;METADATA
;title{परमानन्दीयनाममाला}
;author{मकरन्ददास}
;bookFullName{Paramānandīyanāmamālā of Makarandadāsa Part I}
;bookSeriesDetails{Deccan College Building Centenary and Silver Jubilee Series 7}
;editor{Ekanath Dattatreya Kulkarni}
;editorQualifications{M.A., Ph.D., Reader in General Linguistics, University Department of Linguistics, Deccan College Post-Graduate and Research Institute, Poona}
;publisher{Dr. S. M. katre, Decan College Post-Graduate and Research Institute, Poona}
;pressDetails{C. S. Latkar, at Kalpana Mudranalaya, Tilak Road, Poona 2}
;publicationYear{1968 A.D.}
;dataEntryBy{1. Dr. P. Srinivas, Lecturer in Vyakarana, S.V.V.V.S.College, Bowenpally, Secunderabad, A.P.500011 as part of Sansknet Project - retrieved from https://www.wilbourhall.org/sansknet/index.html, 2. Anekārthasaṅgraha part typed by Mr. Manish Rajpara}
;dataEntryEmail{}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{PRMM}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. Sansknet project for providing us the data in custom font. 2. Mr. Manish Rajpara for typing Anekārthasaṅgraha part of the text. 3. Dr. Dhaval Patel for proof reading the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{mixed}
;pagenum{true}
;linenum{true}
;chapterArrangements{kanda holds varga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{kanda}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{23 August 2019}
;version0.0.2{27 February 2020}
;version0.0.3{08 March 2020}
;version0.0.4{08 March 2020}
;version0.1.0{08 March 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;c{परमानन्दीयनाममाला ।}
;c{श्रीशारदायै नमः ।}
;c{श्रीपरमात्मने नमः ।}
;k{प्रथमः परिच्छेदः}
;c{प्रथमः परिच्छेदः}
यद्ध्यानात्प्राणिनां सद्यो भवन्ति विपुलाः श्रियः ।
चिदानन्दस्वरूपाय तस्मै गोस्वामिने नमः ॥ १ ॥
यत्स्वरूपेण संव्याप्तं समस्तं वाङ्मयं परम् ।
विष्णुनेव जगत्तस्यै नमस्कुर्मो गिरे सदा ॥ २ ॥
अन्येषामुपकाराय निजबोधाय च स्फुटम् ।
नामपारायणं वक्ष्ये नानावर्गैरहं मुदा ॥ ३ ॥
अः कृष्णे गरुडेऽथाश्च द्रुहिणे पुष्पकेतने ।
