः शलभोऽपि स्याद्धान्तचित्रो निमेषरुक् ॥ १७५ ॥
तैलकीटस्तु षड्बिन्दुस्तैलिनी द्रुनाशिनी ।
शक्रगोपस्तु वैराटिर्वर्षाभूस्तिन्तिभोग्निकः ॥ १७६ ॥
रक्तवर्णश्चाग्निरजो भ्रमरस्तु शिलीमुखः ।
रोलम्बः षट्पदो भृङ्गो मधुकृन्मधुपश्च सः ॥ १७७ ॥
पुष्पंधयः कलालापो द्विरेफो मधुलोलुपः ।
इन्दिन्दिरोऽलिर्झङ्कारी भसलो भ्रमरोऽपि च ॥ १७८ ॥
अली च चञ्चरीकः स्यात्पर्यायान्मधुपुष्पयोः ।
लिट्पः कीटः पालिपालौ पालितः सूदनः पुनः ॥ १७९ ॥
भृङ्गराजश्चालिमको मधुलेही मधुव्रतः ।
वेणुपर्यायवासी स्याद् भ्रमरी कोशकारिका ॥ १८० ॥
पेशस्करी कीटयोनिर्मक्षिका कीटसम्भवा ।
कीटमाता वान्तिकरा वर्वणा नीलमक्षिका ॥ १८१ ॥
भम्भरीली कर्वुराङ्गा जीवत्कृमिपुरीषका ।
पायला त्वमृतोत्पन्ना वमनी सरघा सरट् ॥ १८२ ॥
;p{0338}
मध्वर्थमक्षिकाऽपि स्यात्तद्भेदाः क्षुद्रवर्वणा ।
गान्धारी वरदा क्षुद्रा क्रूरा सा स्वल्पपिङ्गला ॥ १८३ ॥
अथ स्युः पुत्तिकाः कृष्णवर्णा मशकसन्निभाः ।
वृक्षकोटरगाः स्थूलपिण्डिका अथ पातकाः ॥ १८४ ॥
बृहत्यो मक्षिकाः पीता भ्रमर्योऽल्पा इतोऽप्यथ ।
तीक्ष्णास्या मक्षिकाः पीतवर्णा अर्घा अथापराः ॥ १८५ ॥
वर्णतः पीतकपिला गन्धोली वरटा द्वयोः ।
अथ दालाः पीतवर्णास्ताश्च वृक्षदलाश्रयाः ॥ १८६ ॥
दंशो दुष्टमुखः क्रूरो रुरुत्वक्सम्भवः स च ।
दंशी तज्जातिरल्पा सा क्षुद्रिका वनमक्षिका ॥ १८७ ॥
मशको वज्रतुण्डः स्यात्सूच्यास्यः सूक्ष्ममक्षिकः ।
नीलाभः स्याद्रणरणो धूमलो रात्रिजागरः ॥ १८८ ॥
झिल्ली चिल्ली चिरी चीरी झिल्लिकाचिल्लिके समे ।
चीरिका चीरुकी चीरुर्झिरुका झीरुकापि च ॥ १८९ ॥
झिरी झीरी चाथ जर्त्ती पुनश्चर्मचटी च सा ।
जिनपत्रा तु जतुका जतूकाऽप्यथ पूर्णिका ॥ १९० ॥
नासाच्छिन्दी च वरटी परोष्णी तैलपायिका ।
स्याद्वरोल्यथ पत्राण्डसम्भवा तु बकेरुका ॥ १९१ ॥
;p{0339}
गोमक्षिकाऽथ यूका स्यात्षट्पदी स्वेदसम्भवा ।
उकण्योकोदनी वालकीट ओकोरणीति च ॥ १९२ ॥
गोपालिका केशटीका पक्ष्मजा पक्ष्मषट्पदी ।
श्वेतयूकाऽङ्गवस्त्रोत्था पशुयूका पशूद्भवा ॥ १९३ ॥
महिषस्था महद्यूका लिक्षा यूकाण्डमित्यथ ।
गर्दभी तु गोमयोत्था महाभीरुरितीरिता ॥ १९४ ॥
विलोमगतिरित्याद्या विज्ञेयाः कीटजातयः ।
तृणादिना स्वकौशल्याच्छाखिशाखासु निर्मिते ॥ १९५ ॥
स्थानेऽथवा कोटरादौ भृग्वादीनां दरादिषु ।
शाखान्ते वा लम्बमाने कुलायस्तु पुमानयम् ॥ १९६ ॥
त्रिषु नीडं पक्षिगृहं स्यात् क्लीबेऽथाण्डमस्त्रियाम् ।
कोशोऽस्त्रियां स्त्रियां पेशिः पेशी कोषोऽपि वा स्त्रियाम् ॥ १९७ ॥
स्त्रियां चञ्चुश्च चञ्चूश्च त्रोटिस्त्रोटी सृपाटिका ।
स्त्री पक्षतिः पक्षती द्वे पक्षमूले छदोऽस्त्रियाम् ॥ १९८ ॥
वाजः पक्षः पतत्रं स्यात्पिच्छं पत्रं तनूरुहम् ।
गरुत्स्यादथ संप्रोद्भ्यो डीनान्येषां गतिक्रिया ॥ १९९ ॥
समूहविसरव्यूहसन्दोहनिवहप्रजाः ।
स्तोमौघवारसंघातनिकरव्रातसंचयाः ॥ २०० ॥
;p{0340}
निचयः प्रचयश्चैव प्रकरश्चाकरः पुनः ।
समुदायः समुदयः समवायो गणश्च यः ॥ २०१ ॥
जातं चापि च जालं च पेटकं काण्डमस्त्रियाम् ।
पटली संहतिर्वृन्दं निकुरम्बं कदम्बकम् ॥ २०२ ॥
राशिर्द्वयोः स्त्रियां राशी पुञ्जी पुञ्जश्च पुञ्जकः ।
पुंसि क्लीबे च कूटं स्यादुत्करोऽपि च पुंस्ययम् ॥ २०३ ॥
पशूनां समजोन्येषां समाजः स्यात्सधर्मिणाम् ।
ये विश्वस्ताः पक्षिमृगास्ते छेका गृह्यकास्त्रिषु ॥ २०४ ॥
पक्षिणा येन गृह्यन्ते पक्षिणोऽन्ये स दीपकः ।
कापोतशौकमायूरतैत्तिरादीनि तद्गणे ॥ २०५ ॥
स्त्री द्वयी द्वितयं द्वन्द्वे युगलं यमलं युगम् ।
स्त्रीपुंसौ मिथुनं युग्मं द्वैतं च युतकं मिथु ॥ २०६ ॥
यमलं त्रितयं जातं समस्तं स्त्री त्रयी त्रयम् ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसत्फलैः ।
एकादशः सरभादिः प्रकाण्डः सिद्धिमागतः ॥ २०७ ॥
;v{पर्वतादिप्रकाण्डः}
गिरिर्गोत्रोऽचलः शैलः स्थावरो धातुभृद्धरः ।
कुकीलः सानुमान्व्यंशो जीमूतः पृथुशेखरः ॥ १ ॥
;p{0341}
कटक्यहार्यः शिखरी नगो दन्ती शिलोच्चयः ।
ऐरावतोऽगो भाकूटः कुट्टारो दर्दुरः स्थिरः ॥ २ ॥
गोत्रोऽद्रिः पर्वतः प्रस्थशृङ्गवृक्षेभ्य एव वान् ।
भूपर्यायधरो भूध्रः स च स्यात्कन्दराकरः ॥ ३ ॥
अथाकराकरोऽथ स्यात्सुमेरुः कर्णिकाचलः ।
स्वःस्वर्गिस्वर्णपर्यायगिरिपर्याय इत्यपि ॥ ४ ॥
मेरुः स्यादुत्तराद्रिस्तु गिरिपर्यायराडपि ।
हिमपर्यायतः प्रस्थालयवान्मेनकापतिः ॥ ५ ॥
कुबेरगिरिपर्यायो भवानीगुरुरित्यपि ।
हिरण्यनाभमैनाकसुनाभानां तथा गुरुः ॥ ६ ॥
श्वेताद्रिरथ नीहारस्तुषारस्तुहिनं हिमम् ।
प्रालेयं मिहिका चाथ हिमानी हिमसंहतिः ॥ ७ ॥
शीतं गुणे तद्वदर्थं सुषीमः शिशिरो जडः ।
तुषारः शीतलः शीतो हिमः सप्तान्यलिङ्गकाः ॥ ८ ॥
रात्रिंदिवं हिमाधिक्यं यत्तत्तु हिमहर्दिवम् ।
उज्झटिर्धूममहिषी रतान्धा च कुहेलिका ॥ ९ ॥
धूमिका स्यान्नभोरेणुपर्यायार्थात्कुहीति च ।
रजताद्रिस्तु कैलाशोऽष्टापदः स्फटिकाचलः ॥ १० ॥
;p{0342}
शिवपर्यायवासार्थः कैलासो हिमवद्धसः ।
क्रौञ्चः क्रोञ्चो गुहहतः पुंसि क्लीबे युगन्धर ॥ ११ ॥
अपि किष्किन्धकिष्किन्ध्यौ वानराणां गिरौ द्वयम् ।
दक्षिणाचल आषाढो माल्यवान्मलयोऽस्त्रियाम् ॥ १२ ॥
रौहिणश्चन्दगिरिर्विन्ध्यस्तु जलवालुकः ।
वेङ्कटाद्रिः केसरी स्यात्सिंहः केशववल्लभः ॥ १३ ॥
सह्याचलस्तु मूर्द्धाद्रिस्त्रिकूटस्त्रिककुच्च सः ।
रेवोद्भवे तूपविन्ध्यमेकलामरकण्टकाः ॥ १४ ॥
सुवेलः स्यात्त्रिमुकुट इन्द्रकीलस्तु मन्दरः ।
उज्जयन्तो रैवतः स्यात्सुदारुः पारियात्रकः ॥ १५ ॥
वारिपात्रोऽथास्त्रियां स्याद्गन्धमादनमित्यपि ।
ऋश्यमूको रिश्यमूको मूर्द्धन्यमध्यगान्तकाः ॥ १६ ॥
लोकालोकश्चक्रवालश्चित्रकूटादयः परे ।
कूटोऽस्त्री शिखरं शृङ्गं प्रपातस्त्वतटो भृगुः ॥ १७ ॥
मेखला मध्यभागोऽद्रेर्नितम्बः कटकोऽस्त्रियाम् ।
द्रोणी तु शैलयोः सन्धिः स्यात्प्रस्थः सानुरस्त्रियाम् ॥ १८ ॥
पुमान्स्नुः स्यादथ गुहा दरी स्त्री कन्दरस्त्रिषु ।
दरिर्विलं देवखातमखातं गह्वरी स्त्रियाम् ॥ १९ ॥
;p{0343}
शिलोच्चयगतास्ते स्युः पादाः प्रत्यन्तपर्वताः ।
प्राग्भारा दन्तकास्तिर्यगद्रेर्याता बहिश्च ये ॥ २० ॥
अधिरूढाऽधित्यकाऽद्रेरासन्ना भूरुपत्यका ।
गिरेः पतत्प्रवाहे स्याज्झरी झरिरुभे स्त्रियौ ॥ २१ ॥
द्वयोर्झरो निर्झरो ना स्फटिकः स्फाटिकः पुमान् ।
नर्यश्मा प्रस्तरो ग्रावा पाषाणश्चोपलोऽस्त्रियाम् ॥ २२ ॥
स्त्रियां धृषद्धृशच्चापि दृशद्दृषच्छिलापि च ।
खनिः खानिः खनी खानी स्यात्स्त्रियामाकरश्च ना ॥ २३ ॥
गुञ्जा स्त्रियां सुवर्णादिजन्मभूर्द्धातुकः पुमान् ।
शुक्लधातौ पाकशुक्ला कठिनी खटिनी खटी ॥ २४ ॥
गैरिकं रक्तधातुः स्याद् गिरिज्वरसमुद्भवम् ।
गिरिनद्धं गिरिणद्धं गिरिसंबद्धमित्यपि ॥ २५ ॥
वनादि मृगपक्ष्यादि धात्वादि सकलं त्रिषु ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ॥ २६ ॥
सिद्धिं गतः प्रकाण्डोऽयं द्वादशः पर्वतादिमः ॥ २७ ॥
;v{समुद्रादिप्रकाण्डः}
समुद्रः सागरः सिन्धुस्तरिषस्तारिषोऽर्णवः ।
लौहित्यस्तरणिर्धेनः पारावारो महाशयः ॥ १ ॥
;p{0344}
तरीषो नभसः पेरुरुदन्वान्पृथिवीप्लवः ।
गङ्गाधरो महाकच्छो मितद्रुर्दारदश्च सः ॥ २ ॥
दैत्यदानवशैलानां पर्यायेभ्यो गृहार्थकः ।
तिम्यूर्म्यर्थपदान्माली कोशार्थोऽपि पलंकषः ॥ ३ ॥
जलपर्यायराशिर्धिर्निधिर्नदनदीपतिः ।
पारावारोप्यकूपारो महीप्रावरणार्थकः ॥ ४ ॥
विततश्चन्द्रपर्यायजनको यादसां पतिः ।
रत्नाकरोऽपि जलदस्तद्भेदा लवणादयः ॥ ५ ॥
अपि ते स्युः सुरासर्पिर्दधिक्षीरपयोमयाः ।
स्वस्वापिधानपर्यायात्सिन्धुपर्यायवाचकः ॥ ६ ॥
स्त्रियां तृप्तिरिरापः स्त्री भूम्नि पुंसि रसो द्वयोः ।
गौः क्लीबे प्राणदं क्षीरं वाश्चापि सलिलं जलम् ॥ ७ ॥
कृपीटं कमलं सारं क्षीरं विषमिदं घृतम् ।
कबन्धमुदकं पाथः कीलालं पुष्करं सरम् ॥ ८ ॥
वनं पवित्रममृतं कंवलं कं कुलीनसम् ।
पानीयं पिप्पलं पीथं पातालं सर्वतोमुखम् ॥ ९ ॥
जीवनं भुवनं यादः पावनं क्षणदं दकम् ।
अम्ब्वम्भः शंवरं तोयं कोमलं धरुणं सुखम् ॥ १० ॥
;p{0345}
घनपर्यायतः पुष्पं नीरमर्णश्च वारुणम् ।
निम्नगं दहनारिः स्यात्सरिलं कर्वुरं मधु ॥ ११ ॥
दैव्यं सलं विषं यादः पर्यायेभ्यो गृहार्थकम् ।
ऋतमापो बन्धकं षण् न ना वारि कमव्ययम् ॥ १२ ॥
काण्डोऽस्त्रियां घनरसो नरा नारा अपि स्त्रियाम् ।
भूम्नि गावः स्त्रियां भूम्नि गौः स्त्रियामपि सर्वतः ॥ १३ ॥
इरा जडं जीवनीयं चलोदे संवरं कुशम् ।
शिवं शवं शरं क्लीबे वा स्त्रियां स्यादुडूरुडुः ॥ १४ ॥
सरः पुंस्यथ सामुद्रं मृगादिवृष्टिजे जले ।
आश्विने जलदैर्मुक्तमम्बु स्वातिविशाखयोः ॥ १५ ॥
तत्र गाङ्गं दिव्यमपि धारं स्यादन्तरिक्षजम् ।
पार्थिवं पृथिवीजातं तत्कौपं च खनित्रिमम् ॥ १६ ॥
औद्भिदं तु झरोद्भूतं स्वयं जातमथ त्रिषु ।
स्यादाप्यमम्मयाद्यूह्यं वीचिर्वीची स्त्रियां पुमान् ॥ १७ ॥
ऊर्मिर्द्वयोस्तरङ्गो ना भङ्गो भङ्गि स्त्रियामियम् ।
भङ्गी च लहरी वीचा लहरिश्चोर्म्यपि स्त्रियाम् ॥ १८ ॥
त्रिष्वर्गलं महत्सु द्वौ कल्लोलोल्लकावुभौ ।
पुटे भेदो वङ्कचक्रे भ्रमश्च जलनिर्गमः ॥ १९ ॥
;p{0346}
तटं त्रिषु प्रतीरं च तीरं रोधश्च रोधसम् ।
स्यादथास्त्री परं पारं पारेपारमवारकम् ॥ २० ॥
पारावारे परार्वाची तीरे पात्रं तदन्तरम् ।
द्वीपोऽस्त्रियामन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् ॥ २१ ॥
अम्मुक्तमस्त्री पुलिनं सैकतं सिकतामयम् ।
मर्यादा तटभूमिः स्त्री वेला स्याद्वृद्धिरम्भसः ॥ २२ ॥
डिण्डीरोब्धिकफः फेनो वुद्वुदस्थासकौ समौ ।
निषद्वरोऽस्त्री जम्बालं तस्मिंस्तु कलिलो घने ॥ २३ ॥
अपि तु स्यात्पत्रयुक्ते पङ्कः कर्वटिकोऽस्त्रियाम् ।
दमः कर्दमशादौ च कूपकास्तु विदारकाः ॥ २४ ॥
परिवाहः परीवाहो जलोच्छ्वासेऽथ निम्नके ।
गभीरमतलस्पर्शं गम्भारं चाप्यमी त्रिषु ॥ २५ ॥
स्थाघमस्थाघं चागाधं मस्तारं त्रिष्वमूनि च ।
तद्वस्तुन्यप्यथोत्तानमगाधार्थविपर्यये ॥ २६ ॥
अनच्छं त्वप्रसन्नं स्यात्कच्चरं मलिनं पुनः ।
किट्टमं पुष्पितं सेव्यं शालूकं किट्टिमं चलम् ॥ २७ ॥
दोहलं कलुषं चान्धमाविलं तद्विपर्यये ।
निर्मलं च त्रिषूत्तानात्पुंस्यगाधजले ह्रदः ॥ २८ ॥
;p{0347}
स चाप्यप्रवहार्थः स्याद् भिद्यउद्ध्यो द्रहोऽपि च ।
वहः सरस्वान्प्रवहः प्रवाहो रोध इत्यपि ॥ २९ ॥
तरङ्गिणी सागरगा तटिनी चञ्चला धुनी ।
स्रोतस्विनी द्वीपवती तलोदा ह्रदिनी नदी ॥ ३० ॥
स्रवन्ती निम्नगा स्रोत्या सिन्धुः सस्नुत्सरस्वती ।
ऋषिकुल्यापगा माता धेना कूलंकषा शिफा ॥ ३१ ॥
अपगार्णा निर्झरिणी रोधश्चक्रा च पार्वती ।
रोधस्वती समुद्रस्त्री ह्रादिनी च वहा धुनिः ॥ ३२ ॥
हिरण्यवर्णा कर्षूः स्यात्सरिज्जम्बालिनीत्यपि ।
इरावती रोधवक्रा रुजानाथ त्रिमार्गगा ॥ ३३ ॥
देवनद्याश्च पर्याया शिवपर्यायशेखरा ।
स्यात्पदी विष्णुपर्यायात्त्रिस्रोता भीष्मसूस्त्रियाम् ॥ ३४ ॥
सिद्धनद्याश्च पर्याया धर्मद्रव्यपि गान्दिनी ।
गङ्गा त्रिपथगाऽपि स्यात्सुरालम्बगमा पुनः ॥ ३५ ॥
हिमाद्रिपर्यायसुता स्वर्गपर्यायवाप्यपि ।
जह्नोर्भगीरथस्यापि प्रजार्था च कुमारसूः ॥ ३६ ॥
यमुनायम्यर्कसुता कालिन्दी च यमस्वसा ।
एवं तापी तु तपनी शनिपर्यायतोऽनुजा ॥ ३७ ॥
;p{0348}
रेवा तु नर्मदा सोमोद्भवा स्यान्मेकलाद्रिजा ।
स्यात्पूर्वगङ्गापर्याया मुरला च मुरंदला ॥ ३८ ॥
स्यादर्द्धगङ्गा काबेरी वासिष्ठी गोमती पुनः ।
गोदा गोदावरी भीमोत्पलाऽपि त्र्यम्बकोद्भवा ॥ ३९ ॥
गोला ब्रह्माण्डसम्भूता गौतम्यथ च बाहुदा ।
करतोया सदानीरा सैव स्यात्सैतवाहिनी ॥ ४० ॥
सैतवाहन्यथ शताद्द्रुर्द्रूरपि शितादमू ।
द्रिद्री शुतु परा एताः स्त्रियामथ विपाट् स्त्रियाम् ॥ ४१ ॥
विपाशाथ हिरण्यात्स्याद्बाहुर्वाहश्च शोणकः ।
काञ्चनाक्षी विशाला च चक्षुः सिन्धुः सरस्वती ॥ ४२ ॥
वेदाग्रजा ब्रह्मसुता प्लक्षजाता च वाक्प्रदा ।
चन्द्रभागा चान्द्रभागी चन्द्रिका चान्द्रभागगा ॥ ४३ ॥
रथेष्ठा च रथस्था च सरयुः सरयूरपि ।
अमोघातनये ब्रह्मपुत्रो लोहित्यलोहितौ ॥ ४४ ॥
पयोष्ण्यजा भारती स्याद्विशाला मुकुलाप्यथ ।
ओघनादा सुवेषा च सुप्रभा मानसी ह्रदा ॥ ४५ ॥
अच्छोदा च पुनः शिप्रा गण्डकी विमलोदका ।
देवव्रता तथैवान्या वितस्तेरावती शिवा ॥ ४६ ॥
;p{0349}
विभागा देविका रेभा धनपापा च मद्रिणी ।
कौशिकीक्षुमती केशा देवमाता कुमुद्वती ॥ ४७ ॥
देवस्मृतिश्च पार्णाशा पीता चर्मण्वती कषूः ।
कुन्त्यवन्ती वेणुमती विदर्भा सुरसा कुहूः ॥ ४८ ॥
पलाशिनी नन्दना च धूमा मन्दाकिनी दया ।
चित्रोपला चित्रवर्णा सिन्धु रेखारिका तथा ॥ ४९ ॥
दशार्णा पिप्पली श्येनी मञ्जुलावा पिशाचिका ।
कुलामती शुक्तिमती सिनीवाली तथाऽपरा ॥ ५० ॥
वीणा वैतरणी भीमा निर्विन्ध्या तृपिका सिता ।
कृष्णवेणा कृष्णगङ्गा कृष्णा कृष्णसमुद्भवा ॥ ५१ ॥
भयंकरा कृष्णवर्णाथापरा निषधावती ।
तुङ्गभद्रा भीमरथी घट्टगा सा मलापहा ॥ ५२ ॥
कृतमाला ताम्रपर्णी पुष्यभद्रोत्पलावती ।
क्षमा जम्बूर्वेत्रवती सुभद्रा मन्दवाहिनी ॥ ५३ ॥
इत्याद्याः स्युः पुनर्नद्यो घर्घराद्याः परे नदाः ।
सारिणिः कृत्रिमा कुल्या सरित्स्यादथ च त्रिषु ॥ ५४ ॥
प्रणाली जलपर्यायपदवी सिन्धुसंगमे ।
संभेदोऽथ स्त्रियां भूम्नि सिकता अपि वालुकाः ॥ ५५ ॥
;p{0350}
पृषन्ति विन्दु पृषतः पुमांसो विप्रुषः स्त्रियाम् ।
तीर्थोऽस्त्रियां पुंसि घट्टः स्नानपानावतारके ॥ ५६ ॥
पुंसि पानीयवृद्धिः स्यात्प्लवः पूरोऽपि चाप्यथ ।
देविकासरयूद्भूते त्रिषु दाबिकसारवौ ॥ ५७ ॥
नावा तार्यं तु नाव्यं स्यान्नौतार्ये वस्तुनि त्रिषु ।
स्त्रियां पुंसि तरण्डा तु तरणी तरणिस्तरिः ॥ ५८ ॥
द्वयोर्वारिरथः पुंसि तरान्धुस्तरणस्तरी ।
पोतो नौर्वार्वटः क्लीबे वहिनं वहनं पुनः ॥ ५९ ॥
तरीः प्लवो भिलो नौका न स्त्रियामुडुपोलुपौ ।
आकर्षोऽपि च कर्षुः स्यात्पुनः क्लीबे सुखायनम् ॥ ६० ॥
तुलाधटः पत्रवालो द्वयोः पादालकोऽपि च ।
पोलिन्दस्त्वन्तरादण्डो मङ्गोऽस्त्री मङ्गिनी स्त्रियाम् ॥ ६१ ॥
नौकादण्डः क्षेपणी स्त्री क्षेपणिः क्षिपणिः स्त्रियाम् ।
क्षिपण्यपि तथैवस्यादरित्रे केनिपातनम् ॥ ६२ ॥
कोटिपात्रं स्त्र्यभ्रिरभ्री काष्ठकुद्दालकः पुमान् ।
सेचनं सेकपात्रं स्याद् गुणवृक्षस्तु कूपकः ॥ ६३ ॥
गुणः पुंसि स्त्रियां रज्जुर्वरत्रा रश्मिरित्यपि ।
वातप्रतिच्छदो वाताधारो वातमहापटः ॥ ६४ ॥
;p{0351}
सांयात्रिकः पोतवणिग्यानपात्रं वहित्रकम् ।
वोहित्थं वहनं पोतः पोतवाहो नियामकः ॥ ६५ ॥
निर्यामकः क्षेपकस्तु कर्णधारोऽपि नाविकः ।
पोतधारः पोतधरो यानादौ नौः समुद्रिया ॥ ६६ ॥
सामुद्रिको मनुष्यः स्यात्सामुद्रं तद्भवे त्रिषु ।
आतरस्तरपण्यं स्यादातारस्तरणं तरः ॥ ६७ ॥
संतारः संतरस्तारोऽप्यथ दुस्तारदुस्तरौ ।
काष्ठाम्बुवाहिनी द्रोणी द्रोणिर्द्रुणिरपि द्रुणी ॥ ६८ ॥
क्लीबेऽर्द्धनावं नौकार्द्धेऽतीतनौकेऽतिनु त्रिषु ।
मत्स्यपर्यायजीव्यर्थः कैवर्त्तो दाशधीवरौ ॥ ६९ ॥
दासेरकोऽथ जालं स्यादानायः पुंसि कोटिका ।
शणसूत्रं पवित्रं स्यात् क्लीबे मत्स्यादिबन्धनम् ॥ ७० ॥
कुपिनी च स्त्रियां क्लीबे वडिशं मत्स्यवेधनम् ।
वडिशावलिशे द्वे स्त्री वलिशं विलिशं पुनः ॥ ७१ ॥
मत्स्याधानी कुवेणी स्यात्कुवेणिः कुविणाऽपि च ।
एषां तु पञ्जराखेटे पलावश्च प्लवोऽपि च ॥ ७२ ॥
पृथुरोमा झषो मीन आत्माश्यनिमिषोऽण्डजः ।
कण्टकी शम्बरो मूको वल्कवान् शकली द्वयोः ॥ ७३ ॥
;p{0352}
विसारो मत्सो मत्स्योऽपि वैसारिणजलेशयौ ।
मछः शल्क्यथ तद्भेदा एककण्टकमञ्जरी ॥ ७४ ॥
सहस्रदंष्ट्रः पाठीनोऽप्यवदालक इत्यपि ।
महामत्स्यो रूप्यवर्णो दीर्घः स्यादथ लोहितः ॥ ७५ ॥
कृष्णशल्की श्वेतकुक्षिस्तालाङ्गो मत्स्यराडपि ।
वृत्तवज्रोऽप्यथ पुनर्गर्गरः पीतवर्णकः ॥ ७६ ॥
पिच्छलाङ्गः पृष्ठरेखाबहलः स च शल्ककः ।
अथ भीरुः पृष्ठगलपुच्छेषु द्विद्विपक्षकः ॥ ७७ ॥
अशल्को वृत्ततुण्डोऽथ पालको वृत्तवक्त्रकः ।
नातिस्थूलो विशल्काङ्गः श्मश्रुलो दन्तवानपि ॥ ७८ ॥
सन्ध्ययोरात्रिशेषे च प्रचारी चाश्ववर्वरः ।
कुक्षौ पृष्ठे च कण्टालोऽप्यथान्यश्छगलः पुनः ॥ ७९ ॥
गले द्विकण्टकः श्वेतः पृष्ठेकण्टः सुविग्रहः ।
समानदीर्घवृत्तः स्यान्निःशल्कोऽप्यथ रोहितः ॥ ८० ॥
रक्तमत्स्यो लोहितः स्याद्रोहिः सालो गडो गलः ।
छालोऽथ नडजे मत्स्ये चिलिचीमश्चिलीचिमः ॥ ८१ ॥
खलेहः खलिशश्चापि नलमीनः खलेशयः ।
क्षीरजालोऽतिरक्ताङ्गो नातिदीर्घो न चाल्पकः ॥ ८२ ॥
;p{0353}
नातिस्थूलः स गोमेदोऽप्यथ स्यान्महिषः पुनः ।
स्थूलाङ्गो महिषाकारः स्थूलशल्कः स तालुनि ॥ ८३ ॥
वितस्तिमात्रः स्वल्पाङ्गः स्थूलशल्कस्तथापरः ।
कर्णवेशोऽतिकृष्णाङ्गो वृत्ताल्पस्थूलचर्म्यपि ॥ ८४ ॥
चन्द्रिका सर्पतुल्याथ तिमिर्योजनविस्तरः ।
तिमिंगिलो महामीनस्तिमिंगिलगिलस्तु सः ॥ ८५ ॥
तद्गिलश्चाथ कुलिशः कण्टकाष्ठील इत्यपि ।
वज्राभश्चाथ राजीवः कृशो दीर्घाकृतिश्च सः ॥ ८६ ॥
सस्याजीवस्तु रेखाङ्कः पाटलः पाटलानिभः ।
निरुलो जलपीने स्यात्सुरुलो लोष्ठिताङ्गके ॥ ८७ ॥
स्यान्नन्दी वारला सैव समुद्राद्भङ्गिकाऽप्यथ ।
सकण्टकश्चन्द्रिकः स्यात्पार्श्वे वर्त्तुल इत्यथ ॥ ८८ ॥
फलकी स्याच्चित्रफलो वागुसो वागुजारतः ।
कुवरी कङ्कपृष्ठी स्याद्वाजग्रीवो मदार्मदः ॥ ८९ ॥
स्याद्द्वयोः शकरी प्रोष्ठी श्वेतकालो जलव्यधे ।
कङ्कत्रोटोऽथ झल्लीशो गाङ्गेयः शवराधिपः ॥ ९० ॥
जलतालोऽपि च ज्ञेयः परिकर्पूर इत्यथ ।
जलेचरः खशेरोथ जलचञ्चल इत्यपि ॥ ९१ ॥
;p{0354}
स चलत्पूर्णिमा चाथ गङ्गाटेयो जलानिलः ।
जलवृश्चिक इञ्चाकाऽप्यथ स्याल्लघुगर्गरः ॥ ९२ ॥
त्रिकण्टकोऽथ शालः स्याद् गन्धाहिः कूचिका द्वयोः ।
स स्याच्छकुलगण्डोऽथ ब्राह्मी चम्पकपादुकः ॥ ९३ ॥
पुंस्त्रियोर्मद्गुरः शृङ्गी दुर्नामा दीर्घकोश्यपि ।
उलुप्युलूपी चुलुकी चुलुम्पी चुलपीत्यपि ॥ ९४ ॥
स तु राजीवसंज्ञः स्याद्यस्त्रिरेखासमन्वितः ।
शिलीन्ध्रः कचघो रामो दण्डारिः पाकमत्स्यकः ॥ ९५ ॥
संकोचिका पक्षिमत्स्यो विषपुच्छोऽप्यमीनरः ।
जात्या मत्स्या द्विधा ज्ञेयाश्चर्मजाः शल्कजा इति ॥ ९६ ॥
प्रत्येकं ते द्विधा प्रोक्ताः स्थूलसूक्ष्मप्रभेदतः ।
द्रुमचर्मपिनद्धाङ्गाश्चर्मजाः शल्कवर्जिताः ॥ ९७ ॥
शल्कशुक्तिपिनद्धा ये शल्कजास्ते प्रकीर्त्तिताः ।
केचित्समुद्रसंभूताः केचिन्नद्युद्भवा इति ॥ ९८ ॥
सारश्च शृङ्गसारश्च वञ्चिलो वालकस्तथा ।
कण्टकारः संकुचकश्चर्मजाः सागरोद्भवाः ॥ ९९ ॥
कावाकः खिरिडिश्चैव पाठीनः सिंहतुण्डकः ।
एते मत्स्या महाकायाश्चर्मजा निम्नगोद्भवाः ॥ १०० ॥
;p{0355}
पाटलः पिच्छकस्त्वेकस्तथान्यो दन्तपाटलः ।
मध्यकायाविमौ मत्स्यौ नदीजौ चर्मसम्भवौ ॥ १०१ ॥
घाघेरो गोजलश्चैव निद्रुवश्च तथाऽपरः ।
मत्स्यः कटरथश्चेति स्वल्पकाया नदीभवाः ॥ १०२ ॥
पडिमानो महाकायः शल्कजः सागरोद्भवः ।
पल्लाकस्तोमकश्चेति स्वल्पकायौ समुद्रजौ ॥ १०३ ॥
महाशीलः कल्हवश्च ताडको बडिशस्तथा ।
