;METADATA
;title{पञ्चतत्त्वप्रकाश}
;author{वेणीदत्त}
;bookFullName{अथ षट्कोशानां संग्रहः}
;bookSeriesDetails{}
;editor{}
;editorQualifications{}
;publisher{श्रीकाशीजी में ज्ञानवापी के पूर्व फाटक पर श्री विश्वनाथजी के पास श्री३युत महाराज शिवलाल दुबेजी के मकान में छपी ।}
;pressDetails{जिनको लेना होय उन्होने इस् छापेखाने के कार्यसंपादक बाबू वाराणसीप्रसाद या कचौरी गली मेम् भाई प्रतापसिंहजी के दुकान पर मिलेगी ।}
;publicationYear{1930 V.S.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{PTVD}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Acharya Shri Kailasasagarasuri Gyanamandira for providing us the scanned book to digitize. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to type and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{syno}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda holds varga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{varga}
;newLineNumbersAtChangeOf{varga}
;version0.0.1{26 February 2019}
;version0.0.2{20 May 2019}
;version0.0.3{30 May 2019}
;version0.0.4{30 May 2019}
;version0.1.0{30 May 2019}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;c{पञ्चतत्त्वप्रकाश}
;c{श्रीगणेशाय नमः ॥}
;c{Numbers seem missing or duplicated on and off. Therefore, we have numbered them consecutively. Does not match the published version.}
अद्वयं द्वयमाभाति लक्ष्मीनारायणात्मकम् ।
अपूर्ब्बं तन्महःपूर्वं कोटिसूरं मुहुर्न्नुमः ॥ १ ॥
;k{भूमिभानुः}
;v{मनुष्यमरीचिः}
भूर्भूमिः पृथिवी पृथ्वी मेदिनी काश्यपी मही ।
धरा वसुमती धात्री क्षमा विश्वम्भरावनिः ॥ २ ॥
धरित्री क्ष्मा लोकधात्री वसुधा कुर्वसुन्धरा ।
सर्व्वंसहा गौर्जगती रत्नगर्भा स्थिरा क्षितिः ॥ ३ ॥
मृन्मृत्तिका प्रशस्ता मृन्मृत्सा मृत्स्ना महीपलम् ।
नीवृज्जनपदो देशविषयावुपवर्त्तनम् ॥ ४ ॥
प्राच्यः प्राक् पूर्व्व इन्द्राख्य उदगुत्तरधानदाः ।
आगस्त्यो दक्षिणो याम्यः प्रत्यक्पाश्चात्यपश्चिमाः ॥ ५ ॥
पूः पुरी नगरी गेहि नगरं पुटभेदनम् ।
स्थानीयं निगमो वासो गोपुरं पत्तनं पुरम् ॥ ६ ॥
आपणो विपणिः पण्यवीथिका हट्टकोऽट्टकः ।
पल्लीग्रामो गृहं गेहं वेश्म सद्म निकेतनम् ॥ ७ ॥
सदनं भवनागारे मन्दिरं तल्पमाशया ।
शय्या पर्य्यङ्कगः? खट्वाऽऽस्तरणं तूलिका सुवा? ॥ ८ ॥
सुजनी गुणिनी गुण्या वस्त्रोर्णं चित्रभूस्तरः ।
उपधानं गेन्दुककं गवाक्षो जालमार्गतः ॥ ९ ॥
काश्मीरलोमं काश्मीरं कम्बलो वर्णकम्बलः ।
कौशेयं पट्टकूल्लाह्वं क्षौमं कीटान्त्रतन्तुजम् ॥ १० ॥
वातायनं वाजिशाला मन्दुरा वेशनं कलम् ।
शिल्पशाला शिल्पगृहं गजशाला गजालयम् ॥ ११ ॥
गोस्थानं गोगृहं गोष्ठं शस्त्रशालाऽस्त्रमन्दिरम् ।
महानसः पाकशाला देवशालाऽमरालयम् ॥ १२ ॥
मनुष्यो मानुषो मर्त्यो मनुजो मानवो नरः ।
ना पुमान् पुरुषो गोध्मः पाञ्चजन्यजपूरुषौ? ॥ १३ ॥
राजा भट्टारको देवो भूपतिः क्ष्मापतिर्नृपः ।
राज्ञी राजप्रिया देवी महिषी नृपवल्लभा ॥ १४ ॥
राजपुत्रो राजसूनुर्युवराजो नृपात्मजः ।
;p{0002}
कुमारोऽमात्यसचिवौ मन्त्री राज्यप्रचारकः ॥ १५ ॥
महामात्रः सुप्रधानो नृपपूज्यः पुरोहितः ।
पुरोधा भूपतिगुरुर्गृहाध्यक्षो गृहाधिकृत् ॥ १६ ॥
सम्भारपालः सम्भारी सर्व्वसम्भाररक्षकः ।
दिल्लीपतिः सार्व्वभौमोऽधीशो भूपपुरन्दरः ॥ १७ ॥
पातिसाहः शाककर्त्ता सेनानी सैन्यचारकः ।
सेनाध्यक्षश्च सूनेता कोष्ठपो दण्डवासिकः ॥ १८ ॥
कोष्ठपालः कोशपतिर्धनपालो धनाधिपः ।
भाण्डारिको द्रव्यरक्षो दैवज्ञो गणको भवित् ॥ १९ ॥
सांवत्सरो ज्योतिषिको मौहूर्तो गदहा भिषक् ।
चिकित्सको भेषजविद्वैद्यो व्यासः पुराणकृत् ॥ २० ॥
पौराणिकः कथाकर्त्ता वीणाविद्वैणिकस्तनाट्? ।
गेयको गायको रागी तानज्ञो गीतवर्त्तनः ॥ २१ ॥
नाट्यविन्नटको नाट्यो नर्त्तको लास्यकृन्नटः ।
चित्रविच्चित्रकृच्चित्रकर्मा चित्रविलेखकः ॥ २२ ॥
लास्यं नृत्तं नर्त्तनकं नाट्यं नर्त्तनताण्डवे ।
विपञ्ची तुंबिनी तन्त्री वीणा सप्तस्वरस्वना ॥ २३ ॥
लिपिरक्षरविन्यासः पङ्क्तिर्वर्णपरम्परा ।
पत्राञ्जनं मसिर्मेला मसी कज्जलकन्यका ॥ २४ ॥
अर्णःशब्दोऽक्षरं वर्णः श्लोकः पद्यं सुभाषितम् ।
मसीधेनुर्मषीपात्रं लेखनी वर्णतूलिका ॥ २५ ॥
वर्णदूतस्वस्तिवक्त्रोलेखो वाचिकहारकः ।
पत्रमुद्रा काचनकाऽनङ्गलेखः स्मरेन्थिहा? ॥ २६ ॥
उपाध्यायोऽध्यापनकृत् पाठकोऽध्यापको गुरुः ।
शिष्यः छात्रः पार्श्ववासी पवित्रः प्रयतः शुचिः ॥ २७ ॥
अपूतोऽविमलोऽशुद्धो मलिनोऽप्रयतोऽशुचिः ।
लिपिकारोऽक्षरवणो लेखको द्वारपालकः ॥ २८ ॥
;p{0003}
प्रतीहारो द्वारगोप्ता द्वास्थो वेत्रलताधरः ।
स्थापन्यः कञ्चुकी षण्ठः सौविदुल्लो नपुंसकः ॥ २९ ॥
सांदेशिको दौत्यकरो दूतः पान्थः प्रवासधृक् ।
प्रवासी पथिकोऽध[ध्व]न्योऽध्वगो? मित्रं सखा सुहृत् ॥ ३० ॥
शत्रुर्वैरी सपत्नोऽरिर्द्वेषणो दुर्हृदो द्विषत् ।
द्विट्विपक्षोऽहितोऽराति[भि]रमित्रं सख्यहा रिपुः ॥ ३१ ॥
प्रत्यर्थी परिपथ्यस्व? आप्तः प्रत्ययितश्चरः ।
चारो गूढनरो तर्वे? वशिकोऽन्तःपुराधिकृत् ॥ ३२ ॥
भटोऽनुजीव्यनुचरः पदातिः पदगोऽनुगः ।
पत्तिर्भृत्यः शस्त्रजीवी किङ्करः सेवको जनः ॥ ३३ ॥
उपायनमुपग्राह्यमुपहारोपढौकिते ।
शाणेयं कर्गलं शाद्वं पत्रमर्णावनिः सुधम् ॥ ३४ ॥
सिंहासनं भद्रपीठं भद्रासननृपासने ।
हैमं छत्रमातपत्रमववादो? निदेशकः ॥ ३५ ॥
शासनं नृपनिर्देश आज्ञा तेजः प्रतापकः ।
प्रभावः कीर्त्तिः सच्छ्लोकः प्रशस्तिः शुभ्ररुग्यशः ॥ ३६ ॥
स्त्री नारी ललना योषा मुग्धा सीमन्तिनी वधूः ।
भामिनी वनिता भीरुरङ्गना वामलोचना ॥ ३७ ॥
वामा तनूदरी श्यामा योषित् पत्नी प्रियाऽबला ।
महिला मानिनी भार्य्या बाला प्रणयिनी गृहम् ॥ ३८ ॥
गृहिणी गेहिनी दाराः पुरन्ध्री रमणीकुलम् ।