आ निपातः स्मृतौ वाक्ये कोपसंतापयोस्तथा ॥ ४ ॥
;p{0002}
ईषदर्थक्रियायोगसीमाभिव्याप्तिषूक्त आङ् ।
इः कामे कल्मषे चापि निपातः खेदकुब्वचोः ॥ ५ ॥
ईर्लक्ष्मीधरयोरुश्च शम्भौ मोक्षोर्ध्वशक्तिषु ।
भावे स्यादुत्प्रकाशे च निपातः क्रोधलोभयोः ॥ ६ ॥
विभागे बन्धने चापि ऊर्गुरौ पालनेऽवने ।
ऋर्देवमातरि क्ष्मायामॄकारो दैत्यमातरि ॥ ७ ॥
लृर्देव्यां लॄस्तु वाराह्यां लताभेदेऽपि कीर्तितः ।
एर्विष्णुशैलयोरैश्च श[2]म्भावोर्धातरि स्मृतः ॥ ८ ॥
अं वेधसि तथा रुद्रेऽप्यंकारः कथितो बुधैः ।
कं जले मस्तके सौख्ये कः स्वर्गे स्मरसूर्ययोः ॥ ९ ॥
ब्रह्मवायुसुहृत्केकिवह्न्युद्योतमात्मसु ।
कुः पापीयसि मह्यां च निवारणकुशब्दयोः ॥ १० ॥
किमाश्चर्ये वितर्के च प्रश्ने क्षेपजुगुप्सयोः ।
कियत्यथ खमित्युक्तमिन्द्रियाकाशयोनये ? ॥ ११ ॥
चन्द्रबिम्बे वर्णखण्डसंवित्स्वर्गसुखेषु च ।
खो रवौ कथितं गीते गं गस्तु गणनायके ॥ १२ ॥
गीतगात्रोरथाख्यातो गौर्जले वज्रबाणयोः ।
वृषधेन्वोर्गिरौ वाचि नेत्रदिग्भूमुखेषु च ॥ १३ ॥
;p{0003}
रश्मिवह्न्योश्च सत्याक्षिस्वर्गमातृषु भाषितः ।
गीश्च वाण्यां दिशाब्राह्म्योर्दुर्गायामथ घो घटे ॥ १४ ॥
रुद्रे च हनने घा तु क्षुद्रघण्टौ घनध्वने ।
ङकारो विषये भीमे चस्तरौ चन्द्रचोरयोः ॥ १५ ॥
चाव्ययं च समाहारे पक्षान्तरसमानयोः ।
कारणे पादपूर्तौ च विनियोगसमस्तयोः ॥ १६ ॥
चुः कोकेऽप्यथ संस्थाने छश्चारे छेदके रवौ ।
छं वृत्ते निर्मले प्रोक्तं जोऽथ केशवजीवयोः ॥ १७ ॥
जूर्व्योमवाचि जवनपिशाच्योः कीटकेऽपि च ।
झो मञ्जुलसमीरे स्यान्नष्टेऽपि परिकीर्तितः ॥ १८ ॥
ज्ञो मुनौ चतुरे चन्द्रपुत्रे ब्रह्मणि ञः पुनः ।
गायने घर्घरध्वानगूढरूपकयोस्तथा ॥ १९ ॥
टो भूमिवायुशब्देषु शरीरास्थनि टं पुनः ।
गवि ठः सुस्तने रुद्रे चन्द्रमण्डलशून्ययोः ॥ २० ॥
डः शब्दभर्गयोर्ध्याने ढो ढक्काध्वविशेषयोः ।
णस्तु निःश्रेयसे स्पष्टे निष्कलेऽपि समर्थितः ॥ २१ ॥
तशब्दस्तस्करे पुच्छे क्रोडे युद्धेऽपि ता श्रियाम् ।
धरण्यामपि ताशब्दः त्वक्च वल्कलचर्मणोः ॥ २२ ॥
;p{0004}
त्विट् च वाण्यां प्रभायां च जिगीषाव्यवसाययोः ।
रुचौ तृट् च मता लोभतृष्णयोस्तुः स्मृतौ पुनः ॥ २३ ॥
अव्ययं तु समाहारसाकल्यकरणेष्वपि ।
थो भयाद्रक्षणे भूध्रे दम्पत्यां दा प्रदेशने ॥ २४ ॥
दाष्णुबन्धनयोर्दृक्स्यान्नेत्रदर्शनयोरपि ।
द्योः स्वर्गनभसोर्द्युस्तु व[3]ह्निवासरयोरथ ॥ २५ ॥