परगिश्च महाकायाः शल्कजाः सरिदुद्भवाः ॥ १०४ ॥
रोहितः स्वर्णमीनश्च तथा खण्डलियोपरः ।
मध्यकायाः सशल्कास्ते बलवन्तो नदीचराः ॥ १०५ ॥
मरलिस्तुम्बरोर्वौचशल्कजा मध्यविग्रहाः ।
कोलत्थश्च महानद्याः संगतस्य महीभृतः ॥ १०६ ॥
षट्सप्तयोजनं यावन्नदीमायान्ति सागरात् ।
नद्यां कर्दमहीनायां सशिलायां भवन्ति ते ॥ १०७ ॥
कोवाकाद्या महाकायाः सशल्का मत्स्यजातयः ।
शिलासंकटके स्थाने गम्भीरे करकादयः ॥ १०८ ॥
वालुका बहुले तोये गम्भीरे रोहितादयः ।
सपङ्के च सुविस्तीर्णे प्रवाहरहिते ह्रदे ॥ १०९ ॥
;p{0356}
पाठीनप्रमुखा मत्स्या निवसन्ति सकच्छपाः ।
पाषाणप्रान्तविवरे नाभिदघ्नोदके तथा ॥ ११० ॥
घाघरस्तुवरो वामी निवसन्ति निजेच्छया ।
नागस्तन्तु स बध्नाति प्राणिनं जलमध्यगम् ॥ १११ ॥
मत्स्याः स्त्रीजातयः सर्वे गर्जद्गर्भा हि ते स्मृताः ।
सर्वेषामुदरेऽण्डानां संघातो दृश्यते यतः ॥ ११२ ॥
शिशुकस्तु वसाढ्यः स्याज्जलात्सूकरमर्कटौ ।
शिशुमारोऽप्यथ पुनर्जलौका तु जलोरगी ॥ ११३ ॥
जलोका जालिका वेणी जलालोका जलाटनी ।
जलौकसः स्त्रियां भूम्नि सैवोक्ता जलजन्तुका ॥ ११४ ॥
जलायुका जलूकाथ शल्कं वल्कं च वल्कलम् ।
मत्स्यस्य शकलेमी स्युरित्यपादा जलेचराः ॥ ११५ ॥
शिशुमारो महाङ्गः स्यात्स्वल्पाङ्गश्चुलकी च सा ।
नक्रस्त्वम्बुकिराटः स्यात्स च वाडवहारकः ॥ ११६ ॥
अम्बुनः कण्टकभटौ वज्राकारशरीर्यपि ।
एतस्य भेदे कुम्भीरो मकरस्तु झषाशना ॥ ११७ ॥
ह्रदग्रहोऽसिदंष्ट्रः स्यान्मरोलिर्जलरूपकः ।
जलात्प्लवाखुनकुलविडालशुनका अपि ॥ ११८ ॥
;p{0357}
कच्छपः कमठः कूर्मः क्रोडाङ्घ्रिः पञ्चगुप्तकः ।
मण्डूको दर्दुरो भेको वर्षाभूर्दर्दुरः प्लवः ॥ ११९ ॥
वर्षानन्दो गाढवर्चाः शालूरः कोक इत्यपि ।
प्लवंगमश्च शालूरः सालुश्चापि प्रवंगमः ॥ १२० ॥
व्यङ्गः प्लवः शिली भेकी वर्षाभ्वी च डुलिर्डुली ।
हरिनेत्रः कुलीरः स्यात् कलीरः कर्ककर्कटौ ॥ १२१ ॥
बहिःकुटीचरस्तिर्यग्यानः स्यादथ घुर्घुरी ।
मृत्किरा वारिपर्यायकृमिः स्त्री जलमक्षिका ॥ १२२ ॥
इत्येते पादिनोऽथ स्युः कोशिनः शुक्तिका स्त्रियाम् ।
मुक्तार्थान्मातृपर्याया महाशुक्तिश्च मौक्तिकात् ॥ १२३ ॥
शुक्त्यर्थाऽपि च मुक्तायाः स्फोटोऽथ कृमिसूरपि ।
क्षुद्रशुक्तिश्च पुटिका जलार्थाच्छुक्तिरित्यपि ॥ १२४ ॥
शम्बुकोऽपि च शम्बूकः शाम्बूकः शम्बुको दरः ।
शङ्खोऽर्णवभवः कम्बुरस्त्रियां पावनध्वनिः ॥ १२५ ॥
अन्तर्वक्त्रो महानादस्त्रिरेखोऽपि च सुस्वरः ।
हरिप्रियोऽपि धवलोऽप्यथ स्यात्क्षुल्लकोऽपरः ॥ १२६ ॥
क्षुद्रशङ्खः शङ्खनकः शम्बूकोऽन्यो जलोद्भवः ।
कृमिशङ्खश्च जलजजन्तुः कृमिजलोद्भवः ॥ १२७ ॥
;p{0358}
महाकपर्दो भल्लूकः कपर्दोऽस्त्री वराटकः ।
चराचरचरो वर्यो बालक्रीडनकश्च सः ॥ १२८ ॥
हिरण्यः श्वेत इति च बहवोऽन्ये चलेचराः ।
पुंस्येवान्धुः प्रही कूप उदपानं तु पुंसि वा ॥ १२९ ॥
कारोत्तरश्च वीनाही प्रहिः स्यादन्धकूपके ।
कर्करान्धुर्जलाष्ठावी कूपिका तु जलाम्बिका ॥ १३० ॥
उद्घाटको घटीयन्त्रं स्यादावर्त्तोऽरघट्टकः ।
अस्त्री निपानमाहाव उपकूपजलाशये ॥ १३१ ॥
नेमिर्नेमी त्रिका तन्त्री वीनाहोऽस्त्र्यास्यबन्धने ।
नान्दीपुटो नान्दीमुखो गर्त्तः खातोऽपि केवटः ॥ १३२ ॥
अवघट्टावटौ तुल्यावथ पुष्करिणीत्यपि ।
दीर्घी स्त्री यष्टिका वापी वापिश्चापि स्त्रियामुभे ॥ १३३ ॥
मीनगोध्यपि वेशन्तः स्वल्पे सरसि पल्वलः ।
अस्त्र्याखातं देवखातमखातं पुंनपुंसकम् ॥ १३४ ॥
स्यादस्त्रियां तलं तल्लं तटाकोऽस्त्री तडागवत् ।
पद्माकरः पुमान् क्लीबे सरसं च सरः पुनः ॥ १३५ ॥
कासारस्तत्र महति सरसी स्यात् स्त्रियामियम् ।
खेयं तु परिखाधारः खानिका जलधारणम् ॥ १३६ ॥
;p{0359}
स्यादालवालमावालमावापोऽस्त्री द्विजप्रिया ।
केदारः स्यात् कर्दमिलः स चोक्तः पांशुमर्दनः ॥ १३७ ॥
कुशेशयं गन्धसोमं कुड्मलं पुष्करं नलम् ।
महोत्पलं तामरसं राजीवं श्रीकरं पुनः ॥ १३८ ॥
स्यात्सरःसरसीपङ्कपर्यायेभ्यो रुहार्थकम् ।
एभ्यो जन्मार्थकं चापि जलार्थादपि जार्थकम् ॥ १३९ ॥
विसपर्यायपुष्पार्थं कृष्णपर्यायकन्दकम् ।
लक्ष्मीपर्यायसद्मार्थं कन्दोट्टं दिनहासि तत् ॥ १४० ॥
शतात्सहस्रात्पत्रार्थं कमलं कुमुदं तु तत् ।
कुमुच्च शारदं पुण्डरीकं कैरवमित्यपि ॥ १४१ ॥
रक्ते तु स्यात् कुवलयं कुवेलं कुवलं कुवम् ।
स्यादुत्पलं कोकनदमरविन्दमथापरम् ॥ १४२ ॥
इन्दीवरं तु नीलाब्जमिन्दिरावरमित्यपि ।
कावारमीषत् श्वेतं तु नलिनं स्यादथ स्त्रियाम् ॥ १४३ ॥
स्यात्पद्मं किंचिदारक्तमीषन्नीलं तथोत्पलम् ।
एषां तु वल्ली नलिनी विसिनी पुटकिन्यपि ॥ १४४ ॥
नालीकिनी नलिनिनी कमलिन्यपि पद्मिनी ।
एषां बीजं तु गालोड्यं पद्मार्थादक्ष इत्यपि ॥ १४५ ॥
;p{0360}
स्त्रियां क्रौञ्चादनी क्रौञ्चा श्यामा पद्मार्थकर्कटी ।
नालोऽस्त्रियां स्त्रियां क्लीबे मृणालं तु मृणालिका ॥ १४६ ॥
षण् बिसं बिसतन्तुर्ना पद्मिन्यर्थाद्रुहं च तत् ।
शालूकमेषां कन्दः स्यात् पद्ममूलं कटः पुमान् ॥ १४७ ॥
जलालूकं सूरणो ना करहाटः शिफा स्त्रियाम् ।
अनुष्णमुत्पलं क्लीबे नलपर्यायनामकम् ॥ १४८ ॥
रात्रिपर्यायपुष्पार्थं शीतलार्थाज्जलार्थकम् ।
हिमपर्यायपद्मार्थमथ स्यात् कुम्भिका पुनः ॥ १४९ ॥
पृश्निका पर्णिका वारिपर्यायेभ्यः परा स्त्रियाम् ।
मूलिका पर्णिका चाथास्त्रियां शैवालशेवले ॥ १५० ॥
शेवालश्चापि शेपालः शीपालः शैवलोऽस्त्रियाम् ।
शैवलं शीवलं तुल्यं वारिचामरमित्यपि ॥ १५१ ॥
नाली नाला नालमपि नालः केसरकेसरौ ।
पुंसि क्लीबेऽथ नालीकं नालिकं नलिनं नलम् ॥ १५२ ॥
विसंडकं तु लविलं शृङ्गाटो वारिकुब्जकः ।
अस्त्रियां शण्डषण्डौ द्वावब्जादीनां कदम्बके ॥ १५३ ॥
शिफा स्त्रियां कन्दमस्त्री शिफाकन्दोऽपि वा स्त्रियाम् ।
विसं त्रिषु मृणालो ना कोरकः पुन्नपुंसकः ॥ १५४ ॥
;p{0361}
संवर्त्तिका तु संवर्त्तिः संवर्ती नवपत्र्यपि ।
तत्कर्णिकामध्यगतबीजकोशो वराटकः ॥ १५५ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसत्फलैः ।
त्रयोदशः प्रकाण्डोऽयमब्ध्याद्यः सिद्धिमागतः ॥ १५६ ॥
;c{इति पूरणप्रमुखकाण्डपूरणम्}
;v{पातालादिप्रकाण्डः}
अधोभुवनपातालवलिसद्मार्थकानि तु ।
वडवामुखपर्यायं रसापर्यायतस्तलम् ॥ १ ॥
नागपर्यायलोकार्थं स्यादधोऽव्ययमित्यपि ।
रोकं विरोकं छिद्रं च रन्ध्रं श्वभ्रं च पुंसि वा ॥ २ ॥
स्वभ्रं दरं च वा पुंसि सुषी सुषिरुभे स्त्रियौ ।
अतलं वितलं चैव सुतलं च तलातलम् ॥ ३ ॥
महारसाभ्यां च तलं पातालं स्युरमूनि षण् ।
तत्र स्युस्त्रिषु सत्त्वेऽमी स्यात्क्लीबे तमसं तमः ॥ ४ ॥
अन्धकारोऽस्त्रियां ध्वान्तं तमिस्रं तिमिरं पुनः ।
निशापर्यायचर्मार्थं भूच्छायं च रजोबलम् ॥ ५ ॥
दिक्कण्टको वियद्भूतिः खत्वग्वृत्रोप्यदर्शनः ।
निशापर्यायरागार्थो दिनपर्यायकेसरः ॥ ६ ॥
;p{0362}
खपर्यायपरागार्थो वियद्भूतिर्दिगम्बरः ।
क्लीबे दिनार्थाद्दण्डार्थं नीलपङ्कार्थमित्यपि ॥ ७ ॥
अन्धं तमोऽन्धतमसमन्धातमसमित्यपि ।
क्षीणं तमोवतमसं विष्वक् संतमसं च तत् ॥ ८ ॥
भुवि श्वभ्रे द्वयोर्गर्त्ताऽवटिः स्यादवटोऽवटु ।
कालेया दनुजा दैत्या ये चाप्यन्ये सुरद्विषः ॥ ९ ॥
सर्पा नागाश्च ते सर्वे सर्वपातालवासिनः ।
सुरपर्यायनज्पूर्वा दित्यपत्यार्थवाचकाः ॥ १० ॥
ते पूर्वदेवपर्याया इन्द्रपर्यायवैरिणः ।
कश्यपापत्यपर्यायाः पातालार्थाद्गृहार्थकाः ॥ ११ ॥
यज्ञपर्यायशत्र्वर्थाः क्षण् दृष्टिमुषोऽपि च ।
तुल्या एतैश्च कालेया दानवा वेदविद्विषः ॥ १२ ॥
अव्रतास्तामसतपःशीलधर्मार्थवैरिणः ।
आदिदैत्यो हिरण्याक्षो ज्येष्ठः कश्यपसूनुषु ॥ १३ ॥
दैत्यार्थादिन्द्रपर्यायः पूर्वदेवार्थ इत्यपि ।
हिरण्यकशिपुर्दैत्यौ हिरण्याक्षानुजार्थकः ॥ १४ ॥
कयाधूरस्य पत्नी स्यात्प्रह्लादाद्याः सुताश्च ते ।
कायाधवश्च प्रह्लादो ह्रादः संह्रादसंज्ञकः ॥ १५ ॥
;p{0363}
अनुह्लादश्च ते ह्लादास्तत्पुत्रैरिदमावृतम् ।
विरोचनस्तु प्राह्लादिर्बलिर्वैरोचनोऽपि च ॥ १६ ॥
वैरोचनिश्च दीर्घायुर्दाता बाणस्तु तत्सुतः ।
शैवोऽथ वृषपर्वा तु वृषपर्वोऽथ शम्बरः ॥ १७ ॥
संवरोऽप्यथ मायावी स्यान्मयः कालनेमिनि ।
कालनेमिरितीत्याद्या दैत्यकालेयदानवाः ॥ १८ ॥
रक्तबीजप्रभृतयो वैप्रचित्ता अथापरे ।
निवातकवचाद्याः स्युः कालेया असुराश्च ते ॥ १९ ॥
एकयोक्त्या पुनर्दैत्या महिषाद्यास्तथैव च ।
अनन्ताः सर्व एवैते सर्वे देवविरोधिनः ॥ २० ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामलुंवकैः ।
सिद्धिं गतः प्रकाण्डोऽयं पातालाह्वश्चतुर्दशः ॥ २१ ॥
;v{सर्पादिप्रकाण्डः}
सर्पो दर्वीकरश्चक्री कुण्डल्याशीविषश्च सः ।
वायुपर्यायभक्षार्थो लेलिहानो विषायुधः ॥ १ ॥
चक्षुःपर्यायकर्णार्थो विलार्थाच्छयनार्थकः ।
अपि व्याह्लो दर्विकरो दर्वीधृद्दर्विभृत्फटी ॥ २ ॥
;p{0364}
फणाधरः फणधरः फणावान्फणवानपि ।
बिलवासी बिलेवासी गूढपादो बिलेक्षयः ॥ ३ ॥
चक्री बिलशयश्चापि कुण्डली व्यालभोगिनौ ।
पृदाकुः कञ्चुकी व्याडः कुम्भीनससरीसृपौ ॥ ४ ॥
काकोदरो दन्दशूको विषार्थाद्ध्रो धरोऽपि च ।
भुजं भुजो रोरंजिह्मपत्रेभ्यो गो गमः फणी ॥ ५ ॥
द्वे दीर्घाद्रसनार्थः स्याल्लेलिहानश्च पुष्करः ।
गूढपाद्दीर्घपृष्ठोऽहिर्द्वयोर्हीरश्च कद्रुजः ॥ ६ ॥
शेषस्तु नागपर्यायराजार्थोऽनन्त इत्यपि ।
विष्णुपर्यायशय्यार्थः सहस्रफणभूधरौ ॥ ७ ॥
सितपङ्कजचिह्नः स्यादालुको गौर इत्यपि ।
ज्येष्ठः कद्रुतनूजानां सर्पराजस्तु वासुकिः ॥ ८ ॥
श्वेतो नीलसरोजाङ्को लोहिताङ्गस्तु तक्षकः ।
स्वस्तिकाङ्कशिराश्चाथ महापद्मोऽतिशुक्लकैः ॥ ९ ॥
दशभिर्बिन्दुभिर्युक्तशिराः पीतसितां गले ।
दधच्छङ्खेन्दुसदृशा ज्वालाधूमसमश्च सः ॥ १० ॥
कालीयः कालियस्तुल्यौ कृष्णपादार्थचिह्निते ।
अर्द्धेन्दुमौलिः कुलिकोऽथापरे कम्बलः पुनः ॥ ११ ॥
;p{0365}
बलाहकश्चाश्वतर इत्याद्यास्तत्कुलाधिपाः ।
तत्तल्लक्षणसंयुक्तास्तत्तत्कुलसमुद्भवाः ॥ १२ ॥
राजसर्पो भुजङ्गार्थो भोगी स्यादथ वाहसः ।
चक्री मण्डल्यजगरः पारीन्द्रोऽजगिलः शयुः ॥ १३ ॥
स्त्रियां दृन्भूर्मार्गभित्स्याद्वलूतोथ तिलिंसकः ।
गोनासो गोनसोऽपि स्याद् घोणसोऽथालगर्दकः ॥ १४ ॥
जलपर्यायसर्पार्थः समो राजिलडुंडुभौ ।
मातुलानो मातुलाहिर्द्विमुखः पुंस्यहीरणिः ॥ १५ ॥
अहीरणी चाथ पुनर्भाण्डपुष्टस्तु कोकिलः ।
कन्दलान्तोऽथाश्वलाला स्त्रियां स ब्रह्मजिह्मगः ॥ १६ ॥
निर्मोकरहिते तत्र निर्मुक्तो मुक्तकञ्चुकः ।
कुक्कुटादिः कुक्कुटाभो वर्णेन च रवेण च ॥ १७ ॥
नागाः सर्वे काद्रवेयाः सपादा अपदाश्च ते ।
सकर्णाः कर्णरहिता मुखबालधराः परे ॥ १८ ॥
इत्यादयो बहुविधा व्यालाः पातालभूचराः ।
सर्पी तु सर्पिणी चाथ स्यादाहेयं त्रिषूत च ॥ १९ ॥
विषास्थ्यादि स्यादथ च फटायां तु फणा द्वयोः ।
स्फुटा स्फटा दर्विदर्व्यौ भोगस्त्रिष्वथ वर्ष्मणि ॥ २० ॥
;p{0366}
भोगस्त्रिष्वहिकोशस्तु निर्मोकः कञ्चुकोऽस्त्रियाम् ।
गरोऽस्त्री गरलः क्ष्वेडो गरलं विषमस्त्रियाम् ॥ २१ ॥
अस्त्रियां विषभेदे तु हालाहलहलाहले ।
हलाहलं हालहालं शौक्लिकेयं च न स्त्रियाम् ॥ २२ ॥
सौक्तिकेयोऽथ सौराष्ट्रिकः स्यात्सारोष्ट्रिकोऽपि च ।
वत्सनाभश्च काकोलः कालकूटः प्रदीपनः ॥ २३ ॥
ब्रह्मपुत्रो दारकश्च पुंसि क्लीबे मता अमी ।
अहिच्छत्रो मेषशृङ्गः कुलिको मधुसिक्थकः ॥ २४ ॥
इन्द्रो लाङ्गुलिको विष्णुलिङ्गपिङ्गलगोतमाः ।
मुस्तको दालवाद्याः स्युरथान्ये जङ्गमाः पुनः ॥ २५ ॥
स्युर्दृग्दंष्ट्राविषानागाः पुच्छलोममहाविषाः ।
वृश्चिकाद्याः पुनर्लोमविषा व्याघ्रादयः पुनः ॥ २६ ॥
लालाविषाश्च लूताद्या त्रापा नखविषाः पुनः ।
कालान्तराधिकविषा मूषकाद्यास्ततः परे ॥ २७ ॥
दूषीविषं कृत्रिमं स्यादवार्यमौषधं विना ।
आशीराशिस्तालुदंष्ट्रा जिह्वयोरन्तरालगा ॥ २८ ॥
कथाप्रसङ्गस्तु विषाद्वैद्यो गारुडिकश्च सः ।
जाङ्गल्यथाहि तुण्डस्तु व्यालग्राह्याहितुण्डिकः ॥ २९ ॥
;p{0367}
पुरी भोगवती चैषां भोगिन्यो नागकन्यकाः ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसत्फलैः ॥ ३० ॥
;c{सर्पादिमः पञ्चदशः प्रकाण्डः सिद्धिमागतः ।}
;v{नारकादिप्रकाण्डः}
नारको नरकोऽपि स्यान्निरयो दुर्गतिः स्त्रियाम् ।
तद्भेदा स्तपनावीचिमहारौरवरौरवाः ॥ १ ॥
स्त्रियामवाची तद्भेदेऽप्यथ संहार इत्ययम् ।
संघातः कालसूत्रं च तत्र सत्त्वास्तुनारकाः ॥ २ ॥
अराप्यैन्द्री कालकर्णं स्यादलक्ष्मीश्च निरृतिः ।
अकं दुःखमघं कल्कं कृच्छ्रं बाधनमित्यपि ॥ ३ ॥
स्यात्पीडनं विडहनं पीडा पीडिश्च पीड्यपि ।
अतिरार्त्तिर्व्यथा पीडा बाधौ पुंसि स्त्रियामुभौ ॥ ४ ॥
विष्टिराजूः कारणा तु यातना तीव्रवेदना ।
याचनाथामनस्यं स्यादामानस्य प्रसूतिजम् ॥ ५ ॥
भीलमाभीलमपि चामीषां वस्तुनि च त्रिषु ।
महापापकृतः प्रेताः परेता अतिवाहिकाः ॥ ६ ॥
;p{0368}
दुर्भोगभोगिनः क्लिष्टा भोगपर्याप्तजीविनः ।
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसफलैः ॥ ७ ॥
;c{नारकाद्यः प्रकाण्डोऽयं षोडशः सिद्धिमागतः ।}
;v{जिनप्रकाण्डः}
जिनोऽकनिष्ठगो बुद्धः सर्वदर्शी महाबलः ।
सम्बुद्धः करुणाकूर्चो मारजिल्लोकजिच्च सः ॥ १ ॥
दशार्हः श्रीघनस्तापी बहुक्षमगुणाकरौ ।
त्रिमूर्तिर्दशभूमीशः खशयो वृद्धवाद्यपि ॥ २ ॥
महामुखो विश्वबोधो महाबोधिरहंमुनिः ।
द्वादशाक्षो वीतरागः श्वेतकेतुर्महामुनिः ॥ ३ ॥
धर्मचक्रो धर्मराजः सर्वज्ञः सुगतः स्ववित् ।
वागाशनिः कृशधनः पञ्चज्ञानस्तथागतः ॥ ४ ॥
समन्तभद्रो भगवान् धर्मकालः सुभाषितः ।
षडभिज्ञो दशबलो व्योमाभस्तीर्थकृन्मुनिः ॥ ५ ॥
सर्वार्थसिद्धः संगुप्तो गौतमः कलिशासनः ।
शौद्धोदनिः शाक्यमुनिः सिद्धः शास्ता विनायकः ॥ ६ ॥
;p{0369}
अर्कबन्धुर्धर्मधातुर्जितारिः केवली वितः ।
महाश्रमणश्च पुनर्मुनीन्द्रोऽर्हन्समोऽपि च ॥ ७ ॥
मायादेवीसुतश्चक्री धरेयोपि च बाहुलः ।
क्षीणाष्टकर्मा देवाधिदेवः श्रोमो जिनेश्वरः ॥ ८ ॥
तीर्थंकरस्तीर्थकरस्तापी पारगतश्च सः ।
परमेष्ठा वीतरागः स्वयंभूः पुरुषोत्तमः ॥ ९ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसत्फलैः ।
जिनप्रकाण्डः संपूर्णो जातः सप्तदशः शुभः ॥ १० ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नामसत्फलैः ।
प्रकाण्डैः सप्तदशभिर्भूमिस्कन्ध उपस्थितः ॥ ११ ॥
;k{भुवःस्कन्धः}
;v{साधारणप्रकाण्डः}
सुपर्वाणो देवयवः शान्ता वृन्दारकाः सुराः ।
स्वप्नमृत्युजराव्याधिपर्यायपरिवर्जिताः ॥ १ ॥
सुबलाः पूजिता देवास्त्रिदशाश्च चिरायुषः ।
बर्हिःपर्यायवदनपर्याया ऋभवश्च ते ॥ २ ॥
स्वाहायज्ञसुधानां च पर्यायेभ्योऽशनार्थकाः ।
मृत्युपर्यायनञ्पूर्वा दिविद्युनभसः सदाः ॥ ३ ॥
;p{0370}
लेखा निलिम्पा गीर्वाणाः स्वर्गिणो मरुतो दितेः ।
अपत्यप्रत्ययार्थाः स्युस्तस्याः पुत्रार्थवाचकाः ॥ ४ ॥
दैत्यदानवकालेयवैरिपर्यायवाचकाः ।
त्रिदिवार्थात्स्युरीशाना वयुनाः कामरूपिणः ॥ ५ ॥
वा पुंसि दैवतान्येवं दृग्विषा देवता स्त्रियाम् ।
अपि ते स्युः सुमनस आजानाः कर्मजाश्च ते ॥ ६ ॥
ऋनामा त्वदितिर्देवपर्यायजननीत्यपि ।
आदित्या विश्ववसवस्तुषितानिलभास्वरः ॥ ७ ॥
महाराजिकसाध्याश्च रुद्रा एषां गणाः क्रमात् ।
धाता मित्रोर्यमा पूषा शक्रोंशो वरुणो भगः ॥ ८ ॥
त्वष्टा विवस्वान्सविता द्वादशो विष्णुरित्यथ ।
क्रतुर्दक्षो वसुः कालकामौ च धृतिमानपि ॥ ९ ॥
मनुजो रोचमानश्च स्यात्पुरूरव आर्द्धवः ।
दशकोऽयं गणोऽथायस्त्वनलश्चानिलो ध्रुवः ॥ १० ॥
धरः प्रभासः सोमश्च प्रत्यूषश्च वृकोष्टकः ।
भुवनो भावनो दक्षः सुजन्यः सुजनः क्रतुः ॥ ११ ॥
सुवर्णवर्णः प्रसुतो व्यसुतश्चाव्ययो दश ।
एकद्वित्रिचतुःपञ्चज्योतिर्द्वित्रीन्द्र इत्यपि ॥ १२ ॥
;p{0371}
तताभिख्यः प्रतिसकृन्मितश्च संमितोऽमितः ।
ऋतजित्सत्यजिन्मित्रः श्येनजित्पुरुजिदृतः ॥ १३ ॥
अतिमित्रः सुषेणश्च ऋतधामा पराजितः ।
वरुणो विधृतो धाता महातेजा विधारणः ॥ १४ ॥
ध्रुवो मिताशनः शक्तिः क्रीडनोऽन्यादृशो मुनिः ।
एतादृगीदृक् शरभो धातुरूपो विराड्गयः ॥ १५ ॥
अनाधृष्यो वपुर्वामः कामो भीमः सहो द्युतिः ।
क्षिपो विमुक्त एकान्नपञ्चाशो गणआनिलः ॥ १६ ॥
वहः स्यात्प्रोत्संविपरापरिभ्यश्च वहः परः ।
एषां तु सप्तसप्तानां सप्तकः सप्तको वहात् ॥ १७ ॥
आत्मा ह्याशुमतो दक्षो जुषः प्राणस्तथैव च ।
हविष्ठश्च गविष्ठश्च नवको भास्वरो गणः ॥ १८ ॥
प्रद्युम्नो विद्युतः श्वेतो वज्रपक्षो बलाहकः ।
शतजिह्वो हिरण्याक्षः कुमुदो विजयाकृतिः ॥ १९ ॥
सुगन्धिः पूर्णिमासश्च पौर्णमासो यमोऽपि च ।
वलाकश्च सुवीरश्च महाराजिकसंज्ञकः ॥ २० ॥
गणः पञ्चदशोऽथापि नरो नारायणस्ततः ।
हंसो नयश्च प्राणश्च मनोग्रहजगद्धितौ ॥ २१ ॥
;p{0372}
हयो वातश्च साध्यानां नवको गण ईरितः ।
अजैकपादहिर्बुध्न्यः पिनाकी चापराजितः ॥ २२ ॥
कपर्दी भुवनाधीशो भगः स्थाणुर्वृषाकपिः ।
गिरिशो वीरभद्रोऽयं रुद्रैकादशको गणः ॥ २३ ॥
विद्याधराप्सरोयक्षरक्षोगंधर्वकिंनराः ।
पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः ॥ २४ ॥
विद्याधरास्तु विद्याध्राः कामरूपाः कलाविदः ।
जीमूतवाहनाद्यास्ते गन्धर्वेभ्योऽवराः स्मृताः ॥ २५ ॥
अथाकृत्यः शोभयन्त्य ऊर्ज्यो विकुरयो रुचः ।
आप्नुवत्योऽमृतरुचो वेगवत्यश्च भीरवः ॥ २६ ॥
रोचयन्त्यो बभ्रवश्च भुवश्चेत्यप्सरोगणाः ।
स्त्रियां बहुष्वप्सरसः स्वर्वेश्या उर्वशीमुखाः ॥ २७ ॥
स्पर्शानन्दा रतिमदा अपि स्युः सुदयात्मजाः ।
उरुवाशिन्युर्वशी स्यादूर्वश्युरुवशी क्वचित् ॥ २८ ॥
अनुत्तमा सुरूपा च सुकेशी च मनोवती ।
मेनका सहजन्या च पर्णाशा पुञ्जिकस्थला ॥ २९ ॥
क्रतुस्थला घृताची च विश्वाची पूर्ववित्तिका ।
पञ्चचूडा सामवती चित्रलेखा च सुप्रभा ॥ ३० ॥
;p{0373}
मिश्रकेशी सुगन्धिश्च विद्युत्स्पर्शा तिलोत्तमा ।
अदृश्या लक्ष्मणा क्षेमाप्यसिता रुचिका तथा ॥ ३१ ॥
सुव्रता च सुबाहुश्च सुबोधा सुवपुस्तथा ।
पुण्डरीकानुदारा च सुदारा सुरसा तथा ॥ ३२ ॥
हेमा सरस्वती कामा कमलाऽपि च सूनृता ।
सुमुखा हंसपादा च वासोरी रतिलालसा ॥ ३३ ॥
इत्याद्यप्सरसो यक्षा मेघवर्णः क्षमाकरः ।
यमो दण्डरथो भीमः पद्मचन्द्रश्च मौलिमान् ॥ ३४ ॥
प्रद्योतो भूतिमान्भव्यः केतुमानथ राक्षसाः ।
हेत्यश्चैव प्रहेत्यश्च सलिलेन्द्रसुकेशिनौ ॥ ३५ ॥
नैकषेयो यज्ञहा स्यात्सूर्यो विद्युद्रुधस्तथा ।
रसनो व्याल इति चाथापि गान्धर्वको गणः ॥ ३६ ॥
चित्राङ्गदश्चित्ररथश्चित्रसेनोऽङ्गिराः कलिः ।
ऊर्णायुरग्रजः सोम उग्रसेनो हहा हुहुः ॥ ३७ ॥
हाहा हूहूः पुनरपि केषांचन मतेऽव्ययौ ।
केचिद्धोहाहुहू मित्रौ हहाहूहू पुनश्च तौ ॥ ३८ ॥
विश्वावसुः सूर्यवर्चा नदीचित्रश्च ताम्रकः ।
दुराधिश्च शुचिर्हंसस्तृप्तिः पर्जन्य इत्यपि ॥ ३९ ॥
;p{0374}
वृषपर्वा नारदश्च पर्वतश्च नरश्च ते ।
समा गन्धर्वगान्धर्वदिव्यगायनगातवः ॥ ४० ॥
अथ किंपुरुषास्ते स्युः किंचित्पुरुषलक्षणाः ।
छागाश्चैडकपर्यायमुखपर्यायशब्दिताः ॥ ४१ ॥
सूच्यास्या वानरास्याश्च पिशाचा नामतो गणाः ।
