श्री वीरपाण्ड्यभूपालविरचित-क्रियानिघण्टु-प्रारम्भः
श्लोकेषु यथा-

धातुप्रयोगपर्याये केचित्काव्योपयोगिनः ।
वीरपाण्ड्यक्षितीशेन वक्ष्यन्ते शिक्षितुं शिशून् ॥ १ ॥
विद्यतेस्तिभवत्यत्र स्यादस्तुस्ताद्भवत्वपि ।
भूयाद्भवेत्तु भवताद्विद्यतां श्रीर्जगत्त्रये ॥ २ ॥
सम्पद्यते जायते च जजन्त्युत्पद्यते जगत् ।
सम्भवत्याविर्भवति प्रादुर्भवति सर्वदा ॥ ३ ॥
तिष्ठत्यास्ते वर्तते च वसत्यत्र गृहे रमा ।
प्राणिति श्वसिति श्रेयान्यः परार्थाय जीवति ॥ ४ ॥
रचयति करोति कुरुते विदधाति विधत्त आदधात्यार्यः ।
सम्पादयति तथासावाधत्ते सृज्यते सौख्यम् ॥ ५ ॥
उत्पादयति सृजति च निर्वर्तयतीह साधयत्याशु ।
राध्नोति च साध्नोति च राध्यति साध्यति च सिध्यति प्रीतिम् ॥ ६ ॥
प्रसूयते प्रसूते च प्रसूषति सुवत्यपि ।
प्रसवत्यपि सौत्येषा पुत्रं पुण्यवती सती ॥
प्रतिष्ठतेञ्चत्ययते व्रजत्ययति सर्पति ।
ऋच्छत्यटति यात्येति सरतीयर्ति गच्छति ॥ ७ ॥
हंमति द्रवति ग्रामं ग्रामत्यमतिमीमति ।
ससर्ति च जिहीते च चलत्यभ्रति धावति ॥ ८ ॥
स्रंसते भ्रंशते वस्त्रं ध्वंसतेङ्गात्पतत्यगात् ।
भ्रश्यते भ्रश्यति फलं डयते डीयते खगः ॥ ९ ॥
आचष्टे वक्ति वाक्यं कथयति गदति व्यक्तमाभाषतेऽसौ व्याख्याति प्रब्रवीति प्रवदति रटति व्याहरत्यागृणाति ।
१० ॥
ब्रूते सङ्कीर्तयत्यारवति लपति चोदीरयत्याह जल्पत्यत्यन्तं श्रीपते त्वं क्वणति भणति मां रक्ष रक्षेति धीमान् ॥
नादयते नदतेऽणति वणति वनत्येष जल्पते जपति ।
अभिधत्तेऽभिदधातीच वादयति ह्रादयत्येनम् ॥ ११ ॥
नाटयति नटति नृत्यति गायति कायति च कूर्दते किलति ।
क्रीडतिदीव्यतिकेलतिखेलति विहरति च खूर्दते रमते ॥ १२ ॥
कक्कतिकखतिप्रहसतिगग्घतिघग्घति च तक्कति स्मयते ।
निक्षति चुम्बति निकस्ते तन्व्या मुखपङ्कजं प्रेयान् ॥ १३ ॥
ददाति दत्ते वितरत्यर्पयत्येष यच्छति ।
ददतेर्पयतेचार्थं सनोति सनुतेर्थिने ॥ १४ ॥
रक्षत्यवति दयते पातिपालयति प्रियं ।
त्रायते नयते राजा गोपायति भुनक्ति च ॥ १५ ॥
नमतिनमस्यतिविष्णुं प्रणिपतति च वन्दतेऽभिवादयते ।
ईट्टेनौतिदनुवतिस्तुतेच शंसत्ययं स्तौति ॥ १६ ॥
स्तवीती डयतिस्तोत्रैः कत्थते श्लाघते गुरून् ।
पणायते पनायते पणायति पनायति ॥ १७ ॥
अर्चत्यर्हतिमहतिचमहयतिपूजयतियजतियजतेच ।
अञ्चत्यर्चयतेऽयंपूजतिमानयतिचार्हयत्यार्यान् ॥ १८ ॥
पचतेपचतिश्रातिरन्धयत्यत्रपाचकः ।