धः पुनर्धनदे धीरेऽश्ववारकसुचित्रयोः ।
धं पृक्ते धीस्तु बुद्धौ स्यान्निषङ्गे धा तु धातरि ॥ २६ ॥
गुह्यकेशेऽथ धूर्धूते भरे कम्परथास्ययोः ।
नो ज्ञानस्थानयोर्बुद्धे निर्बन्धेऽस्माकमप्यतः ॥ २७ ॥
अस्मानस्मभ्यमप्येवं नुः स्तवे न्वव्ययं पुनः ।
विकल्पप्रश्नयोस्तर्के निर्भरेऽनुशये नये? ॥ २८ ॥
निः क्रीते निश्चये व्यूहे निषेधे नोननाः पुनः ।
निपाताः प्रतिषेधार्था नीर्धून्यां नौस्तरी मता ॥ २९ ॥
न्यग्नीचकार्त्स्न्ययोर्निम्ने पोऽम्भःपाने च पातरि ।
समीरमार्गयोः प्रौढे पूस्तु देहपुरोरपि ॥ ३० ॥
फो झंझापवने फेने फूर्वातूलककुब्वचोः ।
विण्नरेऽवस्करे वैश्ये बः पद्मघटयोरपि ॥ ३१ ॥
विः पक्षिनभसोर्वस्तु प्रचेतसि च शंकरे ।
वाग्वचःश्रुतदेव्योः स्याद्वौपम्येऽव्ययमीरितम् ॥ ३२ ॥
भः काव्ये भ्रमरे भं तु धिष्ण्यराश्योश्च भाः करे ।
प्रभावे साध्वसे भीः स्यात्स्थित्युत्पत्तिमहीषु भूः ॥ ३३ ॥
;p{0005}
मः शिवे चन्द्रविध्योश्च मा लक्ष्म्यां मातृमानयोः ।
निषेधे माव्ययं ख्यातं मा निशाकरमासयोः ॥ ३४ ॥
मूर्बन्धवेश्मनोर्योऽथ ब्रह्मवातयमेषु च ।
यं जले या रमायात्रोः खट्वाङ्गरथयोरपि ॥ ३५ ॥
रः कामवह्निशब्देषु तीव्रे रामे नरे पवौ ।
राः स्वर्णधनयोर्मेघे स्थानके रुर्भये ध्वनौ ॥ ३६ ॥
रक्षणादित्ययो रीस्तु भ्रमे रूग् रुचिवाञ्छयोः ।
घृणिरुग्व्यथयोश्चपि रे हूतावव्ययं स्मृतम् ॥ ३७ ॥
लोऽमृते चलने शक्रे ला दाने लीस्तु कङ्कणे ।
श्लेषबन्धनयोः श्रीश्च सरलद्रवसम्पदोः ॥ ३८ ॥
लक्ष्मीप्रभाभारतीषु शं सुखश्रेयसोरपि ।
शीः स्वापे शुर्निशानाथे षूः प्रसूतौ च षो वरे ॥ ३९ ॥
सा लक्ष्म्यां सः परोक्षे स्वो ज्ञातमात्मनि च स्मृतः ।
स्वरव्ययं स्वर्गभद्रपरलोकगतिष्वथ ॥ ४० ॥
सच्छब्दः पूजिते सत्ये साधूशोभनयोः सति ।
स्वं निजे द्रविणे होऽथ वीरे रुद्रे भयंकरे ॥ ४१ ॥
ह संबुद्धौ पादपूर्तौ हा दुःखे शुग्विषादयोः ।
ही विस्मये विषादे हुं स्वापे प्रश्नवितर्कयोः ॥ ४२ ॥
हे संबुद्धौ हं च खेदे क्रोधोक्तौ संस्मृतावपि ।
हि हेतौ पादपूर्तौ च क्षः क्षेत्रे रक्षसि क्षये ॥ ४३ ॥
;p{0006}
विश्वप्रकाशामरहेममुख्यनामाकरान्भूरितरान्निरीक्ष्य ।
शिशुप्रबोधाय कृतो विचारः श्रीमज्जगन्नाथपदप्रसक्त्या ॥ ४४ ॥
;c{इति श्रीकायस्थचिरवारीयमाथुरवंशभूषणमणिश्रीगढमलपुत्रश्रीमत्परमा-}
;c{नन्दनन्दनविरचितायां परमानंदीयनाममालायां प्रथमः काण्डः}
;c{(परिच्छेदः) समाप्तः ॥}