दुःपूरणा विषादाश्च ज्वलनाः कुम्भमात्रकाः ॥ ४२ ॥
अङ्गारकाः प्रतुण्डाश्च उपवीरा उलूखलाः ।
अकर्णाश्चक्रखण्डाश्च पांसवः पात्रपाणयः ॥ ४३ ॥
स्कन्दनाश्च वितुण्डाश्च विपुलाश्चाथ गुह्यकाः ।
महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ ॥ ४४ ॥
मुकुन्दकुन्दनीलाश्च खर्वः सिद्धास्त्वतः पुरः ।
सर्वानुभूतिर्गणिमान्मणिभद्रश्च नन्दनः ॥ ४५ ॥
सुसिद्धः सुमनाः शङ्खः कण्डूतिर्वसुमानपि ।
पिङ्गाक्षश्चतुरश्चाथ भूतानां तु गणाः पुनः ॥ ४६ ॥
विपरीतकरा दान्ताः सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः ।
नानाप्रकारवदना नानाबाहुशिरोधराः ॥ ४७ ॥
चतुष्पथपथाट्टालशून्यालयकृताश्रयाः ।
ककुभा तु ककुप्काष्ठा दिग्दिशा हरिता हरित् ॥ ४८ ॥
;p{0375}
सूर्यपर्यायोदयार्था प्राची पूर्वा च मङ्गला ।
दक्षिणावाच्यपाची च पश्चिमा तु प्रतीच्यपि ॥ ४९ ॥
सूर्यार्थादस्तपर्यायाऽथोदीची त्वपराजिता ।
इन्द्राग्नियमरक्षोम्बुवायुश्रीदपिनाकिनाम् ॥ ५० ॥
पर्यायतोऽपि तस्येदमीबन्ताः स्युः क्रमादिमाः ।
ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोञ्जनः ॥ ५१ ॥
पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ।
करिण्योऽभ्रमुः कपिला पिङ्गलानुपमा क्रमात् ॥ ५२ ॥
ताम्रपर्णी शुभ्रदन्ती वामना चाञ्जनावती ।
रविः शुक्रो मही सूनुः स्वर्भानुर्भानुजो विधुः ॥ ५३ ॥
बुधो बृहस्पतिश्चेति क्रमाद्दिक्पतयो ग्रहाः ।
क्लीबाव्ययं त्वपदिशं दिशोर्मध्ये विदिक् स्त्रियाम् ॥ ५४ ॥
विदिशाऽपदिशा काष्ठा चोपदिक् स्यादतः पुनः ।
अभ्यन्तरं त्वन्तरालं द्वयोर्मध्यगतं च यत् ॥ ५५ ॥
दिगैक्ये चक्रवालं तु चक्रवाडं च मण्डलम् ।
यथापरेतरा पूर्वा तथा पूर्वेतरापरा ॥ ५६ ॥
यथोत्तरेतरापाची तथाऽपाचीतरोत्तरा ।
अपाग्भवमवाचीनमुदीचीनमुदग्भवम् ॥ ५७ ॥
;p{0376}
प्रत्यग्भवं प्रतीचीनं प्राचीनं प्राग्भवं पुनः ।
सार्वदिक्कं तु दिश्यं स्यादमूनि त्रिषु तद्वति ॥ ५८ ॥
यामार्द्धैरष्टभिः सूर्यमीशान्यादिदिशः क्रमात् ।
आप्रातः प्रातरारभ्य भुनक्त्यङ्गारिणी च सा ॥ ५९ ॥
भुक्तोज्झिता भुज्यमाना ज्वलिता चोपधूपिता ।
एताः सोपद्रवास्तिस्रः पञ्चान्या निरुपद्रवाः ॥ ६० ॥
आदित्या वसवो रुद्रा अत्र वैवस्वतेऽन्तरे ।
गणास्त्रयश्च देवानां शुचिरिन्द्र इति क्रमः ॥ ६१ ॥
आजानाः कर्मजनुषः सर्वे देवगणा इति ।
कल्पद्रौ केशवकृते भुवस्कन्धे द्वितीयके ।
साधारणः प्रकाण्डोऽयं प्रथमः सिद्धिमागतः ॥ ६२ ॥
;c{इति अष्टादशप्रकाण्डः ।}
;v{भूस्थदेवप्रकाण्डः}
धनंजयोऽग्निर्ज्वलनो वीतिहोत्रोऽञ्चतिः शिवः ।
जुहुराणः शुष्म घासिर्हव्यवाड् दमुना वसुः ॥ १ ॥
सप्तार्चिः पावनो वह्निर्विश्वप्सा वायुवाहनः ।
कृपीटयोनिः कुतपो रक्तवर्णस्तनूनपात् ॥ २ ॥
;p{0377}
छागार्थवाहनार्थः स्याज्जातवेदा उषर्बुधः ।
दूतो वैश्वानरो मन्त्रो दीधितिः स्वर्णसप्तयोः ॥ ३ ॥
बर्हिः शुष्मा कृष्णवर्त्त्मा स्वाहापतिविरोचनौ ।
आश्रयाशो बृहद्भानुः शिखावान्भूनिकेतनः ॥ ४ ॥
हिरण्यरेताः कपिलो नाचिकेतो विभावसुः ।
समित्पीथः शुचिपतिस्तमोवैर्याशुशुक्षणिः ॥ ५ ॥
क्लीबेऽपां पित्तमप्पित्तं ज्योतिर्बर्हिर्हविश्च षण् ।
अपि वायुसखाऽनन्तः पाचनः पावनोऽनलः ॥ ६ ॥
बर्हिः शुष्म उदर्चिः स्याद्बहुलो हव्यवाहनः ।
अग्निहोत्रोऽग्निशुष्मा च बभ्रुः शुक्रश्च पावकः ॥ ७ ॥
आश्रयाशोऽप्याशयाशो हव्याशः शुचिराशिरः ।
शोचिष्केशः शर्मागर्भो विश्वप्सश्च समन्तभुक् ॥ ८ ॥
पर्परीको रोहिदश्वो वसुर्वायुसखो हरः ।
उषर्भुद्बहलो हव्यः कृशानुर्जागृविर्यसुः ॥ ९ ॥
धूमध्वजश्छागरथो हुतार्थादशनार्थकः ।
बलिदीप्तश्चोर्ध्वगतिर्दमूनाश्च विभावसुः ॥ १० ॥
द्युः कः कर्कश्च दस्मश्च शोणो धिष्ण्यश्च भास्करः ।
तुत्थः श्रेष्ठश्च यज्ञश्च तमोहा हौमिरेधतुः ॥ ११ ॥
;p{0378}
स्याद्भुवन्युश्च धमनश्छिदिरः सुशिरोऽपि च ।
रीपिङ्गलश्चक्रवाडोऽदेवताडो वृषाकपिः ॥ १२ ॥
अग्निहोत्रो महावीरः पशुपर्यायतः पतिः ।
जलेन्धनोऽब्धिकुक्ष्यग्निरौर्वश्च वडवानलः ॥ १३ ॥
संवर्त्तको वाडवः स्याद्वडवामुख इत्यपि ।
वनवह्निर्दवो दावः स्कन्धाग्निः स्थूलकाष्ठधक् ॥ १४ ॥
छगणस्तु करीषोत्थश्छागलोऽथ तुषोद्भवे ।
कुकूलः कूकलोऽपि स्यान्मुर्मुरोऽथ चितागते ॥ १५ ॥
क्रव्यादोऽथ तृणोद्भूते स्यात्तरत्सम इत्यपि ।
ज्वलतः प्रोद्गतकणे स्यातां सुक्षरकुष्करे ॥ १६ ॥
त्रिषु स्फुलिङ्गो धूमस्तु वह्न्यर्थेभ्यो ध्वजार्थकः ।
भम्भोऽम्भःसूर्मरुद्वाहः खतमालोऽस्त्रियां स्तरी ॥ १७ ॥
जीमूतवाही धूम्रो ना करमालः सुगन्धिनि ।
अगर्वादिभवो धूपो घ्राणादीन्द्रियतर्पणः ॥ १८ ॥
धूमधारा धूमलता लंधूमो धूमजे मले ।
यत्तृणादौ स्थिते तत्र धूमाङ्गोऽथ कला दश ॥ १९ ॥
धूम्रार्चिरूष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फुलिङ्गिनी ।
सुश्रीः सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि ॥ २० ॥
;p{0379}
अग्नेःप्रिया स्वधा स्वाहा स्तव्यग्नाय्यस्य रोहितः ।
अश्वा विधूमे ज्वलिते काष्ठांशेऽङ्गार इत्यपि ॥ २१ ॥
इङ्गालोऽप्यथ निर्वाणे कोकिलः सरसेऽरसे ।
स्त्रियां रक्षा विभूतिः स्यात् क्लीबे भसितभस्मनी ॥ २२ ॥
अग्न्युच्छिष्टं पुमान्क्षारः सामिज्वलितदारुणि ।
अलातमुल्मुकं तुल्ये स्त्र्यर्चयो हेतयः शिखाः ॥ २३ ॥
अर्ची तद्वत्स्त्रियां क्लीबेऽप्यर्चि ज्वाला स्त्रियां पुमान् ।
स्त्रियां महत्यां तस्यां तु झलक्का च भभक्कया ॥ २४ ॥
यालातसम्भवा सोल्काऽथाग्नेः स्वेच्छोद्भवाः कणाः ।
त्रिषु स्युरथ संतापः संज्वरोऽथ जलादिकात् ॥ २५ ॥
प्रतप्तादुद्भवे पुंसि बाष्प ऊष्मश्च पुंस्ययम् ।
कल्पद्रौ केशवकृते भुवस्कन्धे द्वितीयके ।
भूस्थदेवप्रकाण्डोऽयं द्वितीयः सिद्धिमागतः ॥ २६ ॥
;v{नभःस्थदेवप्रकाण्डः}
स्पर्शनः कः समीरो यः स्पर्शनो मारुतो नभः ।
वायुस्ततो मातरिश्वा हरिरात्मा वहश्च वाः ॥ १ ॥
;p{0380}
सृदाकुः पञ्चलक्ष्मा च विश्वप्सा अजिरः पुनः ।
धारावलीरौ खश्वासः क्षिपणुश्च जगद्बलः ॥ २ ॥
धूलिध्वजो बलदेवो महाबलमलिम्लुचौ ।
चञ्चलश्चपलः प्राणः संहर्षः प्रवहो वहः ॥ ३ ॥
पृषदश्वो गन्धवहो जगत्प्राणः समीरणः ।
सदागतिर्गन्धवाहो निःपावश्चाशुगोऽनिलः ॥ ४ ॥
शुचिर्नभस्वत्पवनपवमानप्रभञ्जनाः ।
वाहो मरुल्लोहघनः पश्चिमोत्तरदिक्पतिः ॥ ५ ॥
श्वसनः श्वसिनो वातिश्चलश्चापि जगत् जगत् ।
महतः पृषताश्वोपि शरयुर्मेघकारकः ॥ ६ ॥
शीतलो जलकान्तारो मेघारिः सृमरोऽपि च ।
पृश्न्याकुलश्च वातूलो वातगुल्मः प्रकम्पनः ॥ ७ ॥
अपि वातो महावायुर्निदाघसमयानिले ।
चारार्थाद्वायुपर्यायो झञ्झा प्रावृड्भवेऽनिले ॥ ८ ॥
दाक्षिणात्यस्तु वासन्तः स चोक्तः मलयोत्तरः ।
आः सङ्गिनी च वाताली स्याद्वात्या वातमण्डली ॥ ९ ॥
वातोद्भवं तु वातूलं त्रिषु द्रव्ये गतेऽपरे ।
प्राणादयो दशाङ्गस्थास्तत्तत्स्थानसमाश्रयाः ॥ १० ॥
;p{0381}
प्राणो नासाग्रहृन्नाभिपादाङ्गुष्ठान्तगोचरः ।
अपानः पृष्ठपृष्ठान्तपार्श्वमन्यागतिस्ततः ॥ ११ ॥
समानः संधिहृन्नाभीपूदानो हृच्छिरोऽन्तरा ।
सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानो नाग आकुञ्चनक्रियः ॥ १२ ॥
प्रसारणक्रियः कूर्मो वल्गनार्थो धनञ्जयः ।
कृकरो धावने दक्षो न मुञ्चति मृतं वपुः ॥ १३ ॥
वहः स्यात्प्रोत्संविपरापरिभ्यश्च परो वहः ।
एते वायुगणाः सप्त सप्तस्कन्धसमाश्रयाः ॥ १४ ॥
अन्तरिक्षस्य तत्रस्थाः पान्ति लोकांश्चतुर्विधान् ।
एवमेकान्नपञ्चाशत्तरसी तु रयः स्यदः ॥ १५ ॥
जवोऽथ शीघ्रं त्वरिं लघु क्लीबेऽरमव्ययम् ।
क्षिप्रं द्रुतं सत्वरं च चपलं तूर्णमाशु च ॥ १६ ॥
सततेऽनारताश्रान्तसंतताविरतानिशम् ।
नित्यानवरताजस्रमव्ययं स्याद्भरः पुमान् ॥ १७ ॥
अतेर्बलार्थमात्राः स्युर्भृशमुद्गाढनिर्भरे ।
तीव्रैकान्तनितान्तानि गाढबाढदृढानि च ॥ १८ ॥
क्लीबे शीघ्राद्यसत्त्वे स्यात् त्रिष्वेषां भेद्यगामि यत् ।
इन्द्रो वृद्धश्रवा जिष्णुर्मेघार्थाद्वाहनार्थकः ॥ १९ ॥
;p{0382}
ऐरावतोऽद्रिपर्यायभिन्मरुत्वांस्तुलोपि च ।
अर्की विडौजा मघवा बैकुण्ठाण्डीरकौटिराः ॥ २० ॥
वृत्रो घनाघनः शक्रः सुनासीरः पुरंदरः ।
पुरुहूतः प्रयागश्च वासवो हरिवाहनः ॥ २१ ॥
देवपर्यायतः श्रेष्ठपर्याय ऋषभध्वजः ।
धाराङ्कुरो दुश्च्यवनः कौशिकश्चन्दिरस्तपः ॥ २२ ॥
पुलोमपाकनमुचिबलवृत्रनिषूदनः ।
वास्तोः सुराणां प्राच्याश्च लोकानां च दिवः पतिः ॥ २३ ॥
शच्या अपि च जम्भारिपर्यायो माहिरो हरिः ।
स्वराट् संक्रन्दनोऽनुग्रधन्वा पर्थज्ञ इत्ययम् ॥ २४ ॥
पामनेमिर्विडौजोऽपि वज्रपाण्यर्थ इत्यपि ।
पूतक्रतुर्महेन्द्रश्च दल्मी वाणस्तुलोऽपि च ॥ २५ ॥
देवत्रिलोकीपर्यायराजार्थो मघवानपि ।
प्राचीनबर्हिः सुत्रामा सूत्रामापि वृषः पुनः ॥ २६ ॥
शतक्रतोश्च पर्यायः सहस्रान्नयनस्य च ।
स्यादृभुक्षास्तुराषाट् च तप आतङ्करावणौ ॥ २७ ॥
किणालातश्च हरिमान्वियुतो वज्रदक्षिणः ।
देवदुन्दुभिपर्जन्यौ बाहुजज्ञोऽस्य तु प्रिया ॥ २८ ॥
;p{0383}
पूतक्रतायी च शची स्यादिन्द्राणी शतावरी ।
पुलोमतनयार्थापि गन्धोली जयवाहिनी ॥ २९ ॥
सहस्रपूर्णचन्द्राढ्या चारुरावा शची शचिः ।
सचिः स्यात्तविषी चापि ताविषी तनयोऽस्य तु ॥ ३० ॥
जयो जयन्तो जयतो यागसन्तान इत्यपि ।
देवसेना तस्य सुता जयन्ती च गुहप्रिया ॥ ३१ ॥
हयंकषो मातलिः स्यादिन्द्रपर्यायसारथिः ।
वृषणाश्वावस्य हरी हय उच्चैःश्रवा बिलः ॥ ३२ ॥
अप्युच्चैःश्रवसः सस्यात्सप्तवक्त्रार्थ इत्यपि ।
मयूररोमसदृशाः सहस्रं हरयो हरेः ॥ ३३ ॥
विश्वौकसारा वृषभाऽमरा सुदर्शना न ना ।
अमरावत्यपि पुरी वनं तु मिश्रका स्त्रियाम् ॥ ३४ ॥
षण् वृषण्वसु पारुष्यं नन्दनं कन्दसारकम् ।
ऐरावणोऽस्त्रियामैरावतश्चापि सदामदः ॥ ३५ ॥
अभ्रपर्यायमातङ्गो भद्ररेणुः पुमानयम् ।
चतुर्दन्तो हस्तिमल्लः सूर्यपर्यायसोदरः ॥ ३६ ॥
स्यात्सुदामा श्वेतगजोऽभ्रमुप्राणेश्वरार्थकः ।
द्वाःस्थस्तु देवनन्दी स्यात्सरो नन्दीसरोऽस्य च ॥ ३७ ॥
;p{0384}
वैजयन्तौ तु प्रासादध्वजौ वज्रोऽस्त्रियां पुनः ।
गिरिकण्टकपर्यायः शतकोटिश्च गौः पुमान् ॥ ३८ ॥
शंवसंवौ स्वरुः सान्तं स्यात् स्त्रियामशनी शरुः ।
पृदाकुर्ना ह्रादिनी स्त्री पविः पुंस्यविरित्यपि ॥ ३९ ॥
भिन्द्रो भिदिर्भिदूर्जम्भ इन्द्रार्थादायुधार्थकम् ।
शतधारं शतारं चाभ्रोत्थं भिदिरमम्बुजम् ॥ ४० ॥
अस्त्रियां कुलिशं शम्बो दम्भोलिरशनिर्द्वयोः ।
भेदिरं भेदिरशनी चाशनोऽपि पुमानयम् ॥ ४१ ॥
एकं वज्राशनिरपि केषांचन मते द्वयोः ।
स्वरुर्दृग्भूर्विमानोऽस्त्री व्योमार्थाद्वाहनार्थकम् ॥ ४२ ॥
देववाहनपर्यायं मन्दारः पारिजातकः ।
सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ ४३ ॥
पञ्चैते देववृक्षार्था नासत्यावश्विनौ यमौ ।
आश्विनौ वाडवेयौ तौ स्वर्वैद्यावश्विनीसुतौ ॥ ४४ ॥
तौ दस्रावपि नासत्यौ दस्रो नासत्य इत्यपि ।
नासत्यदस्रावेकोक्त्या तौ च रासभवाहनौ ॥ ४५ ॥
गन्दान्तकौ यज्ञवहौ विश्वपर्यायकृत्तु सः ।
अपि त्वष्टा विश्वकर्मा सुरपर्यायवर्द्धकिः ॥ ४६ ॥
;p{0385}
अथ स्याच्छ्राद्धदेवार्थो यमः कालोऽन्तको हरिः ।
कृतान्तो हर्षणः कङ्को महिषाद्वाहनध्वजः ॥ ४७ ॥
दक्षिणाशापितृप्रेतधूमोर्णानां यमस्य च ।
धर्मजावितयोरीशपर्यायः समवर्त्त्यपि ॥ ४८ ॥
दण्डाद्यामधारधरश्चित्रगुप्तश्च पार्परः ।
अर्कपर्यायपुत्रार्थः कीनाशो मृत्युरित्यपि ॥ ४९ ॥
कालिन्दी सोदरः कर्मकर औदुम्बरश्च सः ।
विश्वप्साः शमनो धर्मो यमनो दण्ड इत्यपि ॥ ५० ॥
महासत्यः पुराणान्तः कालकूटः पुनश्च सः ।
अस्य प्रिया तु धूमोर्णा पुरी संयमनी पुनः ॥ ५१ ॥
दासौ चण्डमहाचण्डौ चित्रगुप्तोऽस्य लेखकः ।
वैध्यतस्तु प्रतीहारः कालीची तु विचारभूः ॥ ५२ ॥
पञ्चिका दुर्गसन्धानी पितरस्तु पितामहाः ।
स्वधाकव्यभुजश्चन्द्रगोलस्थाः पूर्वजा अपि ॥ ५३ ॥
न्यस्तशस्त्रा देवपूज्या एतेषां सप्तको गणः ।
प्रभाकरा बर्हिषदोऽग्निष्वात्ताः कव्यभोजनाः ॥ ५४ ॥
उपहूता आज्यपाश्च सुकालिन इति क्रमात् ।
अमूर्त्ताश्च समूर्ताश्च राक्षसस्तु खसात्मजः ॥ ५५ ॥
;p{0386}
सन्ध्याबलो यातुधानो हनूषः शमनीषदः ।
उद्वरस्तब्धसंभारपलप्रियकखासुताः ॥ ५६ ॥
रात्र्यर्थाद्बलपर्यायस्त्रिशिराश्च प्रवाहिकः ।
रात्रिंचरो रात्रिचरः कर्बुरो निकषात्मजः ॥ ५७ ॥
कर्बूरः स्यात्पुण्यजनः क्रव्यात् क्षश्चापि नैरृतः ।
विखुरः कोणपः शङ्कुरासरो रतविष्वणः ॥ ५८ ॥
कीनाशश्च पलाशश्च नृचक्षा यातुरस्त्रियाम् ।
क्लीबे भूतं च रक्षश्च पुं वा नैरृतनिरृती ॥ ५९ ॥
पिशिताशनपैशाचौ पलादश्च पलादनः ।
आशार आशिरोऽपि स्यादाशिरः कुणपोऽश्रपः ॥ ६० ॥
अस्रपः कर्वरोऽपि स्यात् क्रव्यादो जातुधानकः ।
क्रव्याच्चापि पिशाचश्च कापिशेयोऽस्य मातरि ॥ ६१ ॥
निकषा नैकषेयी स्यात् स्त्रियः स्त्रीप्रत्ययार्थकाः ।
धनदानुजपर्यायो रावणो राक्षसेश्वरः ॥ ६२ ॥
कैकसेयो वैश्रवणः पौलस्त्यः शंकराश्रयः ।
दशभ्यश्च शिरःकण्ठमुखपर्याय इत्यपि ॥ ६३ ॥
लङ्कायाः पतिपर्यायो देवपर्यायवैर्यपि ।
मर्त्यार्थारिः कुम्भकर्णविभीषणाग्रजार्थकः ॥ ६४ ॥
;p{0387}
मन्दोदरी प्रिया त्वस्य मयपुत्री मनस्विनी ।
इन्द्रजिन्मेघनादः स्याद्रावणिश्चाक्षपूर्वजः ॥ ६५ ॥
अमात्याः स्युः प्रहस्ताद्याः पुरी लङ्काऽस्य भग्न्यपि ।
शूर्पणखा शूर्पणखी तालव्यादिरियं मता ॥ ६६ ॥
मारीचो मातुलोऽस्य स्याच्चन्द्रहासोऽसिरस्य च ।
वरुणो जलकान्तारो मेघनादः पुरंजनः ॥ ६७ ॥
अब्धिपर्यायसद्मार्थः प्रचेता वश्च कुण्डली ।
अब्यादःपश्चिमदिशापतिपर्यायपाशिनौ ॥ ६८ ॥
सुखाशोऽपि विलोमः स्याज्जम्बूको जम्बुकोऽपि च ।
अप्युद्दामः संवृतः स्याद्दुन्दुभिस्तस्य तु प्रिया ॥ ६९ ॥
गौरीतल्ली काहली स्यादथ श्रीदः सितोदरः ।
कुह एलविलो यक्षो नृधर्मा गुह्यकेश्वरः ॥ ७० ॥
शम्भुपर्यायमित्रार्थः पौलस्त्यो नरवाहनः ।
एकपिङ्गो वैश्रवणः कुबेरो धनदश्च सः ॥ ७१ ॥
पिशाचकी राजराजो धनयक्षनिधीश्वरः ।
इच्छावसूरत्नकरः सत्यसंगर इत्यपि ॥ ७२ ॥
वक्रनेत्रो रत्नगर्भो वसुश्चापि बको द्रुमः ।
एककुण्डलपर्यायः सोमः पद्मार्थलाञ्छनः ॥ ७३ ॥
;p{0388}
धनकेलिः सुप्रसन्नो महासूचः प्रमोदितः ।
श्रेष्ठोऽथाप्यस्य तनयो नलकूवर इत्यपि ॥ ७४ ॥
द्वितीयस्तु मणिग्रीवो विमानं पुष्पकं पुनः ।
पुष्यमस्यैव नगरी वसुसारा वसुप्रभा ॥ ७५ ॥
वस्वौकसाराऽप्यलका वनं चैत्ररथं पुनः ।
मायुराजः सारथिः स्यात् कैलासः स्थानमप्यथ ॥ ७६ ॥
अथ यक्षो गुह्यकः स्याद्वरपर्यायवास्यपि ।
स च पुण्यजनो राजा किंनरश्च मयुः पुमान् ॥ ७७ ॥
तुरङ्गार्थमुखार्थोऽथ निधिः स्त्री सेवधिः पुमान् ।
शेवधिश्च कुनाभिश्च स्याद्वर्णकविरप्यथ ॥ ७८ ॥
ईशः शम्भुः पशुपतिरट्टहासो बकः शिवः ।
अजो मः प्रहसः शूली भोगः संजश्च शङ्करः ॥ ७९ ॥
व्योमपर्यायकेशार्थः पशुपर्यायतः पतिः ।
घस्रो जयन्तो गिरिशो मृडो भीष्मो महेश्वरः ॥ ८० ॥
ईश्वरो हः शर्वगुह्यौ चन्द्रपर्यायशेखरः ।
स्यान्नीलात्कालतः कण्ठपर्यायस्त्र्यम्बकार्थकः ॥ ८१ ॥
उर्गुरुः खण्डपरशुर्भूतेशः प्रमथाधिपः ।
झोटिङ्गः शिशिरो बभ्रुः कटमर्दश्च रेवतः ॥ ८२ ॥
;p{0389}
मृत्युञ्जयः कृत्तिवासा भालार्थाल्लाञ्छनार्थकः ।
भालदृग्गोपतिर्हीरः पिङ्गदृग्वर्वढोऽव्ययः ॥ ८३ ॥
पिनाकी च कटाटङ्को जटाटीनो महानटः ।
अद्रिधन्वा कपर्द्युग्रस्तमोहा नन्दिवर्धनः ॥ ८४ ॥
केदारश्चन्दिलो भीमो भैरवो गजदैत्यभित् ।
शितिकण्ठो गुडाकेशः श्रीकण्ठः पांशुचन्दनः ॥ ८५ ॥
कटप्रूर्मिहिराणः स्याच्छिपिविष्टः कपालभृत् ।
वामदेवो जगद्योनिरुड्डीशो धूर्जटिर्हरः ॥ ८६ ॥
महादेवः कङ्कटीकः कूटकृच्चाब्दवाहनः ।
बहुरूपो देवमणिर्दिगम्बरवृषाकपी ॥ ८७ ॥
कृशानुरेतः पर्यायाः स्मरपर्यायशासनः ।
हिरण्यवह्न्योः पर्यायरेताः स्यान्नीललोहितः ॥ ८८ ॥
भवो बुद्धः कृतकरोऽक्षत उत्सर्वतोमुखः ।
सुप्रसादो महाकालः स्थाणू रुद्रश्च भौतिकः ॥ ८९ ॥
कालञ्जर उमार्थेभ्यः पत्यर्थस्त्रिपुरान्तकः ।
नरास्थिमाल्यम्बरीषः कोपवाद्यपराजितः ॥ ९० ॥
गङ्गाधरोऽन्धकमखपर्यायरिपुवाचकः ।
वृषपर्यायकेत्वर्थो वाहनार्थः खरुर्वरः ॥ ९१ ॥
;p{0390}
शवरो मन्दरमणिर्विशालाक्षोऽग्निलोचनः ।
स्यात्सिताङ्गश्च समहा महाङ्गीनो महाम्बुकः ॥ ९२ ॥
उन्मत्तवेशो वरदो भूमिकायो दशोत्तमः ।
धूर्त्तकूटो महानादः सुभगोण्डैकलोचनः ॥ ९३ ॥
स्त्रीदेहार्द्धोऽहिपर्यङ्को जटापर्यायवानपि ।
कोलो नरार्थादाधारो जयन्तश्चापराजितः ॥ ९४ ॥
दिशां प्रियतमो वृद्धो योगी धूम उलन्दकः ।
समुद्राद्वाहनार्थश्च सन्ध्यापर्यायनाट्यपि ॥ ९५ ॥
अहिर्बुध्न्यो रेरिहाणो हिबुध्नः कपिशोऽञ्जनः ।
भद्राक ऊर्ध्वरेताः स्याद्भगाली च कपाल्यपि ॥ ९६ ॥
श्मशानसद्मा गोपालः सर्वज्ञश्च विषान्तकः ।
महेशः खण्डपरशुः शिपिविष्टश्च सर्वगः ॥ ९७ ॥
भर्गो भर्ग्यः खण्डपर्शुर्भरुः शङ्कुर्हरिः पुनः ।
शंभूः सर्वोऽपि वामः स्याद्गिरिशो नटराडपि ॥ ९८ ॥
नाट्यप्रियोऽस्थिपर्यायधन्वर्थोऽपि ध्रुवः स च ।
एकदृक्स्यात्पञ्चमुखपर्यायोऽपि महाव्रती ॥ ९९ ॥
कङ्कटीको गुह्यगुरुरर्द्धकालो दिशांप्रियः ।
बहुरूपः सुप्रसादो नवशक्तिश्च कूटकृत् ॥ १०० ॥
;p{0391}
स्यादष्टमूर्त्तिपर्याय एकलिङ्गं च न द्वयोः ।
कपर्दोऽस्य जटाजूटोऽस्त्रियां खट्वाङ्ग इत्यपि ॥ १०१ ॥
शूलोऽस्त्रियां पिनाकोऽपि त्रिशूलं त्रिशिखं च षण् ।
अजगावं चाजगवमजकावं तदिष्यते ॥ १०२ ॥
तदेवाजकवं प्रेतमञ्जरी स्त्री त्रिशूलकम् ।
शवपांशुलकं चाथ कावं गावं कवं गवम् ॥ १०३ ॥
अजाद्धनुः स्यादप्येवं पिनाकोऽस्त्री ततोऽप्यथ ।
प्रमथाः स्युः पारिषदाः पार्षदाः स्युर्गणाश्च ते ॥ १०४ ॥
ब्राह्मी माहेश्वरी चैन्द्रा कौमारी वैष्णवी तथा ।
वाराही चण्डी चामुण्डा मातरोऽष्टावतः पराः ॥ १०५ ॥
विभूतिर्भूतिरैश्वर्यमणिमा महिमा पुनः ।
गरिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं चेशिताऽष्टधा ॥ १०६ ॥
भृङ्गिरीटिर्भृङ्गिरिटिर्भृङ्गी नाड्यस्थिविग्रहः ।
भृङ्गिरीटः शलोऽपि स्याद्गणानामग्रणीश्च सः ॥ १०७ ॥
वृषश्चापि शलो दक्षो महाभैरवभैरवौ ।
महाकालः पुनर्वाणो लूनबाहुर्वृषाणकः ॥ १०८ ॥
वीरभद्रस्तु हीराजो हेलकस्तु कृतालकः ।
अथ चण्डो महाचण्डः कुशाण्डी कङ्कणप्रियः ॥ १०९ ॥
;p{0392}
यजनो मज्जनश्चापि छागमेषौ महाघसः ।
महाकपाल आलातः सन्तापनविलापनौ ॥ ११० ॥
महाकपोलः पैलोऽजः श्वेतकर्णः खरस्तथा ।
उल्कामाली महालम्भः श्वेतपादः खरांशुकः ॥ १११ ॥
गोपालो ग्रामणीर्मायुर्घण्टाकर्णकरन्धमौ ।
कपाली कृतकी लिम्पः स्थूणः कर्णविकर्णकौ ॥ ११२ ॥
स्थूलकर्णो महाशीर्षो हस्तिकर्णः प्रतर्दनः ।
व्यालजिह्वो धर्मधनः संहारः क्षेमकोऽपरः ॥ ११३ ॥
भीमको ग्रामकः स्विन्नो धीलण्डो मकराननः ।
पिशिताशी महाकुण्डो नखारिरहिलोचनः ॥ ११४ ॥
क्षणकुन्थोऽप्रजातारिर्बकारिश्च शिवङ्करः ।
विप्लावो लोमवेतालस्तामसः सुमहाकपिः ॥ ११५ ॥
उत्तुङ्गो हेमजम्बूकः कण्डानककलानकौ ।
चर्मग्रीवो जलोन्मादो ज्वालावक्त्रो विहुण्डनः ॥ ११६ ॥
हृदयो वर्त्तुलः पाण्डुर्भुडिरित्येवमादयः ।
नन्दिस्तु नन्दी शालङ्कायनिस्ताण्डवनालिकः ॥ ११७ ॥