प्रेमा मदयिनी कुल्या सुन्दरी स्वा नितम्बिनी ॥ ३९ ॥
वल्लभा प्रमदा कान्ता प्रेयसी दयितान्तरा ।
सती पतिव्रता साध्वी चण्डा निष्कारणक्रुधा ॥ ४० ॥
मनस्विनी बहुमना आर्य्योदारस्वभाविनी ।
बन्धकी कुनटा मुक्ता पुनर्भूः पुंश्चली खला ॥ ४१ ॥
कुट्टिनी मेलिकी योषिद्योगिनी स्त्रीप्रतारिणी ।
दूती संचारिका कन्या कन्यका बालिकाऽमदा ॥ ४२ ॥
;p{0004}
कामुकीच्छा[युक्ता] स्याद्वृषस्यन्ती नरान्तरा ।
अवीरा निष्पतिसूता विश्वस्ता विधवाऽधवा ॥ ४३ ॥
आलिः सखी सहचरी वयस्याम्बा रहस्यगाः ।
पुंचिह्ना पुंकचा पुंस्त्री पोटा स्त्रीपुंसलक्षणा ॥ ४४ ॥
सैरन्ध्री परवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिणी ।
सामान्यवनिता वेश्या पण्यस्त्री वारसुन्दरी ॥ ४५ ॥
वाराङ्गना वसुरता गणिका सर्व्ववल्लभा ।
लोभिनी काञ्चनी वेश्या हौडिकी म्लेच्छगायिका ॥ ४६ ॥
कानीनः कन्यकापुत्रो बन्धुलः कुलटासुतः ।
कौलटेयः कौलटेरो भागिनेयः स्वसुः सुतः ॥ ४७ ॥
स्वसृजो भगिनीपुत्रः सोदर्य्यः सोदरात्मजः ।
भ्रातृव्यो भ्रातृतनयः पितृव्यः पितृसोदरः ॥ ४८ ॥
मातुलो जननीभ्राता भगिनी सहजा स्वसा ।
शालको गृहिणीबन्धुः श्यालः पत्नीसहोदरः ॥ ४९ ॥
गृहिणीभगिनी श्याली श्यालिका गृहिनीस्वसा ।
पाणिपीडनमुद्वाहो विवाहो मैथुनं रतम् ॥ ५० ॥
पशुधर्म्मो निधुवनं सम्भोगः कामसङ्गरः ।
श्वशुरो दयितातातः श्वश्रू श्वशुरवल्लभा ॥ ५१ ॥
प्रजावती भ्रातृजाया ननन्दा श्व[स्व]श्रुजस्वसा ।
जनयित्री प्रसूर्माता जननी जन्मदायिनी ॥ ५२ ॥
धाविका दुग्धदा धात्री धाविको दुग्धदापतिः ।
धात्रीपुत्रो धाविकेयो जनेता जनकः पिता ॥ ५३ ॥
तातो द्वितो जनुकरो भ्राता बन्धुः सहोदरः ।
सहजन्मा सहजनु सहजो बान्धवोऽनुजः ॥ ५४ ॥
कनिष्ठोऽग्रजनु? ज्येष्ठो देवरः पतिसोदरः ।
धवः प्रियः पतिर्भर्त्ता वल्लभो दयितोऽसुपः? ॥ ५५ ॥
जार उपपतिः कुण्डो जारजो गोलकोऽन्यजः ।
;p{0005}
गर्भो दोहदकं भ्रूणः पोतो बालोऽर्भकः शिशुः ॥ ५६ ॥
पुत्रः सुतः स्वजः सूनुरात्मजस्तनयौरसौ ।
पौत्रो नप्ता पुत्रपुत्रः पौत्री नप्त्री सुतात्मजा ॥ ५७ ॥
दौहित्रो दुहितुः पुत्रो दुहिता तनया सुता ।
दौहित्री दुहितुः पुत्री मातुली मातुलप्रिया ॥ ५८ ॥
मातुलेयो मातुलभूर्जामाता तनयापतिः ।
पितृष्वसा पित्रनुजा तत्पुत्रः पितृस्वसृजः ॥ ५९ ॥
सम्बन्धी सामरसिको मङ्गल्यो मङ्गलब्रुवः ।
द्विजातिर्ब्राह्मणो विप्रो वाडवो भूसुरो द्विजः ॥ ६० ॥
सुधी[धि]र्विद्वान्बुधः सूरिर्विपश्चित्पण्डितः कविः ।
अनक्षरः कुधीर्मूर्खो बुद्धिर्द्धीर्धिषणा मतिः ॥ ६१ ॥
विषवैद्यो जाङ्गलिको गारुडिः सर्पमन्त्रवित् ।
गोपो दासेरको दासो दासेयः परिचारकः ॥ ६२ ॥
चेटः प्रे[प्र]ष्यः परिस्कन्दो भूजिष्यः प्रपराचितः ।
चेटी दासेरिका दासी प्रेष्या योज्या भुजिष्यिका ॥ ६३ ॥
कारुः शिल्पी शिल्पकर्त्ता कुम्भकारः कुलालकः ।
तन्तुवायस्तन्त्रवायः पटकर्त्ता कुविन्दकः ॥ ६४ ॥
मालाकारः पुष्पमालो मालिको वाटिकाद्रुपः ।
रञ्जको रागकृद्वस्त्ररञ्जको राजकौण्डिकः ॥ ६५ ॥
शौण्डिको मदिराकर्त्ता गञ्जावा सोमदक्षितिः ।
शस्त्रमार्गोऽस्त्ररुक्कर्त्ता शस्त्रोल्लेखोऽसिधावकः ॥ ६६ ॥
चर्माजीवश्चर्मकारः पादूकृच्चर्ममर्द्दकः ।
लोहकारो लोहकर्त्ताऽयःकृल्लोहविघुट्टकः ॥ ६७ ॥
नाडिन्धमः स्वर्णकारः पश्यतोहरहैमिकौ ।
कलादो रुक्मकृद्रुक्मकारको रुप्यकुट्टकः ॥ ६८ ॥
रत्नज्ञो रत्नरुक्कर्त्ता जटितो रत्नविक्रयी ।
शाङ्खिकः काम्बुकः काम्बः शौल्बिकस्ताम्रकुट्टकः ॥ ६९ ॥
रथकारः काष्ठतक्षस्तष्टाऽक्षारुवार्द्धकी ।
अन्तवासी क्षुरमुण्डी नापितो बालकर्त्तकः ॥ ७० ॥
;p{0006}
निर्णेयकः पाटक्षाली रजको वस्त्रधौतकः ।
अजाजीवच्छागपालो जाबालिर्मेषमाण्डलिः ॥ ७१ ॥
कृशाश्वी भरतो जायाजीवः पत्नीप्रवर्त्तकः ।
मायाकारः छद्मनाट्यो मायिक ऐन्द्रजालिकः ॥ ७२ ॥
मार्द्दङ्गिको मौरजिको वेणुध्मा वेणुवादकः ।
जालिको वागुराबन्धो मांसिको मांसविक्रयी ॥ ७३ ॥
जीवान्तकः कौरिकिकः शाकुनिः सत्त्वशब्दवित् ।
मोषकः स्तेनकश्चौरः स्तैन्यं पैशुन्यकं हृतिः ॥ ७४ ॥
मातङ्गः श्वपचोऽस्पृश्यश्चण्डालः पुक्कसः प्लवः ।
म्लेच्छः तुरुष्को यवनो विद्धकर्णो वराहभुक् ॥ ७५ ॥
बाहुजः क्षत्रियः क्षत्री राजन्यो मौलिसिंचितः ।
ऊरुजः पीतरुग्वैश्यो विड्वाणिज्याऽवनिस्पृशः ॥ ७६ ॥
शूद्रोऽन्त्यवर्णोऽङ्घ्रिभवः श्यामः सेवनजीवनः ।
भिल्लः किरातः शबरो निषादो वेणुकल्मषः ॥ ७७ ॥
मूर्द्धोत्तमाङ्गं मौलिः कं मस्तकं शीर्षकं शिरः ।
शिरोरुहः शिरसिजः कुन्तलश्चिकुरः कजः ॥ ७८ ॥
बालः केशस्तनुरुहो रोम लोमाङ्गजात्मजाः ।
कूर्चं वक्त्रा शिखाश्मश्रु गुम्फः पुंस्त्वद्रुमाङ्कुरः ॥ ७९ ॥
आननं वदनं वक्त्रं मुखमास्यं रदालयम् ।
काकपक्षं शिखा वेणिर्वेणी कुन्तलशृङ्खला ॥ ८० ॥
जूटीबन्धः केशगुच्छो धम्मिलः कबरी कचा ।
कर्णः श्रवः श्रुतिः श्रोत्रं श्रवणं शाब्दिकेन्द्रियम् ॥ ८१ ॥
दृक् दृष्टिर्नयनं नेत्रं लोचनं चक्षुरक्षिणी ।
अपाङ्गो लोचनप्रान्तः कटाक्षः कुटिलेक्षितम् ॥ ८२ ॥
गोधिर्ललाटमलिकं निटिलं भालमर्द्धकम् ।
घ्राणं गन्धेन्द्रियं घोणा नासिका गन्धवाहिनी ॥ ८३ ॥
रसज्ञा रसना जिह्वा रसाऽप्यारसनेन्द्रियम् ।
रदनो दशनो दन्तो द्विजो भ्रूर्भ्रुकुटिः कुटिः ॥ ८४ ॥
गण्डस्थलं गण्डफलं कपोलो गल्लपालिका ।
;p{0007}
गल्लो वक्त्रपुटं वक्त्राजिरं वदनसम्पुटम् ॥ ८५ ॥
निमेषो नयनोन्मेषः पक्ष्म तारकृतोरणम् ।
ओष्ठोऽधरो वक्त्रपर्णं[र्ण] हनुश्चिबुकपोत्रकम् ॥ ८६ ॥
शिरोधरा गलो ग्रीवा कण्ठो घाटा कृकाटिका ।
अंसः स्कन्धो बाहुशीर्शं कक्षास्पृक् बाहुमूलकम् ॥ ८७ ॥
पृष्ठवंशो मेरुदण्डः पृष्ठं पृष्ठस्थलं त्रिकम् ।
कुचस्तनो हृदयजो नीलवक्त्रः पयोधरः ॥ ८८ ॥
रोमावली रोमराजी रोमसृक् त्रिवलिर्वलिः ।
जठरं कुक्षिरुदरं पार्श्वमुभयपक्षकम् ॥ ८९ ॥
चित्तं चेतो मनः स्वान्तं तालुः काकुदतालुके ।
मध्योऽवलग्नं क्षीणाङ्गं नाभिर्नालपयोरुहम् ॥ ९० ॥
हस्तः करः शयः पाणिर्बाहुः पञ्चशिफो भुजः ।
अङ्गुष्ठोऽङ्गुलिभूपालः तर्जन्याद्या प्रदेशिनी ॥ ९१ ॥