;k{द्वितीयः परिच्छेदः}
;c{द्वितीयः परिच्छेदः}
कृष्णो नारायणो विष्णुजिष्णुश्रीपतिकेशवाः ।
नरायणाजपुरुषतार्क्ष्यध्वजसनातनाः ॥ १ ॥
जनार्दनो जलशायो वासुदेवोऽप्यधोक्षजः ।
दामोदरः शौरिविधुपीताम्बरजिना हरिः ॥ २ ॥
मुकुन्दाच्युतदाशार्हगोविन्दपुरुषोत्तमाः ।
इन्द्रानुजो जह्नुविष्वक्सेनश्रीधरवेधसः ॥ ३ ॥
देवकीनन्दनः सोमसिन्धुश्रीवत्समाधवाः ।
पद्मनाभः पद्मशयो वनमाली पुनर्वसुः ॥ ४ ॥
मूञ्जकेशी ह्यषीकेशवृषाकपिगदाग्रजाः ।
त्रिविक्रमः शतावर्तयदुनाथचतुर्भजाः ॥ ५ ॥
मार्जविश्वम्भरी विश्वरूपः पृष्णिधरो हि यः ।
कुमोदकजलेशायिशङ्खभृद्धरणीधराः ॥ ६ ॥
;p{0007}
जगन्नाथश्च गोपेन्द्रविष्टरश्रवसौ स्वभूः ।
वध्याद्धेनुकचाणूरकालनेमिमुरादितः ॥ ७ ॥
वधकस्य च नामानि भवन्ति विपुलान्यपि ।
इति श्रीपरमानन्दः कृष्णनामान्यदर्शयत् ॥ ८ ॥
लक्ष्मीः क्षीरोदधिसुता श्रीः पद्मा कमला रमा ।
पद्मवासा हरेः कान्ता ता सा या मेन्दिरापि च ॥ ९ ॥
कामः कन्तुः खरुर्मारः श्रीसुतो विषमायुधः ।
कन्दर्पहृच्छयानङ्गजराभीरुरतिप्रियाः ॥ १० ॥
प्रद्युम्नः कमनः पुष्पकेतनो मकरध्वजः ।
शम्बरारिः स्मरः पुष्पधन्वा दर्पकमन्मथौ ॥ ११ ॥
मधुदीपमनोजन्मानन्यजा मधुसारथिः ।
तिथाङ्गजौ प्रिया चास्य [5] रतिः पुत्रोऽनिरुद्धकः ॥ १२ ॥
ब्रह्मसूषेशऋष्याङ्का शृङ्गारात्ममनोमुखा ।
योनिरस्याहितौ प्रोक्तौ शम्बरः शूर्पकोऽपि च ॥ १३ ॥
अस्त्रचापेषवश्चास्य पुष्पाणि जगदुर्बुधाः ।
इति श्रीपरमानन्दः कामवर्गमभाषत ॥ १४ ॥
सुदर्शनो विष्णुचक्रं वाहनं वज्रजित्पुनः ।
पाञ्चजन्योऽस्य कम्बुः स्यादङ्कः श्रीवत्स एव हि ॥ १५ ॥
;p{0008}
नन्दकोऽसिर्गदा कौमोदकी कौपोदकी च सा ।
शार्ङ्ग धनुर्मणिः स्यमन्तको हस्तेऽथ कौस्तुभः ॥ १६ ॥
भुजमध्ये पिता वास्य दुन्दुर्भूकश्यपोऽपि च ।
वसुदेवस्तथा पूर्वानको दुन्दुभिरेव सः ॥ १७ ॥
रौहिणेयो बलो रामो रेवतीरमणो हली ।
मुशली सात्वतः कामपालः प्रियमधुश्च सः ॥ १८ ॥
रुक्मिभिद्यमुनाभिच्च प्रलम्बभिदपि स्मृतः ।
संकर्षणो नीलवस्त्रो बलभद्रोऽच्युताग्रजः ॥ १९ ॥
ताललक्ष्मानन्तलक्ष्मा बलदेवः सितासितः ।
मुशलं त्वस्य सौनन्दं हलं संवर्तकाभिधम् ॥ २० ॥
गरुडः काश्यपिस्तार्क्ष्यः स्वर्णकायश्च शाल्मली ।
सौपर्णेयः सुपर्णोऽपि कामायुर्विष्णुवाहनम् ॥ २१ ॥
वज्रतुण्डः सर्पशत्रुररुणावरजो विराट् ।
वज्रजिद्वैनतेयौ च गरुत्मांश्च सुधाहरः ॥ २२ ॥
ब्रह्मा प्रजापतिर्धाता विधाता विधिवेधसौ ।