तण्डुर्नन्दीश्वरः केलिकिलः कूष्माण्डको गणः ।
मञ्जुवक्त्रो मञ्जुघोषो मञ्जुश्रीर्ज्ञानदर्पणः ॥ ११८ ॥
;p{0393}
स्थिरचक्रो वज्रधरः कुमारोऽष्टारचक्रवान् ।
नीलोपली महारञ्जी प्रज्ञाकायश्च वादिराट् ॥ ११९ ॥
धियां पतिश्च खड्गी च नीलशार्दूलवाहनः ।
दण्डी बालव्रतः पञ्चवीरो वागीश्वरः शिखी ॥ १२० ॥
सिंहपर्यायकेलिः स्यादथ स्याच्छशिशेखरः ।
हेरम्बो देहको वत्सो निकुम्भी वक्रसञ्चरः ॥ १२१ ॥
देवो वज्रकपाली च वज्रटी चाथ गौर्यपि ।
उमा कात्यायनी गोला सिनीवाली दृषद्वती ॥ १२२ ॥
गौरा कालञ्जरी चण्डा चण्डाका चण्डकापि च ।
सिंहार्थाद्वाहनार्था स्यात्काली हिण्डीश्वरीश्वरा ॥ १२३ ॥
हिमाद्रिदक्षनन्दानां पर्यायेभ्यः सुतार्थका ।
चण्डिश्च बाभ्रवी माता चर्या शिखरवासिनी ॥ १२४ ॥
गौतमी सौः कृष्णपिङ्गा मारी च गणनायिका ।
शिवा भवानी रुद्राणी शर्वाणी सर्वमङ्गला ॥ १२५ ॥
एका वरालिकानंशा शिवदूती यमस्वसा ।
अपर्णा रोहिणी दुर्गा मृडानी चण्डिकाऽम्बिका ॥ १२६ ॥
कोटव्यदितिकैटभ्यः कैटभा यादवी च सा ।
शृङ्गा टेका शची देवी महादेवी कुमारिका ॥ १२७ ॥
;p{0394}
शूलभृत् कर्बुरी भ्रामर्यनन्ता विजयाऽपि च ।
जयन्ती मालिनी तुङ्गी दुर्वाराजवरा च सा ॥ १२८ ॥
कालञ्जरी भद्रकाली नारायण्यपराजिता ।
वृषाकपायी षष्ठी स्यात्तामस्यपि च लम्बिका ॥ १२९ ॥
स्याद्बर्हिध्वजपर्याया बाभ्रवी नकुली तथा ।
निशुम्भशुम्भमहिषमथनी भूतनायिका ॥ १३० ॥
नन्दिनी कौशिकी कृष्णा भ्रामरी रेवती वरा ।
कालरात्रिर्महामाया विशालाक्ष्येकपाटला ॥ १३१ ॥
महाविद्या सिनीवाली परमब्रह्मचारिणी ।
गण्डिनी योगिनी भीमाऽमोघा विन्ध्यनिवासिनी ॥ १३२ ॥
वरदा वदरीवासा प्रगल्भा कृष्णपिङ्गला ।
कृष्णेन्द्रयोश्च पर्यायभगिन्यर्था च जाङ्गली ॥ १३३ ॥
हिमा बहुभुजा स्कन्दमाता च श्रीर्धनाञ्जनी ।
सावित्री मन्दरावासा कर्वरी च महाजया ॥ १३४ ॥
कोटिः कलापिनी गङ्गी रक्तदन्ता च वारुणी ।
हासानन्ता च कूष्माण्डी मानस्तोका किरात्यपि ॥ १३५ ॥
मलयाद्रिनिवासार्था जयन्ती गोकुलोद्भवा ।
अष्टादशभुजा पोत्री नीलवस्त्रोग्रवारिणी ॥ १३६ ॥
;p{0395}
कुण्डा नारायणी शैला शाकम्भर्यतुलप्रभा ।
सुनन्दा विकला लम्बा विकराला करालिका ॥ १३७ ॥
नन्दयन्ती शतमुखी रौद्री नन्दा निरञ्जना ।
बलदेवस्वसा पुण्या महारौद्रा महानिशा ॥ १३८ ॥
कुण्डा कालङ्गमीहा च दर्दुरी कुलदेवता ।
कालपर्यायदमनी पुनः शिखरवासिनी ॥ १३९ ॥
जया च विजया सख्यौ मनस्तालस्तु वाहनम् ।
सिंहोऽस्याः कर्णमोटी तु चर्ममुण्डा च चर्चिका ॥ १४० ॥
चामुण्डा च महागन्धा भैरवी च कपालिनी ।
मार्जारकर्णिका देव्योऽनन्ताः सर्वाधिपा इमाः ॥ १४१ ॥
बालचर्यो महासेनः पर्यायः शरजन्मनः ।
षडाननार्थः सेनानीर्गुहः शिख्यर्थवाहनः ॥ १४२ ॥
गौरीगङ्गाकृत्तिकाग्निपर्यायेभ्यः सुतार्थकः ।
द्वादशाक्षो जयन्तोऽपि महातेजाश्च शक्तिभृत् ॥ १४३ ॥
क्रौञ्चतारकवैर्यर्थो देवसेनापतिश्च सः ।
कामजित्कामदः कान्तः स्कन्दः शीघ्रः शुचिः शिशुः ॥ १४४ ॥
मयूरकेतुः स्वाहेयो भूतेशो महिषार्दनः ।
षष्ठीप्रियो रेवतीजः पवित्रो मातृवत्सलः ॥ १४५ ॥
;p{0396}
विश्वामित्रप्रियश्चण्डो दीप्तः शरवणोद्भवः ।
वासुदेवप्रियश्चापि स च द्वादशबाहुकः ॥ १४६ ॥
प्रियाऽस्य देवसेना स्याच्छस्त्रं शक्तिश्च वाहनम् ।
मयूरस्तनयौ शाखविशाखावथ तद्गणाः ॥ १४७ ॥
बालग्रहाः पूतनाद्या अथ मेघो बलाहकः ।
जलपर्यायतो वाहधरमुग्दभृतः पुनः ॥ १४८ ॥
दर्दुरः खतमालः स्यान्नभःपर्यायहस्त्यपि ।
व्योमधूमो वायुदारुर्मदपीलुर्मदाम्बरः ॥ १४९ ॥
अन्नं क्लीबे क्षरः कोशो भेको देवो घनोऽपि च ।
धाराधरो धूमयोनिस्तडित्वानपि वारिदः ॥ १५० ॥
जीमूतः शम्बरो वातरथोऽपि स्याद्वराहकः ।
गडेरोऽब्दो गदयित्नुर्नभसोऽर्थाद्ध्वजार्थकः ॥ १५१ ॥
मुदिरः स्त्री वारिमसिर्नभ्राडब्दे तु वर्षुके ।
शब्दान्विते च पर्जन्यपर्यन्यौ वर्षुके घने ॥ १५२ ॥
घनाघनो वर्षमस्त्री स्त्री वृष्टिर्वर्षणं च षण् ।
वर्षं तस्य प्रतीघाते वग्राहावग्रहौ तडित् ॥ १५३ ॥
शम्पा सौदामिनी विद्युच्चञ्चला च शतह्रदा ।
सौदामनी च सौदाम्नी ह्रादिनी चाशनिर्द्वयोः ॥ १५४ ॥
;p{0397}
क्षणस्याणोश्च पर्यायाद्भापर्याया हरिस्वसा ।
चपलार्था च चिलिचिम्यशन्यैरावती समे ॥ १५५ ॥
स्फूर्जथुश्चापि विस्फूर्जथुश्च विस्फुर्जथुः समाः ।
आकालिकी च क्षणिका सैवोक्ता जलवालिका ॥ १५६ ॥
तच्चाञ्चल्ये चाकचिक्यं क्लीबे स्यादथ तद्धतौ ।
स्फूर्जथुर्वज्रपर्यायाद्घोषपर्यायको नरि ॥ १५७ ॥
अम्भोबीजस्य पर्यायः स्याद्द्वयोः करकः करः ।
क्लीबे बीजोदकं वर्षा बीजपर्यायमित्यपि ॥ १५८ ॥
अम्ब्वर्थाद्घनपर्यायो मेघपर्यायतः कफः ।
तोयपर्यायडिम्भो ना स्त्रियां मेघास्थिपुञ्जिका ॥ १५९ ॥
मेघास्थि वर्षणं तु स्याद्गोघृतं च परामृतम् ।
कादम्बिनी मेघमाला सर्वं मेघभवं त्रिषु ॥ १६० ॥
अभ्रियाद्यं च तद्घोषे गर्जितं स्तनितं च षण् ।
रसितं मेघपर्यायाज्ज्योतिषोऽर्थ इरंमदः ॥ १६१ ॥
आयुधं त्विन्द्रपर्यायाद्धनुरैरावतं पुनः ।
तदेव स्याद्वातरुषं वायुपर्यायतः फलम् ॥ १६२ ॥
वल्मीकपर्यायभवं भिन्नं वा ऋजुरोहितम् ।
दीर्घर्जु चाप्यथासारो धारासम्पात इत्यपि ॥ १६३ ॥
;p{0398}
वायूद्धताम्बुलेशाः स्युः सीकराः शीकरा अपि ।
सीभरः शीभरास्ते स्युरथ स्यादपवारणम् ॥ १६४ ॥
अन्तर्द्धा व्यवधा स्त्रीत्वेऽप्यन्तर्द्धिर्व्यवधिः पुमान् ।
अन्तर्द्धानतिरोधाने च्छदनाच्छादने अपि ॥ १६५ ॥
अपिधानपिधाने च व्यवधानं ततोऽप्यथ ।
अभ्रादिधूममहिषीसंवृतेऽहनि दुर्दिनम् ॥ १६६ ॥
चन्द्रमाश्चन्दिरः सोमः क्लेदुः पैद्वश्च पक्षजः ।
सृप्रः पर्वविपद्गौरः परिज्ञश्च विरोचनः ॥ १६७ ॥
तिथिप्रणीश्च विश्वप्सा भुवन्युर्विकुसो हरिः ।
ग्रहनेमिर्जयन्तोऽपि राजपर्यायको विधुः ॥ १६८ ॥
ऋक्षपर्यायनेम्यर्थश्चित्राटीरो विभावसुः ।
दशश्वेताश्वपर्यायः सुधापर्यायसूरपि ॥ १६९ ॥
स्तृर्दक्षजारोहिणीनिडोषधीनां द्विजन्मनाम् ।
कुमुदिन्याश्च कौमुद्या ग्रहाणां चार्थतः पतिः ॥ १७० ॥
कलाशशैणच्छायानां पर्यायेभ्यो भृदर्थकः ।
जैवातृकोऽब्ज इन्दुर्ग्लौर्विधुश्चन्द्रोऽत्रिनेत्रभूः ॥ १७१ ॥
नभःपर्यायचमसो निशापर्यायतो मणिः ।
स्याच्छीतकरपर्यायो निशापर्यायतः करः ॥ १७२ ॥
;p{0399}
हिमश्वेतद्युतिः शम्भुपर्यायेभ्यः शिरोमणिः ।
छायामृगसुधार्थेभ्यः पिद्मुः सिन्धुः सुधाऽर्थतः ॥ १७३ ॥
तन्वर्थो यजतः सप्रो जरणो द्रुस्तपः पुनः ।
कुमुदार्थाच्च बन्ध्वर्थो राजराजः सुधांशुकः ॥ १७४ ॥
कृत्तिकासंभवार्थः स्यात्तापसः शपितोऽपि च ।
क्रुष्टो मा विक्लिदः स्यन्दः सिन्धूत्थो बुध एकभूः ॥ १७५ ॥
परिच्छो वयुनाः स्नेहूः पुंसि नेमिः स्त्रियां पुनः ।
समुद्रार्थान्नवनीतं तारापीडोऽथ तत्कलाः ॥ १७६ ॥
अमृता मानदा विश्वा तुष्टिः पुष्टी रतिर्धृतिः ।
शशिनी चन्द्रिका कान्तिर्ज्योत्स्ना श्रीः प्रीतिरङ्गदा ॥ १७७ ॥
पूर्णा पूर्णामृता चेति षोडश स्युरथास्त्रियाम् ।
बिम्बः खण्डं च वा पुंसि पुंस्यर्द्धोऽर्द्धं समेंशके ॥ १७८ ॥
स्यात् क्लीबे शकलं भित्तं शल्कं च मण्डलं त्रिषु ।
कलङ्कोऽस्त्री लाञ्छनं च चिह्नं लक्ष्म च लक्ष्मणम् ॥ १७९ ॥
अङ्कः पुंस्यथ कान्तिः स्यात् कान्त्यपि स्यात् द्युतिश्छविः ।
अभिख्या परमा शोभा सुषमापि द्युतीच्छवी ॥ १८० ॥
;p{0400}
विह्वलार्थं तु नीहारो वश्योऽवश्याय इत्यपि ।
नक्षत्रं तारका तारा न पुमानुडु वा स्त्रियाम् ॥ १८१ ॥
वा पुंसि ऋक्षं भं ज्योतिः स्तृ दिवाभीतमित्यपि ।
रात्रिदृश्यं च भासन्तमथ चन्द्रमसः स्त्रियः ॥ १८२ ॥
एकोक्त्या दक्षपुत्र्यस्ताः क्रमात्स्युरथ न द्वयोः ।
स्त्रियामश्विन्यश्विकिनी क्लीबे चाश्वयुगित्यपि ॥ १८३ ॥
दस्रपर्यायदेवत्यं वालिनी भरणी स्त्रियौ ।
भरणिर्यमपर्यायदेवत्यमथ कृत्तिकाः ॥ १८४ ॥
स्त्रियां भूम्न्येव बहुला अग्न्यर्थाद्देवतं च तत् ।
प्रजापत्यर्थदेवत्यं रोहिण्यथ मृगः पुमान् ॥ १८५ ॥
मार्गो मृगशिरः षण् स्त्री मृगशीर्षं च षण् स्त्रियाम् ।
चन्द्रपर्यायदेवत्यमिल्वलास्त्विल्वका अपि ॥ १८६ ॥
इन्धकास्तच्छिरस्था यास्तारकाः पञ्च ता अथ ।
आर्द्रा स्त्री रुद्रपर्यायदेवत्यमथ पुंसि च ॥ १८७ ॥
द्वित्वे पुनर्वसू चापि देवत्यमदितेरथ ।
द्वयोस्तिष्यश्च पुष्यश्च गुर्वर्थाद्देवतार्थकम् ॥ १८८ ॥
आश्लेषा सर्पदेवत्यमथ भूम्नि स्त्रियां पुनः ।
स्यान्मघाः पितृदेवत्यमथ द्वित्वे स्त्रियामिमे ॥ १८९ ॥
;p{0401}
ते स्यातां पूर्वफल्गुन्यौ भगदैवतमित्यपि ।
तथैवोत्तरफल्गुन्यावार्यम्णं स्यादथ स्त्रियाम् ॥ १९० ॥
हस्तः सवितृदैवत्यं चित्रा पुंस्यपि च स्त्रियाम् ।
त्वष्टृपर्यायदैवत्यमथ स्वातिस्तु पुंस्त्रियोः ॥ १९१ ॥
स्वाती स्त्रियां च वाय्वर्थाद्देवत्यमथ च स्त्रियाम् ।
विशाखेन्द्राग्निपर्यायदेवत्यं चाप्यथ स्त्रियाम् ॥ १९२ ॥
अनुराधा तु मित्रार्थाद्देवत्यमप्यथास्त्रियाम् ।
मूलं स्याद्रक्षःपर्यायदेवत्यमप्यथ स्त्रियाम् ॥ १९३ ॥
पूर्वाषाढाम्बुपर्यायाद्देवत्यमथ च स्त्रियाम् ।
स्यादेवमुत्तराषाढा वैश्वदेवमथ त्रिषु ॥ १९४ ॥
श्रवणं विष्णुपर्यायाद्देवत्यं स्यादथ स्त्रियाम् ।
धनिष्ठा च श्रविष्ठा च वसुपर्यायदैवतम् ॥ १९५ ॥
अथ स्त्रियां शतभिषा पुंसि च स्याच्छताद्भिषक् ।
शततारा स्त्रियां क्लीबे देवत्यं वरुणार्थतः ॥ १९६ ॥
अजैकपाददेवत्यं पूर्वभद्रपदा स्त्रियाम् ।
अथाहिर्बुध्न्यदेवत्यं स्त्रियां प्रोष्ठपदाऽपि च ॥ १९७ ॥
तथोत्तरा भाद्रपदा रेवती तु स्त्रियां पुनः ।
पौष्णं स्यादथ ऋक्षाणि तेषामन्तो न कर्हिचित् ॥ १९८ ॥
;p{0402}
भूपर्यायसुतार्थस्तु वक्र आरोऽपि मङ्गलः ।
रक्तार्थादङ्गपर्यायः शिवपर्यायवीर्यजः ॥ १९९ ॥
अङ्गारः स्यादषाढाभूः खपर्यायोल्मुकार्थकः ।
नवार्चिरथ पञ्चार्चिर्धनिष्ठाभूः प्रहर्षुलः ॥ २०० ॥
रोहिणीचन्द्रपर्यायपुत्रार्थः स्याददृक्पथः ।
श्यामपर्यायगात्रार्थो वयुनश्चन्दिरो बुधः ॥ २०१ ॥
ज्ञः परिज्मैकदेहार्थः स च सूर्यसहाचरः ।
स्यन्दः स्वःसिन्धुसिन्धूत्थः क्लेदुः खचमसोऽपि च ॥ २०२ ॥
नेम्यर्थोऽप्यरुणोऽथ स्यात्प्रचख्या तु महामतिः ।
बृहस्पतिः साद्धिषणो गुरुः संवर्त्तपूर्वजः ॥ २०३ ॥
पाखण्डकर्त्ता गोविन्दो द्वादशार्चिश्च दीदिविः ।
वाग्म्याङ्गिरसपारुष्याश्चक्षाश्चित्रशिखण्डजः ॥ २०४ ॥
जीवो गीष्पतिपर्यायो गीष्पर्यायरथार्थकः ।
देवार्थाद्गुरुपर्याय उतथ्यस्यानुजार्थकः ॥ २०५ ॥
प्राक्फाल्गुनेयः प्रख्यावाक् नन्दिघोषस्तु तद्रथे ।
शुक्रस्तु भार्गवः काव्यः कविः शुक्लो मघाभवः ॥ २०६ ॥
आस्फुजिद्भागवान्धिष्ण्य एकार्थान्नयनार्थकः ।
दैत्यादिगुरुपर्यायो दिनदृश्यः सितो भगः ॥ २०७ ॥
;p{0403}
इनो भृगुः षोडशार्चिः शतपर्वेश इत्यपि ।
शनैश्चरस्तु लौहित्यः सप्तार्चिः क्रूरदृक्पथः ॥ २०८ ॥
नीलो मन्दः शनिः शौरिः शौरी सौरोऽव्ययं शनैः ।
सौरिः क्रोडो रेवतीजो राहुस्तु सिंहिकासुतः ॥ २०९ ॥
दैत्यग्रहः शीर्षदेहः सूर्याचन्द्रमसोररिः ।
तमोऽस्त्री ग्रहकल्लोलो भरणीभूर्विधुंतुदः ॥ २१० ॥
अभ्रार्थाच्च पिशाचार्थः स्वर्भानुः स्यादथो शिखी ।
आश्लेषाभूर्वारुणः स्यादहिः केतुश्च तद्गणाः ॥ २११ ॥
बहवो विविधाकारा धूमकेतुपुरःसराः ।
गुरोःपुत्रः कचः शंयुः स्याद्भरद्वाज इत्यपि ॥ २१२ ॥
वसिष्ठश्च वशिष्ठोऽपि कश्यपः काश्यपः समौ ।
मारीचोऽप्यनुसूयायाः पतिस्त्वत्रिरतः पुनः ॥ २१३ ॥
भार्गवो जमदग्निः स्याद्यमदग्निरपि स्मृतः ।
राहूगणो गौतमः स्याद्गोतमोऽप्यथ गाधिजः ॥ २१४ ॥
विश्वामित्रः कौशिकः स्यादेते वैवस्वतेऽन्तरे ।
एकयोक्त्यर्षयः सर्वे तेऽपि चित्रशिखण्डिनः ॥ २१५ ॥
ध्रुवो नक्षत्रनेमिः स्यादुत्तानचरणात्मजः ।
ज्योतीरथो ग्रहाधारः सुनीतितनयार्थकः ॥ २१६ ॥
;p{0404}
पितृदेवनभोमार्गपर्यायश्च नभः सरित् ।
भचक्रमध्यसूत्रं तन्मूलान्मृगशिरावधि ॥ २१७ ॥
ग्रहपर्यायनेमिः स्यादथागस्त्यो घटोद्भवः ।
दण्डयामश्च दीक्षाग्निरगस्तिश्चाग्निमारुतः ॥ २१८ ॥
दक्षिणर्षिर्वारुणिः स्यात्सत्याग्निर्मान्य इत्यपि ।
मानसूनुश्च तपनो मैत्रावरुणिरित्यपि ॥ २१९ ॥
और्वशेयोऽश्विवातापील्वलारिर्विन्ध्यकूटकः ।
नहुषेन्द्रत्वशत्र्वर्था मैत्रावरुण इत्यपि ॥ २२० ॥
प्रियास्य वरदा लोपामुद्रा (कौषीतकी तथा) ।
(वरप्रदाऽपि सैवोक्ता) वैदर्भ्यथ च तत्सुतौ ॥ २२१ ॥
दृढच्युदिध्मवाहश्चाथैकयोक्त्येन्दुभास्करौ ।
पुष्पवन्तावदन्तौ च मतुबन्तौ च तावथ ॥ २२२ ॥
उपाद्रागः प्लवो रक्तो द्रवः सर्गस्तथाऽऽहितः ।
उपरागः स्त्रियामीतिर्ग्रहो ना ग्रहणं च षण् ॥ २२३ ॥
अग्न्युत्पातोऽपि चोत्पातो रिष्टं चारिष्टमित्यपि ।
पुंसि क्लीबेऽप्यजन्यं स्यात् क्लीबे भं लग्नमित्यपि ॥ २२४ ॥
ग्रहावर्त्तद्वादशोंशो राशिः पुंस्यथ ते क्रमात् ।
मेषो वृषश्च मिथुनं क्लीबे कन्यातुले स्त्रियौ ॥ २२५ ॥
;p{0405}
वृश्चिको ना धनुः क्लीबे मकरः कुम्भमीनकौ ।
ते तत्तन्नामपर्याया मासं शुक्रबुधारुणाः ॥ २२६ ॥
मासांस्त्रयोदश गुरुः शनिस्त्रिंशत्ततस्तमः ।
अष्टादश तथा केतुः प्रायो भौमस्त्रयस्ततः ॥ २२७ ॥
मासान्सप्तदशेज्योथ सहस्रं द्विशतोत्तरम् ।
सप्तर्षयस्तथागस्त्यो भुनक्त्यब्दान्ध्रुवोऽपि तु ॥ २२८ ॥
सर्वदा सकलान् राशीन् भचक्रस्योपरिस्थितः ।
कल्पद्रौ केशवकृते भुवः स्कन्धे द्वितीयके ।
नभःस्थदेवकाण्डोऽयं तृतीयः सिद्धिमागतः ॥ २२९ ॥
;v{कालप्रकाण्डः}
कालोऽपष्ठुर्जहोदिष्टोऽनेहाः पीथो मतिस्तिथः ।
आमतिः समयः पीयुरथ वास्रस्तु वासरः ॥ १ ॥
घस्रो घ्रंसो घृणिर्द्यौः स्याद्दिवसश्च तिथिर्द्वयोः ।
कर्मवाटी तिथी द्वे स्त्री क्लीबेऽहर्दिनमस्त्रियाम् ॥ २ ॥
दिवाव्ययं याममालो व्युष्टांशश्चाथ पञ्च ताः ।
नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णाः सप्तापि ताः क्रमात् ॥ ३ ॥
;p{0406}
रव्याद्यास्ताः पञ्चदश स्युरथ प्रतिपत् स्त्रियाम् ।
पक्षतिर्मासपक्षाद्याग्नेयी वा ब्राह्मणो परा ॥ ४ ॥
गिरिजा गणपः सर्पाः स्कन्दः सूर्यः शिवः शिवा ।
यमो विष्णुर्हरः कामः शर्वश्चन्द्रः पितामहाः ॥ ५ ॥
पूर्णिमामेति गदिते दिवसाः स्युश्चतुर्विधाः ।
घटीषष्टिमितोऽर्कस्य राशिभोगस्य चापि यः ॥ ६ ॥
त्रिंशांशस्तिथ्यवच्छन्नो यावदृक्षं च सावनः ।
सौरो दैवस्तथैवार्क्षश्चाथ योगाः क्रमादमी ॥ ७ ॥
विष्कम्भः प्रीतिरायुष्मान्सौभाग्यश्चापि शोभनः ।
अतिगण्डः सुकर्मा च धृतिः शूलं ततः पुनः ॥ ८ ॥
गण्डो वृद्धिर्ध्रुवश्चापि व्याघातश्चापि हर्षणः ।
वज्रं सिद्धिर्व्यतीपातो वरीयान्परिघः शिवः ॥ ९ ॥
सिद्धः साध्यः शुभः शुक्लो ब्रह्मेन्द्रश्चापि वैधृतिः ।
तत्रातिगञ्जो गञ्जोऽपि द्वितीयश्चाष्टमः स्त्रियाम् ॥ १० ॥
एकादशः षोडशान्त्यावस्त्रियां नवमोऽपि च ।
तद्वत्पञ्चदशोऽन्ये नर्योगाः स्युः करणानि च ॥ ११ ॥
शुक्लप्रतिपदः पूर्वार्द्धान्त्यार्द्धस्य प्रभेदतः ।
किंस्तुघ्नं च ववं चापि बालवं कौलवं च षण् ॥ १२ ॥
;p{0407}
तैतलं गरं वणिजं भद्रा विष्टिरुभे स्त्रियौ ।
पञ्चम्यास्तु ववादि स्युर्यावत् कृष्णचतुर्दशी ॥ १३ ॥
तस्याः परेऽर्द्धे शकुनिः पूर्वेऽर्द्धे चतुरंह्रिकम् ।
अमोत्तरार्द्धे नागाख्यममून्येकादशैव हि ॥ १४ ॥
करणानीति तिथयश्चतुरङ्गा प्रगेव्ययम् ।
प्रातश्च काल्यं कल्यं षण् दिवसार्थान्मुखार्थकम् ॥ १५ ॥
व्युष्टं विभातं प्रत्यूषः स्त्रियां प्रत्युषमित्यपि ।
गोसर्गश्चाथ मध्याह्नो दिनार्थान्मध्यमित्यपि ॥ १६ ॥
मध्यं दिनमथोत्सूरोऽपराह्णः पुंनपुंसकम् ।
दिवसार्थावसानस्य पर्यायं सायमव्ययम् ॥ १७ ॥
सायोऽपि स्यात्स्त्रियां सन्ध्या पितृपर्यायसूर्रुमा ।
निण्मुखं च प्रदोषः स्यात्सन्धा सन्धिश्च पुंस्ययम् ॥ १८ ॥
सन्ध्यानां त्रितये चापि वैणवं च त्रिसन्ध्यकम् ।
पुंसि त्रिसन्धिश्चाथ स्याच्चतुर्थ्यां प्रहरावधि ॥ १९ ॥
आसार्द्धयामं सप्तम्यां त्रयोदश्यां ततः पुनः ।
आयामयुगमेवं स्यात् प्रदोषोऽध्यायविघ्नकृत् ॥ २० ॥
षष्टिदीर्घाक्षरोच्चारा मेरुका घटिका घटी ।
नाडी च नाडिका यामनाडी स्याद्यामघोषिणी ॥ २१ ॥
;p{0408}
विकालिका मानरन्ध्रात्ताम्रिकाऽप्यथ तद्द्वयम् ।
अह्नः पञ्चदशोंशोऽस्त्री मुहूर्त्तस्ते क्रमादथ ॥ २२ ॥
आद्यो रौद्रोऽथ द्वितीयोऽहिः सितोऽथाज इत्यपि ।
मैत्रोऽथारभटश्चापि पितरः सारटोऽप्यथ ॥ २३ ॥
सावित्रो वासवश्चाथ वैराजश्च जयन्तकः ।
आप्योऽथ विश्वो गान्धर्वो वेधास्तु कुतपोऽभिजित् ॥ २४ ॥
विधिस्तु रौहिणो विन्दोऽथोबलश्च विरेचनः ।
एकादशस्तु विजयः पुरुहूतोऽथ नैरृतः ॥ २५ ॥
वह्निश्चाथ महेन्द्रस्तु रक्षश्चाथ जलेश्वरः ।
चतुर्दशः पञ्चदशो भटस्तु स्यात्तथा भगः ॥ २६ ॥
स्यादेवं पञ्चदशधा दिवसः पञ्चधा पुनः ।
प्रातः संगवमध्याह्नाः पराह्णाः सायमित्यथ ॥ २७ ॥
पूर्वाह्णः प्रहरः सार्द्धो मध्याह्नस्तु तदुत्तरः ।
प्रहरोऽथापराह्णस्तु घटिकानां चतुष्टयम् ॥ २८ ॥
सायाह्नः प्रहरश्चैवं चतुर्द्धाऽथ त्रिधा पुनः ।
पूर्वाह्णश्चापि मध्याह्नोऽपराह्णश्चेत्यथ द्विधा ॥ २९ ॥
पूर्वाह्णश्चापराह्णश्च रात्रेस्तावन्त एव हि ।
आद्यो रौद्राऽथ गन्धर्वोऽजैकपादथ भास्करः ॥ ३० ॥
;p{0409}
अहिर्बुध्न्योऽथ पूषाऽपि कुबेरोऽथ सदागतिः ।
दस्रादथ यमोऽग्निश्च विधाता त्वष्टमस्ततः ॥ ३१ ॥
सौम्योऽदितिस्तु ब्राह्मोऽथ वाक्पतिर्द्वादशो रविः ।
त्रयोदशोऽप्यथापि स्युस्त्वष्टृब्रह्मसमीरणाः ॥ ३२ ॥
स्यान्नैरृतः पञ्चदशः स्याच्चतुर्भिस्तु तैः पुनः ।
प्रहरश्च यमो यामो घटीपर्यायमालकः ॥ ३३ ॥
अथ क्षपा तु रजनिः क्षणदा क्षणिनी निशा ।
अव्ययानव्ययं दोषा वसती वसतिः समौ ॥ ३४ ॥
रात्रिस्त्रियामा स्याद्घोरा श्यामा तुङ्गी निषद्वरी ।
याम्या च रक्षोजनना रजनी चक्रभेदिनी ॥ ३५ ॥
उमा हतार्चिः पैशाची शर्वरी नक्तमव्ययम् ।
क्षपा तमस्विनी तुङ्गा तमिर्वासरकन्यका ॥ ३६ ॥
तमी तमा हिमा चैव वासतेयी विभावरी ।
निशीथिनी निशीथ्या निट् शताक्षी वासुरा निशा ॥ ३७ ॥
यामिनी स्यात्तमिस्रापि तमस्यतितमोयुता ।
ज्योत्स्ना तु चन्द्रिकायुक्ता बहुनिड्गणरात्रकम् ॥ ३८ ॥
पक्षिणी पक्षतुल्याभ्यां दिनाभ्यां वेष्टिता निशा ।
गर्भकं रजनीद्वन्द्ववेष्टितं यदहर्भवेत् ॥ ३९ ॥
;p{0410}
अर्द्धरात्रो निशीथश्च शिवावसर इत्यपि ।
निःसंपातो महानिट् चाथोच्चन्द्रापररात्रकौ ॥ ४० ॥
अपि पश्चिमरात्रोऽथ श्वनिशं श्वनिशा च सा ।
यस्यां मत्ता निशि श्वानो भूतःकृष्णचतुर्दशी ॥ ४१ ॥
भूतेष्टा चाथ तद्भूतपञ्चदश्योर्यदन्तरम् ।
पर्वमूलं च प्रतिपत्पञ्चदश्योर्यदन्तरम् ॥ ४२ ॥
स पर्वसन्धिरथ च पूर्णमासी तु पूर्णिमा ।
पूर्णमा पौर्णमासी च कलाहीने विधौ च सा ॥ ४३ ॥
विज्ञेयानुमतिस्तत्र पूर्णे राका निशाकरे ।
सरस्वती शारदी तु द्यूतपर्यायपूर्णिमा ॥ ४४ ॥
शक्रोत्सवो ध्वजोत्थानं क्लीबे कोजागरः पुमान् ।
स्यादस्त्री कौमुदीचारः शरत्पर्वाथ होलिका ॥ ४५ ॥
होलाकापि च होली च वासन्ती कूर्दना स्त्रियः ।
मधूत्सवः कामिमहो रजःपर्यायतो महः ॥ ४६ ॥
पुष्ययुक्ता पूर्णमासी मासे पौषी च सा पुनः ।
मृगशीर्षयुता मार्गशीर्षे स्यादाग्रहायणी ॥ ४७ ॥
अमावास्यामाऽमावस्याऽमामासी चाप्यमावसी ।
सूर्येन्दुसंगमो दर्शस्तत्र नष्टेन्दुमण्डला ॥ ४८ ॥