अनामाऽनामिका मध्या मध्यमा दीर्घपर्विका ।
कनिष्ठिका कनिष्ठान्त्या करजो नखरो नखः ॥ ९२ ॥
शिश्नः प्रजननं मेढ्रं मेहनं चर्मकीलकम् ।
स्मरालयं भगं योनिरुपस्थं गूढमोहनम् ॥ ९३ ॥
वृषणोऽण्डोऽण्डकं मुष्को नितम्बः कटिमण्डनम् ।
जघनोरू तालवृष्ठं कटिः काञ्चीगुणास्पदम् ॥ ९४ ॥
नीविकावसनं ग्रन्थिर्जङ्घा जानुः प्रसारिणी ।
घुटिका चरणग्रन्थिः गुल्फः प्रार्ष्णिः प्रपार्श्विका ॥ ९५ ॥
चरणोऽङ्घ्रिः पदः पादः पादाग्रं प्रपदं कुधम् ।
शङ्खावर्त्तं गुदं पायुरपानं गुह्यगोपने ॥ ९६ ॥
मूत्रं लिङ्गोदकोद्गारौ शकृद्विष्ठा पुरीषका ।
कलेवरं वपुर्वर्ष्म प्रतीको देहविग्रहौ ॥ ९७ ॥
आत्मा गात्रं तनुः पिण्डं शरीरं पाञ्चभौतिकम् ।
पर्वलेखाऽङ्गुलिग्रन्थिः पार्वी मुद्राङ्गुलीयके ॥ ९८ ॥
कङ्कणं वलयं चूली चूलिका वलयोर्मिका ।
बाह्वटं बाहुवलयं केयूरं कटकाङ्गदे ॥ ९९ ॥
पादाङ्गदं तुलाकोटिः हंसो मञ्जीरनूपुरे ।
;p{0008}
पादाटनोऽङ्घ्रिवलयं नवटोऽङ्गुष्ठमौद्रिकम् ॥ १०० ॥
आदर्शिका दर्पणिका षड्मुद्र्याङ्घ्र्यङ्गुलीयिका ।
ताटङ्कः कर्णवलयं कुण्डलं कर्णपाशिका ॥ १०१ ॥
कर्णपत्रं श्रुतिद[ढ]लमूत्तंसः कर्णभूषणम् ।
अवतंसो मौलिमणिः कीरिटं मुकुटं कपम् ॥ १०२ ॥
मुक्तावली हारलता हारो माला प्रसूनस्रक् ।
तरलो मध्यमाणिक्यं नायको हारभूपतिः ॥ १०३ ॥
मेखला सप्तकी काञ्ची रसना क्षुद्रघण्टिका ।
अञ्जनं कज्जलं दैपं सिन्दूरं[र] स्त्रीविभूषणम् ॥ १०४ ॥
पत्रावली पत्रलेखा देहरागोऽङ्गलेपनम् ।
उद्वर्त्तनं गन्धचूर्णं हृन्माणिक्यचतुष्किका ॥ १०५ ॥
केशाटनी मौलिसिंहिकेशसंमार्ज्जनी फणी ।
अम्बरं वसनं वासो वस्त्रं चेलं गुणी पटः ॥ १०६ ॥
कबन्धनं मौलिवस्त्रमेकावर्त्तः कबन्धधृक् ।
कञ्चुकं गात्रवसनं कञ्चुकी कुचगोपिका ॥ १०७ ॥
धौत्रं दशाधरं काच्छमंसवस्त्रोत्तरीयके ।
दर्पणं मुकुरादर्शौ यन्त्रं कीलीमुखं पुटम् ॥ १०८ ॥
यूपस्तम्भो गेहबाहुर्द्वारं द्वार्मन्दिराननम् ।
कपाटमररं वारमर्गला द्वारमुद्गरः ॥ १०९ ॥
गेहच्छत्रं गृहोष्णीषं देहली गेहनासिका ।
कैशोरं शैशवं बाल्यं तारुण्यं यौवनं वयः ॥ ११० ॥
मध्यमं यौवनं प्रान्तं वार्द्धक्यं प्रान्तिमं जरा ।
उपवीतं ब्रह्मसूत्रं तिलकं द्विजभूषणम् ॥ १११ ॥
पितृयज्ञः स्वधावर्त्तः श्राद्धं पिण्डनिपातनम् ।
सप्ततन्तुः क्रतुर्यज्ञोऽध्वरो यागोऽग्नितर्पणम् ॥ ११२ ॥
पितृमन्त्रः स्वधा स्वाहा हविस्सागोऽग्निवल्लभा ।
मनुर्मन्त्रः ऋषिर्मन्त्रदर्शको मन्त्रचारकः ॥ ११३ ॥
वर्णी तीर्थार्पको ब्रह्मचारी गेही गृहस्थकः ।
वानप्रस्थो वन्यभोजी दण्डी तुर्याश्रमी यतिः ॥ ११४ ॥
;p{0009}
;c{इति मनुष्यमरीचिः ।}
;v{शैलमरीचिः}
महीध्रः पर्वतः शैलः शिलावान् गोत्रभृद्गिरिः ।
शिलोच्चयः क्ष्माभृदचलः पविपातवित् ॥ ११५ ॥
अश्मा दृष[श]त् शिला लोष्ठः पाषाणः प्रस्तरोपलौ ।
मेरुः सुमेरुर्हेमाद्री रत्नसानुः सुरालयः ॥ ११६ ॥
हिमालयो गिरिपतिर्गौरीतातो हिमाचलः ।
उदयाद्रिः पूर्वशैलो नीलाद्रिः शक्रदिग्गिरिः ॥ ११७ ॥
अस्तशैलः पश्चिमाद्रीरस्ताद्रीर्वारुणी गिरिः ।
भुजगाद्रिर्गन्धशैलो मलयश्चन्दनाचलः ॥ ११८ ॥
विन्ध्योऽगस्त्यगिरिरष्टभुजाद्रिर्दक्षिणाचलः ।
दरी गिरिगुहा देवखातं पर्वतगह्वरम् ॥ ११९ ॥
निषधो हिमवान् विन्ध्यो माल्यवान् गन्धमादनः ।
हेमकूटः पारिभद्रः सप्तैते कुलपर्वताः ॥ १२० ॥
शैलाग्रं‌ शिखरं प्रस्थः स्रुः शिलोच्चयमस्तकम् ।
क्ष्माभृन्नितम्बः कटको गण्डशैलाः च्युतोपलाः ॥ १२१ ॥
उपत्यकाद्रिसम्बन्धा भूरूर्द्ध्वाधित्यकाऽद्रिका ।
गैरिकं शैलरुधिरं पादाः प्रत्यन्तपर्वताः ॥ १२२ ॥
मनःशिला मर्मशिला रत्नभूराकरः खनिः ।
हरितालं पीतरसं कर्चूरं गिरिपित्तकम् ॥ १२३ ॥
खटिका खटिनी सौधा शैलेयं मर्कटप्रियम् ।
स्फाटिकः स्फाटिकोकीश्मा? चन्द्राश्मा चन्द्रकान्तकः ॥ १२४ ॥
रत्नं मणिर्ललामाख्यो हीरको वज्रनामकः ।
नीलं गारुत्मतं पद्मरागं शोणललामकम् ॥ १२५ ॥
;c{इति शैलमरीचिः}
;v{चतुःपदमरीचिः}
हर्यक्षः केसरी सिंहो हरिः पञ्चाननः सटी ।
द्वीपी व्याघ्रो वर्त्तुलाक्षः शार्दूलो मृगमांसभुक् ॥ १२६ ॥
कुञ्जरो वारणो नागो हस्ति स्तम्बेरमो द्विपः ।
इभः पद्मी सामयोनिः पीलुः कुम्भी महामृगः ॥ १२७ ॥
गण्डाः कटः मदो दानं कलभः करिशावकः ।
पोत्री कोलो घृणीर्द्दंष्ट्री वराहो भूमिदारकः ॥ १२८ ॥
उक्षा वृषो बलीवर्द्दो वृषभो गौर्विषाणभृत् ।
;p{0010}
धेनुर्गौः सुरभिर्गृष्टिर्वत्सकस्तर्णकोऽर्णकः ॥ १२९ ॥
गन्धर्वोऽश्वो हरिर्वाजी तुरङ्गः सैन्धवोऽर्कजः ।
एणः कुरङ्गो हरिणो मृगः श्वसनवाहनः ॥ १३० ॥
गण्डकः खड्गकः खड्गी सैरिभो महिषोऽश्वहा ।
ईहामृगो वृकः कोकः श्वा कौलेयकुक्कुरौ ॥ १३१ ॥
शीतलाश्वो लम्बकर्णो रासभो धूसरः खरः ।
उष्ट्रवामी वेसराख्यो लम्बग्रीवः क्रमेलकः ॥ १३२ ॥
ओतुर्बिडालो मार्जारो दुग्धारिर्मूषकान्तकः ।
गोमायुर्वञ्चकः क्रोष्टा शृगालो मृगधूर्त्तकः ॥ १३३ ॥
प्लवङ्गमो वृक्षमृगो मर्कटो वानरः कपिः ।
शल्यः श्वाविच्छरलोमा मृदुकः शशकः शशः ॥ १३४ ॥
ऋक्षो भल्लो दीर्घवालो नकुलोऽहिरिपुर्द्विभुक् ।
शूकविषः शूककीटो वृश्चिकोऽलिः सरीसृपः ॥ १३५ ॥
उन्दुरुर्मूषको बालमूषिका गिरिकाऽऽखुका ।
पल्ली लूताशिनी तुण्डो सरटः कृकलासकः ॥ १३६ ॥
ऊर्णनाभो मर्कटकः तन्तुकीटः पटकृमिः ।
खर्जूरः शतपात्कर्णजलौकाऽऽज्यमृतिप्रजः ॥ १३७ ॥
उरगः पन्नगो भोगी व्यालोऽहिर्जिह्मगोऽयभुक् ।
दर्वीकरो विषधरः फणी सर्पो मुखामृतः ॥ १३८ ॥
जलौका शोणितरुचिर्दध्न्यमृततुण्डिके ।
जूका केशजनुर्लिक्षा लिक्षिका कृमिकः कृमिः ॥ १३९ ॥
सिं[सि]ही पञ्चाननी श्वेता गण्डकी फलकत्वचा ।
दन्तिनी करिणी नागी महामृगनितम्बिनी ॥ १४० ॥
करेणुका द्विपा व्याली वडवा तुरगी तुरी ।
शार्दूली द्वीपिनी व्याघ्री नखघ्नी मृगशामनी ॥ १४१ ॥
वाराही शूकरी कोली वृकी कोकमृगाङ्गना ।
ग्रामसिंही शुनी व्याघ्री मार्ज्जारी शशकी शशी ॥ १४२ ॥
शृगाली वञ्चकी क्रोष्ट्री वानरी मर्कटी प्लवी ।
;p{0011}
एणी कुरङ्गी हरिणी महिषी सैरिभी बला ॥ १४३ ॥