द्रुघणाजौ शतानन्दस्थविरौ कमनः कविः ॥ २३ ॥
परमेष्ठी जगत्कर्ता पद्मभूरात्मभूरपि ।
नाभिभूरष्टकर्णोऽपि पद्मासनचतुर्मुखौ ॥ २४ ॥
;p{0009}
स्वयंभूर्द्रुहिणो विश्वरेता हंसगसात्त्विकौ ।
ध्रुवः पुराणगः शंभुर्वेदगर्भः पितामहः ॥ २५ ॥
....... सुरज्येष्ठो विरञ्चश्च भवान्तकृत् ।
हिरण्यगर्भलोकेशौ विरञ्चिश्च शतधृतिः ॥ २६ ॥
सरस्वती श्रुतदेवी ब्राह्मी गौर्गीश्च भारती ।
भाषा वाणी तु वाग्वाक्यं व्याहारवचने वचः ॥ २७ ॥
[6] ईश्वरः शंभुरीशानो महादेवो महानटः ।
महेश्वरमृडौ शर्वः स्थाणुः शंकरधूर्जटी ॥ २८ ॥
गिरीशो गिरिशो मृत्युंजयः षण्ढोग्रभैरवाः ।
एकदृग्भालदृग्नीललोहिताः शूलभृद्धरः ॥ २९ ॥
अहिर्बुध्नो विरूपाक्षो नीलकण्ठोऽष्टमूर्तिरुः ।
भर्गो भीमो वृषाङ्कोऽपि कपर्दी घनवाहनः ॥ ३० ॥
भूतपतिः पशुपतिः खण्डपर्शुः पिनाकभृत् ।
अट्टहासी त्रिनेत्रोऽपि श्रीकण्ठेशौ पुरासुहृत् ॥ ३१ ॥
गंगाधरो व्योमकेशो महाव्रतिकपालिनौ ।
कृत्तिवासा दिशावासाश्चन्द्रमौलिर्विषान्तकः ॥ ३२ ॥
;p{0010}
नाट्यप्रियोऽस्थिधन्वापि हर्ता पिङ्गेक्षणः शिवः ।
शिपिविष्टोऽपि सर्वज्ञभवौ पञ्चमुखोऽपि च ॥ ३३ ॥
कालासुहृन्मखानङ्गगजपूषान्धकासुहृत् ।
उमापतिस्तथा पिङ्गजटः प्रमथनायकः ॥ ३४ ॥
जटाजूटः कपर्दोऽस्य पिनाकः शांकरं धनुः ।
अजगावमजगवमजकावमपि क्वचित् ॥ ३५ ॥
ब्राह्मीप्रभृतयः सप्त मातरः प्रमथा गणाः ।
सुखंसुणस्तु खट्वाङ्गो अथाष्टैश्वर्यमेव हि ॥ ३६ ॥
गरिमा महिमा चैव अणिमा लघिमा तथा ।
ईशित्वं च वशित्वं च प्राप्तिः प्राकाम्यमित्यपि ॥ ३७ ॥
गौरी दुर्गा महादेवी भवानी सर्वमङ्गला ।
मातृमाता शिवा रुद्राण्यपर्णा त्र्यम्बिका सती ॥ ३८ ॥
दक्षजार्या मृडानी च सिंहयानाद्रिजेश्वरा ।
कृष्णस्वसा कुमारी च शर्वाणी भूतनायिका ॥ ३९ ॥
मेनाकभगिनी शुम्भमथनी पार्वतीश्वरी ।
कात्यायनी कुमारी च चण्डी काली तथोच्यते ॥ ४० ॥
उमा निशुम्भमथनी महिषासुरनाशिनी ।
सिंहस्तस्या मनस्तालः सख्यौ च विजया जया ॥ ४१ ॥
;p{0011}
चामुण्डा कर्णमोटी च चर्चिका च कपालिनी ।
मार्जारकर्णिका चैव महागन्धा च भैरवी ॥ ४२ ॥
भृङ्गरीटिर्भृङ्गरिटिर्भृङ्गी नाड्यस्थिविग्रहः ।
[7] कूष्माण्डके केलिकिलो नन्दीशे तण्डुनन्दिनौ ॥ ४३ ॥
विनायकः पर्शुपाणिद्वैमातुरगजाननाः ।
लम्बोदरैकदन्तौ च हैरम्बगणनायकौ ॥ ४४ ॥
आखुगो विघ्नराजश्च कार्तिकेयोऽथ षण्मुखः ।
षाण्मातुरो महासेनः ब्रह्मचारी च शक्तिभृत् ॥ ४५ ॥
गंगासुतो महातेजाः कुमारोमासुतौ गुहः ।