;p{0411}
कुहुः कुहूश्च गुङ्गुश्च गुङ्गूर्नष्टाब्जमण्डला ।
सिनीवाल्यथ दीपाली यक्षनिड्वलिपर्व च ॥ ४९ ॥
स्यादस्त्रियामहोरात्रमथ नक्तंदिवं पुनः ।
नक्तं दिवं चाहर्दिवं नैरन्तर्येऽव्ययं पुनः ॥ ५० ॥
निमेषनिमिषौ तुल्यौ व्यापारे नेत्रपक्ष्मणोः ।
अष्टादश निमेषास्तु काष्ठास्त्रिंशत्तु ताः कलाः ॥ ५१ ॥
तास्तु त्रिंशत् क्षणस्ते तु मुहूर्त्तो द्वादशापि च ।
ते तु त्रिंशदहोरात्रः पक्षस्ते दश पञ्च च ॥ ५२ ॥
स च स्याद्द्विविधः शुक्लकृष्णपर्यायभेदभाक् ।
पितॄणां दिनरात्र्योश्च पर्यायौ तावनुक्रमात् ॥ ५३ ॥
मासस्तु दिनमालोमा वर्षार्थात्कोश इत्यपि ।
अंशः श्रामश्चतुर्द्धासः सावनस्तु दिनैर्नगैः ॥ ५४ ॥
चान्द्रः स्यात्पूर्णिमाऽमान्तः सौरस्तु रविसंक्रमात् ।
आसङ्क्रान्त्यथ सर्वर्क्षभोगादिन्दोः स भोद्भवः ॥ ५५ ॥
मार्गशीर्षो मार्गशिरो वर्षाद्यः स्यात्सहाः सहः ।
आग्रहायणिको मार्गः स च स्यादाग्रहायणः ॥ ५६ ॥
तिष्यश्चापि च पुष्योऽपि पौषस्तैषः सहस्यवत् ।
अस्त्री माघे तपाश्चापि तपस्यस्तपसस्तपः ॥ ५७ ॥
;p{0412}
फाल्गुनाडः फाल्गुनिकः फल्गुनः फाल्गुनोऽपि च ।
स्याच्चैत्रावरजो मोहनिकोऽथ स्यान्मधुः पुमान् ॥ ५८ ॥
चैत्रश्च चैत्रिकोऽथ द्वौ वैशाखे राधमाधवौ ।
उत्सरः स्यादथ ज्येष्ठे ज्यैष्ठश्च खरकोमलः ॥ ५९ ॥
आषाढपूर्वजो ज्येष्ठामूलीयः शुक्रमस्त्रियाम् ।
श्रावणानुज आषाढ आशाढोऽषाढ इत्यपि ॥ ६० ॥
शुचिर्नभस्तु नभसो नभाः श्रावणिकश्च सः ।
भाद्रो भाद्रपदः प्रौष्ठपदोऽपि च नभस्यकः ॥ ६१ ॥
अथाश्वयुक् चाश्वयुज आश्विनेऽप्यथ कौमुदः ।
इष ऊर्जः कार्त्तिकिको बाहुलः कार्त्तिकः सरी ॥ ६२ ॥
अधिमासोंहस्पतिः स्याद् द्वात्रिंशद्दिनमालकैः ।
दिनैः षोडशभिर्यानैश्चतुर्नाडीसमन्वितैः ॥ ६३ ॥
प्रवृत्तिरस्य प्रायेण क्वचिन्न्यूनाधिकैरपि ।
सोऽसंक्रान्तो द्विसंक्रान्तः कालेन बहुना स च ॥ ६४ ॥
जायते सक्षयस्तौ द्वौ गर्हितौ शुभकर्मणि ।
यत्र क्षयो भवेन्मासस्तत्र द्वावधिमासकौ ॥ ६५ ॥
मासत्रये कार्त्तिकादौ क्षयो नान्येषु माःसु च ।
द्वाभ्यां सौरादिमासाभ्यामृतुः समयवाचकः ॥ ६६ ॥
;p{0413}
हिमागमस्तु हेमन्तः प्रालेयो रौद्रहेमनौ ।
अस्त्रियां शिशिरः सैषो वसन्तः पिकबान्धवः ॥ ६७ ॥
पुष्पपर्यायकालार्थः सुरभिश्च पलाङ्गकः ।
उष्णस्तूष्मायणोऽपि स्यान्निदाघस्तप ऊष्मकः ॥ ६८ ॥
ग्रीष्म ऊष्मागमस्त्र्यूष्मा स्यादुष्णोपगमः पुनः ।
घनार्थादत्ययः पुंसि स्त्रियां स्याच्छरदा शरत् ॥ ६९ ॥
भूयो वर्षति पर्जन्यो गङ्गाया दक्षिणे तटे ।
अतः प्रावृट् च वर्षाश्च द्वावृतू परिकल्पितौ ॥ ७० ॥
तस्या एवोत्तरे कूले हिमवद्विन्ध्यसंकुले ।
भूयः शीतमतस्तत्र हेमन्तशिशिरावुभौ ॥ ७१ ॥
शिशिराद्यैश्च ऋतुभिरयनं स्यात्स्त्रिभिश्च षण् ।
अयने द्वे गतिरुदग्दक्षिणार्कस्य वत्सरः ॥ ७२ ॥
ससंपरीदेदनुभ्यो युगांशो हायनोऽस्त्रियाम् ।
ऋतुवृत्तिर्मासमालः कालग्रन्थिः शरत्स्त्रियाम् ॥ ७३ ॥
शरदापि स्त्रियां भूम्नि समा वत्सः पुमानयम् ।
पुंसि वा वरिषं वर्षं स्त्रियां भूम्नि समा अपि ॥ ७४ ॥
संपत्संवदव्यये द्वे मकरः कर्कटोऽयने ।
तुलामेषौ तु विषुवत् विशुवद् द्वे नपुंसके ॥ ७५ ॥
;p{0414}
विषुणो विषुवान् पुंसि विषुवोऽस्त्र्यव्यये उभे ।
विश्वग्विष्वक् च विषुवत्केषांचनमतेव्ययम् ॥ ७६ ॥
विष्णुपद्यः सिंहवृषकुम्भा वृश्चिक इत्यपि ।
षडशीतिमुखाः कन्याधनुर्मीनयुगानि च ॥ ७७ ॥
अथ भेदा वत्सराणामतुलैः (३६०) सावनो भवेत् ।
दिवसैर्मातुलैः (३६५) सौरश्चान्द्रः स्याद्विमलै(३५४)र्दिनैः ॥ ७८ ॥
आर्क्षो वराङ्गै(३२४)र्गौरोपि पतङ्गैः (३६१) पञ्चधेति च ।
कृतं सत्ययुगं क्लीबे त्रेताग्नेयी स्त्रियामुभे ॥ ७९ ॥
द्वापरो यज्ञियः पुंसि क्लीबे कर्मयुगं कलिः ।
तिष्यो झर्झरकोऽथैषां वर्षसंख्या क्रमादिमाः ॥ ८० ॥
हठसर्पैः (१७२८०००) तद्वरकै (१२८६०००) र्भतुच्छैः (७६४०००) खलवैः (४३२०००) क्रमात् ।
सर्वैस्त्रिनान्तैर्वर्षैः स्यान्नॄणां पूर्णचतुर्युगी ॥ ८१ ॥
तेषां तावच्छती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च यथाक्रमात् ।
अष्टाविंशी प्रयात्येषा तस्याः स्यात्साम्प्रतं कलिः ॥ ८२ ॥
तद्गताब्दाः कुतिथिभाः (४७६१) संवर्त्तः पलयः क्षयः ।
परिवर्तः परीवर्तः संहारः कल्प इत्यपि ॥ ८३ ॥
;p{0415}
जहानकः समसुप्तिः संहारो युगकल्पयोः ।
दैनंदिनो लोकशेषः परान्तः सर्वनाशनः ॥ ८४ ॥
दैनन्दिनः प्राकृतश्च स च स्याद्द्विविधोऽथ च ।
किल्विषं कल्मषं किण्वं कल्कः पङ्कश्च न स्त्रियाम् ॥ ८५ ॥
पुंसि पाप्माथ सुकृतं श्रेयः पुण्यं वृषः पुमान् ।
क्लीबे धर्म च धर्मोऽस्त्री मुदा मुच्च स्त्रियामुभे ॥ ८६ ॥
मोदो मोदः समाप्रेभ्यो मदः संमद इत्यपि ।
नन्द्यानन्दथुरानन्दिर्नन्दिरानन्द एव च ॥ ८७ ॥
क्लीबाव्ययं तु कं जोषमुपजोषमथो सुखम् ।
कमव्ययं च खं शर्म सौख्यं श्वःश्रेयसं पुनः ॥ ८८ ॥
शातं सातमथो भद्रं भगं मद्रं च भावुकम् ।
भविकं मङ्गलं वा ना भव्यं द्रव्यं शिवं शुभम् ॥ ८९ ॥
शस्तं प्रशस्तं कुशलं कुषलं क्षेममस्त्रियाम् ।
श्रेयः श्वःश्रेयसं रिष्टं निःश्रेयसमरिष्टवत् ॥ ९० ॥
शमव्ययं भवः पुंसि द्रव्ये पापादिकं त्रिषु ।
काले शुभोत्तरे तु स्यात् स्त्रियामायतिरित्यपि ॥ ९१ ॥
तज्जं फलमुदर्को ना क्लीबे सांदृष्टिकं हि तत् ।
तात्कालिकं तदात्वं स्यादयः शुभावहो विधिः ॥ ९२ ॥
;p{0416}
हेतुर्ना कारणं बीजं क्लीबे करणमित्यपि ।
क्लीब आद्यं कारणं तु निदानं मूलवस्तु तत् ॥ ९३ ॥
क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः पूरुषश्चाक्षरः कविः ।
अन्तर्यामीश्वरो देही जीवोऽजो बहुलोऽतनुः ॥ ९४ ॥
ब्रह्मास्त्रियां कः स एष पुमर्थः प्रकृतिः स्त्रियाम् ।
स्वः षण् प्रधानमव्यक्तमक्षरं बहुधातुकम् ॥ ९५ ॥
क्षेत्रं तमः प्रसूनं स्यात् पुंसि सत्त्वं रजः पुमान् ।
रजस् क्लीबे तमः पुंसि तमस् क्लीबेऽथ जन्म षण् ॥ ९६ ॥
जननं च प्रजननं जननिश्च जनिः स्त्रियौ ।
उद्भवः सम्भवो भावो भवो जन्युश्च पुंस्यमी ॥ ९७ ॥
जनी जनू जनुश्चास्त्री जीवो जन्यश्च पुंस्ययम् ।
करणं खं पदं पुंसि हर्षि वैकारिकेन्द्रिये ॥ ९८ ॥
अक्षं च नियतं चाथ भूतानि तनवः पुनः ।
घोरा विकारा भूतानि विशेषा विग्रहा अपि ॥ ९९ ॥
प्राणी तु चेतनो जन्मी जन्तुजन्यशरीरिणः ।
व्यष्टिर्जातिः स्त्रियां जातं क्लीबेऽथ व्यक्तिरित्यपि ॥ १०० ॥
स्त्रियां समष्टिः पृथगात्मत्वे.......................... ।
.................. चित्तं तु हृदयं च हृत् ॥ १०१ ॥
;p{0417}
चेतः स्वान्तं मानसं च मनः क्लीबेऽन्तरिन्द्रियम् ।
कल्पद्रौ केशवकृते भुवः स्कन्धे द्वितीयके ।
कालाभिधः प्रकाण्डोऽयं साङ्गः सिद्धिमुपागतः ॥ १०२ ॥
;v{नाट्यप्रकाण्डः}
षड्जर्षभौ च गान्धारो मध्यमः पञ्चमोऽपि च ।
धैवतश्च निषादश्च सप्त कण्ठादिजाः स्वराः ॥ १ ॥
कण्ठोरस्तालुरसनानासाशीर्षसमुद्भवाः ।
आस्यात् षड्जोऽपरे कण्ठादृषभो हृदधोभवः ॥ २ ॥
नासिकोत्थश्च गान्धारो मध्यमो नाभिसंभवः ।
उरसः शिरसः कण्ठात्पञ्चमस्य च सम्भवः ॥ ३ ॥
धैवतोऽपि ललाटोऽत्थो निषादः सर्वसंधिजः ।
स्युर्मन्द्रमध्यताराख्या ग्रामाः स्थानस्थितिप्रदाः ॥ ४ ॥
त्रयः स्वरेषु प्रत्येकं स्युस्ते तेष्वपि मूर्च्छनाः ।
सप्तस्वरेषु नन्दत्सु स्वस्वस्थानस्थितेषु च ॥ ५ ॥
प्रत्येकमूर्छनैकैका ग्रामेष्वेषु प्रजायते ।
बोधा लला समाधानी पूरणी चापराजिता ॥ ६ ॥
विगलिप्ता संयमिनी मृद्वी च भ्रामिताक्षरा ।
द्राविता मङ्गला रामा सुखकृज्जयशेखरा ॥ ७ ॥
;p{0418}
रमणी शोभिता नादा तथा सिभरिजा मता ।
नादानूकासिका चण्डा इत्येता एकविंशतिः ॥ ८ ॥
ताना एकोनपञ्चाशत्तन्नतेन्नकतुन्नकाः ।
विज्ञेयाः क्रमशः सर्वे सप्त सप्त स्वरे स्वरे ॥ ९ ॥
नादान्ता निष्कला गूढा सकला मधुरा पुनः ।
कामाङ्गा मदिरा श्यामा तारा चन्द्रानना शुभा ॥ १० ॥
असंपूर्णा वरा पूर्णा रेजिका वालिकापरा ।
प्रसन्नवदना वामा बाला मधुरता तथा ॥ ११ ॥
द्वाविंशतिस्तु श्रुतय एता ज्ञेयाः स्वरानुगाः ।
श्रुतिभिः कियतीभिश्च संयुक्तास्ते स्वराः क्रमात् ॥ १२ ॥
चतुःश्रुतिस्त्रिश्रुतिश्च द्विश्रुतिश्च स्वरा मताः ।
श्रुतिभिर्मूर्छनाभिश्च ग्रामैस्तानैश्च संहिताः ॥ १३ ॥
समागताः स्वरास्तैस्तु रागा भाषादयः कृताः ।
श्रीरागश्च वसन्तश्च भैरवः पञ्चमोऽपि च ॥ १४ ॥
मेघरागः षष्ठ इह ज्ञेयो नट्टनरायणः ।
षट् षड् भार्याः क्रमादेषामासां नामान्यनुक्रमात् ॥ १५ ॥
गौडी कोलाहला चापि गान्धारी द्रविडी तथा ।
पञ्चमी देवगान्धारी षष्ठी देवलकौशिकी ॥ १६ ॥
;p{0419}
श्रीरागस्य भवन्त्येता वासन्त्यः स्युरतः पराः ।
आन्दोली कैशिकी चैव तथा प्रथममञ्जरी ॥ १७ ॥
गुडेगिरी देवशाखा रामा स्यादथ भैरवी ।
विलाडली गुर्जरी च कर्णाटी चापि रक्तिका ॥ १८ ॥
हंसाऽथ त्रिगुणा स्तम्भतीर्थी चाभीरिका पुनः ।
ककुभा च वराडी च सामेरी चाप्यमूरपि ॥ १९ ॥
मतान्तरे मेघरागभार्याः स्युरथ चापराः ।
बंगाला मधुरा चैव कामोदा चोक्षसारिका ॥ २० ॥
देवगिरी देवपाला स्युरेताः पञ्चमाश्रयाः ।
मतान्तरेऽपि पुनस्तोटिकापि च मोटिका ॥ २१ ॥
नदडुम्बी च मल्हारी सिन्धुमल्हारिकाऽप्यथ ।
देवशाखा मालवश्रीर्द्धनाश्रार्दीपकादयः ॥ २२ ॥
स्वचतुर्जातिसंयुक्ता रागाङ्गानि भवन्त्यमी ।
बृहती च पुलंध्री च सैरन्ध्री ललितादयः ॥ २३ ॥
भाषान्तरामिधा भीमपलाशी प्रमुखा अथ ।
वैराटिका वृद्धहंसा तथा सौराष्ट्रिकादयः ॥ २४ ॥
शोकप्रकाशकाश्चान्ये क्रियाङ्गेषु प्रकीर्तिताः ।
केदारकर्णौ स्थानाख्या तथा मालवकादयः ॥ २५ ॥
;p{0420}
कर्णाटबंगालमुखाः सर्वे गौडा उपाङ्गकाः ।
ज्ञेया रागेषु रागाङ्गाः क्रियाऽङ्गोपाङ्गकावपि ॥ २६ ॥
तथा भाषासु भाषाङ्गास्तेऽपि स्युः स्वस्वदेशजाः ।
समाश्चतुर्विधा देश्यशुद्धगन्धालिछाइलाः ॥ २७ ॥
नुडवः खाडवः पूर्णोऽपूर्णश्चेत्यथ च ध्रुवाः ।
मठश्च प्रतिमंट्टश्च तृतीयस्त्वपि सारकः ॥ २८ ॥
अडुतालस्ततो रास एकताली क्रमादिमे ।
जयन्तः शेखरोत्साहौ तद्वन्मधुरनिर्मलौ ॥ २९ ॥
कुतलः कमलश्चारो नन्दनश्चन्द्रमाः खरः ।
कामदो विजयश्चैव कन्दर्पजयमङ्गलौ ॥ ३० ॥
तिलको ललितश्चामी ध्रुवाः स्युरिह षोडश ।
उद्गाहे स्यात्पदद्वन्द्वं मध्ये कार्यं पदद्वयम् ॥ ३१ ॥
आभोगे पदयुग्मं स्यात् खण्डानीत्थं ध्रुवस्य च ।
षट्पदस्तूत्तमः प्रोक्तो मध्यमः पञ्चभिः परैः ॥ ३२ ॥
कनिष्ठश्च चतुर्भिः स्यादेवं ते त्रिविधा ध्रुवाः ।
उद्गाहे खण्डकद्वन्द्वं युक्तिद्वयविनिर्मितम् ॥ ३३ ॥
अन्यानि तु पदानि स्युः सर्वाणि नियमादृते ।
एकादशाक्षरात्खण्डादेकैकाक्षरवर्द्धितैः ॥ ३४ ॥
;p{0421}
खण्डैर्ध्रुवा भवन्त्येवं षड्विंशत्यादितः क्रमात् ।
कमलाकरः कलापः कामश्चैवात्र सुन्दरः ॥ ३५ ॥
वल्लभो मङ्गलश्चापि षडुक्ता मण्डका अथ ।
अमरो मन्दिरश्चापि विचारः कुन्दसंज्ञकः ॥ ३६ ॥
चतुर्विधोऽथ षोढा स्यादथ निःसारकाभिधः ।
सुनरोऽपि विशालः स्यान्नन्दो वैकुण्ठवाञ्छितौ ॥ ३७ ॥
विजयोऽथाडुतालस्तु षोढा स्याच्चमरामरौ ।
अथ षोढा रासकः स्यात्कम्बुजो मुदिराम्बुजौ ॥ ३८ ॥
विनोदश्चन्द्रसरसोऽथैकताली त्रिधा मता ।
रामा तारा चन्द्रिका च द्रुतमध्यविलम्बिताः ॥ ३९ ॥
एकमात्रिकतालेन सूडाद्याः स्युरनेकधा ।
नाट्यं तौर्यत्रिकं गीतं नृत्तं वाद्यं त्रयं च तत् ॥ ४० ॥
संगीतं प्रेक्षणार्थेऽस्मिञ्शास्त्रोक्ते नाट्यधर्मिका ।
गीतं गानं च गान्धर्वे गेयं स्त्री गीतिरित्यपि ॥ ४१ ॥
व्यक्तं पूर्णं प्रसन्नं च सुकुमारमलङ्कृतम् ।
समं सुरक्तं सुश्लक्ष्णं विक्रुष्टं मधुरं तथा ॥ ४२ ॥
दशैते स्युर्गुणागीते तत्र व्यक्तं स्फुटैः स्वरैः ।
पूर्णं पूर्णीकममकं प्रसन्नं प्रकटार्थकम् ॥ ४३ ॥
;p{0422}
सुकुमारं कण्ठभवं त्रिस्थानोत्थमलङ्कृतम् ।
समवर्णलयस्थानं सममित्यभिधीयते ॥ ४४ ॥
सुरक्तं वल्लकीवंशकण्ठध्वन्यं सुतालुकम् ।
नीचोच्चस्थानमध्यादौ शुक्लले श्लक्ष्णमुच्यते ॥ ४५ ॥
उच्चैरुच्चारणादुक्तं विक्रुष्टं भरतादिभिः ।
मधुरं धुर्यलावण्यपूर्णं जनमनोहरम् ॥ ४६ ॥
दुष्टं लोकेन शास्त्रेण श्रुतिकालविरोधि च ।
पुनरुक्तं कलाबाह्यं गतक्रममपार्थकम् ॥ ४७ ॥
ग्रामसंदिग्धमित्येवं दशधा गीतदुष्टता ।
नर्त्तनं नटनं नाट्यं नृत्यं नृत्तं च ताण्डवम् ॥ ४८ ॥
पुंसि क्लीबे पुंसि नाटो लासो लास्यं नपुंसकम् ।
अथ हल्लीसकं स्त्रीणां यत्तमण्डलनर्त्तनम् ॥ ४९ ॥
पानगोष्ठ्यामुच्चतालं रणे वीरजयन्तिका ।
स्थाने नाट्यस्य रङ्गः स्यात्पूर्वरङ्ग उपक्रमः ॥ ५० ॥
पुंसि प्राङ्नाट्यकं क्लीबे क्रियासूचकमस्त्रियाम् ।
अङ्गहारोऽङ्गहारिश्च व्यञ्जकाभिनयौ समौ ॥ ५१ ॥
स चतुर्विध आहार्यो रचितो भूषणादिभिः ।
वचसाङ्गेन सत्त्वेन वाचिकाङ्गिकसात्त्विकाः ॥ ५२ ॥
;p{0423}
त्रिष्वेते नाटकं भाणो डिमः प्रहसनं पुनः ।
व्यायोगश्च प्रकरणं वीथी समवकारकः ॥ ५३ ॥
ईहामृगोऽङ्क इत्येते भेदा नाटकजा दश ।
स्याद्वेददेवयोर्वाणी संस्कृतं प्रकृतिः स्त्रियाम् ॥ ५४ ॥
तदुद्भवं प्राकृतं तन्मागधी सूरसेन्यपि ।
अपभ्रंशो भूतभाषा भाषाः षडथ वृत्तयः ॥ ५५ ॥
भारती सात्त्विकी कैशिक्यारभट्योऽत्र नाटके ।
चतस्रोऽथापि कन्दर्पध्वजपर्यायमित्यपि ॥ ५६ ॥
वाद्यं वादित्रमातोद्यं तूर्यं तूरमथो ततम् ।
वीणाप्रभृतिकं वाद्यं कांस्यतालादिकं घनम् ॥ ५७ ॥
वंशादिकं तु सुषिरमानद्धं मुरजादिकम् ।
अवनद्धं तदेव स्यात्पिनद्धमपिनद्धवत् ॥ ५८ ॥
वीणा स्त्रियां घोषवती विपञ्ची कण्ठकूणिका ।
वल्लकी साथ तन्त्रीभिः सप्तभिः परिवादिनी ॥ ५९ ॥
शिवस्य वीणा कोलम्बी सरस्वत्यास्तु कच्छपी ।
महती नारदस्येशगणानां तु प्रभावती ॥ ६० ॥
विश्वावसोस्तु बृहती तुंवरोस्तु कलावती ।
चण्डालानां तु कण्डोली कोलम्बोऽस्याः कलेवरे ॥ ६१ ॥
;p{0424}
निबन्धनं तूपनाहः प्रवालो दण्डमस्त्रियाम् ।
प्रसेवकस्तु ककुभः कलिका कूणिका स्त्रियौ ॥ ६२ ॥
मूलं वंशशलाका स्यात्समन्वितलये तु ना ।
एककालश्चैकतालो मृदङ्गो मुरजः पुमान् ॥ ६३ ॥
आलिङ्ग्य ऊर्ध्वकः पुंसि स्यादालिङ्गी स्त्रियामपि ।
हरीतक्याकृतिश्चाङ्क्या स्यादालिङ्ग्या यवाकृतिः ॥ ६४ ॥
गोपुच्छाकृतिरूर्ध्वाख्यः प्रोक्तः सर्वत्र टोककः ।
स्याद्यशःपटहो ढक्का भंभा भेरी स्त्रियां पुमान् ॥ ६५ ॥
आनकश्चापि भेरिः स्त्री दुन्दुभिश्चानकः पुमान् ।
प्रणवः पणवस्तुल्यौ पटहोऽस्त्र्यथ मर्दलः ॥ ६६ ॥
तूरं तूर्यं च विजयः कबर्दिः करतालिका ।
काहला ध्वनितालोऽस्त्री डमरुः सूत्रकोणकः ॥ ६७ ॥
भयकृत्प्रेतपटहो मृत्युदण्डकरश्च सः ।
भक्ततूर्यं नृपाभीलं मल्लतूर्यं महास्वनः ॥ ६८ ॥
उगण्डः प्रतिपत्तूर्यं मद्गुः षण् जलवाद्यकम् ।
नृत्ये तूर्ध्वाकृते पादे दण्डपादाख्यतण्डवम् ॥ ६९ ॥
विवाहादौ मङ्गले यद्वाद्यं सा प्रियवाहिका ।
मृदङ्गमुखपिष्टस्य लेपे भौमक इत्यपि ॥ ७० ॥
;p{0425}
घण्टामध्यगतं लोहं शङ्कुः पुंसि ललिः स्त्रियाम् ।
काहला धूर्त्तपुष्पाभा सच्छिद्रा पत्रकाहला ॥ ७१ ॥
पिच्छोला स्वरनौकार्था झल्लरी झल्लरिः स्त्रियौ ।
झर्झरश्चाथ वेणुस्तु वंशो विवरनालिका ॥ ७२ ॥
मुरली मुखवाद्ये तु वक्त्रतालः पुमानयम् ।
भ्रुभ्रुभ्रभृभ्यः कुंसः स्यान्नटे स्त्रीवेषधारिणि ॥ ७३ ॥
वेश्याचार्यः पीठमर्दः सूत्रधारस्तु सूचकः ।
स्याद्वीजदर्शकश्चापि सर्वार्थस्य प्रकाशकः ॥ ७४ ॥
नान्दी तु पाठको नान्द्याः पार्श्वस्थः पारिपार्श्वकः ।
नटोऽस्त्रियां सर्ववेशी लयालम्भोऽथ नर्त्तकी ॥ ७५ ॥
लासिकाथो वारवाणिः प्रगातैकनटौ समौ ।
कथकोऽथासहायः स्यात्तालावचरको नटः ॥ ७६ ॥
पात्राणि नाट्येऽधिकृतास्तत्र द्वेषस्तु भूमिका ।
शैलूषो भरतः सर्ववेशी भरतपुत्रकः ॥ ७७ ॥
नटः कृशाश्वी शैलाली चारणस्तु कुशीलवः ।
केवलः प्लवकश्चाथ भेडश्चाटवटः समौ ॥ ७८ ॥
वासन्तिकः केलिकिलो वैहासिकविदूषकौ ।
प्रहासी प्रीतिदश्चाथ षिङ्गः पल्लविको विटः ॥ ७९ ॥
;p{0426}
क्रोशध्वनिः क्रोशतालो वीक्षापन्नः सविस्मयः ।
स्वदोषाच्छादनं म्रक्षोऽस्त्रियां स्यान्मूलकारिका ॥ ८० ॥
ग्रामीणतोषकं नृत्यं वरमन्वीति कथ्यते ।
गणिकानुचरैरज्जुकेति वाच्या नृपेण च ॥ ८१ ॥
राष्ट्रियो नृपतेः श्यालोऽनूढाभ्राता ह्यपण्डितः ।
वर्करः परिहासः स्यादुत्प्रासस्तूपहासगीः ॥ ८२ ॥
वार्द्धापिकोत्साहिका च क्लीबे वर्द्धापनं हि तत् ।
नाट्योक्तौ महिषो मार्ष आर्यो विद्वांश्च भावुकः ॥ ८३ ॥
राजा भट्टारको देवः कुमारो भर्तृदारकः ।
भर्तृदारिका तत्सुता स्याज्ज्येष्ठा भग्न्यन्तिकापि च ॥ ८४ ॥
आर्त्तिका चान्तिकान्ताम्बा स्यादन्तिश्चाप्यतः पुनः ।
देवो देवी भृत्यजनैर्वाच्योऽयमृषिभिर्द्विजैः ॥ ८५ ॥
वयस्य राजन्निति वा स च वाच्यो विदूषकैः ।
कृताभिषेका महिषी देव्यश्चान्या नृपस्त्रियः ॥ ८६ ॥
भोगिनी त्वपरैरन्या क्षुल्लैर्गोस्वामिनीति सा ।
हण्डे हण्डा द्वयं नीचे हञ्जा हञ्जे च चेटिकाम् ॥ ८७ ॥
प्रति प्रति सखीं चापि हलाऽमून्यव्ययानि च ।
भर्ताऽऽर्यपुत्रोऽथापि स्युर्भदन्ताः सौगतादयः ॥ ८८ ॥
;p{0427}
अथ तत्रभवानत्रभवांश्च भगवानपि ।
आर्यमिश्रागौरविताः पूज्ये योज्या अमी त्रिषु ॥ ८९ ॥
शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः ।
रौद्रबीभत्सवात्सल्यशान्ता नाट्ये रसा दश ॥ ९० ॥
एते ज्ञेया अथ पुनः शृङ्गारोऽस्त्र्युज्ज्वलः शुचिः ।
कैशिकः श्यामपर्यायः स च ज्ञेयश्चतुर्विधः ॥ ९१ ॥
संयोगो विप्रयोगश्च मिश्रः सामान्य इत्यपि ।
स्थायिसात्त्विकसंचारिभावा अत्र त्रयस्त्रिधा ॥ ९२ ॥
रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा ।
जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः क्रमादमी ॥ ९३ ॥
रागानुरागौ द्वौ तुल्यौ रतिश्चानुरतिः समे ।
हसस्तु हासः शूकश्च घर्घरश्च स्त्रियां हसिः ॥ ९४ ॥
हास्यं षणथ तद्भेदास्तत्रादृष्टरदे स्मितम् ।
चक्रौष्ठिका तु ना हासः किञ्चिद्दृष्टरदाङ्कुरे ॥ ९५ ॥
किञ्चिच्छ्रुते विहसितमट्टहासो महीयसि ।
अनुस्यूतेऽट्टट्टहासोऽट्टाट्टहासोऽतिहासकः ॥ ९६ ॥
अपहासोऽकारणजे हसनं स्फुरदोष्ठके ।
सोत्प्रासे ह्याच्छुरितकं क्लिष्टे तूदरपीडनम् ॥ ९७ ॥
;p{0428}
छलं मिषं च वैदग्धी भङ्गी चेभनिमीलिका ।
शोकः खेदः शोचनं षण् शुक् स्त्रियामथ रुट् स्त्रियाम् ॥ ९८ ॥
रुषा क्रुधा क्रुच्च मन्युः क्रोधः कोपोऽप्यमर्षवत् ।
रोषश्च प्रतिघो भामोऽथ स्त्रियां कियदेतिका ॥ ९९ ॥
प्रौढिः प्रगल्भतायोग उद्योगश्च समावुभौ ।
उत्साह उद्यमोऽस्त्री स्यादध्यवसाय इत्यपि ॥ १०० ॥
पुंस्यूर्जोतिशये तत्र न ना वीर्यमथ स्त्रियाम् ।
भिया भीर्भीतिराशङ्का क्लीबे प्रतिभयं भयम् ॥ १०१ ॥
दरोऽस्त्रियां साध्वसं च दार उत्त्रास इत्यपि ।
त्रासातङ्कौ च भयनं क्लीबे चाथ भयानकम् ॥ १०२ ॥
भयङ्करं प्रतिभयं भयं भीष्मं भयावहम् ।
भीषणं भैरवं घोरमाभीलं डमरं पुनः ॥ १०३ ॥
बीभत्समपि बीभत्सु विकृतं वैकृतं पुनः ।
वैकृत्यं भासुरं चोग्रमेतान्यष्टादश त्रिषु ॥ १०४ ॥
अनुकम्पा तु करुणा दया चापि कृपा घृणा ।
स्त्रियां स्युः पुंस्यनुक्रोशः कारुण्यं न स्त्रियामथ ॥ १०५ ॥
स्त्रियां जुगुप्सा कुलेच्छा विस्मयः पुंस्यथापि च ।