उरगी सर्पिणी व्याली वृश्चिकी विषपुच्छिका ।
पिपीलिका तीक्ष्णदंशा मत्कुणो राक्तबीजकः ॥ १४४ ॥
दिवान्धिका दीर्घतुण्डा छुछुन्दर्यहिबन्धिका ।
गुडप्रियस्तीक्ष्णदंष्ट्रः शक्रगोपोऽम्बुशोणितम् ॥ १४५ ॥
ब्राह्मी विप्राणिका विप्रा प्रावृट्कीटो महीकृमिः ।
दन्तकृमिर्दंष्ट्रिकाख्यः शिरःशूली शिरःकृमिः ॥ १४६ ॥
आरोहयन्त्रं पल्याणं कशा ताडनपाशिका ।
वग्लुः खलीनं गोपाशो नाथिकाऽऽरोहकुण्डिका ॥ १४७ ॥
;c{इति चतुःपदमरीचिः}
;v{वृक्षलतौषधिमरीचिः}
विपिनं काननारण्ये गहनं गह्वरं वनम् ।
आक्रीडो वातिकोद्यानमारामो राजकाननम् ॥ १४८ ॥
तरुर्महीरुहो वृक्षः पादपो विटपी कुटः ।
पलाशी मूलपः शालो दुर्द्रुमो वल्लरीपतिः ॥ १४९ ॥
प्रतानिनी लता वीरुद्गुल्मिनी व्रततिर्द्रुगा ।
अङ्कुरो द्विदलः काण्डः प्रकाण्डो मूलमस्तकम् ॥ १५० ॥
मूलपाग्रं शिफाप्रान्तं शिफा शाखावरोहकः ।
उत्सेध उच्छ्रय[यः] इध्म दारु काष्ठेन्धनं गुडम् ॥ १५१ ॥
पलाशः पल्लवः पर्णं दलं पत्रं छदोऽङ्घ्रिकम् ।
कलिका कोरकः कुड्मी प्रफुल्लो विकचः स्फुटः ॥ १५२ ॥
मुकुलः कुलमानाग्रो गुच्छस्तबकगुच्छलौ ।
प्रसूनं कुसुमं पुष्पं वृन्तं प्रसवबन्धनम् ॥ १५३ ॥
मधुर्मरन्दः पुष्परजः परागो मकरन्दकः ।
अश्वत्थः कुञ्जरसुधा पिप्पलश्चलपत्रकः ॥ १५४ ॥
जटी वटो जटापादो न्यग्रोधः प्लक्ष आश्रितः ।
कद्रुः पलाशस्त्रिदलः किंशुको वक्रपुष्पकः ॥ १५५ ॥
हेमदुग्धः कीटफलो यज्ञदारुरुदुम्बरः ।
श्रीफलः श्रीद्रुमो बिल्वः बकुलो हिज्जलोऽम्बुकः ॥ १५६ ॥
गन्धपत्रो नीलफलो जम्बू नीरान्तराजरः ।
आम्रो रसालः कामाङ्गो माकन्दः पिकवल्लभः ॥ १५७ ॥
चूतोऽतिसौरभः सीधुरसो माधवपादपः ।
;p{0012}
शाल्मलिः कीरनिलयः पिच्छिलो रक्तपुष्पकः ॥ १५८ ॥
हयमारः शंभुपुष्पः[प] करवीरो जटाविषः ।
सोमसारः कुष्ठरिपुः खदिरो व्रणपूरकः ॥ १५९ ॥
शमी भद्रा सूक्ष्मपत्रा शुभा रामप्रियङ्करी ।
वर्चूरः शृङ्गिफलको दृढबीजस्त्रिकण्टकः ॥ १६० ॥
शाखाकण्टः क्षीरकाण्डः स्नुही निस्त्रिंशपत्रिका ।
कन्थारी रक्तग्रन्थिघ्नी तीक्ष्णगन्धा धात्रिधारिका ॥ १६१ ॥
उरुबूको दीर्घदण्ड एरण्डः पाणिपत्रकः ।
हिन्तालः स्थूलतालाह्वः तालस्तृणनराधिपः ॥ १६२ ॥
अङ्कोलः कटुकः स्निग्धो गुप्तस्नेहो विषापहः ।
वल्लीवृक्षश्चीरपर्णः सर्ज्जः कुलटजोद्भवः ॥ १६३ ॥
चिरबिल्वो रक्तमालः करञ्जः कृमिमर्द्दनः ।
आरग्वधो राजवृक्षः शम्पाकश्चतुरङ्गुलः ॥ १६४ ॥
पिचुमन्दुः पारिभद्रो निम्बोऽरिष्टोष्ट्रवल्लभौ ।
कुरुवीरो नदीसर्ज्जः ककुभोऽर्ज्जुनवृक्षकः ॥ १६५ ॥
भूर्ज्जो वल्कद्रुमो बिन्दुपत्रो रक्षादलोऽवलः ।
झाउको मञ्जरिदलो नदीकेशोऽम्बुवल्लभः ॥ १६६ ॥
आरामसारो भूकेशः सरोवन्ध्यः शिफारुहः ।
अन[नं]नासो विष्णुकन्दो वीहिकोऽमृतसारकः ॥ १६७ ॥
पुत्रजीवः पवित्राक्षः कुटजीवोऽर्भकप्रदः ।
उन्मत्तः काहलापुष्पो धत्तूरः कनकाह्वयः ॥ १६८ ॥
अर्कः क्षीरदलस्तूलफलः शङ्करपुष्पकः ।
तिलकः पुण्ड्रकः छिन्नरुहो वदनभूषणः ॥ १६९ ॥
पाटला कुम्भिका मोघा ताम्रपुष्पी जलस्थितिः ।
मुनिद्रुमः शीघ्रपुष्पोऽगस्त्यो लम्बफलो मुनिः ॥ १७० ॥
पिण्डीपुष्पो नटोऽशोकः कङ्केलिः शोकनाशनः ।
केतकी कण्टकिदला मेध्या शङ्करदूषिता ॥ १७१ ॥
दीपपुष्पः स्वर्णपुष्पः चम्पको भ्रमराहितः ।
करकन्दो वीरपुष्पः सिन्दूरी बाणनामकः ॥ १७२ ॥
प्रियजीवो बन्धुजीवो बन्धूको बिन्दुपुष्पकः ।
शिंशिपा धूमिका धीरा सारस्तिन्दुकस्फूर्ज्जकौ ॥ १७३ ॥
;p{0013}
कादम्बर्यः सिन्धुकलः कदम्बो वृत्तपुष्पकः ।
बृहद्बलो भीषणकस्तमालो बहुकण्टकः ॥ १७४ ॥
उद्दानकः शुकतरुः शिरीषो मृदुपुष्पकः ।
पनसः कण्टकीफलो महासर्ज्जः फलद्रुमः ॥ १७५ ॥
अरण्यलक्ष्मीः कदली मोचा रम्भा सकृत्फला? ।
लाङ्गली त्र्यम्बकफलो नारिकेलो दुरारुहः ॥ १७६ ॥
भल्लातकः[क] स्फोटबीजोऽरुष्करस्तापनोबलः ।
राजादनी निम्बबीजः शुकेष्टो राजवल्लभः ॥ १७७ ॥
दन्तबीजः कुचफलो दाडिमः फलशाडवः ।
अक्षोटकः फलस्नेहः कन्दरालो गुडाशयः ॥ १७८ ॥
दम्बरो बदरी कोलः कर्कन्धूश्च क्रकण्टकः ।
स्तनबीजो राजकोलो मधुरो हिमफेनिलः ॥ १७९ ॥
केसराम्लो बीजपूरो रुचको मातुलिङ्गकः ।
चिञ्चा चुचुक्रिका चुक्रा कोशा कचुक्राऽम्लमञ्जिका ॥ १८० ॥
गन्धपत्रो नागरङ्गो नारङ्गो मधुराम्लकः ।
निम्बूकोऽम्लरसो निम्बू लिम्पाको बीजषंढकः ॥ १८१ ॥
जम्बीरको दन्तशठो जम्भो जम्बीरजम्भलौ ।
मधुरो मधुजं वीरो माधवी मधुजम्बकः ॥ १८२ ॥
कपित्थो ग्रन्थिफलको दधित्थो दन्तशाठ्यकृत् ।
रुद्राक्षो नीलकण्ठाक्षः शर्वाक्षो भूतनाशनः ॥ १८३ ॥
पाटीरं मलयोद्भूतं चन्दनं शिशिरद्रवम् ।
माहिषं रक्तपाटीरं लोहितं रक्तचन्दनम् ॥ १८४ ॥
स्निग्धपात्रो गन्धसारो गुग्गुलुर्धूपभूरुहः ।
आमोदसारो गन्धद्रुरगुरुर्नीललोहितः ॥ १८५ ॥
बिभीतकस्तैलफलो भूतावासः कलिद्रुमः ।
घोण्टा वल्कतरुः पूगः क्रमुको दीर्घपादपः ॥ १८६ ॥
काश्मीरं घुसृणं शोणं कुङ्कुमं केसरं शठम् ।
मदगन्धः सप्तपर्णः शुक्तिपर्णोऽग्निभूसितः? ॥ १८७ ॥
दीपतरुः स्निग्धदारु सरलः पूतिकाष्ठकः ।
श्रीपुष्पं देवकुसुमं लवङ्गं तीक्ष्णपुष्पकम् ॥ १८८ ॥
सप्तशिखा नागवल्ली ताम्बूली भक्षपत्रिका ।
गन्धोत्कटो दमनको दण्डी तापसपत्रकः ॥ १८९ ॥
;p{0014}
तुलसी सुभगा तीव्रा भूतघ्नी विष्णुवल्लभा ।
फणिज्जको मरुवकः खरपत्रः सुराह्वयः ॥ १९० ॥
छिन्नोद्भवा मृतलता गुडूची मधुपर्णिका ।
मूर्वा दूर्वा मधुरसा मोरटा तेजिनी मिरा ॥ १९१ ॥
सोमवल्ली यज्ञलता मधुपुष्पी सुरोषिता ।
मृगादनी शक्रलता हेमपुष्पी विषापहा ॥ १९२ ॥
तेजोवती वह्निफला वायसी कनकप्रभा ।
ताम्रिका कृष्णला गुञ्जा शिखण्डी कृष्णचूडिका ॥ १९३ ॥
बृहती‌ सिंहिका व्याघ्री वार्त्ताकी क्षुद्रकण्टिका ।
महाबला रङ्गपत्री नीली व्यञ्जनकेशिनी ॥ १९४ ॥
शरपुङ्खा काण्डपुङ्खा वीषापुङ्खेषु पुष्पिका ।
निशावनो दीर्घशाखः शणोऽम्लो दीर्घपल्लवः ॥ १९५ ॥
अपामार्गः सैकरिको मर्कटी पक्तिकण्टकः ।
वराहकर्णी तुरगी हयगन्धा हयप्रिया ॥ १९६ ॥
शतावरी सूक्ष्मपत्रा बहुमूला महौदनी ।
शरपत्रो दीर्घशर इक्षुः पर्वी मधुद्रवः ॥ १९७ ॥