स्कन्दः स्वामी विशाखश्च सेनानीस्तारकान्तकृत् ॥ ४६ ॥
क्रौञ्चारिश्च महातेजा द्वादशाक्षः शराग्निभूः ।
इत्थं माहेश्वरो वर्गः सविस्तरमुदाहृतः ॥ ४७ ॥
स्वर्गः फलोदयो मेरुपृष्ठं तविषताविषौ ।
त्रिविष्टपं भुविर्गौः स्वः द्योदिवौ त्रिदिवं मतम् ॥ ४८ ॥
नाकोर्ध्वलोकौ दिदिविर्दीदिविश्च सुरालयः ।
देवा लेखाः सुपर्वाणः सुरनिर्जरनाकिनः ॥ ४९ ॥
;p{0012}
अमर्त्यत्रिदशास्वप्ना दैवतर्भुसुधाभुजः ।
बहिर्मुखामरस्वाहाभुग्गीर्वाणस्वधाभुजः ॥ ५० ॥
वृन्दारका निलिम्पाश्च आदितेयाश्च पूजिलाः ।
विबुधा मरुतो दानवारयोऽनिमिषा अपि ॥ ५१ ॥
तेषामन्धोऽमृतं पेयूषं पीयूषमपि स्मृतम् ।
समुद्रनवनीतं च सुधा यानमथोच्यते ॥ ५२ ॥
व्योमयानमपि प्रोक्तं विमानं बुधसत्तमैः ।
स्वर्गिवध्वोऽप्सरोरम्भाः स्वःकान्ताश्चोर्वशीमुखाः ॥ ५३ ॥
हूहूहाहामुखा देवगायनाः कथिता बुधैः ।
इन्द्रोऽच्युताग्रजो वज्रो विडौजा मधवान् हरिः ॥ ५४ ॥
सूत्रामा वासवो मेघवाहनोऽपि शतक्रतुः ।
वास्तोष्पतिर्वृषा दल्मिजिष्णू वरक्रतुः पुनः ॥ ५५ ॥
कौशिकः शक्रपर्जन्यहर्यश्वकसुरर्षभाः ।
शचीपतिः स्वर्गपतिपुरुहूतपुरंदराः ॥ ५६ ॥
आखण्डलः सहस्त्राक्षस्तुराषाण्मघवा पुनः ।
शुनासीरोग्रधन्वानौ सुत्रामा पूर्वदिक्पतिः ॥ ५७ ॥
;p{0013}
संक्रन्दनस्तपस्तक्षो ऋभुक्षो देवनायकः ।
वृत्रहा बाहुदन्तेयो द्विषः पाकादयः पुनः ॥ ५८ ॥
तेभ्यो जिद्धोदिकैः शब्दैः नामानि [8] स्युः शचीपतेः ।
जम्भपाकपुलोमाद्रिवृत्राश्च नमुचिर्बलः ॥ ५९ ॥
एते शक्रद्विषोऽथ स्यादिन्द्राणी जयवाहिनी ।
पौलोमी च शची सुनुर्जयदत्तो जयः पुनः ॥ ६० ॥
जयन्तोऽथ सुता तस्य जयन्ती ताविषी च सा ।
हयश्चोच्चैःश्रवा द्वाःस्थो नन्दी सारथिरप्यथ ॥ ६१ ॥
मातलिः सामजश्चास्य हस्तिमल्लोऽभ्रवारणः ।
ऐरावतश्चतुर्दन्तः श्वेतहस्त्यर्कसोदरः ॥ ६२ ॥
ऐरावणोऽभ्रमोः कान्तः पुरी तस्यामरावती ।
सुधर्मा शक्रसदसि नन्दनं वनमीक्ष्यते ॥ ६३ ॥
नन्दीसरः सरश्चापमृजु रोहितनामकम् ।
कल्पवृक्षश्च संतानः पारिजातः सुरद्रुमः ॥ ६४ ॥
हरिचन्दनमन्दारौ देववृक्षा भवन्त्यमी ।
वज्रं स्वरुः पविः शम्बः शतधाराशनी भिदुः ॥ ६५ ॥
शतारः कुलिशो दीर्घज्वैरावतमपीरितम् ।
शतकोटिश्च दम्भोलिर्व्याधामो ह्रादिनी स्त्रियाम् ॥ ६६ ॥
;p{0014}
शम्बार्चिरतिभीरुक्तः स्फूर्जथुर्वज्रनिःस्वेनः ।
विश्वकृद्विश्वकर्मापि त्वष्टा स्याद्देववर्धकिः ॥ ६७ ॥
अश्विनौ देववैद्यौ च नासिक्यौ वडवासुतौ ।