श्रायत्यन्नं श्रपयतितथाश्रापयतिक्षणात् ॥ १९ ॥
भ्रज्जतेभ्रज्जतिभ्राष्ट्रे भर्जतेचणकानयं ।
मज्जत्याप्लवतेस्नातिगङ्गायामवगाहते ॥ २० ॥
अश्नाति वल्भते भुङ्क्ते जेमतिप्रत्यवस्यति ।
धन्योऽभ्यवहरत्यन्नं संविभज्यार्थिभिस्सह ॥ २१ ॥
चर्वतिप्सातिताम्बूलं भक्षयत्यत्ति खादति ।
धयत्याचामतिपयस्सदापिबतिचूषति ॥ २२ ॥
गिलतिग्रसतिग्रासं गिरतिग्रसते तथा ।
वमत्युद्गिरतिच्छर्दत्यसौ छर्दयतिक्षणात् ॥ २३ ॥
निष्ठीव्यतिक्षिप्यतिच निष्ठीवतिनिरस्यति ।
क्षिपतिस्नुह्यतिक्षिप्रमुद्गारयति भक्षितम् ॥ २४ ॥
वेत्तिजानातिजानीते तत्त्वं बोधतिबोधते ।
प्रत्येतिचोपलभतेबुद्ध्यतेप्रतिपद्यते ॥ २५ ॥
उत्प्रेक्षते च मनुतेचोत्पश्यति च मन्यते ।
सम्भावयत्यूहते च विचारयति तत्त्वतः ॥ २६ ॥
विन्तेविमृशतितर्कतिवितर्कयत्यतिशयान्निरूपयति ।
परिगणयतिमीमासत्यालोचयति स्फुटं परामृशति ॥ २७ ॥
आलोचयते कार्यं यो राजा स प्रतीयते सौख्यम् ।
चिन्तयति स्मरति हरिं ध्यायत्यध्येतिभावयत्यार्यः ॥ २८ ॥
पश्यत्यालोकते कान्तामीक्षते लोचते पतिः ।
शृणोत्याकर्णयति च निशामयति तद्वचः ॥ २९ ॥
जिघ्रतिशिङ्घतिकमलं रसयत्यास्वादयत्यसौ लेढि ।
आलभतेस्पृशतिपरामृशतिच्छुपतिप्रियां नाथः ॥ ३० ॥
विस्फुरतिप्रस्फुरतिस्फूर्जत्यथ निर्णयत्यवस्यति च ।
अवधारयति च कार्यं निश्चिनुतेनिश्चिनोत्यार्यः ॥ ३१ ॥
सन्दिग्धे संशेते सन्देग्धिविशङ्कतेविशेते च ।
विचिकित्सतिविमृशत्ति चान्दोळयतिचेत्यभिन्नार्थाः ॥ ३२ ॥
मारयतिहन्तिविशसतिकृषतिहिनस्तिप्रमापयत्याजौ ।
मीनातिद्रूणातिकृणोति च निबर्हयत्यर्थार्दयते ॥ ३३ ॥
मीनीतेकूणीतेसंहरतितृणेढिसूदयत्येषः ।
कृणुतेकृणातिलुम्पतिलुम्भति शत्रून् कृणीते च ॥ ३४ ॥
क्षिणोतिक्षिणुते चैव क्षिणति क्षयतीत्यपि ।
दहतिप्रोषतिप्लोषत्योषतिप्लुष्यति द्विषम् ॥ ३५ ॥
आपद्यते च लभतेप्राप्नोतिच विन्दतेच विन्दति राट् ।
आसादयति च भवतेभावयते सम्पदं धीरः ॥ ३६ ॥
प्रेरयतिप्रेलयतिप्रेषयतिप्रेष्यतिप्रचोदयतिक्षिप्यति ।
सुवतिक्षिपतिव्यापारयतीह नुदति नुदते च ॥ ३७ ॥
आज्ञापयतिनियुङ्क्तेप्रहिणोतिनियोजयत्यलं क्षिपते ।
भजतेभजतिश्रयतेश्रयति नृपं सेवते सजति ॥ ३८ ॥
वृक्षं त्वक्षतितक्षतिद्यतिपुमान् तक्ष्णोतिसंवृश्चति ।
छिन्तेछेदयतिच्छिनत्तिच लुनात्याखण्डतेमुण्डति ॥ ३९ ॥
. पाशं तोडतितोडयत्यपि खुरत्याखण्डयत्यन्वहं ।