गुडपुष्पो मधुरसो मधूकः स्निग्धपत्रकः ।
हारिद्रा रजिनी श्यामा पिङ्गला वरवर्णिनी ॥ १९८ ॥
लाक्षाजतुः खदिरका पलाशी गन्धमादनी ।
अलक्तको जतुरसो रोगो निर्भर्त्सनाह्वयः ॥ १९९ ॥
वह्निपुष्पी ताम्रपुष्पी धातकी मघवासिनी ।
शङ्खमूलं तीक्ष्णरसं मूलकं तीक्ष्णकन्दकम् ॥ २०० ॥
ग्रन्थिमूलं शिखाकन्दं गृञ्जनं यवनप्रियम् ।
शृङ्गाटकः शृङ्गकन्दो जलवल्ली विषाणिकः ॥ २०१ ॥
रसोनो लसुनो रिष्फो म्लेच्छकन्दः सिताण्डकः ।
वेत्रो वेतो योगिदण्डः सुदण्डो मृदुपर्वकः ॥ २०२ ॥
शूद्रप्रियस्तीक्ष्णकन्दः पलाण्डुर्मुखदूषकः ।
वास्तूकं वसु वस्तुकं वास्तूकी श्वानचिह्लिका ॥ २०३ ॥
क्षुरपत्रा स्निग्धपत्रा पालक्यं ग्रामवल्लभा ।
कर्कोटका कुम्भफला कूष्माण्डी मूत्रकृच्छ्रहा ॥ २०४ ॥
कोशातकी दीर्घफला पीतपुष्पी महीफला ।
घृणाफलश्चित्रफलः कलिङ्गो मांसलान्तरः ॥ २०५ ॥
;p{0015}
धरा कोशातकी स्निग्धा मधुरा कफपित्तनुत् ।
बुद्धिध्री शोणितरुचिर्बिम्बी जीरकवीजिका ॥ २०६ ॥
वैशाखजं कटुरसं षड्भुजं हिमकर्कटम् ।
कण्टालुः त्रपुसी शीता कर्कटी हस्तिकर्णिका ॥ २०७ ॥
सुगन्धाढ्या वृत्तपुष्पा मल्लिका वटपत्रिका ।
वसन्तदूती वासन्ती माधवी मधुमल्लिका ॥ २०८ ॥
यूथिका गणिकाऽम्बष्ठा मागधी बालपुष्पिका ।
युवतीष्टा हेमयूथी शिखण्डी नागपुष्पिका ॥ २०९ ॥
मृद्वीका गोस्तनी द्राक्षा स्वाद्वी मधुरसाऽमृता ।
मालतीसुमना जातिर्मुनिला नवमल्लिका ॥ २१० ॥
इला चन्द्रवला पृथ्वी बहुला गन्धवीजिका ।
अभयं नलदोशीरौ वीरतं वीरणाह्वयम् ॥ २११ ॥
घासः शष्पं बालतृणं यवसं गिरिवालकम् ।
नीलत्वक् नीलरुक्कोषः पिस्ताकः पिच्छिलद्रुमः ॥ २१२ ॥
मिहिकाम्रकोषफलो दन्तद्विट् द्रव्यनामकः ।
विषाभा मिष्टफलिनी पित्तहा महिषी स्तनी ॥ २१३ ॥
पुष्पवासो रागनालिर्भद्राक्षाभफलोऽङ्गुलिः ।
दशपत्रं पीतरसं शतत्वक् पीतकेसरम् ॥ २१४ ॥
सदाफलं मिष्टरसममृ[म्रू]तं मिहिकाम्रकम् ।
आर्द्रकं नागरं तीक्ष्णं शुण्ठ्युष्मा? विश्वभेषजम् ॥ २१५ ॥
कटुकं मरिचं रूक्षं पिप्पली श्यामला कणा ।
आमली धात्रिका धात्री सेंविका नखवीजिका ॥ २१६ ॥
अञ्जीरकं कीटफलं मिहिकोदुम्बराह्वयम् ।
जीरकं शीतलं गन्धि मेथिका कटुवीजिका ॥ २१७ ॥
किराततिक्तो भूनिम्बो ग्रन्थिला बुद्धिदा वचा ।
;c{इति श्रीपञ्चतत्त्वप्रकाशे वृक्षलतौषधिमरीचिः ।}
;k{भूमिभानुः}
चमूरनीकिनी सेना पृतना वाहिनी बलम् ॥ २१८ ॥
सैन्यं वरूथिनी चक्रं ध्वजिनी चतुरङ्गिणी ।
पताकिका ध्वजः केतुर्नासीरः पृतना मुखम् ॥ २१९ ॥
क्रोशतालः क्रोषरवो ढक्का विजयमर्द्दलः ।
आताड्यो दुन्दुभिः भेरी भेरिका पटहानकौ ॥ २२० ॥
;p{0016}
मृदङ्गो मुरजो झिल्ली झिल्लिका कांस्यतालिका ।
वेणुर्वंशी मुरलिका सुर्नाईकाष्टभेरिका ॥ २२१ ॥
शस्त्रमस्त्रं प्रहरणं हननं हेतिरायुधम् ।
धनुः शरासनं चापः कोदण्डः कार्मुकेषुमुक् ॥ २२२ ॥
प्रत्यञ्चा सिञ्जिनी मौर्वी ज्या जीवा चापडोरकः ।
चापाग्रमटिनी कोटिर्गोधा ज्याघातवारणम् ॥ २२३ ॥
कोदण्डमध्यं तलकः छुरिका खड्गधेनुका ।
बाणः कलम्बो विशिखः शरः पत्री शिलीमुखः ॥ २२४ ॥
सायकेषू कङ्कपत्रो नाराचो मार्गणाभिधः ।
तूणीर इषुधिस्तूणी निषङ्गः सायकाश्रयः ॥ २२५ ॥
लक्षं वेधनकं शक्यं कुठारः परशुः स्वधिः ।
करवालो मण्डलाग्रः खड्गोऽसिर्ल्लोहपन्नगः ॥ २२६ ॥
तरवारिस्तीव्रमार्गः कृपाणः कोषमन्दिरः ।
प्रासः कुन्तो लोहविद्युत् फलकं चर्म चार्मिकम् ॥ २२७ ॥
वारबाणः कण्टककः कवचो वर्मकञ्चुकः ।
खड्गस्वसा लोहदंष्ट्रा तोमरं नागयोधनम् ॥ २२८ ॥
परिघो लोहलगुडो मुद्गरो द्रुघनः सृगः ।
भुशुण्डी लोहनलिका नाडिकाऽतिभुशुण्डिका ॥ २२९ ॥
दारुका वह्निचूर्णाख्या सुरङ्गा दुर्गसर्पिणी ।
समरः प्रधनं युद्धं जन्यमायोधनं मृधम् ॥ २३० ॥
सङ्ग्रामः संयुगः सख्यं स्कन्दनं संपरायकम् ।
हस्तिपको हस्तिपालो निषादी गजकर्मवित् ॥ २३१ ॥
अश्वारोहो वाजिपालः सादी गन्धर्वधर्मवित् ।
गोयानं शकटं षाड्गं हयगं स्यन्दनं रथः ॥ २३२ ॥
नृयानं दोलिका दोली भूपयानं चतुष्किका ।
अपराधो मन्तुरागो दण्डो भूपवलिः करः ॥ २३३ ॥
निवेशः शिबिरं वस्त्रमन्दिरमुपकारिका ।
वितानं मण्डपाच्छादो वस्त्रभित्तिस्तिरष्किका ॥ २३४ ॥
मध्यालोका जवनिका कीलकं भूमिशङ्कुकम् ।
;p{0017}
सन्नद्धो दंशितः सज्झो वर्म्मितः कल्पितास्त्रकः ॥ २३५ ॥
धनुर्धनो धनुर्जीवो धानुष्कश्चापजीवनः ।
निर्याणं गमनं यात्रा प्रस्थानमभिषेणनम् ॥ २३६ ॥
पांशुर्धूली रजो रेणुः केतुमद्वैजयन्तिका ।
अग्रेसरः पुरोयायी वभयं? विजयो जयः ॥ २३७ ॥
पराजयः परिभवः कश्मलं मोहमूर्च्छने ।
जेयः शक्योऽभिगन्तव्यः पराभूतः पराजितः ॥ २३८ ॥
निःकाशनं निराकारो गलहस्तः परासनम् ।
निर्वापनं निहननं मारणं परिवर्ज्जनम् ॥ २३९ ॥
मृतः परासुर्निर्ज्जिवः प्रमीतस्त्यक्तजीवनः ।
आसुः प्राणो वसुर्जीव आयुर्जीवितजीवने ॥ २४० ॥
कबन्धः शीर्षरहितः श्मशानं पितृकाननम् ।
चिता चित्या चितिः काष्ठशय्या मृतकमन्दिरम् ॥ २४१ ॥
विपत्तिरापद्दुःखाधिः कुणपः शवकः शवः ।
प्रग्रहोपग्रहौ बन्धः कारा बन्धनमन्दिरम् ॥ २४२ ॥
सिंहनादो वीरनादः क्ष्वेडा विजयनिःस्वनः ।
आतो मृगव्यं मृगया मांसं पललमामिषम् ॥ २४३ ॥
विहङ्गिका पक्षिपेटी वागुरा मृगबन्धिनी ।
मञ्जूषा पेटिका पेटी जालं जालकजालिके ॥ २४४ ॥
खगासनं खगसभा खगयष्टिर्विहङ्गिका ।
भूतिर्विभूतिः संपत्तिः कोशो वसुसमुच्चयः ॥ २४५ ॥
जीविका वेतनं वृत्तिः द्रव्यं द्युम्नं धनं वसु ।
कार्त्तस्वरम् शातकुम्भं हिरण्यं हेमहाटकम् ॥ २४६ ॥
रूप्यं श्वेतम् दर्पणकं रजतं तारशुक्लगू ।
उदुम्बरं म्लेच्छमुखं वरिष्ठं शुल्बताम्रके ॥ २४७ ॥
हेमरुक्पित्तलं रीतिः लोहोऽयस्तीक्ष्णमायसम् ।
सूतो रसः शम्भुशुक्रं पारदो रसराजकः ॥ २४८ ॥
रङ्गं चङ्गं त्रपुः शीतं नागं सर्पाह्वसीसके ।
अभ्रकं गगनाकाशौ गन्धकं शक्तिशुक्रकम् ॥ २४९ ॥
;p{0018}
बाह्लीकं रामठं हिङ्गुः कर्पूरं चन्द्रनामकम् ।
सर्वस्वादुरसं क्षारं लवणं रोचकं बलम् ॥ २५० ॥
फाण्टं तक्रं दधिसुता नवनीतं सुधासितम् ।
आज्यं रेतो घृतं हव्यं तेजो ज्योतिः सुधान्तिकम् ॥ २५१ ॥