नासत्यावश्विनीपुत्रावर्कजावब्धिजौ यमौ ॥ ६८ ॥
दस्त्रौ चैतावता साङ्ग इन्द्रवर्गः समर्थितः ।
वरुणो जलपतिः पाशी प्रचेताश्चार्णवगृहः ॥ ६९ ॥
यादःपतिस्तथा मेघनादः पश्चिमदिक्पतिः ।
परञ्जनोऽथ धनदः कुबेरो नरवाहनः ॥ ७० ॥
श्रीदः शितोदरो रत्नाकरः किंपुरुषेश्वरः ।
एकपिङ्गश्चैलविलः कुहेश्वरसखौ पुनः ॥ ७१ ॥
पौलस्त्येच्छावसू यक्षः कैलासौका निधीश्वरः ।
पिशाचकी च त्रिशिरा हर्यक्षोऽपि धनाधिपः ॥ ७२ ॥
विमानं पुष्पकं चास्य वनं चैत्ररथं पुनः ।
प्रभा वस्वोकसारा च अलका च पुरी तथा ॥ ७३ ॥
नलकूबरः स्मृतः [9] पुंसि धनदस्य सुतोऽत्र तु ।
धनं वित्तं पृक्थमृक्णं स्वं द्रव्यं द्रविणं वसु ॥ ७४ ॥
;p{0015}
स्वापतेयं हिरण्यार्थौ रा निधाने तु शेवधिः ।
निधिः कुनाभिरप्येवं नवसंख्या भवन्त्यमी ॥ ७५ ॥
महापद्मः पद्मनामा शङ्खो मकरकच्छपौ ।
मुकुन्दो नीलकुन्दौ च चर्चाश्च नवमो मतः ॥ ७६ ॥
यक्षस्तु गुह्यकः पुण्यजनो राजा वटालयः ।
किंनरोऽश्वमुखश्चैव किंपुरुषमयू समौ ॥ ७७ ॥
असुराश्च शुक्रशिष्या दैत्या दनुसुता अपि ।
सुरारयः पूर्वदेवाः पातालनिलया अपि ॥ ७८ ॥
रोहिणीप्रमुखाः सन्ति विद्यादेव्यस्तु षोडश ।
यमः प्रेतपतिर्दण्डधरः कालोऽन्तकोऽर्कजः ॥ ७९ ॥
दक्षिणाशापतिः पितृपतिर्मृत्युहरी पुनः ।
यमराजः कृतान्तश्च शीर्णाङ्घ्रिमहिषध्वजौ ॥ ८० ॥
समवर्तिधर्मराजौ कालिन्दीसोदरोऽपि च ।
श्राद्धदेवश्च शमनो धूमोर्णा त्वन्तकप्रिया ॥ ८१ ॥
वैध्यतस्तु प्रतीहारो लेखकश्चित्रगुप्तकः ।
महाचण्डश्व चण्डश्च भुजिष्यौ द्वौ पुरी पुनः ॥ ८२ ॥
संयमन्यन्तकस्य स्यादेष वर्ग उदाहृतः ।
राक्षसः कौणपो रक्षो यातुधानः पलादनः ॥ ८३ ॥
;p{0016}
नैर्ऋतः कर्बुरः क्रव्यात्कीनाशनिकसात्मजाः ।
रात्रिंचरः पुण्यजनो नृचक्षाश्च निशाचरः ॥ ८४ ॥
यात्वाशरस्तथासृक्पः कटप्रूश्चोच्यते बुधैः ।
सूर्योऽर्कः किरणः पूषा सविता तरणिः खगः ॥ ८५ ॥
मार्तण्डोऽहर्पतिर्भानुः पतंगश्चक्रबान्धवः ।
अर्यमा तपनः सूरो भास्वान्खरकरोऽपि च ॥ ८६ ॥
द्वादशात्मा चित्रभानुर्ब्रध्नहंसविवस्वतः ।
प्रज्ञोतनो ग्रहपुषः सहस्रांशू रविर्भगः ॥ ८७ ॥
कृतान्तजनको मित्रसप्तसप्ततिहेलयः ।
ध्वान्तारातिर्जगत्कर्मसाक्षी ग्रहपतिर्हरिः ॥ ८८ ॥
हरिदश्वो जगच्चक्षुःप्रभाकरदिवाकराः ।
विभावसुर्शुचीनौ च नभोमणिरहर्मणिः ॥ ८९ ॥
तीक्ष्णांशुररुणस्त्वष्टा [10] विकर्तननभोऽध्वगौ ।
पीथस्त्रयीतनश्चैव विरोचनविभाकरौ ॥ ९० ॥