कृन्तत्यत्र छिनत्तित्रुट्यतिलुनीतिदच्छ्यतीमे समाः ॥
अभिलषतीच्छतिवांच्छतिगृध्यतिलुभ्यतिचवष्टि कांक्षति च ।
स्पृहयत्याशास्तेऽर्थं कामयतेऽपेक्षतेऽर्थयते ॥ ४० ॥
गर्धयतीप्सतिवरयतिगर्धतिकामयतिकांक्षते प्रेम्णा ।
ध्रांक्षतिवांक्षतिधीमान् ध्वांक्षतिद्रांक्षतिश्रियं मोक्षे ॥ ४१ ॥
मोक्षत्यपावुत्सृजतिजहात्युज्झतिमुञ्चति ।
मुञ्चतेमोचयत्याशु सुधीः परिहरत्यघम् ॥ ४२ ॥
मोक्षयतिरहतिरहयतिवर्जयतिवृणक्तिजस्यतित्यजति ।
कृषतेकर्षतिकृष्यतिविलिखति भूमिं सदा कृषिकः ॥ ४३ ॥
प्रतिषिध्यतिवारयतिप्रतिषेधति तन्निराकरोत्यल्पात् ।
प्रत्यादिशति च दोषात् प्रत्याचष्टेनिषेधति प्राज्ञः ॥ ४४ ॥
स्तभ्नातिस्तम्भते चैव स्तभ्नोतिस्तोभते तथा ।
स्तुभ्नाति प्रतिबध्नातिस्तुभ्नोतिस्कोभते तथा ॥ ४५ ॥
स्कुभ्नाति च विहन्त्येषस्कुभ्नोतिस्कम्भते रिपून् ।
स्कभ्नोतिस्कभ्नाति चैते शब्दास्तुल्यार्थवाचकाः ॥ ४६ ॥
सहतेमृष्यतिमर्षतितितिक्षतेमृष्यते तथा मृषति ।
मर्षयतिक्षाम्यति च क्षमतेमृषयत्यसौ सहति ॥ ४७ ॥
शक्यतेशक्यतिबुधस्सहयत्यपि दुर्वचः ।
यच्चर्चयत्यधीते च शिक्षतेपठतिश्रुतम् ॥ ४८ ॥
एधतेवर्धतेनन्दत्यृध्यतिस्फायते बुधः ।
ऋध्नोतिस्त्यायतेनित्यं नीतिमान् पुष्यति श्रियम् ॥ ४९ ॥
यततेव्याप्रियतेऽसौ प्रयस्यतिव्यापिपर्तिघटते च ।
चेष्टत ईहत एष स्फुरत्यलं स्पन्दते चक्षुः ॥ ५० ॥
तुदतेतुदतिदुनोतिव्यथयतिदूःखयतिरुजतितापयति ।
क्लिश्नातिखेदयत्यपि पीडयति रिपून् प्रशूलयति ॥ ५१ ॥
धुक्षतेधिक्षते नित्यं बाधते बाधयत्यपि ।
शुन्धतिक्लेशयत्येष तथा वुन्धति लुण्ठति ॥ ५२ ॥
व्यथतेताम्यतिखिन्दतिसन्तपति च दूयते च शोचति च ।
ग्लायतिचम्लायतिच क्लिश्यत्याखिद्यते च सीदति च ॥ ५३ ॥
धूपायतेक्लेशतेचखिन्तेकर्जतिखर्जति ।
एते धातुप्रयोगाः खल्वीषदेकार्थसूचकाः ॥ ५४ ॥
मुरयति च गुणयतिगुध्यतिवटतिस्त्यायतिच वेष्टते वस्त्रम् ।
गुण्ठयतिमुण्डतेऽसौ वण्डत इत्येकवाचकाश्शब्दाः ॥ ५५ ॥
सिनुतेसिनोतिनह्यतिबध्नातिसिनातिनह्यतेजुडति ।
आशुयुनातियुनीतेपाशयति सिनीत एष कीलयति ॥ ५६ ॥
धुनोतिधुनुते पुच्छं धूनोतिधुवति स्फुटम् ।
धुनाती च धुनीते च कम्पयत्येष धूनुते ॥ ५७ ॥
आदत्ते संभजते संभजति स्वीकरोति गृह्णीते ।
गृह्णाति चाददाति ग्राहयति वृणीत इत्यभिन्नार्थाः ॥ ५८ ॥
विलोडयतिमथ्नाति खजत्यालोडयत्यपि ।
मथत्यब्धिं मन्थतिच व्यालोडति विलोडति ॥ ५९ ॥