रसातलं बलिग्रहं पातालं शेषवेशनम् ।
तलातलाधोभुवने नागलोकोऽहिभूमिका ॥ २५२ ॥
गर्त्तो वटो भूमिखातो भूककुद्भूच्चकस्थलम् ।
रन्ध्रं रोकं बिलं छिद्रं सुषिरं विवरं वषा ॥ २५३ ॥
दुर्गं कोटो गढो वप्री परिखा गर्त्तमालिका ।
अश्मक्षेपणिका गोफ्णा तमिस्रं तिमिरं तमः ॥ २५४ ॥
विष्वक्तमः संतमसं गाढध्वान्तान्धतामसे ।
क्षीणंतमोऽवतमसं? कद्रूरुरगजन्मदा ॥ २५५ ॥
व्रीहिः शालिस्तन्दुलिकः कलमः षष्ठिको गुडः ।
कङ्गुः प्रियङ्गुर्नीवारो वनशालिर्मुनिप्रियः ॥ २५६ ॥
गोधूमो वर्हणो वल्पः तीक्ष्णशूको यवोऽवलः ।
स्नेही तिलो वलीमाषः स्निग्धः सन्तर्पणः सरः ॥ २५७ ॥
पथ्यः कुलत्थः कुलथो मुष्टिको धूलिभूनिकः ।
तीक्ष्णतैलः सर्षपकः चपला बहुला तसी? ॥ २५८ ॥
मसूरो मृदुलो वाती मुद्गो हव्योऽज्ञभूर्लघुः ।
आढकी वातकी धन्या मारीचश्चणकः पुटी ॥ २५९ ॥
जवारिका दीर्घदण्डा कोद्रवः कठिनो सरः ।
ग्राही घनो मटरको मरुधान्यकबाजरौ ॥ २६० ॥
वलायुधं हलं कुट्टं सीता लाङ्गलपद्धतिः ।
लाङ्गलाग्रं फलं फालः क्षेत्रं धान्याकरक्षितिः ॥ २६१ ॥
सीत्यं हल्यं हलाकृष्टं क्षेत्राजीवः कृषीवलः ।
बुसं कडङ्गरः शूकस्तुषो दण्डपलालकः ॥ २६२ ॥
धान्योच्चयः खललको राशिर्निस्तुषधान्यकः ।
अयोग्रं मुसलः शूर्पः प्रस्फोटनमुलूखलम् ॥ २६३ ॥
;p{0019}
दात्रं लवित्रं मन्थानो वैशाखो मन्थदण्डकः ।
चालनी तितउश्चुल्ही चुल्हिकाऽग्नी हसन्तिका ? ॥ २६४ ॥
भ्राष्ट्रोऽम्बरीषं तत्कम्बिः कन्दुर्दर्विः खजाकिका ।
ऋचीषकं लोहपृष्ठं कटाहः स्नेहपाचिका ॥ २६५ ॥
मलिकोऽलिञ्जरो वेल्लः चरुपाशी सनासिका ।
कम्बुग्रीवो घटः कुम्भः शरावो वर्द्धमानकः ॥ २६६ ॥
कमण्डलुर्गण्डुकोऽब्दो भाण्डं पात्रममत्रकम् ।
चषकश्चन्द्रभाण्डाह्वः स्थाली भोजनपात्रिका ॥ २६७ ॥
भक्तौदनावन्नमन्धः पायसं क्षीरिका जरा ।
मण्डकः पोलिका पोली काकडाऽङ्गारमण्डकः ॥ २६८ ॥
अङ्गारकर्कर्याङ्गारी कृशरा खिच्चिका वला ।
द्वैदलं सूपकः सूपो सूपपूषः कटुः सरः ॥ २६९ ॥
मण्डो ग्राही भक्तयूषो घृतपूरो निलापहः ।
लड्डुको मोदकः फेणी फेणिका पूपपूपकौ ॥ २७० ॥
मधुशीर्षः खाजलाह्वो लप्सिका गुडपिष्टिका ।
वटको माषघोण्टाको वटिका मासनग्निका ॥ २७१ ॥
पैष्टिका काञ्जिका काञ्जी पर्पटो माषमण्डकः ।
तैलं तिलद्रवः स्नेहः शाकस्तेमनतैमलौ ॥ २७२ ॥
रसालाह्वा शिखरिणी पयस्यं दधि द्रप्सकम् ।
दुग्धं पयः क्षीरसञ्ज्ञं क्वथिका तक्रमण्डिका ॥ २७३ ॥
आसुरी राजिका राजी राजितैमनराघते? ।
कचूरिकाङ्गजवरा शष्कुल्याह्वा जलेम्बिका ॥ २७४ ॥
सोहालिका पूरिकाख्या गुञ्झः पक्वान्नगुच्छलः ।
मन्थः सक्तुः चिपिटकः पृथुकः क्षुत्क्षु[क्षु]धाभिधा ॥ २७५ ॥
लाजास्तण्डुलपुष्पाणि तृषोदन्या पिपासिका ।
आहारो जैमनं लेयः केला भुक्तसमुज्झितम् ॥ २७६ ॥
;p{0020}
गोमेदजं पल्युलनं? चूर्णं क्षारः सुधाह्वयः ।
कृष्णकन्दो गुडो ग्रन्थी शर्करा खण्डकः सिता ॥ २७७ ॥
;c{इति श्रीयाज्ञिकवंशावतंसनीलकण्ठात्मजजगज्जीवनसूनुवेणीदत्तविरचिते पञ्चतत्त्वप्रकाशे भूमिभानुः प्रस्फूर्त्तिमगमत् ।}
;k{जलभानुः}
समुद्रः सागरः सिन्धुः सरस्वानर्णवोऽम्बुधिः ।
अकूपारो जलनिधिः पारावारः पयोनिधिः ॥ २७८ ॥
रत्नाकरः सरिद्भर्त्ता यादोनाथो हिमांशुभूः ।
सूधा पीयूषाममृतं सुरान्धः षड्रसाधिकम् ॥ २७९ ॥
अमृतं जीवनं वारि सलिलं भुवनं पयः ।
कबन्धमर्णोम्भस्त्योयमुदकं ककुशं शरम् ॥ २८० ॥
शम्बरं कमलं नीरं कीलालं पुष्करं नलम् ।
जलपर्यायपतिः पाशी जनपर्यायधरोऽम्बुदः ॥ २८१ ॥
जलपर्यायनिधिर्वाधिर्जलपर्यायभवं कजम् ।
ऊर्मिस्तरङ्गो लहरी वीचिर्भङ्गिर्जलोद्गतिः ॥ २८२ ॥
महाकल्लोल उल्लोलो जलावर्त्तोऽम्बुसम्भ्रमः ।
नदी धुनी द्वीपवती निम्नगा तटिनी सरित् ॥ २८३ ॥
आपगा वाहिनी सिन्धुः स्रवन्ती वक्रगामिनी ।
गङ्गा भागीरथी देवनदी त्रिपथगामिनी ॥ २८४ ॥
भीष्मसूर्जह्नुतनया त्रिस्रोता विष्णुपज्जनुः ।
कालिन्दी यमुना श्यामा सूर्यपुत्री यमस्वसा ॥ २८५ ॥
नर्मदा सोमसम्भूता रेवा मेकलकन्यका ।
विपाशा व्यासतनया करतोया सदाजला ॥ २८६ ॥
महास्रोतस्वतः सिन्धुरटको विप्रनिन्दितः ।
ब्रह्मपुत्रो ब्रह्मभद्रो नैलाद्रेयो हरित्प्रभः ॥ २८७ ॥
स्वर्णबाहुर्गुप्तकरः शोणो वेलाप्रवाहकः ।
जलबिन्दुर्जलकणो विप्रुषः पृषतः पृषत् ॥ २८८ ॥
कूलं तीरं तरो वप्रो जलसीमोपकण्ठभूः ।
वैखानसः पृथुकचा मत्स्यो मीनो झषस्तिमिः ॥ २८९ ॥
निर्निमेषोऽण्डजः प्रोष्ठः शफरः शकुलः कजः ।
कच्छपः कमठो लोष्टो मण्डूको वारिवालकः ॥ २९० ॥
द्वीपोऽन्तरीपं तोयोत्थं शादो जंवीनकर्द्दमौ ।
अगाधमतलस्पर्शं गभीरं निम्नकान्तरे ॥ २९१ ॥
;p{0021}
फेनो जलकफो वारिशोफको जलबुद्बुदः ।
अन्धुः कूपः प्रहीर्वापी वापिका दीर्घिका युका ॥ २९२ ॥
निर्झरो झरणं शैलप्रस्रवोऽम्बुकणाकरः ।
सरोवरं पल्वलकं कासारः सरसी सरः ॥ २९३ ॥
पद्माकरः पद्मखनिस्तडागः पुष्कराश्रयः ।
कुमुद्वती कुमुदिनी कुमुच्चन्द्रप्र[प]योजिनी? ॥ २९४ ॥
पङ्कजं कमलं पद्मं नलिनं सरसीरुहम् ।
पङ्केरुहं तामरसं सारसं पुष्करं कजम् ॥ २९५ ॥
इन्दीवरं नीलपद्मं पुण्डरीकं सितोत्पलम् ।
रक्तोत्पलं कोकनदं शतपत्रं कुशेशयम् ॥ २९६ ॥
शालूरः पद्मिनीकन्दो मृणालं विसदोरकम् ।
किञ्जल्कः केसरोऽज्वांशु नैरं शेवालशैवले ॥ २९७ ॥
सिन्धुवल्ली रागतालिः प्रवालं विद्रुमाद्रुमे ।
सार्द्धत्रिवलयः कम्बुः शङ्खः सूचीमुखोऽम्बुजः ॥ २९८ ॥
शुक्तिर्मौक्तिकमञ्जूषा मुक्तास्फोटोऽम्बुसूर्पिका ।
मौक्तिकं शौक्तिकं मुक्ता स्वातिबिन्दुसमुद्भवम् ॥ २९९ ॥
कैवर्तो धीवरो दासो नौका नौस्तरणिस्तरिः ।
नौवाहकः कर्णधारो नाविकोऽरित्रचालकः? ॥ ३०० ॥
आसेचनं सेकपात्रमरित्रं केनिपातनम् ।
क्षुद्रतीरः प्रकूः कोलो वर्षाभ्वी कमठी डुलिः ॥ ३०१ ॥
सैहरिचक्त्रौ? मकरो राजीवः शकुलस्तिमिः ।
सहस्रदंष्ट्रः पाठीनः सुसिको घटिकोत्प्लवः ॥ ३०२ ॥
जलसत्त्वपतिर्ग्राहः उलूपी शिशुमारकः ।
मत्स्यपाशी गुणनिका बडिशं मत्स्यवेधनम् ॥ ३०३ ॥
नभश्चरो वायुदारुः खतमालः पयोधरः ।
व्योमधूमो जलमसिर्जलमुग्गगनध्वजः ॥ ३०४ ॥