आश्चर्यमद्भुतं चोद्यं चित्रं पुंल्लकमित्यपि ॥ १०६ ॥
;p{0429}
मोहावीक्षं च षडमी त्रिषु स्युरथ पुंस्यमी ।
शमः शान्तिः स्त्रियां पुंसि शमथोपशमावपि ॥ १०७ ॥
स्तम्भः स्वेदश्च रोमाञ्चः स्वरभङ्गश्च वेपथुः ।
वैवर्ण्यमश्रुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विका गुणाः ॥ १०८ ॥
स्तम्भो जाड्यं स्वेदघर्मौ निदघः पुलकोऽस्त्रियाम् ।
कण्टकोञ्चश्च रोम्णः स्यादुद्गमो हर्ष इत्यपि ॥ १०९ ॥
उद्धर्षणोल्लुकसने रोमहर्षणमित्यपि ।
शिखरं पुंसि च क्लीबे पुलश्चाप्यथ कल्लता ॥ ११० ॥
स्वरभङ्गोऽथ कम्पस्तु वेपथुः पुंसि न द्वयोः ।
वैवर्ण्यं कालिमा चाथ नेत्रार्थाच्चाम्बुरोदने ॥ १११ ॥
अस्रं चास्त्र्यस्रुबाष्पाश्रूण्यथ स्यात्प्रलयः पुमान् ।
नष्टचेतस्त्वमथ च स्त्रियां चिन्ता तु चिन्तिया ॥ ११२ ॥
आध्या हम्मी हम्मिरपि स्याज्जृम्भी जृम्भिरित्यथ ।
स्यात्तन्तिश्चिन्तनं क्लीबेऽथोत्साहोऽध्यवसायकः ॥ ११३ ॥
अतिशक्तियुते तत्र वीर्यं वीर्या ततः पुनः ।
हेवाकोऽध्यवसायित्वं जृम्भस्तु त्रिषु जृम्भणम् ॥ ११४ ॥
आध्या ध्यानं पुंसि वा स्यादुत्कण्ठोत्कलिके स्त्रियौ ।
हृल्लेखा स्याद्रणरणस्तद्वदायल्लकः पुनः ॥ ११५ ॥
;p{0430}
औत्सुक्यं स्यात्पुनः क्लीब औत्कण्ठ्यमपि वा पुनः ।
परिहासः केलिमुखः केलिर्देवननर्मणी ॥ ११६ ॥
ताम्बूलमालिकोद्वाहे वरयात्रा तु दौन्दुभी ।
गोपाली वरकेशान्तिर्यात्रा वरनिमन्त्रणा ॥ ११७ ॥
स्यादिन्द्राणीमहो हेलिरुलूलुर्मङ्गलध्वनिः ।
अथ स्वस्त्ययनं पूर्णकलशो मङ्गलादिकम् ॥ ११८ ॥
शान्तिकं मङ्गलस्नानं बालपल्लववारिणा ।
हस्तलेपे तु करणं हस्तबन्धे तु पीडनम् ॥ ११९ ॥
तच्छेदे समयभ्रंशो धूलिपृक्ते तु वार्त्तिकम् ।
आटोपटोपटंकारावेशा आरभटिः स्त्रियाम् ॥ १२० ॥
कपटोऽस्त्री व्याजदम्भोपधयश्छद्मकैतवे ।
कुसृतिर्निकृतिः शाठ्यं पुंस्युपाधिर्मिषं छलम् ॥ १२१ ॥
अस्त्री दम्भः कल्ककूर्चौ प्रमादोऽनवधानता ।
कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम् ॥ १२२ ॥
बालाकुचोत्सेधदत्तनखे पुंसि वराटकः ।
स्त्रीणां विलासविव्वोकविभ्रमा ललितं तथा ॥ १२३ ॥
हेला लीलेत्यमी भावाः क्रियाः शृङ्गारभावजाः ।
द्रवकेलिपरीहासाः क्रीडा लीला च नर्म च ॥ १२४ ॥
;p{0431}
व्याजापदेशौ लक्षं षण् भङ्गिर्भङ्गी निमीलिका ।
पदं लक्ष्यं कुर्दनं तु क्रीडा खेला च कूर्दनम् ॥ १२५ ॥
क्रन्दितं रुदितं क्रुष्टं स्वास्थ्यं क्लीबे धृतिः स्त्रियाम् ।
सन्तोषः पुंसि धैर्यं षण् स्यातां रिङ्गणरिङ्खणे ॥ १२६ ॥
स्खलनं विप्रलम्भस्तु विसंवाद उभौ समौ ।
निद्रा स्त्रियां षण् शयनं संवेशः संलयः समौ ॥ १२७ ॥
स्वापोऽपि सुप्तं क्लीबेऽपि सुस्वापः सुखसुप्तिका ।
इन्द्रियाणां तु संमोहे तन्द्रा नान्दीमुखीत्यपि ॥ १२८ ॥
प्रमीला तन्द्रिका तन्द्री तन्द्रिश्चापि प्रमीलनम् ।
अथ स्याद्दहरस्थस्य मनसः स्मरणभ्रमः ॥ १२९ ॥
पुंसि स्वप्नः श्वासहेती रागसंगौ च गृध्नुता ।
अहंकारोऽभिमानोऽस्त्री मानो गर्वश्च गर्वरः ॥ १३० ॥
चित्तोन्नतिरथावज्ञा हेला चैवावमानना ।
अवहेला परीभावोऽवमानश्च पराभवः ॥ १३१ ॥
परीभवः परिभवः परिभावोऽवहेलनम् ।
अनादरोऽवहेलं चाप्यवमानोऽवमाननम् ॥ १३२ ॥
तिरस्क्रिया तिरस्कारो न्यक्कारो निकृतिः स्त्रियाम् ।
निकारः सूक्षणं क्षेपो रीढा सूर्क्षणसूर्क्षणे ॥ १३३ ॥
;p{0432}
शालिर्द्वयोरभिभवोऽभिभूतिश्च शला स्त्रियाम् ।
अवज्ञानं च नीकारो व्रीडा व्रीडोऽप्यपत्रपा ॥ १३४ ॥
मन्दाक्षमपि मन्दाक्ष्यं लज्या लज्जा त्रपाह्रियौ ।
व्रीडनं चाप्यथासूयेर्ष्यान्वीर्या क्षान्तिरित्यपि ॥ १३५ ॥
स च विप्रतियारोऽथ चरितं शीलमस्त्रियाम् ।
चारित्रं शुभ्रचरिते स्नेहस्तु प्रणयः पुमान् ॥ १३६ ॥
प्रेमास्त्रियां प्रियत्वं षण् हार्दं स्यादथ दोहदः ।
पुंसि क्लीबे स्पृहा लिप्सा वाञ्छा तृष्णा तृषा रुचिः ॥ १३७ ॥
कान्तिरिच्छा रुगाकाङ्क्षा तृषस्तर्षो मनोरथः ।
अनुतर्षोऽभिलाषश्च काम ईहारुची स्त्रियौ ॥ १३८ ॥
अत्यर्थं लालसः सोऽस्त्री पुंस्याधिस्तु मनोव्यथा ।
आधी स्यादवहित्था तु स्यादाकारस्य गोपनम् ॥ १३९ ॥
अवहित्थमपि क्लीबेऽथ स्वभावस्तु पुंस्ययम् ।
निसर्गश्च पुनः क्लीबे स्वरूपं रूपमित्यपि ॥ १४० ॥
कम्पितं कम्पनं कम्पो वेपथुः स्वादथ क्षणः ।
महोत्सवोद्धवाः पुंसि महः सान्तं नपुंसकम् ॥ १४१ ॥
मनीषा धिषणा श्रीश्चिच्चेतना शेमुषी चिदा ।
प्रज्ञा संज्ञा चितिर्द्धामा विज्ञानं ज्ञानमित्यपि ॥ १४२ ॥
;p{0433}
काव्या संविज्ज्ञप्तिरात्मा पुंसि धीर्धारणावती ।
मतिरप्राप्तविषया बुद्धिः संप्रतिदर्शिनी ॥ १४३ ॥
अतीतानुस्मृतिर्मेधा प्रज्ञा कालत्रयस्मृतिः ।
प्रतिभा नूतनोल्लेखवती पण्डा तु शास्त्रगा ॥ १४४ ॥
शिल्पादिगा तु विज्ञानं क्लीबे ज्ञानं तु मोक्षगा ।
शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा ॥ १४५ ॥
ऊहापोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः ।
चित्ताभोगस्तु मनसिकारः स च मनस्करः ॥ १४६ ॥
मानसं कर्मसकल्पश्चर्चा संख्या विचारणा ।
वितर्कोऽपि द्वयोरूहः कल्पोऽध्याहरणं च षण् ॥ १४७ ॥
अध्यूहनं विचारश्चाध्याहारश्चापि निश्चयः ।
चर्चा विचारणा संख्या गुञ्जा स्यादथ संशयः ॥ १४८ ॥
स्यात्स्त्रियां विचिकित्साऽपि सन्देहद्वापरौ समौ ।
राद्धसिद्धकृतेभ्योऽन्तः समौ निश्चयनिर्णयौ ॥ १४९ ॥
आगमः समयस्तुल्यावाप्तोक्तिरपि च स्त्रियाम् ।
कृतान्ता पुंस्यथ गिरा चोद्यगीर्भणितिः स्त्रियाम् ॥ १५० ॥
पूर्वपक्षो भ्रमो मिथ्यामतिर्भ्रान्तिरपि स्त्रियाम् ।
मिथ्यादृष्टिस्तु नास्तिक्यं व्यापादो द्रोहचिन्तनम् ॥ १५१ ॥
;p{0434}
अथ मोहः पुनः क्लीबे स्यादज्ञानमपि स्त्रियाम् ।
अहंमतिरविद्याऽथ नियमाश्रवसंश्रवाः ॥ १५२ ॥
संविदागूः प्रतिज्ञानं समाधिस्तु प्रतिश्रवः ।
अङ्गीकारोऽभ्युपगमोऽप्यथ मोक्षोऽपुनर्भवः ॥ १५३ ॥
महानन्दोऽपवर्गः स्त्री निवृत्तिर्मुक्तिरित्यपि ।
सिद्धिः क्लीबे ब्रह्म शिवं श्रेयो निःश्रेयसामृते ॥ १५४ ॥
निर्वाणमपि कैवल्यमक्षरं च महासुखम् ।
अथ स्युः पञ्च भूतानि व्योमेराग्न्यम्बुभूमयः ॥ १५५ ॥
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा भूतगणाः क्रमात् ।
विषयाः स्युरमी ह्येषामिन्द्रियार्थश्च गोचरः ॥ १५६ ॥
हृषीकं त्वक्षं विषयस्रोतः करणमिन्द्रियम् ।
खं च श्रोत्रं त्वचा चक्षुर्जिह्वा नासा च पञ्चमी ॥ १५७ ॥
पायूपस्थं हस्तपादं वाक् चैव दशमी पुनः ।
ज्ञानेन्द्रियाणि श्रोत्रादि पञ्च पाय्वादिकानि च ॥ १५८ ॥
विसर्गानन्दग्रहणगतिवाक्यार्थकानि च ।
मन एकादशं बुद्धिरहंकारस्त्रयोदशः ॥ १५९ ॥
शुक्लः शुभ्रः शुचिः श्वेतो विशदः शितिपाण्डुरौ ।
अमलो धवलः शुक्रो बलक्षो रजतः पुनः ॥ १६० ॥
;p{0435}
वदात उज्ज्वलः श्येतः श्येनः स्याच्छुभ्रमव्ययम् ।
अवदातः सितो गौरो विज्ञेयश्चार्जुनः पुनः ॥ १६१ ॥
हरिणः पाण्डुरः पाण्डुः पाण्डरश्चाथ धूसरः ।
ईषत्पाण्डुः श्यामलस्तु कृष्णो नीलोऽसितोऽपि च ॥ १६२ ॥
शितिः कालो मेचकोऽपि रामश्च मिश्रवर्णके ।
कपोताभः कपोतोऽथ पीतः पीतल इत्यपि ॥ १६३ ॥
गौरो हरिद्रासदृशः सितरञ्जन इत्यपि ।
सितरूपस्तालकाभः पलाशो हरितो हरित् ॥ १६४ ॥
लोहितो रोहितो रक्तः शोणः कोकनदच्छविः ।
मञ्जिष्ठो बालसन्ध्याभोऽव्यक्तरागोऽरुणोऽपि च ॥ १६५ ॥
श्यावस्तु कपिशश्चाथ श्वेतरक्तस्तु पाटलः ।
धूम्रस्तु धूमलः कृष्णलोहितः कपिशो हरिः ॥ १६६ ॥
बभ्रुः पिशङ्गः कपिलः कापिलः पीतलोहितः ।
कडारः कपिशः पिङ्गः कद्रुश्चित्रस्तु कर्बुरः ॥ १६७ ॥
एतकल्माषशबलकिर्मीराश्चित्रलः पुनः ।
गुणे शुक्लादिकाः पुंसि गुणिलिङ्गास्तु तद्वति ॥ १६८ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते भुवः स्कन्धो द्वितीयकः ।
सत्रा नाट्यप्रकाण्डेन सफलः सिद्धिमागतः ॥ १६९ ॥
;p{0436}
;k{स्वर्गस्कन्धः}
;v{सूर्यादिप्रकाण्डः}
सूरः सूर्योरुणः पूषा गभस्तिः सविता रविः ।
व्रध्नो विस्तरणिर्मित्रश्चार्यमेनो दिनप्रणीः ॥ १ ॥
मिहिरोऽर्कोंशुमानद्रिर्हरिर्हेलिर्विरोचनः ।
गौर्द्यौर्भगः पुनस्त्वष्टा ग्रहमुट् किरणः खगः ॥ २ ॥
तापनस्तपनो विष्णुः कर्मसाक्षी विकर्त्तनः ।
मार्त्तण्डो मिहिरो भानुर्हंसो वेदोदयः पुनः ॥ ३ ॥
घृणिः पीथः प्रतिदिवाऽहर्नटो धरुणोऽपि च ।
खद्योतो वरुणः शूरो विश्वप्साः पद्मलाञ्छनः ॥ ४ ॥
काश्यपिः काश्यपेयश्च काश्यपश्च गभस्तिमान् ।
चित्रभानुर्भानुमांश्च ज्योतिष्मज्ज्योतिषौ भगः ॥ ५ ॥
विवस्वांस्तरलो भास्वानम्बरीषः प्रजापतिः ।
मन्थः किशोरः कुतपो वासन्तः पुष्करः कपिः ॥ ६ ॥
प्रद्योतनो विश्वकर्मा दृग्भूर्भातुः सदागतिः ।
सहस्रात्करपादांशुश्चित्रार्थार्चिः सुरः पपीः ॥ ७ ॥
करो दिनप्रभार्थेभ्यो दिनार्थेभ्यो वसुर्मणिः ।
पुष्टश्चापि जगद्दीपः सप्ताश्वार्थश्च भारविः ॥ ८ ॥
पतङ्गो देवसैन्यार्थो द्वादशाङ्गस्त्रयीतनुः ।
कालोष्णेभ्यो भृत्कृदर्थो जगन्नेत्रार्थ इत्यपि ॥ ९ ॥
;p{0437}
बहुरूपो दृशानः खो भानेभ्यः कोशवाचकः ।
ग्रहाब्जिनीधाम दिनत्विट्पतिर्भानुकेसरः ॥ १० ॥
वीतिहोत्रः कोकलोकाब्जिनी बन्ध्वर्थ इत्यपि ।
सुग्रीवमनुकर्णानां यमयम्योः शनेः पिता ॥ ११ ॥
सरण्यूच्छाययोर्भर्ता संवत्सरपथार्थकः ।
जलचौरः खलतिको ब्रह्मा ज्योतिश्च न द्वयोः ॥ १२ ॥
माठरः पिङ्गलो दण्डः सूर्यस्य परिपार्श्वगाः ।
अस्य सूतोरुणोनूरुः काश्यपिर्गरुडाग्रजः ॥ १३ ॥
अश्मनो रमणस्तार्क्ष्यो वैनतेयो जटायुसूः ।
गभस्तिर्ना घृणिः पादः करः प्रग्रह इत्यपि ॥ १४ ॥
अभीशुः किरणोभीषुर्भानुरुस्रश्च दीधितिः ।
रश्मिर्मयूख उद्योतः केतुश्चोपधृतिर्वसुः ॥ १५ ॥
आलोकश्च विरोकश्च प्रकाशोंऽशुः स्त्रियां द्युतिः ।
द्युत्त्विट् प्रभा रुचिर्दीप्तिर्विभा रुक् च त्विषिश्छविः ॥ १६ ॥
त्विषी रुची मरीची स्त्री द्युती स्यादातपोऽस्त्रियाम् ।
धृष्णिर्भोमश्च भासश्च द्योतो भाभे च भास् द्वयोः ॥ १७ ॥
गभस्तिश्च गभस्ती च पुंस्त्रियोः परिकीर्तिते ।
क्लीबे तेजो महर्वर्चो ज्योतिर्धाम वपुः पुनः ॥ १८ ॥
;p{0438}
रोचिः शोचिः पुनश्चार्चिर्न ना पृश्निः शुचिश्च सा ।
गौर्मरीचिर्नोमनिधिर्मृगतृष्णा मरीचिका ॥ १९ ॥
परिधिः परिवेशश्च परिवेषश्च पुंस्ययम् ।
परीवेशः परीवेषः परीवेशनमण्डले ॥ २० ॥
कोष्णं कवोष्णं मन्दोष्णं कदुष्णं त्रिषु तद्वति ।
तिग्मं तीक्ष्णं खरं तद्वदुपार्कं मंडलं त्रिषु ॥ २१ ॥
त्वाष्ट्री सरण्यूर्योग्या स्यात् सरण्युर्द्युमयीति च ।
वैवस्वतयमयमीपर्यायजननीति च ॥ २२ ॥
एतत्पर्यायतश्छाया सवर्णा प्रतिरूपिणी ।
सावर्णिमन्दतपतीविष्टिपर्यायसूरपि ॥ २३ ॥
एते भार्ये रवेरश्वाः सप्तच्छन्दांसि यानि ते ।
जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्वलः ॥ २४ ॥
मनोजवो जितक्रोधो हंसश्रेणियुजः कलाः ।
तपिनी तापिनी धूम्रा मरीचिर्ज्वलिनी रुचिः ॥ २५ ॥
सुषुम्णा भोगदा विश्वा बोधिनी धारणी क्षमा ।
कल्पद्रौ केशवकृते स्वर्गस्कन्धे तृतीयके ।
सूर्यादिमः प्रकाण्डोऽयं प्रथमः सिद्धिमागतः ॥ २६ ॥
;p{0439}
;v{ब्रह्मप्रकाण्डः}
धाता सुरासुरगुरुपर्यायः प्रपितामहः ।
चतुराननपर्यायो विरिञ्चिर्द्रुहिणो विधिः ॥ १ ॥
स्रष्टा प्रजापतिर्वेधा विधाता कमलासनः ।
स्वभूः कञ्जोऽब्जपर्याययोन्यर्थः सर्वतोमुखः ॥ २ ॥
विरञ्चो विश्वसृड् ब्रह्मा स्त्रियां संजश्चिरन्तनः ।
अष्टश्रवाः शतधृतिः पद्मपर्यायलाञ्छनः ॥ ३ ॥
सनाद्धंसरथो विश्वसृगर्थः कमनोऽपि च ।
पुराणगीर्वेदगर्भो धरुजो द्रुघणः पुनः ॥ ४ ॥
अजो जन्युः सामयोनिः शम्भुनाभिज आपचः ।
विश्वरेताः सदानन्दो भूतात्मा सनदव्ययम् ॥ ५ ॥
वेदीशो मृगयुः प्राण आ विरञ्च्यो विरञ्चनः ।
भवान्तकृदजो हंसपर्यायाद्वाहनार्थकः ॥ ६ ॥
कुशकेतुर्भाववृत्तो नाभिर्ना शाश्वतः कविः ।
पुराणगीतः स्थविरः प्रपूज्यः कस्ततः पुनः ॥ ७ ॥
आत्मस्वयंस्वपद्मानां पर्यायेभ्यो भुवोर्थकः ।
उर्वेधाश्चापि कंजारस्तत्पुत्रा मानसा इमे ॥ ८ ॥
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ।
भृगुर्दक्षः प्रचेताश्च वसिष्ठो नारदस्तथा ॥ ९ ॥
;p{0440}
सनकाद्या अपि च ते योगिनो बालरूपिणः ।
मारीचः कश्यपस्त्र्यक्षोऽथास्य पत्न्यस्त्रयोदश ॥ १० ॥
अदितिश्च दितिश्चापि दनुः कालादनायुषा ।
सिंहिका च मुनिः क्रोधा वरिष्ठा सुरभिर्वशा ॥ ११ ॥
कद्रूश्च विनता चैता दाक्षायण्योऽथ तत्प्रजाः ।
दैत्या देवाः खगा नागा गावोऽश्वाद्या अनेकशः ॥ १२ ॥
सोमो दत्तश्च दुर्वासा आत्रेयाश्च ततः परः ।
बृहस्पत्यभ्युचथ्याद्या अङ्गिरस्तनया अथ ॥ १३ ॥
पौलस्त्यो विश्रवास्तस्य रावणाद्यास्त आसुराः ।
क्रतोर्यज्ञाश्च कर्माणि मृकण्डो भार्गवः कविः ॥ १४ ॥
वासिष्ठः शक्तिरथ च मनुः स्वयंभुवः सुतः ।
ब्रह्मणस्तस्य राज्यस्य कालं स्यात्तदनन्तरम् ॥ १५ ॥
महिषी शतरूपाऽस्य तद्भवाः सर्वमानवाः ।
पलं दीर्घैः षष्टिवर्णैस्तावद्भिस्तैर्घटी मता ॥ १६ ॥
तावतीभिरहोरात्रं घटीभिर्मानुषं पुनः ।
तावद्भिस्तैरृतुस्तैस्तु षड्भिः संवत्सरस्ततः ॥ १७ ॥
दश सप्त दश द्वे च अष्टौ चत्वारि पञ्च च ।
लक्षायुतानि चत्वारि तदेकस्थं चतुर्युगी ॥ १८ ॥
;p{0441}
तैरेकसप्ततिमितैर्भवेन्मन्वन्तरं पुनः ।
चतुर्दश ब्राह्ममहस्तावता रात्रिरिष्यते ॥ १९ ॥
एवं त्रिंशद्दिनो मासस्तेऽपि द्वादश हायनम् ।
तेषां शत ब्राह्मणः स्यादायुर्नास्त्यत्र संशयः ॥ २० ॥
चतुर्दश स्युर्मनवो दिवसेऽस्मिन्विधेर्मताः ।
स्वायंभुवः स्वारोचिष उत्तमस्तामसस्ततः ॥ २१ ॥
रैवतश्चाक्षुषो वैवस्वतः सावर्णिकः परः ।
दक्षब्रह्मधर्मरुद्ररुचिभूतिसुताः क्रमात् ॥ २२ ॥
अथेन्द्राः स्युर्विपश्चिच्च सुशान्तिश्च शिविर्विभुः ।
मनोजवः पुरंदरो वलिरद्भुत इत्यपि ॥ २३ ॥
शान्तिर्वृष ऋतधामा तथा दिवस्पतिः शुचिः ।
अस्य प्रिया तु सावित्री दुहिता तु सरस्वती ॥ २४ ॥
अपि स्याद्गीर्गिरा वाक् च स्त्रियां लापः पुमानयम् ।
स्याद्वादरेला धिषणा गौर्जूः श्रीः पद्मलाञ्छना ॥ २५ ॥
लिड्गीर्भाषा वाणिगाथे जिह्वा वाणी द्वयोः पुमान् ।
घोषः स्वरः स्वनोऽपि स्याद्गणो धेनाऽपि कारिका ॥ २६ ॥
तारा महाश्रीरोंकारा वसुधारा धनप्रदा ।
सुदूरवासिनी भद्रा वेश्या नीलसरस्वती ॥ २७ ॥
;p{0442}
तारिणी विजयाऽनन्ता शिवा लोकेश्वरात्मजा ।
प्रज्ञा पारमिता बुद्धमाता स्वाहा मनोरमा ॥ २८ ॥
शंखिनी श्रीर्महातारा लोचना च त्रिलोचना ।
सैषा चतुर्विधा वाणी परा पश्यन्तिका पुनः ॥ २९ ॥
मध्यमा नाभिकण्ठे च मूर्द्धस्थाने स्थिताः क्रमात् ।
गुप्तस्थानस्थितास्तिस्रश्चतुर्थी किल वैखरी ॥ ३० ॥
देवादीनां मनुष्याणां वर्णव्यापारकारिका ।
व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः ॥ ३१ ॥
तिङ्सुबन्तचयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्विता ।
श्रुतिस्त्रयी स्त्रियां वेद आम्नाय ऋषिरित्यपि ॥ ३२ ॥
निगमश्च पुनः क्लीबे छन्दो ब्रह्माथ बह्वृचः ।
ऋग्वेदः पुंस्यथ क्लीबे यजुः सामापि न द्वयोः ॥ ३३ ॥
स्वरपत्तनमुक्थं तदृक् सामयजुषी त्रयी ।
तदुद्धृतिरथर्वा स्यादथैषां चरणक्रमः ॥ ३४ ॥
एकविंशत्येकशतचतुःपञ्चेति ताः क्रमात् ।
शिक्षा ज्योतिर्निरुक्तं च कल्पो व्याकरणं तथा ॥ ३५ ॥
छन्दो नासा दृक् श्रुतिश्च हस्तौ वदनमित्यपि ।
पादौ श्रुतेस्तदर्थानि शाखाभेदः पुनश्च षण् ॥ ३६ ॥
;p{0443}
चरणञ्चाथ मीमांसा धर्मशास्त्रं विचारणा ।
वेदान्तोऽस्त्री ब्रह्मविद्या स्त्रियामुपनिषत्पुनः ॥ ३७ ॥
आन्वीक्षिकी तर्कविद्या न्यायः स्यादर्थशास्त्रयोः ।
पुराणमष्टादशधा तदेवं पञ्चलक्षणम् ॥ ३८ ॥
सृष्टिप्रलयवंशाश्च वंशानुचरितानि च ।
मन्वन्तराणीत्यथ च धर्मशास्त्रं स्मृतिः स्त्रियाम् ॥ ३९ ॥
अष्टादशविवादानामनुशासनमित्यपि ।
सांख्यं शांख्यं कापिलं स्यादथापि चरकोऽस्त्रियाम् ॥ ४० ॥
व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः ।
अपभ्रंशोऽपशब्दः स्यान्म्लेच्छभाषा तु भाषितम् ॥ ४१ ॥
म्लेच्छो ना म्लेच्छितं क्लीबे शास्त्रे शब्दस्तु वाचकः ।
वाय्वग्निभूजलाकाशा ह्रस्वा दीर्घाश्च संधिजाः ॥ ४२ ॥
विन्द्वन्ताः पञ्च पञ्चापि ह्रस्वदीर्घप्लुताः क्रमात् ।
ऌवर्जास्त उदात्तानुदात्तस्वरितभेदतः ॥ ४३ ॥
त्रिविधा अनुदात्तस्तु निघातो नीच इत्यपि ।
उच्चैरुदात्तः स्वरितः समवृत्तिरथो हलः ॥ ४४ ॥
स्पर्शाः काद्या मावसाना व्यापका यादिहान्तगाः ।
द्व्यधिका विंशतिरचो दीर्घाभावाल्ऌसंज्ञके ॥ ४५ ॥
;p{0444}
ह्रस्वाभावात्तथैवैचां चत्वारोऽन्ये यमा इति ।
कुं खुं गुं घुममीषां च समावेशः क्रमाद्यथा ॥ ४६ ॥
पदेऽनन्त्यस्तु प्रथमोऽन्योऽन्त्यः स्यात्परतो यदि ।
यथासंख्यो यमावेशस्तयोर्मध्ये मतान्तरम् ॥ ४७ ॥
क्लीबेऽक्षरं तु वर्णोर्णो ग्रन्थो द्वात्रिंशदक्षरी ।
अपि प्रबन्धः सन्दर्भः सूत्रं सूचनकारि यत् ॥ ४८ ॥
भाष्यं सूत्रप्रयुक्तार्थकठिनांशप्रकाशकम् ।
उक्तानुक्तदुरूहार्थचिन्ताकारि तु वार्त्तिकम् ॥ ४९ ॥
टीका निरन्तरव्याख्या पञ्जिका पदभञ्जिका ।
निबन्धवृत्ती अन्वर्थे संग्रहस्तु समाहृतिः ॥ ५० ॥
चूर्णी चूर्णिरुभेतुल्ये पद्धती पद्धतिः समे ।
इत्येवं परिशिष्टादि पथाऽनेन समुन्नयेत् ॥ ५१ ॥
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपश्च समाधानं व्याख्यानं वर्णनं समे ॥ ५२ ॥
कारिका तु स्वल्पवृत्ता बह्वर्थस्य प्रकाशिका ।
कलिन्दिका सर्वविद्या निघण्टुर्नामसंग्रहः ॥ ५३ ॥
इतिहासः पुरावृत्तमाख्यानं भारतादिकम् ।
सर्गबन्धो महाकाव्यं तत्स्यादेभिर्गुणैर्युतम् ॥ ५४ ॥
;p{0445}
समस्तैर्वर्णनीयैः स्याद् भूपामात्यपुरोहिताः ।
राजवध्वश्च तत्पुत्राः सैन्यपः सैन्यनिर्गमः ॥ ५५ ॥
विषयो नगरं ग्रामः सरित्स्रोतस्विनी वनम् ।
आश्रमो वाटिका मन्त्र ऋतुः समय इत्यपि ॥ ५६ ॥
हस्त्यश्वरथचन्द्रार्कास्तोदया विरहो रतम् ।
स्वयंवरस्तथा युद्धं पुष्पावचय इत्यपि ॥ ५७ ॥
एतैरन्यैश्च संयुक्तं महारूपकनाटके ।
अथ वाङ्मयभेदाः स्युश्चम्पूः खण्डकथा कथा ॥ ५८ ॥
प्रबन्धकल्पना सा स्यात् प्रवह्लिका प्रहेलिका ।
प्रहेलिः प्रश्नदूती च रथ्या वादस्तु वादलः ॥ ५९ ॥
समस्या तु समासार्था समाहारस्तु संग्रहः ।
आख्यायिकोपरिकथोपलब्धार्थाऽपि चेष्यते ॥ ६० ॥
आख्यायिकापरिच्छेदे त्वाश्वासोच्छ्वासकौ समौ ।
संदानमनिरुद्धं च प्रकीर्णं गुच्छकादिकम् ॥ ६१ ॥
सर्गो वर्गः परिच्छेदो द्योताध्यायाङ्कसंग्रहाः ।
उल्लासः परिवर्त्तश्च पटलः काण्डमस्त्रियाम् ॥ ६२ ॥
स्थानं प्रकरणं पर्वाह्निकं तु शीघ्रपाठतः ।
अवान्तरप्रकरणं विश्रामो ग्रन्थसंधयः ॥ ६३ ॥
;p{0446}
अथाधिकरणं तद्यदेकन्यायोपपादनम् ।
प्रज्ञप्तिः परिभाषा स्याच्छैली संकेत इत्यपि ॥ ६४ ॥
प्रतिवाणिरभिप्रायः समुदाचार इत्यपि ।
प्रतिवचनं संगरिका प्रतिरूपकथाऽपि च ॥ ६५ ॥
स्यात्स्वाच्छन्द्यानुमननं प्राकाम्यं चावसर्गकः ।
ऐतिह्यं ना द्वयोर्वार्ता किंवदन्ती पुरातनी ॥ ६६ ॥
जनश्रुतिः किंवदन्तिर्वार्त्तोदन्तः पुमानयम् ।
वृत्तान्तोऽपि प्रवृत्तिः स्त्री नामधेयं च नाम च ॥ ६७ ॥
गोत्रं स्त्रियामभिख्याख्या संज्ञाह्वा ना समाह्वयः ।
लक्षणं लक्ष्मणं क्लीबेऽभिधानमभिधा स्त्रियाम् ॥ ६८ ॥