कुप्यतिक्रुध्यतिद्वेष्टिरुष्यतिद्रुह्यतीर्ष्यति ।
रोषत्यसूयति तथा रोषयत्यरये भटः ॥ ६० ॥
प्रावृणुतेकुम्भयतेस्तृणोतिवस्त्रैस्तृणातिकुम्भयतिच ।
स्तृणुतेचाच्छादयतिप्रोर्णोतिप्रोर्णुते स्वाङ्गम् ॥ ६१ ॥
प्रावृणोतिस्तृणीतेथ विदारयति हृद्गतं ।
भिनत्तिस्फोटयत्येष भिन्तेदारयतिस्फुटम् ॥ ६२ ॥
पिदधातिस्थगयति पिधत्ते चावृणोति च ।
अपिधत्ते चावृणुतेच्छादयत्यन्यदुर्गुणान् ॥ ६३ ॥
कम्पते वेपते त्वंगत्यजतिप्रचलत्यपि ।
निद्रातिच वटुश्शेतेसस्तिच स्वपितीत्यपि ॥ ६४ ॥
रुण्टतिलुण्टतिमुषतिच मोषति मुष्णाति चोरयत्यर्थम् ।
लुण्टयतिग्रोचतिच ग्लोचतिकोजतिचभोजतिक्षतबुद्धिः ॥ ६५ ॥
बिभेत्युद्विजते त्रस्यत्येष त्रसति शङ्कते ।
विद्रातिविद्रवत्येष धावत्यपि पलायते ॥ ६६ ॥
भ्रमतिभ्राम्यतिभ्रामयत्याघुणति ।
घोणतेघूर्णति तथा कीर्तिस्ते भुवनत्रये ॥ ६७ ॥
तंसत्यलङ्करोत्येष भूषयत्यपि भूषते प्रसाधयत्यपि गुणैर्या मण्डयति मण्डति ॥ ६८ ॥
द्योततेशोभतेसम्यग्भासते च प्रकाशते ।
भ्राजतेदीप्यतेभाति राजा राजतिराजते ॥ ६९ ॥
हटत्ययं कनतिच तथा शुम्भतिशुम्भते ।
चकास्ति रोचते चैव भ्राशते भ्लाशते बुधः ॥ ७० ॥
श्च्योततिक्षरतिक्षीरं स्तनात्स्रवति सूदते ।
वत्सं पाति च पुष्णातिपुष्यत्युपचिनोति च ॥ ७१ ॥
नदतिध्वनतिरौतिकौतिस्वनतिकूजति ।
कवते कुवते पक्षी तथा कुञ्जति गुञ्जति ॥ ७२ ॥
जुगुप्सतेकुत्सयते विगर्हयतिनिन्दति ।
गर्हतेग्लहतेपापात्तथा बीभत्सते सुधीः ॥ ७३ ॥
शपतेशपतिक्रोधात्तथा शप्यतिशप्यते ।
आक्रोशत्याक्षिपति च दुर्जनं सकलो जनः ॥ ७४ ॥
जिह्रेतित्रसतेह्रीच्छत्यलं व्रीडतिलज्जते ।
लज्जते दुश्चरित्राणि दृष्ट्वान्यस्य स्वयंसुधीः ॥ ७५ ॥
आश्लिष्यत्यालिङ्गति परिरभते दिग्वधूः परिष्वजते ।
उपगूहति कीर्तिश्रीः कुन्देन्दुसमप्रभावी बुधः ॥ ७६ ॥
स्वदतेस्वादतेक्षीरं स्वर्दते रोचते नृणां ।
द्रायतिप्रीयते चतुर्भुक्त्वा तृपति तृप्यति ॥ ७७ ॥
प्रीणातितर्पयत्यलमाह्लादयतिवा तृप्नोति ।
सन्तोषयतिधिनोतिप्रीणयतिपृणोतिसुखयति प्रौडः ॥ ७८ ॥
स्निह्यतितूषतितुष्यतिहृष्यति दृष्ट्वैव मोदते कान्तम् ।
दृप्यतिमाद्यतिकर्वतिखर्वति सा क्षीबते च गर्वति च ॥ ७९ ॥
विचिनोत्यवेक्षतेऽसावन्विष्यतिमृगयते गवेषयति ।
अन्वेषते च मार्गतिमार्गयति च विचिनुते दोषान् ॥ ८० ॥
आकारयत्याह्वयति स्वमामन्त्रयते प्रियं ।
अथ पर्यनुयुङ्क्तेऽसावनुयुङ्क्ते स पृच्छति ॥ ८१ ॥