जीमूतो मुदिरो मेघो घनो धाराधरोऽम्बुदः ।
कादम्बरी मेघमाला जैमूतं मेघसम्भवम् ॥ ३०५ ॥
सुस्वादो मधुरो मिष्टः चुक्रोऽम्लः कटुकः कटुः ।
;p{0022}
कषायस्तूबरः क्षारी लवणः तिक्ततीक्ष्णकौ ॥ ३०६ ॥
वारुणी मदिरा हाला सुरा मैरेयमासवौ ।
;c{इति पञ्चतत्त्वप्रकाशे जलभानुः प्रस्फूर्त्तिमगमत् ।}
;k{तेजोभानुः}
भानुः सूर्यो दिनपतिः सविता भास्करोंऽशुमान् ॥ ३०७ ॥
हेलिः प्रभाकरादित्यौ द्वादशात्मा नभोमणिः ।
हरिः पतङ्गस्तरणिः सहस्रांशुर्विरोचनः ॥ ३०८ ॥
ग्लौरिन्दुरेणतिलको नीहारांशुर्निशापतिः ।
चन्द्रः सुधांशुः शुक्लांशुरोषधीशो भनायकः ॥ ३०९ ॥
द्विजराजः पक्षजन्मा कुह्वन्तो? रोहिणीधवः ।
वह्निरग्निर्वायुसखः कृष्णवर्त्मा तनूनपात् ॥ ३१० ॥
धनञ्जयो वीतिहोत्रो धूमकेतुर्विभावसुः ।
हिरण्यरेता हुतभुक् ज्वलनो हव्यवाहनः ॥ ३११ ॥
कान्तिः छविः प्रभा दीप्तिः त्विट् रुचिर्भा प्रकाशिका ।
अर्च्चिर्ज्वाला वह्निशिखा कीला जिह्वा स्फुलिङ्गिनी ॥ ३१२ ॥
सन्तापः सञ्ज्वरस्तापो मण्डलं चक्रवालकम् ।
विस्फुलिङ्गो वह्निकणो घर्मोष्मोष्मातपाहिमाः ॥ ३१३ ॥
अभ्यन्तरमन्तरालं परिधिः परिवेषकः ।
तडित्शतहृदा शम्पा ह्रादिनी चञ्चलाऽल्पभा ॥ ३१४ ॥
विद्युत्सौदामिनी कृष्णस्वसा जलदवल्लिका ।
महेन्द्रशस्त्रं कुलिशं शम्बो वज्रं पविस्वरुः ॥ ३१५ ॥
जटा ज्वालो गृहमणिः स्नेही दीपोऽञ्जनध्वजः ।
वर्षाम्बुदं शक्रधनुश्चित्रं रुगृजुरोहितम् ॥ ३१६ ॥
गृणिर्गभस्तिः किरणो दीधितिश्चरणो वसुः ।
रश्मिर्मरीचिरुस्रोंऽशुः करो भानुः प्रकाशकः ॥ ३१७ ॥
अर्कसूतेऽरुणोऽनूरुस्तार्क्ष्यभ्राताऽरुणद्युतिः ।
कौमुदी चन्द्रिका ज्योत्स्ना कलङ्को लक्ष्मलाञ्छनम् ॥ ३१८ ॥
नक्षत्रं तारका तारा भमृक्षमुडुरत्निका ।
मङ्गलो भूमितनयो रक्ताङ्गो मेषवाहनः ॥ ३१९ ॥
ज्ञो बुधश्चन्द्रतनयो सौम्यो वैबोधनाह्वयः ।
गुरुर्जीवः पीतवर्नो धिषणो देवतार्चितः ॥ ३२० ॥
काव्यो दैत्यगुरुः शुक्रः षोडशार्चिर्मघाभवः ।
;p{0023}
मन्दः शनैश्चरः क्रोडः पातङ्गिः क्रूरलोचनः ॥ ३२१ ॥
अहिर्विधुन्तुदो राहुः स्वर्भानुः सिंहिकासुतः ।
अश्लेषाभू राहुशिरो ग्रहोल्का केतुराविकः ॥ ३२२ ॥
ग्रहाधारो ध्रुवो ज्योतीरथ उत्तानपादजः ।
ज्योतिर्मुखी दीपशिखा दीपलेखा प्रदीपिका ॥ ३२३ ॥
दीपदारुणिका दीपयष्टिकाऽकरयष्टिका ।
उत्पातमद्भुतं ज्वाला जालोल्केभ्रपिणचिका? ॥ ३२४ ॥
भूकम्पः पृथिवीबालो दिग्दाहो रिदुल्मुकः? ।
सितो वलक्षो धवलः पाटलः श्वेतरक्तकः ॥ ३२५ ॥
नीलः श्यामः शितः कृष्णः पीतो गौरोऽतिपिङ्गलः ।
अरुणो लोहितो रक्तः कृष्णलोहितधूम्रकौ ॥ ३२६ ॥
हरित्पालाशहरितौ चित्रकल्माषाकर्बुराः ।
;c{इति श्रीयाज्ञिकनीलकण्ठात्मजगज्जीवनसूनुवेणीदत्तविरचिते पञ्चतत्त्वप्रकाशे तेजोभानुः ।}
;k{वायुभानुः}
वायुः समीरणोऽरूपो गन्धवाहः[ह] प्रभञ्जनः ॥ ३२७ ॥
नभस्वाननिलो वातः पवमानः सदागतिः ।
मातरिश्वा जगत्प्राणः पृषदश्वोऽग्निसख्यभृत् ॥ ३२८ ॥
हिमं तुषारो मिहिका प्रालेयं रजनीजलम् ।
घनोपलो मेघकफः करका वारिशर्करः ॥ ३२९ ॥
इष्टगन्धोऽतिसुरभिः सुगन्धि घ्राणतर्पकः ।
आमोदः सुखकृद्गन्धो दुर्गन्धः पूतिगन्धकः ॥ ३३० ॥
स्पर्शः संस्पर्शनं तग्जो जगत्प्राणेन्द्रियोद्भवः ।
;c{इति श्री या०वं०नी० वेणीदत्तविरचिते पञ्चतत्त्वप्रकाशे वायुभानुः प्रस्फूर्त्तिमगमत् ।}
;k{आकाशभानुः}
;v{दिक्पालमरीचिः}
आकाशो गगनं नाकः स्वर्गस्त्रिदिवमम्बरम् ॥ ३३१ ॥
अन्तरिक्षं वियद्व्योम खं विहायो महाविलम् ।
इन्द्रः शचीपतिर्वज्री सुत्रामा पाकशासनः ॥ ३३२ ॥
वृत्रहा वासवः शक्रः शतमन्युः सहस्रदृक् ।
वास्तोष्पतिर्नाकिपतिर्वृषाजिष्णुर्दिवस्पतिः ॥ ३३३ ॥
पुलोमतनयेन्द्राणी शची सुरपतिप्रिया ।
जयन्तः शक्रतनयः शक्रपूरमरावती ॥ ३३४ ॥
नन्दनं वज्जिविपिनं? सुधर्मा मघवत्सभा ।
हरिदाशा ककुब्काष्ठा दिशा दिक् व्योमपत्रिका ॥ ३३५ ॥
ऐन्द्री प्राची पूर्वककुबुदीची हरिदुत्तरा ।
;p{0024}
पूर्वयाम्यान्तराग्नेयी वायवीयाऽवमातिका? ॥ ३३६ ॥
अवाची दक्षिणा याम्यां प्रतीची पश्चिमास्तदिक् ।
ऐशी पूर्वोत्तरान्तर्द्दिक् नैरृती राक्षसार्चिता ॥ ३३७ ॥
आन्तरिक्षोऽर्द्धदिक् ब्राह्मी पाताली फणिराजदिक् ।
शक्रो वह्निर्यमो रक्षः पाशी वायुः शशीश्वरौ ॥ ३३८ ॥
ब्रह्मा शेष इति प्रोक्ताः पूर्वाचार्यैर्दिगीश्वराः ।
ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ॥ ३३९ ॥
पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीको हरिद्गजाः ।
यमः कृतान्तः शमनः समवर्त्ता परेतराट् ॥ ३४० ॥
प्रेतराजः पितृपतिः कालो महिषवाहनः ।
निशाचरः पललभुग्राक्षसः कर्बुरोऽस्रपः ॥ ३४१ ॥
नैरृतः कौणपः क्रव्यादाशरो निकषात्मजः ।
पाशी प्रचेता वरुणो यादसांपतिरप्पतिः ॥ ३४२ ॥
पौलस्त्यः किन्नराधीशो गुह्यकेशो गदायुधः ।
कुबेरस्त्र्यम्बकसखो राजराजो धनाधिपः ॥ ३४३ ॥
मनुष्यधर्मा धनदो यक्षराट् नरवाहनः ।
तुरङ्गास्यः किंपुरुषो मयुः किन्नरयक्षकौ ॥ ३४४ ॥
श्रीदोद्यानं चैत्ररथमलका यक्षराट्पुरम् ।
विमानं देवतायानं गुह्यकेशस्य पुष्पकम् ॥ ३४५ ॥
कै[कौ]लासाद्रिः स्थलं पुत्रः श्रीदस्य नलकूबरः ।
शेवधिर्निधिभण्डारौ दीनारं स्वर्णकाम्बिकम् ॥ ३४६ ॥
कल्पवृक्षः समुद्रद्रुः सन्तानः पारिजातकः ।
देवेन्द्रवैद्यौ नासत्यावाश्विनेयौ भिषग्वरौ ॥ ३४७ ॥
उच्चैःश्रवोऽब्धितुरगो मातलिः शक्रसारथिः ।
देवोऽमरो दितिसुतो निर्ज्जरः त्रिदशः सुरः ॥ ३४८ ॥
विबुधः सुमना लेखो गीर्वाणो मृतभोजनः ।
अस्वप्नोऽग्निमुखो नाकी क्रतुभुग्व्योमयानगः ॥ ३४९ ॥
दैत्योऽसुरो दितिसुतः पूर्वदेवः सुराहितः ।
आदित्या भास्करा विश्वेवसवस्तुषितानिलाः ॥ ३५० ॥
महाराजिकरुद्राद्याः साध्याः प्रोक्ता गणेश्वराः ।
;p{0025}
किन्नराप्सरसःसिद्धा रक्षोभूतपिशाचकाः ॥ ३५१ ॥
विद्याधरा गुह्यकाख्याः शास्त्रेऽमी देवयोनयः ।
षडभिज्ञो जिनो बुद्धः सुगतोऽद्वयवादकः ॥ ३५२ ॥
तथागतो दशबलो मायादेवीसुतो मुनिः ।
नारदः पर्वतसखः सुरर्षिर्युद्धदर्यकः ॥ ३५३ ॥
नाकिवेश्या स्वर्गणिकाऽप्सरा वारनितम्बिनी ।