अथाभिमन्त्रणं हूतिः स्त्रियामाकारणं न ना ।
सम्बोधनमामन्त्रणमाह्वानं चाहवः पुमान् ॥ ६९ ॥
आकारणं द्वयोर्हूतिः स्त्रियां सा बहुभिः कृता ।
संहूतिश्च प्रहूतिः स्यादाहूतिरथ वाङ्मुखम् ॥ ७० ॥
उपन्यास उपोद्घात उदाहारः शपः पुमान् ।
शपथः शपनं क्लीबे प्रतिवाक्योत्तरे समे ॥ ७१ ॥
कथंकथिकता तु स्यात् पृच्छा प्रश्नोऽनुयोजनम् ।
अनुयोगोऽप्यथो दैवप्रश्नः स्त्री स्यादुपश्रुतिः ॥ ७२ ॥
;p{0447}
चटु चाटु प्रियप्रायं प्रियसत्यं तु सूनृतम् ।
सत्यं तथ्यं समीचीनमृतं सत्यं यथातथम् ॥ ७३ ॥
यथास्थितं च सद्भूतेऽलीके तु वितथानृते ।
अथ क्लिष्टं संकुलं च परस्परपराहते ॥ ७४ ॥
अत्यर्थमधुरं सान्त्वं संगतं हृदयंगमम् ।
परुषं निष्ठुरं रूक्षं विक्रुष्टं क्लिष्टमस्फुटम् ॥ ७५ ॥
लुप्तवर्णपदं ग्रस्तमवाच्यं स्यादनक्षरम् ।
अम्बूकृतं सनिष्ठीवं निरस्तं त्वरितोदिदम् ॥ ७६ ॥
आम्रेडितं द्विस्त्रिरुक्तमबद्धं तु निरर्थकम् ।
सोल्लुण्ठनं तु सोत्प्रासं मणितं रतकूजितम् ॥ ७७ ॥
सुरते कर्णमूले च व्यब्धदेशीयभाषया ।
दम्पत्योर्जल्पितं मन्दं मन्मनं तं विदुर्बुधाः ॥ ७८ ॥
चाटुपूर्वाणि सर्वाणि त्रिष्वमूनि च तद्वति ।
पृष्ठमांसादनं तद्यत्परोक्षे दोषकीर्तनम् ॥ ७९ ॥
मिथ्याभियोगोऽभ्याख्यानं ग्राम्यमश्लीलमित्यपि ।
उच्चैर्घुष्टं घोषणा स्त्री सङ्गतं हृदयङ्गमम् ॥ ८० ॥
परुषं निष्ठुरं रूक्षं विक्रुष्टं चाप्यथ स्तुतिः ।
वर्णनेडा प्रशंसा स्यान्नुतिः श्लाघा स्तवो नवः ॥ ८१ ॥
;p{0448}
क्लीबे स्तोत्रं चार्थवादः सा तु मिथ्याविकत्थनम् ।
जनप्रवादः कौलीनं वगानं वचनीयता ॥ ८२ ॥
स्यादवर्ण उपक्रोशो वादो निःपर्यवात्परः ।
गर्हणा धिक्क्रिया निन्दा कुत्सा क्षेपो जुगुप्सनम् ॥ ८३ ॥
आक्रोशाभीषङ्गाक्षेपाः शापः साक्षारणा रते ।
विरुद्धशंसनं गालिराशीर्मङ्गलशंसने ॥ ८४ ॥
श्लोकः पुंसि यशः क्लीबे अभिख्या स्यात्समज्ञया ।
यशः क्लीबे स्त्रियां कीर्तिः समाख्याता समाज्ञया ॥ ८५ ॥
समाख्या कीर्त्तनाऽपि स्यात्समाज्याऽपि समज्यया ।
त्रिषूत्तरे स्युर्वाग्भेदा रुशती त्वशुभा च वाक् ॥ ८६ ॥
उषती चाप्यथ पुनः कल्पा काल्पा शुभात्मिका ।
सैव ज्ञेया चर्चरी च वर्त्तरी च समे इमे ॥ ८७ ॥
यः सनिन्द उपालम्भस्तत्र स्यात्परिभाषणम् ।
आपृच्छालापसंभाषोऽनुलापः स्यान्मुहुर्वचः ॥ ८८ ॥
अनर्थकं तु प्रलापो न ना तु परिदेवना ।
उल्लापः स्यात् काकुवागन्योक्तिः संलापसंकथे ॥ ८९ ॥
समासप्रायवचनमपि स्याद्दण्डकोऽस्त्रियाम् ।
विप्रलापो विरोधोक्तावपलापस्तु निह्नवः ॥ ९० ॥
;p{0449}
अपह्नुतिर्निह्नुतिश्च निह्नुती स्यादपह्नुती ।
सुप्रलापः सुवचनं संदेशगिरि वाचिकम् ॥ ९१ ॥
आज्ञा शिष्टिर्निराङ्विभ्यो देशो नियोगः शासनम् ।
अनुवादोऽप्यथाहूय प्रेषणं प्रतियातनम् ॥ ९२ ॥
संवित्संधास्थाभ्युपायः संप्रत्याङ्भ्यः परः श्रवः ।
अङ्गीकारोऽभ्युपगमः प्रतिज्ञागूश्च संगरः ॥ ९३ ॥
वाक्क्रोधगर्भा वैद्योता स्नेहगर्भा तु माल्लुका ।
निर्वेदगर्भा निःसंगा दैन्यगर्भा तु नश्वरी ॥ ९४ ॥
कुटिनारी तु या कूटवाग्वैदर्भं च तन्मतम् ।
वर्करस्तु स एवोक्तो यदि द्व्यर्थैः पदैः कथा ॥ ९५ ॥
हूत्कार आर्तशब्दः स्यादोवल्लिर्व्याघ्रगर्जने ।
मुखघण्टा हुलहुली गल्लवाद्यमथ श्रमात् ॥ ९६ ॥
सुखनिद्रादिशब्दो यस्तत्र नन्दीमुखी स्त्रियाम् ।
घुरिका श्वासहेतिश्च घोरिका टरटोऽपि च ॥ ९७ ॥
अङ्गुष्ठतर्जनीशब्दः स्त्रियां सा छोटिका मता ।
अङ्गुष्ठमध्यमाशब्दो मदस्फुटिरुदीरिता ॥ ९८ ॥
स एव हस्तचटकारोप इत्यभिधीयते ।
कोयष्टिकादेः स्तभनं रोलोऽस्पष्टरवे पुमान् ॥ ९९ ॥
;p{0450}
निःसाणोऽनेकवाद्यानामेकदा यो रणे ध्वनिः ।
भेरीशतसहस्राणि तथा दशशतानि च ॥ १०० ॥
युगपद्यत्र वाद्यन्ते कोणाघातः स उच्यते ।
शब्दो निनादो निर्घोषो निह्रादो निःस्वनः स्वनः ॥ १०१ ॥
स्वानो ध्वानः स्वरो ह्रादो निस्वानो रव इत्यपि ।
नादो घोषः क्वणः क्वाणो निक्वाणो निक्वणः क्वणः ॥ १०२ ॥
समाविभ्यः परो रावस्तथैव च पुनः स्त्रियौ ।
ध्वनिः स्वनिरपि क्लीबे फणनं चाथ रोदनम् ॥ १०३ ॥
क्रन्दितं रुदितं क्रुष्टं तदपुष्टं तु गह्वरः ।
शब्दो गुणानुरागोत्थः प्रणादः सीत्कृतं नृणाम् ॥ १०४ ॥
पर्दनं गुदजे शब्दे कर्दनं कुक्षिसम्भवे ।
कोलाहलः कलरवः संकुलो व्याकुलो रवः ॥ १०५ ॥
मर्मरो वस्त्रपर्णादेर्भूषणानां तु शिञ्जितम् ।
हेषा ह्रेषा तुरङ्गाणां गजानां गर्जबृंहिते ॥ १०६ ॥
कूजितं स्याद्विहङ्गानां तिरश्चां वासितं रुतम् ।
वृषस्य रेषणं रेषा वुक्कनं भषणं शुनः ॥ १०७ ॥
पीडितानां तु कणितं प्रक्वाणः प्रक्वणोऽपि च ।
वीणायाः क्वणिते च स्यान्मर्दलस्य तु गुन्दलः ॥ १०८ ॥
;p{0451}
क्षीजनं कीचकानां च भेरीशब्दस्तु दर्दुरः ।
स्यात्प्रतेर्ध्वनिपर्यायः प्रतिच्छन्दः प्रतिष्कशः ॥ १०९ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते स्वर्गस्कन्धे तृतीयके ।
ब्रह्मप्रकाण्डः प्रथमः साङ्गः सिद्धिमुपागतः ॥ ११० ॥
;v{यज्ञादिप्रकाण्डः}
यज्ञो नारायणः कुन्दो वैकुण्ठो विष्टरश्रवाः ।
पीताम्बरो हृषीकेशः केशवो माधवः स्वभूः ॥ १ ॥
दैत्यदानवपर्यायशत्रुपर्याय इत्यपि ।
बभ्रुश्चतुर्भुजः कृष्णो वासुभद्रो विरञ्चनः ॥ २ ॥
केशटः शंभुरो जह्नुः पद्मनाभिर्वृषाकपिः ।
विरञ्चिः कपिलो विष्णुर्विश्वक्सेनोऽपराजितः ॥ ३ ॥
बहुरूपो जगन्नाथः श्रीदत्तः प्रपितामहः ।
शार्ङ्ग्यच्युतो मधुरिपुः पद्मनाभो जनार्दनः ॥ ४ ॥
विष्वक्सेनः शतावर्तश्चक्री श्रीवत्सलाञ्छनः ।
अधोक्षजोऽव्ययो वेधाः पुराणपुरुषः कविः ॥ ५ ॥
श्रीवासो यज्ञपुरुषः सुषेणः पुरुषोत्तमः ।
विश्वंभरो विधुर्हंसस्तमोहा विषयी हरिः ॥ ६ ॥
;p{0452}
जलशायी विश्वरूपो मुकुन्दः शिवकीर्तनः ।
मञ्जुकेशः कौस्तुभोराः सोमगर्भो धराधरः ॥ ७ ॥
कामो मासो मलः कोको लक्ष्मीनाथः सुयामुनः ।
सहस्रपारः षड्विन्दुरनन्तो नलिनेशयः ॥ ८ ॥
शशबिन्दुरृतधामा नरकारिर्नरायणः ।
श्रीनिवासोऽजितो वासुः श्रीकरोऽजः पुनर्वसुः ॥ ९ ॥
आत्मयोनिरथैतस्यावताराः स्युर्महात्मनः ।
पर्यायो मत्स्यकमठकोलकेसरिणामपि ॥ १० ॥
पुंसो नरस्य पर्यायदेहपर्याय इत्यपि ।
आदित्यः काश्यपो विष्णुरिन्द्रार्थावरजार्थकः ॥ ११ ॥
त्रिविक्रम उपेन्द्रार्थो वामनोऽथ भृगूद्वहः ।
रैणुकेयः स एव स्याज्जामदग्न्यः कुठार्यपि ॥ १२ ॥
न्यक्षः परशुरामोऽपि रामः शंकरशैक्षकः ।
क्षत्रियारिः पर्शुरामो रामस्तु रघुनन्दनः ॥ १३ ॥
सीतापतिर्दाशरथिः सौमित्रिभरताग्रजः ।
कौशल्येयः कौशलेयः काकुत्स्थो रघुनायकः ॥ १४ ॥
कोशलेशो रामभद्रो रामचन्द्रोऽब्धिसेतुकृत् ।
कुम्भकर्णदशग्रीवदूषणादिकरक्षसाम् ॥ १५ ॥
;p{0453}
नियन्ता राघवः कौसल्यायनिः शान्तानुजश्च सः ।
मैथिली जानकी सीता वैदेही भूसुतापि च ॥ १६ ॥
शीता योजनगन्धाऽस्य पत्नी दशरथः पिता ।
स च दाशरथोऽपि स्याच्चत्वारो भ्रातरोऽस्य तु ॥ १७ ॥
भरतः स च कैकेयः कैकेयी केकयी च सूः ।
अस्याथ लक्ष्मणोऽपि स्याल्लक्षणस्तदनूद्भवः ॥ १८ ॥
शत्रुघ्नः सोऽपि सौमित्रिः सौमित्रेयावुभावपि ।
क्रमादेषां तु तनया रामस्य तु कुशो लवः ॥ १९ ॥
भिन्नवाक्यादेकयोक्त्या तौ विज्ञेयौ कुशीलवौ ।
वाल्मीकिशिष्यौ भरतपुत्रौ तक्षकपुष्करौ ॥ २० ॥
लक्ष्मणस्याङ्गदश्चित्रकेतुः शत्रुघ्नजावमू ।
सुबाहुः सूरसेनश्च कौशल्या राममातरि ॥ २१ ॥
कौसल्याप्यथ कृष्णस्तु वासुदेवो गदाग्रजः ।
अपि दामोदरः शौरिः शौरी सौरिश्च यादवः ॥ २२ ॥
यादवेन्द्रो दैवकेयो गोविन्दः पाण्डवायनः ।
बलानुजो गोकुलेशो दाशार्हः स्मरदेहकृत् ॥ २३ ॥
भौमी जाम्बती भामा सत्या भद्रा च लक्ष्मणा ।
कालिन्दीमित्रविन्दादिपतिपर्याय इत्यपि ॥ २४ ॥
;p{0454}
वनमाल्यर्जुनार्थेभ्यः सखा सारथिरित्यपि ।
अरिष्टकेशियवनकंसचाणूरमर्दनः ॥ २५ ॥
वसुदेवोऽस्य जनको दुन्दुरानकदुन्दुभिः ।
भूकश्यपः क्षित्यदितिर्देवकी दैवकी च सूः ॥ २६ ॥
अश्वाश्च शैव्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाः ।
शुकपिच्छस्वर्णमेघपाण्डुवर्णाः क्रमादमी ॥ २७ ॥
शैव्यस्तु दक्षिणे वामे सुग्रीव उभयोरपि ।
पृष्ठवाहावुभावास्तां मेघपुष्पबलाहकौ ॥ २८ ॥
ध्वजो भुजङ्गहा मन्त्री पवनव्याधिरुद्धवः ।
सैन्यमेतस्य दाशार्हा दासार्हा यादवाश्च ते ॥ २९ ॥
गदोऽनुजः पाञ्चजन्यो दक्षिर्णावर्त्त इत्यपि ।
शङ्खो माला वैजयन्ती चक्रमस्त्री सुदर्शनः ॥ ३० ॥
सुनाभं पुंस्यरिः खड्गो नन्दकः कौस्तुभो मणिः ।
अन्यः स्यमन्तकः शार्ङ्गं धनुः कौमोदकी गदा ॥ ३१ ॥
एकानंशास्वसाथ स्याद्दारुकश्चास्य सारथिः ।
श्रीवत्सोऽङ्कोऽस्य गरुडो वाहनं मथुरा पुरी ॥ ३२ ॥
द्वारकाऽप्यथ वैदर्भी रुक्मिण्यपि च कामसूः ।
भैमी सत्या सत्यभामा बलदेवो हलायुधः ॥ ३३ ॥
;p{0455}
कृष्णाग्रजो बलभद्रो बलो रामः सितासितः ।
प्रलम्बरुक्मिद्विविदहन्ता कामार्थपालकः ॥ ३४ ॥
नीलार्थादम्बरार्थोऽपि तालाङ्को मुसली हली ।
यमुनार्थात्कर्षणार्थः संवर्त्तक्येककुण्डलः ॥ ३५ ॥
संवर्त्तको रेवतीशः सुरापर्यायवल्लभः ।
रौहिणेयश्चैकचरः सात्वतो हलमस्य तु ॥ ३६ ॥
संवर्त्तकाख्यं मुशलं सौनन्दं च सुतः शठः ।
मदनो मन्मथो मारः प्रद्युम्नो दर्पकः स्मरः ॥ ३७ ॥
कामो विधाता कन्दर्प आमोजो विषयी पुनः ।
सूर्पशम्बरवैर्यर्थः पञ्चवाणार्थ इत्यपि ॥ ३८ ॥
मीनपुष्पार्थयोः केतूरमिलः कमनो रमः ।
रत्यर्थात्पतिपर्याय आत्मभूर्मकराङ्ककः ॥ ३९ ॥
मनोलक्ष्म्यङ्गशृङ्गारकृष्णार्थेभ्यो जनुश्च सः ।
मनःशयो जराभीतपर्यायः कन्तुरित्यपि ॥ ४० ॥
पुष्पपर्यायवाणार्थः संसारगुरुवाचकः ।
चन्द्रपर्यायसचिवो मधुपर्यायसारथिः ॥ ४१ ॥
भीरुपर्यायसैन्यास्त्रसहायार्थोऽपि कञ्जसूः ।
मुर्मुरो रणरणको रूपास्त्रः कनकः पुनः ॥ ४२ ॥
;p{0456}
मधुपर्यायपुष्टार्थः स्वरोचिश्चास्य तु प्रिया ।
केलती से रागलता सेवा केलिकला रतिः ॥ ४३ ॥
पुत्रोऽनिरुद्ध ऋष्याङ्क उषेशो ब्रह्मसूरपि ।
वाणारिरस्य पत्नी स्यादुषाप्यूषाऽथ मार्गणाः ॥ ४४ ॥
अरविन्दमशोकाख्यं चूतं च नवमल्लिका ।
नीलोत्पलं तथा चान्ये प्राहुरुन्मादनः पुनः ॥ ४५ ॥
सन्तापनः शोषणश्च मारणश्चापि मोहनः ।
पञ्चकामस्य पुत्र्यौ द्वे प्रीतितृष्णे ततो मदः ॥ ४६ ॥
मोहः क्रोधो लोभदम्भा एतस्य परिचारकाः ।
अरुणार्थादवरजो विनतातनयार्थकः ॥ ४७ ॥
सौपर्णेयः स्वर्णकायः कामायुर्वज्रजित् पुनः ।
शाल्मली तृक्षपुत्रार्थो गरुत्मान् गरुडः पुनः ॥ ४८ ॥
पक्षिपर्यायराडर्थो मायुः पुष्कर इत्यपि ।
शिलापर्यायवासार्थः सुधापर्यायहारकः ॥ ४९ ॥
कश्यपापत्यपर्याय उलूतीशो रसायनः ।
स्वर्णपक्षः सुमुखसूर्महावीरः खगार्थकः ॥ ५० ॥
नागपर्यायाशनार्थशत्रुपर्यायवाचकः ।
विमानरथकेत्वर्थो विष्णुपर्यायतोऽस्य तु ॥ ५१ ॥
;p{0457}
प्रियोन्नतिरुलूती स्यात्पुत्रस्तु सुमुखोऽथ च ।
इन्दिरा चञ्चलार्था स्यान्मा रमा कमलापि च ॥ ५२ ॥
पद्मार्थगृहपर्याया हरिपर्यायतः प्रिया ।
भृगुक्षीराब्धिपर्यायपुत्री नारायणीति च ॥ ५३ ॥
कन्दर्पलोकपर्यायमात्रर्था पद्मलाञ्छना ।
लक्ष्मीर्वृषाकपायी श्रीर्मङ्गला मङ्गलार्थका ॥ ५४ ॥
बिल्वद्रुगृहपर्याया करीषिण्यपि पिल्पिला ।
अश्वार्थान्मातृपर्याया पिङ्गला पद्ममालिनी ॥ ५५ ॥
(इति द्युस्थानदेवमणिप्रकाण्डः पञ्चविंशः ।)
कल्पद्रौ केशवकृते स्कन्धे तार्तीयसंज्ञिते ।
यज्ञादिमः प्रकाण्डोऽयं द्वितीयः सिद्धिमागतः ॥ ५६ ॥
;v{अव्ययप्रकाण्डः}
द्वितीयादिविभक्त्येकवचनप्रतिरूपकम् ।
चिराख्यं चिररात्राख्यं चिरार्थप्रतिपादकम् ॥ १ ॥
पुनः पुनः पुनरपि मुहुरेवं मुहुर्मुहुः ।
शश्वच्छाश्वदभीक्ष्णं तु वारं वारार्थवाचकम् ॥ २ ॥
;p{0458}
तरसा सपदि क्षिप्रं त्वह्नाय झटिति द्रुतम् ।
तूर्णं द्रागञ्जसा मक्षु स्राक् शीघ्रं लघु चित् चन ॥ ३ ॥
असाकल्ये समं सत्रा साकं सार्द्धं सहार्थकम् ।
स्यात्प्राध्वमानुकूल्येथ व्यर्थार्थे तु मुधा वृथा ॥ ४ ॥
यत्तद्यतस्ततो हेतौ बलवत्सुष्ठु किं पुनः ।
इवाति सु स्युराधिक्ये कदाचिज्जातु जातुचित् ॥ ५ ॥
उताहो किं किमूताहो विकल्पे किमुतापि च ।
मिताक्षरग्रन्थजाते तु हि च स्म ह वै किमीम् ॥ ६ ॥
इच्चापि पादपूर्त्यै स्युर्विना साङ्केतिकात्पुनः ।
अमिताक्षरजाते च वावोह यदपि क्वचित् ॥ ७ ॥
वाक्यस्य पूरणार्थास्ते पूजायामति सु द्वयम् ।
मौने तूष्णीं च तूष्णीकं सप्तम्यर्थे दिवाव्ययम् ॥ ८ ॥
दिवसार्थोऽपि तद्वत्स्यान्नक्तं दोषा तथैव च ।
रात्र्यर्थवाचकं चाथ समया निकषा हिरुक् ॥ ९ ॥
सामीप्येऽथान्तरे साचि तिर्यगर्थे विवादिते ।
सहसाऽथाङ्ग हे है भोः प्याट् पाडथ पुरोग्रतः ॥ १० ॥
पुरस्तात्पुरतोऽथ स्यात् श्रौषड् वौषड् वषट् पुनः ।
देवताभ्यो हविर्दाने स्वाहापि स्यादथ स्वधा ॥ ११ ॥
;p{0459}
कव्यदाने पितॄणां च स्वधा स्यादप्यथो मनाक् ।
इषदीषत् किञ्चिदपि स्वल्पेथो कद्यथा तथा ॥ १२ ॥
वैवं साम्येऽथ प्रसह्य हठादथ भवान्तरे ।
प्रेत्यामुत्राथ मध्यार्थेऽप्यन्तरा चान्तरेण च ॥ १३ ॥
अप्यन्तरे च दिष्ट्या स्यादानन्द उपजोषकम् ।
स्थाने युक्तं साम्प्रतं स्यात्सद्यः सपदि तत्क्षणे ॥ १४ ॥
हठे प्रसह्य प्रसभं स्यादभीक्ष्णमनारतम् ।
शश्वच्चाथाप्य मा नो ना मा स्मालं न हि वारणे ॥ १५ ॥
पक्षान्तरे तु यदि चेदद्धा तत्त्वेञ्जसापि च ।
प्राकाश्ये प्रादुराविः स्याद्विरोधोक्तौ ननु स्मृतम् ॥ १६ ॥
अङ्गीकारे तु परमं प्रमाणं वाढमेव च ।
अवश्यं परितो विष्वक् सर्वतोऽपि समन्ततः ॥ १७ ॥
अकामानुमतौ काममसूयोपगमेऽस्तु च ।
निःसमं दुःषमं गर्ह्ये कच्चित्कामप्रवेदने ॥ १८ ॥
मृषा मिथ्या च वितथे यथास्वं तु यथायथम् ।
यथातथमथापि स्यात्प्रागतीतार्थवाचकम् ॥ १९ ॥
संवद्वर्षेऽवरे त्वर्वागेवं चैवावधारणे ।
अथावश्यं निश्चिते स्यान्नूनं निरपि चैव ते ॥ २० ॥
;p{0460}
आमेवं स्वयमात्मत्वे महत्युच्चैरथाल्पके ।
नीचैरथ स्यादैश्वर्ये तूपर्यध्यथ भूम्नि तु ॥ २१ ॥
प्रायः शनैरद्रुते स्यात् स्मातीते स्तमदर्शने ।
सना नित्ये बहिर्बाह्येऽथास्ति सत्त्वे रुषोदिते ॥ २२ ॥
उः स्यादुं तु परिप्रश्ने तर्के हुं स्यान्नमो नतौ ।
उषा रात्रौ तदन्ते स्यादथाप्यनुनये त्वपि ॥ २३ ॥
अथ स्याद्दुष्ठु निन्दायां सुष्ठु चापि प्रशंसने ।
सायं साये प्रगे प्रातः प्रभाते निकषान्तिके ॥ २४ ॥
परुत्परार्यैषमोब्दे पूर्वे पूर्वतरे यति ।
अद्यात्राह्न्यथ पूर्वेह्नीत्यादौ पूर्वोत्तरापरात् ॥ २५ ॥
तथाधरान्यान्यतरेतरात्पूर्वेद्युरादयः ।
अपरेद्युश्चोभयेद्युः परे त्वह्नि परेद्यवि ॥ २६ ॥
ह्योऽतीतेऽनागतेऽह्नि श्वः परश्वस्तु परेऽहनि ।
तदा तदानीं युगपदेकदा सर्वदा सदा ॥ २७ ॥
एतर्हि संप्रतीदानीमधुनाऽपि च साम्प्रतम् ।
दिग्देशकाले पूर्वादौ प्रागुदक्प्रत्यगादयः ॥ २८ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते स्कन्धे तार्तीयके शुभे ।
अव्ययानां प्रकाण्डोऽयं सम्यक् सिद्धिमुपागतः ॥ २९ ॥
;p{0461}
;v{स्त्र्यादिलिङ्गप्रकाण्डः}
अथ स्त्री योनिमत्सेनावीचीवम्रीतडिन्निशाम् ।
वल्लीशस्त्रीदयाजिह्वाऽवटुतन्द्रानदीदिशाम् ॥ १ ॥
वीणाग्रीवा शिंशिपाद्याचीरी ज्योत्स्ना तिथीत्विषाम् ।
अङ्गुलीकलशीकङ्गुहिङ्गपत्रीसुरानसाम् ॥ २ ॥
क्रपिरास्नाशिराकालाशंवा कृष्णोष्णिकाश्रियाम् ।
रोचनासरघाधाय्यासृक्कापण्यातसीभुवाम् ॥ ३ ॥
मांसीहरिद्रालूदूर्वावलाकाकृष्णलागिराम् ।
यत्तु प्राण्यङ्गवाचि स्यादीदूदेकस्वरं कृतः ॥ ४ ॥
पात्रादिवर्जितादन्तोत्तरपदः समाहारे ।
द्विगुरत्रावन्तान्तो वाऽन्यस्तु सर्वो नपुंसकः ॥ ५ ॥
लिन्मिष्टनिण्यणि स्त्र्युक्ताः क्वचित्तिङल्पह्रस्वकम् ।
विंशत्याद्याशताद्द्वन्द्वे साचैक्ये द्वंद्वनेपशो ॥ ६ ॥
लता गीतिस्रुचो भेदे ध्रुवाविटः प्रजाविशोः ।
घटीभबन्धयोर्वारी दुन्दुभावक्षविन्दुषु ॥ ७ ॥
क्ष्वेडा वंशशलाकायां वाद्यभेदे तथा ध्वनौ ।
गृह्या शाखापुरे प्रान्तेऽन्तिका कीला रताहते ॥ ८ ॥
महत्यर्थे त्वरण्यानी हिमानी यवनान्यपि ।
लिप्यां दोषे यवानी स्याद्रज्जौ रश्मिः सुरागृहे ॥ ९ ॥
;p{0462}
फलपाकगृहे गञ्जाप्यथाहंपूर्विकादिकाः ।
मघा अप्कृत्तिका वर्षाः स्युर्बहुत्वे निरन्तराः ॥ १० ॥
वा बहुत्वे त्वप्सरसः सिकताः सुमनः समाः ।
गायत्र्युष्णिक्प्रभृतयश्छन्दोभेदास्तथाष्टकाः ॥ ११ ॥
स्यादल्लूकेष्टकेषीकोल्कोर्मिका कुञ्जिकेन्धिका ।
कनीनिका च कलिका कणिकापि च कूचिका ॥ १२ ॥
कूर्चिका कोशिका केका कोणिका च कृपाटिका ।
स्यात्पक्षिका कञ्चुलिका ततोऽपि च गवेधुका ॥ १३ ॥
जलौका झिरुका टीका त्रिकादूषा कृपा समा ।
धूका च ध्रुवकानीका पादुका च पताकया ॥ १४ ॥
स्यात्पाचिका पूपलिका पञ्चिकाऽपि च पिण्डिका ।
पर्यस्तिका बृहतिका मानिका मिहिका तथा ॥ १५ ॥
मक्षिका चापि मूका स्याद्वाका तद्वद्विपादिका ।
धालुका शिविकान्यूका शम्बूकाऽपि च सर्जिका ॥ १६ ॥
संवर्त्तिका हसनिका स्रविका च हसन्तिका ।
परिखोखा शिखा शाखा विशिखा च सुरङ्गया ॥ १७ ॥
भङ्गा जङ्घा च सरघा वचा चिञ्चा यदृच्छया ।
कच्छा पिच्छा भुजा पिञ्जा स्यात्तुल्या प्रजया स्वजा ॥ १८ ॥
;p{0463}
झञ्झा यात्रा घटा घोटा घण्टा घाटा छटा जटा ।
स्यात्पोटा भिस्सटोर्णा च करुणाघोणया घृणा ॥ १९ ॥
तूणा तृष्णा दक्षिणाऽपि धिषणा वीणया समा ।
हृणा स्थूणामृताऽनन्ता गीता चिन्ता चिता समा ॥ २० ॥
त्रिवृता तृणता त्रेता मार्जिता सह मुक्तया ।
लूता लता च लिखिता वार्ता सीता सिता तथा ॥ २१ ॥
गाथा कन्था कुथा तद्वद् गदा स्यादजमोदया ।
मर्यादा चानुराधेक्षुगन्धा गोधा च राधया ॥ २२ ॥
तुल्या सुधा स्वधा धाना रास्ना सूना कृपाऽपि च ।
झञ्झा पंपा प्रपा तद्वद्वपा शंपा शिफाऽथ च ॥ २३ ॥
कवा भम्भा समा रम्भा सभा हंभा ततोऽप्युमा ।
अमामा प्रतिमा यामा रमा वामेत्यया समा ॥ २४ ॥
उपकार्या तथा कुल्या कक्ष्या चित्या च छायया ।
इष्मा नस्या च पर्याद्या पर्यागया च मायया ॥ २५ ॥
मङ्गल्या रथ्यया तुल्या शस्या सन्ध्यार्द्रया समा ।
कजेराकृसरेर्वारुः क्षुद्रा गोत्री च कन्धरा ॥ २६ ॥
धारा परम्परा गुन्द्रा छत्रा दंष्ट्रा च भस्त्रया ।
प्रतिसीरा च मथुरा मात्रा भद्रा च मन्दुरा ॥ २७ ॥
;p{0464}
सुरापात्री वरत्रा च वागुराऽपि शिरोधरा ।
स्रग्धरा शर्करा होरा शिराहारोपलेलया ॥ २८ ॥
कला कुदाला गोला च ज्वाला दोला मनःशिला ।
लाला वेलावला शाला शिला शाकुलया समा ॥ २९ ॥
मेला माला मेखला स्याद्रसाला लालया समा ।
सुवर्चला सिध्मलाऽपि हेलया सर्वला समा ॥ ३० ॥
खट्वा ग्रीवा तथा दूर्वा लट्वा सारिवया शिवा ।
कशा शिवा कुशोशापि दशेषामिक्षया समा ॥ ३१ ॥
स्याद्राक्षा काङ्क्षया कक्षा मूषा मञ्जूषया समा ।
लाक्षा लिक्षा च शेमूषा स्नसा स्याद्वस्नया समा ॥ ३२ ॥
वाहा स्वाहा गुहा भङ्गी वसतिर्विपणी द्युतिः ।
पेश्यायनी त्रोटिनाभ्यौ नालिर्वासिश्च वर्वरिः ॥ ३३ ॥
वालिः कालिर्भल्लिपल्ली व्रतती भृकुटिर्वमिः ।
सारिर्भाटी सठिर्वर्त्तिः खाटिः शुण्ठी कृमिः कृषिः ॥ ३४ ॥
स्याद्वितर्दिस्तिरीतिश्च दर्विर्नी विश्छविर्लविः ।
राजिर्जाती रुचिः श्रेणी सूचिः साची खलिः खनिः ॥ ३५ ॥
खानिः खारी कालिरूली वापी धूली लिपिर्लिविः ।
हिण्डी स्थाली सुटिर्वेदी कुक्कुटिः काकलिः किकिः ॥ ३६ ॥