परिवर्तते निवर्तत एष व्यावर्तते च गत्वैव ।
व्याघटते च परावर्तत इत्येकवाचकाश्शब्दाः ॥ ८२ ॥
उपदेग्ध्युपदिग्धे सा लिम्पति रूषति च कुङ्कुमं छुरति ।
दृष्ट्वा प्राणाधीशं विकिरति विक्षिपति पादयोः कुसुमम् ॥ ८३ ॥
शक्नोति सहते जेतुं सहति प्रभवत्यलम् ।
तरति प्लवते ज्ञानसेतुना भववारिधिं ॥ ८४ ॥
सङ्ग्रामयते जजति च संप्रहरति युध्यते च जंजति च ।
आहन्ति च गदयाऽसौ युध्यति सन्तापयत्यलं शत्रून् ॥ ८५ ॥
कन्दति क्रन्दति क्लन्दत्याक्रोशति च कन्दते ।
क्रन्दते क्लन्दते शोचत्यलं रोदिति दुर्मतिः ॥ ८६ ॥
प्रलम्भयति बध्नाति तथा गर्धयते खलः ।
प्रतारयत्यल्पबुद्धींस्तदा वंचयते नरान् ॥ ८८ ॥
वरिवस्यति परिचरति च पर्यङ्क्ते सेवते भजति ।
शुश्रूषते च भजते श्रयते चाराधयत्युपास्ते च ॥ ८९ ॥
प्रसादयति देवेशं तथोपचरति स्फुटं ।
पर्यंजति तथा धीमान् प्रायेणैकार्थवाचकाः ॥ ९० ॥
मनत्यभ्यस्यति कलास्संशीलयति शीलति ।
विस्रम्भते विश्वसिति प्रत्येति च सतां वचः ॥ ९१ ॥
उन्मीलयति च विलसति विकसति च स्फोटते स्फुटत्याशु ।
उन्मेषत्युन्मिषति प्रबुध्यते जृम्भते पद्मम् ॥ ९२ ॥
पूत्वा पवित्वा प्रशमय्य नष्ट्वा नशित्वा च विहाय हित्वा ।
संन्यस्य संसाय निखाय खात्वासङ्गत्यसंगम्यनिहत्यहत्वा ॥ ९३
मृडित्वा मृदित्वा कुपित्वाकुषित्वामृषित्वारुषित्वाविदित्वागृहीत्वा ।
कृषित्वाचकृत्वामुषित्वाक्लिशित्वाखनित्वाक्षुधित्वावचित्वा
लुचित्वा ॥ ९४ ॥
पंचित्वावंचित्वालुंचित्वाक्रम्यचक्रमित्वाच ।
तर्षित्वामर्षित्वाकर्षित्वातत्त्वतोगुधित्वा च ॥ ९५ ॥
गुम्फित्वालुम्फित्वालोभित्वा खलु लुभित्वा च ।
क्लिष्ट्वापक्त्वारुद्ध्वाबद्ध्वाप्रस्कन्द्यनिष्कंद्य ॥ ९६ ॥
मत्वा खात्वाज्ञात्वाग्रन्थित्वाचग्रधित्वाच ।
अर्तित्वानर्तित्वाप्रापय्यसमाप्यचांचित्वा ॥ ९७ ॥
पीत्वापरिव्यायविधायचोक्त्वाव्याख्यायधीत्वापरिवीयधित्वा ।
संव्यायसंक्षीयविजायमीत्वाविजित्यसंमन्यमनोमनित्वा ॥ ९८ ॥
विगायावमायावमत्यप्रमत्यप्रयम्यप्रयत्यप्रणत्यप्रणम्य ।
निमायप्रमायप्रलायप्रलीयप्रवृश्च्यप्रपायप्रहायप्रदाय ॥ ९९ ॥
दत्वादात्वादित्वाधीत्वाप्रस्थायचस्थित्वा ।
नत्वामित्वामीत्वासंदायविहायचारुसंमाय ॥ १०० ॥
द्यूत्वाजलित्वावृश्चित्वाक्षूत्वावृत्वाविवृत्य च ।
तर्णित्वाधक्षणित्वाचप्रक्षित्यादिचोह्यताम् ॥ १०१ ॥
इति श्रीपाण्ड्यभूपालविरचितक्रियानिघण्टुः समाप्तः ।