तिलोत्तमोर्वशी रम्भा सुकेशी मञ्जुघोषिका ॥ ३५४ ॥
घृताची चित्रलेखाख्या मेनकेत्यप्सरोवराः ।
;c{इति दिक्पालमरीचिः ।}
;v{शब्दमरीचिः}
शब्दो निनादो निनदो ध्वनिः ध्वानः स्वनो रवः ॥ ३५५ ॥
निःस्वानो निस्वनो नादो ह्रादनिर्घोषरावकाः[कः] ।
मर्मरो वस्त्रपर्णोत्थः सिञ्जितं भूषणारवः ॥ ३५६ ॥
वीणाशब्दः क्वणः क्वाणो निक्वाणः प्रक्वणाक्वणौ ।
प्रतिशब्दः प्रतिध्वानं गीतं रागो रसारवः ॥ ३५७ ॥
वासितं पाशवारावो ह्रेषितं वाजिनिस्वनः ।
कोलाहलः कलकलो बृंहितं गजगर्जितम् ॥ ३५८ ॥
स्तनितं मेघनिनदो गर्जितं वारिदारवः ।
बिब्बोकः क्रीडनरवो भणितं रतजल्पितम् ॥ ३५९ ॥
प्रच्छा प्रश्नोऽनुयोगाख्यः प्रत्युक्तिः प्रतिवाचिकम् ।
जनःश्रुतिः किंवदन्ती कुत्सा निन्दाविगर्हणे ॥ ३६० ॥
सुप्तिङन्तं पदं वाक्यं वचनं भाषितं वचः ।
प्रणवादिः श्रुतिर्वेद आम्नायः कण्डिका तनुः ॥ ३६१ ॥
स्मृतिर्वेदार्थगुटिका मुनिवाक् धर्मसंहिता ।
इतिहासः पुरावृत्तं पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ ३६२ ॥
भीतिः शोकारवः काकुरुपन्यासोऽतिवाङ्मयम् ।
आम्रेडितं द्विस्त्रिरुक्तमुच्चैर्घुष्ट[ष्ठ]नघोषणे ॥ ३६३ ॥
कथा प्रबन्धकलना नुतिः स्तोत्रं स्तुतिः स्तवः ।
शपनं शपथः शापो क्रोधाद्दुष्टविकत्थनम् ॥ ३६४ ॥
आह्वानाकारणाऽहूतिर्विवादो वल्गनं द्वयोः ।
;c{इति शब्दमरीचिः ।}
;p{0026}
;v{अण्डजमरीचिः}
पतङ्गः पतगः पक्षी खगः पत्ररथोऽण्डजः ॥ ३६५ ॥
हंसः श्वेतगरुत्श्वेतपक्षो मानसमन्दिरः ।
राजहंसो रक्तवक्त्रचरणोऽण्डजनायकः ॥ ३६६ ॥
खञ्जरीटः खञ्जनकः चक्रवाको रथाङ्गकः ।
तार्क्ष्यो गरुत्मान् गरुडो वैनतेयोऽण्डजेश्वरः ॥ ३६७ ॥
नागान्तकः पक्षिसिंहः[ह्वः] काश्यपिर्विष्णुवाहनः ।
गृध्रो दाक्षाय्यको दाक्षः पत्त्री शेनः शशादनः ॥ ३६८ ॥
निशाटनो दिवाभीत उलूको वायसान्तकः ।
आतापी चिल्हिनी चिल्ही टिट्टिभो रटको रटः ॥ ३६९ ॥
नीलकण्ठो मणिग्रीवोऽशोकश्चाषः किकीदिविः ।
ताम्रचूडः कुक्कुटकः कृकवाकुः पदायुधः ॥ ३७० ॥
काकः करटकोऽरिष्टो द्विको ध्वाङ्क्षः सकृत्प्रजः ।
श्यामकाको द्रोणकाकः काकोलः काकनायकः ॥ ३७१ ॥
काकपुष्टो वनसखः कोकिलः पिकप[पा]ञ्चमौ ।
शिखी मयूरोऽभ्रसखः केकी बर्ही भुजङ्गभुक् ॥ ३७२ ॥
पक्षिव्याघ्रस्तीक्ष्णतुण्डो नखशस्त्रः खगान्तकः ।
चटकद्विट् क्रूरपातः क्रूरदृक् खगचित्रकः ॥ ३७३ ॥
कुक्कुभस्तित्तिरो लावो जीवो वाटेयको कटिः ।
श्यामा कुमारी दुर्गोमा पोदकी भूमिदारिका ॥ ३७४ ॥
कपिञ्जलः पक्षिमल्लः चकोरो रक्तलोचनः ।
कुरङ्गलीलोऽनिलजः पिङ्गलो रात्रिसञ्चरः ॥ ३७५ ॥
कृष्णचूडः कृमिरिपुर्वुल्वुलो नीलपिङ्गलः ।
सारिका स्मारिका सारी पारावतकपोतकौ ॥ ३७६ ॥
कीरः शुकः खगबुधः कैदारः शाल्मलिप्रियः ।
हंसस्त्री वरटा हंसी कादम्बः कलहंसकः ॥ ३७७ ॥
भारद्वाजः पक्षिमुनिर्दधित्थः पाण्डुपक्षतिः ।
अलिर्मिलिन्दो भ्रमरो लम्बो मधुपोऽसितः ॥ ३७८ ॥
शिलीमुखो मधुकरः षट्पदः पुष्पधूलिपः ।
;p{0027}
दीपप्रियः शलभकः पतङ्गो ज्योतिरन्तकः ॥ ३७९ ॥
भम्भरा मक्षिका नीला खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः ।
अरण्यमक्षिका दंशः सरघा मधुमक्षिका ॥ ३८० ॥
छदःपत्रं गरुत्पक्षं पतत्रं पुङ्खमाण्डजम् ।
चञ्चुस्त्रोटिः चञ्चुकिका पक्षतिः पक्षमूलकम् ॥ ३८१ ॥
संडीनोड्डानकोड्डीना उड्डियानं खगेरिताम् ।
स्तोकसङ्घातनिकरव्रातव्यूहसमूहकाः ॥ ३८२ ॥
आवलिर्वीथिका पङ्क्तिः श्रेणी लेखा परम्परा ।
कोशा[श]ण्डं पेशिका पेशी कुलायो नीडकोटरे ॥ ३८३ ॥
गृहासक्ताः खगाः छेकाः गुह्यका गृहवासिनः ।
;c{इति अण्डजमरीचिः ।}
गणेशः पार्वतीपुत्रो हेरम्बो गणनायकः ॥ ३८४ ॥
द्वैमातुरो विघ्नराजो लम्बोदरगजाननौ ।
षडाननः शक्तिधरः शरजन्माऽग्निभूर्गुहः ॥ ३८५ ॥
कार्त्तिकेयस्तारकजित्कुमारः क्रौञ्चदारणः ।
झषकेतुः स्मरो मारः पुष्पधन्वा मनोभवः ॥ ३८६ ॥
शम्बरारिः पञ्चशरः प्रद्युम्नोऽनङ्ग आच्युतिः ।
अम्बिका चण्डिका दुर्गा मृडानी मेनकात्मजा ॥ ३८७ ॥
अपर्णोमा हैमवती शिवाऽम्बा गिरिशप्रिया ।
शिवः शम्भुर्महादेवो रेरिहाणोऽन्धकद्विषत् ॥ ३८८ ॥
गङ्गाधरस्त्रिनयनः शङ्करश्चन्द्रशेखरः ।
रुद्रः स्थाणुः पशुपतिर्भगः शूली पिनाकधृक् ॥ ३८९ ॥
वृषाङ्को नीलकण्ठेशौ भगाली त्रिपुरान्तकृत् ।
पिनाकः शम्भुकोदण्डो जटाजूटः कपर्द्दकः ॥ ३९० ॥
प्रमथाद्याः पारिषदाः नन्दिभृङ्ग्यादयो गणाः ।
ब्राह्मी माहेश्वरी काली कौमारी शक्रवल्लभा ॥ ३९१ ॥
अपराजिता नारसिंही चामुण्डेत्यष्टमातरः ।
शतधामा पृष्णिगर्भः पाञ्चजन्यधरोऽच्युतः ॥ ३९२ ॥
गदी नारायणो विष्णुर्वैकुण्ठो विष्टरश्रवाः ।
त्रिविक्रमो वासुदेवः कौस्तुभी गरुडध्वजः ॥ ३९३ ॥
हृषीकेशो हरिः शौरिः श्रीवत्साङ्को रमापतिः ।
;p{0028}
कौमोदकी विष्णुगदा शौरिचक्रं सुदर्शनम् ॥ ३९४ ॥
शारङ्गाच्युतकोदण्डौ पृष्णिगर्भासिनन्दकौ ।
इन्दिराऽब्धिसुता लक्ष्मी कमला कमलालया ॥ ३९५ ॥
विष्णुप्रिया लोकमाता रमा मा श्रीः शशिस्वसा ।
हलायुधः कामपालो रेवतीरमणो बलः ॥ ३९६ ॥
बलभद्रः प्रलम्बारिर्बलदेवोऽच्युताग्रजः ।
आत्मभूः सृष्टिकृद्ब्रह्मा चतुर्वक्त्रः प्रजापतिः ॥ ३९७ ॥
हिरण्यगर्भो द्रुहिणो विरञ्चिः सुरपूर्वजः ।
अजः पितामहः स्रष्टा पद्मयोनिः श्रुतीक्षकः ।
सावित्री वेदजननी गायत्री ब्रह्मवल्लभा ॥ ३९८ ॥
इति निगदित एषः शाब्दिकानन्दकारि-
रुचिरुचिरसुवर्णोद्भासमानः प्रकाशः ।
क्षितिगगनतुरङ्गक्षोणिसङ्ख्येऽर्कवर्षे (१७०१)
शुचिधवलसुषष्ठ्यां भानुवारे च हस्ते ॥ ३९९ ॥
पञ्चतत्त्वप्रकाशोऽयं वेणीदत्तेन धीमता ।
प्रकाशितः प्रकाशार्थः श्रीविश्वेशकृपाज्ञया ॥ ४०० ॥
;c{इति श्रीयाज्ञिकवंशावतंसनीलकण्ठात्मजजगज्जीवनसूनुवेणीदत्तविरचिते पञ्चतत्त्वप्रकाशे आकाशभानुः ।}
;c{समाप्तश्चायं पञ्चतत्त्वप्रकाशो नाम ग्रन्थराजः ।}
श्रीमन्माधवसूनुना सुविलसच्छास्त्रज्ञताशालिना ।
सच्छीलैकगुणाब्धिना गिरिधरेणासादितः साधुना ॥ ४०१ ॥
काश्यां वंशीधराज्ञाप्रकलनपटुना जायतां तत्सुखाय ।
श्रीमद्वेणीप्रसादाद्बहुतरसमयं पञ्चतत्त्वप्रकाशः ॥ ४०२ ॥