;p{0465}
छेदिर्नान्दी शुक्तिशुक्ती कविर्नाडिः किखिर्द्युतिः ।
अतिः सादिर्वटिः कोटिर्विष्टिर्गृष्टिर्दरिर्युजिः ॥ ३७ ॥
वल्लरी काकिनी वीथी परिपाट्या रविः क्षुरिः ।
मज्जरिर्लहरिर्भेरी राटिराठिर्भुशुण्ड्यपि ॥ ३८ ॥
भाटी पिण्डिः शरारिश्च गानिः कानिः फलिर्जनिः ।
वारिर्हानिः प्रधिः कंविः चुल्हिश्चण्डिस्तरिः शनिः ॥ ३९ ॥
मरिर्मारी रतिः शाणी शान्तिर्मेन्यश्रिरोषधी ।
विद्रधिर्झल्लरिः सारिः शिरोधिः कवरी कविः ॥ ४० ॥
ह्रादिनी स्वेदिनी कीर्त्तिरपदी हरणी स्थगी ।
कर्त्तरील्पश्मरी तद्वत्प्रतोल्यक्षवती ब्रुसी ॥ ४१ ॥
काण्डी करीरी खण्डाली कृपाणी कदली घटी ।
कर्परी घर्घरी गोणी हसन्ती गृध्रसी मसी ॥ ४२ ॥
खल्ली पलाली पन्नध्री तिलपर्ण्येषणी द्रुणी ।
गन्धोली मातली नध्री केवली काकली खटी ॥ ४३ ॥
गोष्ठी वानी रसवती मत्स्यण्ड्या सह दामनी ।
कस्तूरी सिञ्जिनी मौर्वी क्षैरेय्यपि च देहली ॥ ४४ ॥
;p{0466}
शष्कुली च चमूर्दद्रूः कर्णान्दूरक्तुरित्यपि ।
कच्छूस्तनूर्गीः प्रियङ्गुश्चञ्चुस्तापुर्जुहूस्ततः ॥ ४५ ॥
सीमन् शरद् दृशदृक् दृशस्रक् त्वक् स्फिग्द्वार्धुरौ च नौः ।
द्यौर्दिव् प्रावृट् त्विट्तृषौ दिगेषेति प्रकृतिः स्त्रियः ॥ ४६ ॥
पुंलिङ्गमृतुहस्तौष्ठकोष्ठाधूनां नखस्य च ।
कपोलकेशदिवसरसानां स्तनगुच्छयोः ॥ ४७ ॥
निर्यासगुल्फकेशानां पतद्ग्रहकुठारयोः ।
रथाशनिश्वेतकण्टकफासीनामरेरपि ॥ ४८ ॥
वोलप्रवालमुरजद्विपानामभ्रपङ्कयोः ।
सेवध्यम्बुधिमन्थानां विषयस्याशुगस्य च ॥ ४९ ॥
शोणमासद्रुमादीनां धान्याग्न्यध्वरदेहिनाम् ।
महतां सभिदां नाम मानहायनयोरपि ॥ ५० ॥
तथावप्राछवर्हाणामनुवाकाङ्करक्तकैः ।
सनक्तवैः पुंखरङ्गसमुद्गानां भगस्य च ॥ ५१ ॥
अपाङ्गमङ्गवेगानां वर्गस्यार्घाघयोरपि ।
गञ्चपुच्छगच्छपिच्छकलिञ्जपुञ्जयोरपि ॥ ५२ ॥
;p{0467}
मुञ्जवाजाजावटानां तथा पट्टप्रकोष्ठयोः ।
कोष्ठाङ्गुष्ठघटानां च प्रगण्डस्य गुडस्य च ॥ ५३ ॥
कूष्माण्डगण्डलगुडकरण्डानां ततः पुनः ।
वरुडस्य पिचण्डस्य भ्रूणस्य च गुणस्य च ॥ ५४ ॥
नाडीव्रणोत्पातपोतव्रातानां पृषतस्य च ।
कुन्तालक्तकपिष्ठातार्षानां जनपदस्य च ॥ ५५ ॥
कपर्दगदयोस्तद्वदगदस्य गदस्य च ।
वुद्वुदागाधस्कन्धार्द्धगन्धानां फेनचिह्नयोः ॥ ५६ ॥
अनातोद्येऽपि च घनः शब्दे ध्वानस्वनौ ततः ।
जताह्रामिजनानां च देवनेन समं पुनः ॥ ५७ ॥
स्यात्परिधानतस्यापि कलापसूपयोरपि ।
स्तूपापूपशोफशेफनितम्बस्तम्बयोरपि ॥ ५८ ॥
स्याच्छन्दतिष्यपुष्याणां पाञ्चजन्यनिकाय्ययोः ।
सिचयामित्रमित्राणां तद्वद्वृत्रकटत्रयोः ॥ ५९ ॥
पुण्ड्रकल्लोलतल्लानां गलहिङ्गुलयोरपि ।
खलोल्लोलपोटगलरुण्डोलानां .......... ॥ ६० ॥
;p{0468}
....................... कालपुद्गलयोरपि ।
गोलाजगलवालानां तद्वत्कामलतालयोः ॥ ६१ ॥
कुद्दालस्य निचोलस्य वारुलपत्रवालयोः ।
स्याद्बाहुलदेवलयोर्जटिलस्य शिवस्य च ॥ ६२ ॥
आदीनवावयवयोर्दावमाधवयोरपि ।
पणवध्रुवहावानां पुरोडाशांशयोरपि ॥ ६३ ॥
उडीशकुशकोटीशकुल्माषाणां वृषस्य (च) ।
यज्ञनिर्यूहकलहनिःकुहाहसनस्ततः ॥ ६४ ॥
नरासिराशिवमतिदुन्दुभीनामृषेरपि ।
वृष्णिपाण्यञ्जलिज्ञातिगिरीणां कलिना सह ॥ ६५ ॥
अविराजिध्वनिशिशुकर्षूजायुयुजामपि ।
हाहाहूहू नग्नहूनां गमत्पां दश्मनामपि ॥ ६६ ॥
स्थेमोष्मपक्ष्मणामात्मपाप्मनोर्मातरिश्वनः ।
कठणथपभोपान्ता यद्यदन्ता अमी पुनः ॥ ६७ ॥
मभयरषसोपान्ता गोत्राख्याचरणाह्वयाः ।
नाम्न्यकर्त्तरिभावे च द्व्यजजघ्न्यङ्णघाथुचः ॥ ६८ ॥
;p{0469}
स्युः कर्त्तरीमनिज्भावे को घोः किः प्रादितोऽन्यतः ।
द्वन्द्वेऽश्ववडवावश्ववडवं तत्समाहृते ॥ ६९ ॥
बर्होछदे बर्हिरग्नौ ब्रीहिभेदे तु हायनः ।
मस्तुः सक्तौ वर्हिवव्रे स्यादच्छः स्फटिकेऽपि च ॥ ७० ॥
नीलो मणौ रवौ मित्रस्तलस्तालचपेटयोः ।
कोणेऽश्रिश्चषकोऽशोको नाभिः क्षत्रियवेधसोः ॥ ७१ ॥
इति पुंसः प्रकृतयः स्युरेतेऽथ नपुंसकम् ।
तलस्तु तालसंयुक्तो रुजुपान्तं ततः पुनः ॥ ७२ ॥
वेधआदीन्विना सान्तं द्विस्वरं मन्नकर्त्तरि ।
धनरत्ननभोऽन्नानां मनसो घुसृणस्य च ॥ ७३ ॥
शुभावद्यहृषीकाणां शुक्लस्य जलपुष्पयोः ।
दलांशुकमनोदारुविलपिच्छधनुर्युधाम् ॥ ७४ ॥
सुखदुःखत्वचरुचहलताल्वस्थिहिङ्गुनाम् ।
भेषजागुरुसृक्काणामपि तुत्थकुसुम्भयोः ॥ ७५ ॥
शिलाभवान्तिकदृशां सिध्मवल्कलयोरपि ।
यकृन्मरिचनलदसौवीराणां तथाऽसृजः ॥ ७६ ॥
क्लोमधौतेयकद्वारफेनानां लवणस्य च ।
प्रसूनव्यजनस्थानद्रवन्नामानि यानि च ॥ ७७ ॥
;p{0470}
पुरसद्माङ्गयोः शीर्षछत्रयोः पुण्डरीकके ।
मधुद्रवे ध्रुवं शश्वत्तर्कयोः खपुरं घटे ॥ ७८ ॥
अपूर्वदैवकार्यादौ युगं दृष्टं तथा कटु ।
असेद्वृद्धः स्थले धन्वारिष्टमद्रुमपक्षिणोः ॥ ७९ ॥
धर्मं दानादिके तुल्यभागेऽर्द्धं ब्राह्मणं श्रुतौ ।
न्याय्ये सारं पद्ममिभबिन्दौ काममनुमतौ ॥ ८० ॥
खलं भुवि तथा लक्षं वेध्येऽहःसुदिनैकतः ।
भूमौ संख्यात एकार्थे पथः संख्याव्ययोत्तरः ॥ ८१ ॥
द्वन्द्वैकत्वाव्ययीभावौ क्रियाव्ययविशेषणे ।
कृत्याः क्तान्ताः खलनिजभाव आत्वदिः समूहजः ॥ ८२ ॥
गायत्र्याद्यरारस्वार्थे व्यक्तमथानञ् कर्मधारयः ।
तत्पुरुषो बहूनां चेच्छाया शाला विना सभा ॥ ८३ ॥
राजवर्जितराजार्थराक्षसादेः पराऽपि च ।
आदा उपक्रमो यज्ञे कन्थोशीनरनामनि ॥ ८४ ॥
सेनाशाला सुराछायानिशंचोर्णा शशात्परा ।
भाभूणो गृहतः स्थूणा संख्याऽदन्ता शतादिका ॥ ८५ ॥
शालूकपुष्पकानूकमौक्तिकानां त्रिकस्य च ।
छात्राकशल्कचिबुककुतुकानां ततोऽपि च ॥ ८६ ॥
;p{0471}
माक्षिकालीकधान्याकतोकानां सौप्तिकस्य च ।
तित्तिडीकक्लीतकयोः कञ्चुकोलुकयोरपि ॥ ८७ ॥
माध्वीकनिम्बकल्कानां कवकालिकयोस्तथा ।
स्यान्नाटकभाणकयोस्तोटकाह्निकयोरपि ॥ ८८ ॥
हलीमकरूपकयोः खण्डकस्य ततः पुनः ।
स्याज्जालकवेणुकयोर्वैटिकान्वितयोरपि ॥ ८९ ॥
वास्तुकोपसूर्यकयोः कारकनिःशलाकयोः ।
प्रकीर्णकशीर्षकयोः कुहकमधुपर्कयोः ॥ ९० ॥
तद्वच्चित्तकरुचककुलकानां स्फिगस्य च ।
स्वलिङ्गाङ्गप्रगानां च तद्वत्स्याच्चोचपिञ्जयोः ॥ ९१ ॥
बीजारिष्टघुटेष्टानां ललाटव्युष्टयोरपि ।
कृपाटपिष्टशृङ्गाटकरोटानां .............. ॥ ९२ ॥
................................. तथा मोरटघृष्टयोः ।
.............. गोष्ठाण्डतुण्डानां प्रवणस्येरिणस्य च ॥ ९३ ॥
पिङ्गाणतीक्ष्णद्रविणपुराणानामृणस्य च ।
घ्राणपर्याणहरिणलवणानां शणस्य च ॥ ९४ ॥
परायणोऽल्पशरणकार्मणानां ततः पुनः ।
क्षुस्यधोरणभूतानां निशान्ताश्मन्तयोरपि ॥ ९५ ॥
;p{0472}
स्याद्वीतवृन्ततूस्तानां तुत्थवाहित्थयोरपि ।
गोधाछोदकुसीदानां कुसिदास्यदयोरपि ॥ ९६ ॥
वृन्दतुन्दपदानां च निम्नस्य शिल्पतल्पयोः ।
पुष्पान्तरीपकूर्माणां त्रिविष्टपपरीपयोः ॥ ९७ ॥
रूपस्य निकुरम्बस्य तद्वच्छुल्वकुटुम्बयोः ।
स्यात्तलभप्रसभयोस्तथैव युग्मतोक्मयोः ॥ ९८ ॥
सूक्ष्मस्य किलिमस्यापि तथैव तलिमेर्मयोः ।
तिग्माध्यात्मशुष्मधाम्नां शयनीयत्रिसन्ध्ययोः ॥ ९९ ॥
सायेन्द्रियकिशलयखेयद्रुवययोरपि ।
भयद्वापरयोः क्षेत्रसत्रयोरजिरस्य च ॥ १०० ॥
शृङ्गवेराम्रतीराणां पुष्करागारयोरपि ।
नागरोत्तरयोः स्फारशूरयोः कदरस्य च ॥ १०१ ॥
ककुन्दरप्रान्तरयोः स्यादौशीरकुटीरयोः ।
अपि सिन्दूरमण्डूरशिविराणामरस्य च ॥ १०२ ॥
चामरक्रूरदूराणां स्यात्कलेवरवेरयोः ।
खुरोलूखलपातालयौतवानां दिवस्य च ॥ १०३ ॥
सान्त्वसत्त्वार्त्तवानां च तद्वत्स्यात् किण्वविश्वयोः ।
तथा दृषस्य कुलिशस्यार्पिशस्यामिषस्य च ॥ १०४ ॥
;p{0473}
शीर्षमन्दाक्षपीयूषकिल्विषाणां ततः परम् ।
तर्षजीषऋषाणां च काशीसस्य तथैव च ॥ १०५ ॥
... काशीसवत्सानां तथैव साध्वसस्य च ।
महानससाहसयोः प्रियालोरपि सच्छ्रितः ॥ १०६ ॥
तुम्बरुस्वादुयातूनां मालुताल्वोरनन्तरम् ।
कसेरोश्च शलालोश्च ललामजगतोरपि ॥ १०७ ॥
भसत्संपत्ककुत्पर्वमहद्वृषत्पुरीतताम् ।
स्याद्रोम्णोऽह्न इतीहोक्ताः क्लीबप्रकृतयोऽथ तु ॥ १०८ ॥
पुंसि स्त्रियां च शङ्कुः स्यादङ्कस्थाने चतुर्दशे ।
निरये दुर्गतिः कक्षो दोर्मूले गर्त्त आकरे ॥ १०९ ॥
स्याद्वाणपिप्पलौ वृक्षे नाभिर्वृन्ते तु वर्ष्मणः ।
बलिरर्थविशेषेऽपि प्रधिर्नेमौ कुटो गृहे ॥ ११० ॥
श्रोण्यौषध्योः कटो मोहे भ्रमः कुम्भो घटेऽपि च ।
वृन्दागोलकयोः पिण्डः स्फुलिङ्गलेशयोः कणः ॥ १११ ॥
भकनीनिकयोस्तारो वराटो रज्जुशस्त्रयोः ।
भेऽश्लेषहस्तश्रवणाः मेरुजम्ब्वां सुदर्शनः ॥ ११२ ॥
यष्ट्यर्कांशुसमुद्रेषु तरणिर्भूपदेयके ।
भागधेयः करेणुस्तु करिणीकरिणोरपि ॥ ११३ ॥
;p{0474}
लाजावस्त्रदशाभूम्नी दायाः प्रत्ययभेदतः ।
अल्पाख्यापत्यवचनतद्धितस्तिन्दुकस्य तु ॥ ११४ ॥
चर्मप्रसेवकस्य स्याद्घुटिकस्य ततोऽपि च ।
शुण्डिकस्य सल्लंकस्य शल्यकस्याप्यनन्तरम् ॥ ११५ ॥
वृश्चिकस्य चुलुकस्य स्याद्धुडुक्कतुरष्कयोः ।
पिपीलकस्य शुङ्गौघलम्बानां भुजशाटयोः ॥ ११६ ॥
सृपाटसटकीटानां स्यात्किराटचपेटयोः ।
किटस्फटघटानां च तथा वर्वटकैटयोः ॥ ११७ ॥
फडचुडगुडानां च तथैव फणशाणयोः ।
वारिपर्णस्य गर्तस्य रथाजमोदयोरपि ॥ ११८ ॥
विधकूपकलम्बानां जित्यस्य सहवध्रया ।
सहचरमुद्गरयोर्हीरस्य कृशरस्य च ॥ ११९ ॥
नालिकेरस्य शारस्य बहुकरकुठारयोः ।
स्यान्मसूरशफरयोर्वल्लरस्य ततः पुनः ॥ १२० ॥
कीलरालपटोलानां तथा कम्बलभल्लयोः ।
दंशगण्डूषरभसलालसानां ततोऽपि च ॥ १२१ ॥
विघसस्य वृत्तिकुटिवितस्तीनां कुटेरपि ।
ऊमीशमीमेथिमेधिमसीनां पाटलेरपि ॥ १२२ ॥
;p{0475}
मषीषुधृत्यहिजटिजाटलीनां सृणेरपि ।
मरीच्यशनिमौलीनां हलीकेल्योर्मणेरपि ॥ १२३ ॥
ईर्वार्ववटुसिन्धूनां मनोर्भृत्योरुरोरपि ।
लव्यणिश्रेणिपर्णीनां गव्यूती रश्मिवाचिनाम् ॥ १२४ ॥
पालिश्रोण्यरणीनां च विष्टिमुष्ट्योर्मुनेरपि ।
स्वातिशाल्मलियोनीनामाणिवस्त्योस्ततोऽपि च ॥ १२५ ॥
कर्कन्ध्वाखूहनूनां च कन्दुना सहगामिनाम् ।
इति स्त्रीपुंसप्रकृतिरथ स्त्रीक्लीबयोर्नखम् ॥ १२६ ॥
शुक्तौ विश्वं च मधुकमौषधे लक्षमित्यपि ।
षष्ठेऽङ्कस्थानके कल्पं क्रोडोऽङ्के तिन्दुकं फले ॥ १२७ ॥
यवाक्यं तरलं पुष्पे पाटलं तरलं च ये ।
वसन्ततिलकं वृत्ते कपालं भिक्षुभाजने ॥ १२८ ॥
अर्द्धपूर्वपदोनावाद्यनकर्त्तनटौ क्वचित् ।
चौराद्यमनोज्ञाद्यकञ् कथानककशेतके ॥ १२९ ॥
वक्रोष्ठिकवंशिकयोस्तथैव कचकुल्वयोः ।
पीठभक्तावहित्थानां सहैवाच्छोटनेन च ॥ १३० ॥
रशनारसनाभ्यां च शंवतुंव महोदयैः ।
मृगव्यकांस्यवीर्याणां वाष्पवाणिज्ययोरपि ॥ १३१ ॥
;p{0476}
स्याद्गात्रापरनासीरमन्दिराणां ततः परम् ।
मयूरकादम्बरयोः शस्त्रस्य नगरस्य च ॥ १३२ ॥
सक्षीरस्य तमिस्रस्य स्थालीकाहलयोरपि ।
कदलीयुगलीजालस्थलानां पित्तलस्य च ॥ १३३ ॥
गोलावडिशयोश्छर्दिजम्ब्वलावूषसामपि ।
गुणदामार्चिसदसां सरसां चोडुना सह ॥ १३४ ॥
तयडा मयडा तद्वदिति स्त्रीक्लीबयोरथ ।
पुंक्लीबयोरब्जसंख्ये तद्वत्पद्मोऽब्जसंख्ययोः ॥ १३५ ॥
कंसोऽपुंसि कुशो बर्हौ बालो ह्रीवेरकेशयोः ।
द्वापरः संशये छेदे पिप्पलो विटपोऽतरोः ॥ १३६ ॥
अब्दो वर्षे दरस्त्रासे कुकूलस्तु तुषानले ।
स्याज्जन्यस्तु परीवादे पर्यङ्के तल्प इत्यपि ॥ १३७ ॥
उष्णे धर्मस्तपो माघे हृदि वस्तो वरो भवेत् ।
तुल्ये गोले च भक्ष्ये च वर्णः शुक्लादिकेषु च ॥ १३८ ॥
अकारादौ संपरायो रणे लोणे तु सैन्धवः ।
भूतः प्रेते तमो राहौ शुक्रः स्यादग्निमासयोः ॥ १३९ ॥
स्वदायोकस्वरे कृच्छ्रं व्रते तु स्याच्छदे दलः ।
कर्पूरस्वर्णयोश्चन्द्रः स्यादृक्षश्चन्द्रयोषिति ॥ १४० ॥
;p{0477}
धर्मः स्वभावे रुचको भूषाभिन्मातुलुङ्गयोः ।
पाताले वाडवो वध्रः सीस आमलकः फले ॥ १४१ ॥
पिरजङ्गलसस्वातिपिटकामांसजन्तुषु ।
मधुपिण्डौ सुरातन्वौ नामसेवालमध्ययोः ॥ १४२ ॥
एकाद्रात्रः समाहारे तथा सूतकुकूलकौ ।
वलीकवैनीतकयोस्तद्वद्भ्रमरकस्य च ॥ १४३ ॥
वल्कवल्मीकमरककल्कानां पुलकस्य च ।
करकस्य व्यलीकस्य पङ्कवर्चस्कयोरपि ॥ १४४ ॥
स्यान्मणिकस्तबकयोर्वितङ्कैडूकयोस्ततः ।
तटाकचूचकाभ्यां च तडाकेन सहैव च ॥ १४५ ॥
वालंकालकतङ्कानां निष्कतालकयोरपि ।
स्यान्मूलकफलकयोस्तिलकान्दुकयोस्ततः ॥ १४६ ॥
कोरकालीककरकपानकानां समन्ततः ।
विशेषकस्य चषककण्ठाकाभ्यां ततोऽपि च ॥ १४७ ॥
स्याच्छाटककुन्दुकयोर्नाकमञ्चकयोरपि ।
विटङ्कशाकयोः सत्रा मेचकेन ततोऽपि च ॥ १४८ ॥
पुस्तकेन पिभाकेन तथैव मुस्तकेन च ।
मस्तकस्य वर्णकस्य मुक्कमूषिकयोरपि ॥ १४९ ॥
;p{0478}
स्यान्मस्तिकमोदकयोस्तथा तरण्डकस्य च ।
स्याच्चण्डातकपिण्याकातङ्करोचककञ्चुकैः ॥ १५० ॥
समं चेरकशूकाभ्यां शङ्खस्य मखपुंसयोः ।
मुखस्य चाधिकाङ्गस्य संयुगस्य भगस्य च ॥ १५१ ॥
स्यात्पद्मरागायुगरुद्योगशृङ्गारयोस्ततः ।
टङ्गस्य च निदाघस्य कूर्चक्रकचयोरनु ॥ १५२ ॥
कवचार्द्धर्चयोः पुच्छकच्छाच्छानां व्रजस्य च ।
निकुञ्जोटजकुञ्जानां तथैवापुञ्जभूर्जयोः ॥ १५३ ॥
स्याद्धजमलयजयोः कालकूटारकूटयोः ।
स्यात्कवटकपटयोः खेटकर्पटयोस्ततः ॥ १५४ ॥
पिष्टलोष्टतुराणां च सहैव निकटेन च ।
मुण्डमण्डाण्डचूडानां दृढस्य श्रवणस्य च ॥ १५५ ॥
कार्षापणपक्वणयोर्वारवाणापराह्णयोः ।
वाणस्य कङ्कणद्रोणसुवर्णानां तृणस्य च ॥ १५६ ॥
दूषणस्वर्णवृषणव्रणानां भूषणस्य च ।
भाणत्रवरचूणानां किणतोरणयोरपि ॥ १५७ ॥
निकेतपूर्त्तयोस्तद्वद्युतप्रयुतयोरपि ।
पारताक्षतयोरैरावतक्ष्वेडितयोस्ततः ॥ १५८ ॥
;p{0479}
हस्तोपवीतपलितवृन्तानां दैवतस्य च ।
लोहितव्रतबुद्धानां वसन्तध्वान्तयोरपि ॥ १५९ ॥
मुहूर्त्तरतमुस्तानां शतस्यैवायुतस्य च ।
द्यूतपुस्तघृतानां च वरूथप्रस्थयोरपि ॥ १६० ॥
गूथयूथमोथतीर्थपुलिन्दानां ततः पुनः ।
ककुदाम्बुदयोः कुन्दपदयोः ककुदस्य च ॥ १६१ ॥
पट्टदोहदयोर्नादमुदयोः छादकुन्दयोः ।
कुमुदायुधोत्सेधानां कवन्धश्रामयोरपि ॥ १६२ ॥
अन्धसौधौषधानां च राजादनवितानयोः ।
शिश्नचन्दनमौनानां गन्धमादनपीनयोः ॥ १६३ ॥
यौवनालग्ननलिनप्रस्फोटनपिधानयोः ।
पुलिनाशनयोस्तद्वदुदपानसमानयोः ॥ १६४ ॥
केतनासनयोर्वर्द्धमानस्य च दिनस्य च ।
ओदनस्थानयोस्तद्वच्छतमानविमानयोः ॥ १६५ ॥
हायनस्तेनमानानां तथैव धनमानयोः ।
मानताडनयोरस्तोद्यानयोर्निधनस्य च ॥ १६६ ॥
निपानवातायनयोरभिधानखलीनयोः ।
भुवनस्य रसोनस्य खलिनस्य ततोऽपि च ॥ १६७ ॥
;p{0480}
भवनस्यानुमानस्य लशुनस्य ततः पुनः ।
गृञ्जनस्यापि शयनद्वीपयोः कुतपस्य च ॥ १६८ ॥
चापावायस्तूपसूर्यकुणपानां तिपस्य च ।
विटपोडुपशष्पाणां मण्डपद्वीपयोरपि ॥ १६९ ॥
वष्पविष्टपयोश्चापि तथैव शफबिम्बयोः ।
डिंभजम्भकुसुम्भानां निभस्य कलभस्य च ॥ १७० ॥
ककुभस्यार्मघस्रामसंक्रमाणां हिमस्य च ।
कामहेमललामानामुद्यामोद्यमयोरपि ॥ १७१ ॥
संगमक्षामयोर्यूपतूर्ययोः समयस्य च ।
कम्बलिबाह्यमैरेयजन्यानां प्रचयस्य च ॥ १७२ ॥
हिरण्यारण्यसख्यानां राजसूयकषाययोः ।
स्याद्वाजपेयमलयशल्यानां वलयस्य च ॥ १७३ ॥
गोमयाव्ययकुल्यानां परिहार्यस्य चैव हि ।
कचियक्षत्रशिखरावराणां कूवरस्य च ॥ १७४ ॥
पारावारातिखरयोस्तद्वद्वस्त्रोपवस्त्रयोः ।
कूटालिंजरवेराणां मेढ्रहिञ्जीरयोरपि ॥ १७५ ॥
संसारतीरनीहारसूत्राणां तुवरस्य च ।
सहस्रवक्त्रनेत्राणां पत्रशृङ्गारयोस्तथा ॥ १७६ ॥
;p{0481}
केदारान्तरपद्राणां कर्णपूरपवित्रयोः ।
सीरान्धकारसमरवप्राणां विशरस्य च ॥ १७७ ॥
चक्रचुक्रकुलीराणां तुषाराङ्गारयोरपि ।
शिशिराडम्बरक्षीरकोटराणां ततोऽपि च ॥ १७८ ॥
......... गह्वराणां तिमिरभ्राष्ट्रयोस्तथा ।
राष्ट्रकुञ्जरतक्राणां वारकर्पूरयोरपि ॥ १७९ ॥
जीरपञ्जरमञ्जीरजठराणां ततः परम् ।
युगन्धरनूपुरयोर्दुरोदरकुटीरयोः ॥ १८० ॥
अपि वासरकासारविहाराणां तथापि च ।
स्यात्कान्तारतोमरयोर्वप्रकेसरयोस्ततः ॥ १८१ ॥
करीरवज्रयोस्तद्वच्छेखरस्य पलस्य च ।
भालालवालभूलानां खलपल्वलयोरपि ॥ १८२ ॥
पलालमूलमुकुलचषालानां नानस्य च ।
विशालतैलतूलानां स्यात्कुद्मलतमालयोः ॥ १८३ ॥
कपालशैलकवलप्रवालानां चलस्य च ।
शवलोत्पलयोः शीलोपलयोर्मुसलस्य च ॥ १८४ ॥
मलशालातुलननकमलानां हलस्य च ।
कङ्कालहालाहलयोः सौवर्चलमधूलयोः ॥ १८५ ॥
;p{0482}
स्याद्धलाहलजम्बालवल्कलानां ततः पुनः ।
सहेन्द्रनीलगरललाङ्गूलैः खण्डलस्य च ॥ १८६ ॥
गाण्डीवगाण्डिवोल्वानां पार्श्वत्रिदिवयोरपि ।
भावारावपारशवशरावाणां शवस्य च ॥ १८७ ॥
क्लीबप्राग्रीवनिष्ठेवताण्डवानामथापि च ।
दैवपूर्वपल्लवानां लल्वकर्शांशयोरपि ॥ १८८ ॥
कुलिशाकाशकोशानां तथा कणिशकाशयोः ।
पाशाङ्कुशोष्णीषवेषाम्बरीषाणां विषस्य च ॥ १८९ ॥
शेषरोहिषमाषाणां प्रत्यूषामिषयोरपि ।
पेषकोषकरीषाणां तथैव यूषकर्षयोः ॥ १९० ॥
वर्षावतंसमासानां विसविष्कसयोरपि ।
रसकर्पासपनसमासानां दिवसस्य च ॥ १९१ ॥
निर्यासांसोपवासानां मांसवीतंसयोरपि ।
चमसांसयोश्च गेहस्य निवहस्य गृहस्य च ॥ १९२ ॥
तनूरुहस्नेहदोहलोहपुण्याहयोरपि ।
पटहस्याररिचटुकमण्डल्वणुलानुभिः ॥ १९३ ॥
कशिपुस्थाण्डजन्तूनां जीवातोश्च पलाण्डुना ।
सिन्धुदोस्तितऊनां च कम्बुना सह सक्तुभिः ॥ १९४ ॥
;p{0483}
कर्माष्ठीवद्गुरुदन्तोममहिम्नां नाम पक्ष्मणोः ।
धनुषः स्यादिति क्लीबपुंसयोः प्रकृतिस्थिताः ॥ १९५ ॥
स्वतस्थिलिञ्जेः सरकोऽनुतर्षे शललः शले ।
करकोऽब्दोपले कोशः शिम्बा खड्गपिधानयोः ॥ १९६ ॥
जीवः प्राणेषु केदारे वलजः पवने खलः ।
बहुलं वृत्तनक्षत्रपुराद्याभरणाभिधाः ॥ १९७ ॥
भल्लातकामलकयोस्तारकाठकयोरपि ।
हरीतकपिटकयोस्तद्वद्विभीतकस्य च ॥ १९८ ॥
विलिङ्गस्य स्फुलिङ्गस्य कपाटस्य पुटस्य च ।
वटवाटपुटानां च तटस्य शकटस्य च ॥ १९९ ॥
पटपेटकटानां च तथैव मठकुण्डयोः ।
नीडस्य च विषाणस्य तूणकङ्कतयोरपि ॥ २०० ॥
मुस्ताकुथेङ्गुदानां च जृम्भदाडिमयोरपि ।
पुरोदरप्रतिसरविवराणामतः पुनः ॥ २०१ ॥
पात्रकन्दरवल्लूरछत्राणां नखरस्य च ।
प्राणालनालकुवलमृणालानामथापि च ॥ २०२ ॥
स्याच्छृङ्खलमण्डलयोः पटलार्गलयोरपि ।
पूलकन्दलयोरित्थमवहेलस्य तत्पुनः ॥ २०३ ॥
;p{0484}
कलशस्य कटाहस्य रश्मिषष्ट्योरितीहदिक् ।
परलिङ्गं स्वप्रधाने द्वन्द्वे तत्पुरुषेऽपि तत् ॥ २०४ ॥
अर्थान्ताः प्राद्यलंप्राप्ताः पदपूर्वाः परोपगाः ।
तद्धितार्थो द्विगुः संख्या सर्वनामतदन्तकाः ॥ २०५ ॥
प्रकृते लिङ्गवचने बाधन्ते स्वार्थिकाः क्वचित् ।
हरीतक्यादिप्रकृतिर्नलिङ्गमतिवर्त्तते ॥ २०६ ॥
वचनं खलतिकादिर्बह्वर्थोत्पत्तिपूर्वकम् ।
स्त्रीपुंनपुंसकानां तु सहोक्तौ परलिङ्गता ॥ २०७ ॥
कृतः कर्त्तर्यसंज्ञायां कृत्याः कर्त्तरि कर्मणि ।
अणाद्यन्तास्ते न रक्ताद्यर्थे नानार्थभेदकाः ॥ २०८ ॥
षट्सञ्ज्ञकास्त्रिषु समा युष्मदस्मत्तिङव्ययम् ।
परं विधेये शेषे तु ज्ञेयं शिष्टप्रयोगतः ॥ २०९ ॥
कल्पद्रौ केशवकृते फलिते नाम सत्फलैः ।
स्त्र्यादीनामिति लिङ्गानां प्रकाण्डः सिद्धिमागतः ॥ २१० ॥
;v{उपसंहारः}
इति ह शब्दकल्पद्रुध्यसिकेशवनिर्मितः ।
भूर्भुवःस्वस्त्रिभिः काण्डैः संप्राप्तः सिद्धिमुत्तमाम् ॥ १ ॥
भ्रान्तेः पुरुषधर्मत्वं पांशुमत्वं क्षितेरिव ।
तच्छोध्यं लेखलेपाद्यैः स्वागारमिव पण्डितैः ॥ २ ॥
श्रमेणानेन मे देवो दक्षिणामूर्त्तिरीश्वरः ।
विबुधैः सकलैः सा(र्धं प्रीयतां भगवानजः?) ॥ ३ ॥
;c{इति केशवकृतः कल्पद्रुकोशः समाप्तः ।}