भास्करो मिहिरोष्णांशू आदित्यो यमुनापिता ।
द्युपतिर्गोपतिश्चण्डभाः स्यादरुणसारथिः ॥ ९१ ॥
किरणः प्रग्रहो ज्योतिरर्चिर्धाम घृणिः करः ।
पृश्निरशिमहःपाददीधितित्विषिदीप्तयः ॥ ९२ ॥
;p{0017}
द्योतिरंशुः छविः केतुमरीचिरुचिरोचिषः ।
अर्चिविरोकरुक्शोचिमयूखोस्रगभस्तयः ॥ ९३ ॥
अभीशुः शुचिभाभानुवसूपधृतयो विभा ।
प्रकाशो वर्च आलोकोद्योतावातपतेजसी ॥ ९४ ॥
परिवेषस्तु परिधिरुपसूर्यकमण्डले ।
मरीचिका मृगतृष्णा काश्यपिः सूर्यसारथिः ॥ ९५ ॥
विनतासूनुररुणोऽप्यनूरुर्गरुडाग्रजः ।
प्लवगस्त्वर्करेतोजो रेवन्तो हयवाहनः ॥ ९६ ॥
माठराद्यास्तथा भानोः पारिपार्श्विकनामकाः ।
चन्द्रो निशापती राजा निशारत्नकलाभृतौ ॥ ९७ ॥
जर्णो जैवातृकः सोमः श्वेतवाजी हिमद्युतिः ।
विधुरिन्दुः सुधासूश्च चन्द्रमा रोहिणीपतिः ॥ ९८ ॥
अत्रिदृग्जौषधीनाथदशवाजिनिशाकराः ।
अब्जोडुपतिकुमुदबान्धवाश्च तिथिप्रणीः ॥ ९९ ॥
ग्लौर्मृगाङ्को द्विजपत्तिः शशभृत्कौमुदीपतिः ।
छायाभृत्तारकानाथो निशानाथोऽपि कथ्यते ॥ १०० ॥
अभिज्ञानकलङ्काङ्काः लक्षणं लक्ष्म लाञ्छनम् ।
चन्द्रिका कौमुदी चन्द्रगोलिका ज्योत्स्नया सह ॥ १०१ ॥
;p{0018}
चन्द्रातपोऽथ तद्विम्बं मण्डलं परिकीर्तितम् ।
स्त्रियां प्रसन्नता सादः प्रपूर्वो नरि दृश्यते ॥ १०२ ॥
कला च षोडशो भागस्तारकाभोडवः पुनः ।
नक्षत्रज्योतिषी धिष्ण्यं ग्रहऋक्षेऽप्यथाश्विनी ॥ १०३ ॥
बालिनी चाश्वयुग्दस्रदेवताश्विकिनी तथा ।
यमदेवा तु भरणी [11] कृत्तिका चाग्निदेवता ॥ १०४ ॥
बाहुला रोहिणी ब्राह्मी मृगशीर्षं मृगस्तथा ।
मार्गो मृगशिरश्चान्द्रमसं चाथेल्वलाः पुनः ॥ १०५ ॥
इन्वकाश्च मृगशिरःशिरःस्थाः पञ्च तारकाः ।
आर्द्रा च कालिनी रौद्री यामकौ च पुनर्वसू ॥ १०६ ॥
आदित्यावथ पुष्यः स्यात्तिष्यः सिध्यस्तथा मतः ।
अश्लेषाप्यथ सार्पी स्यात्पित्र्याश्चैव तथा मघाः ॥ १०७ ॥
योनिभं फाल्गुनी पूर्वा अर्यम्णश्च तथोत्तरा ।
हस्तः सवितृदेवस्तु चित्रा स्यात्त्वष्ट्टभं स्मृतम् ॥ १०८ ॥
स्वातिस्तु वायुभं ख्यातं विशाखेन्द्राग्निभं मतम् ।
अनुराधाप्यनूराधा राधा ज्येष्ठा च मित्रभम् ॥ १०९ ॥
;p{0019}
मूलः स्यादाश्रवः पूर्वाषाढापी सोत्तरा पुनः ।
वैश्वी श्रवणनामाथ हरिदेवोऽपि कथ्यते ॥ ११० ॥
श्रविष्ठा तु धनिष्ठा स्याद्वसुभं चाथ वारुणी ।
शतभिषक्च तथा पूर्वोत्तरा भद्रपदा अपि ॥ १११ ॥
द्वय्यः प्रोष्ठपदाः पौष्ण्यं रेवती [च] विधुप्रियाः ।
मङ्गलो लोहिताङ्गारावाषाढाभूकुजावपि ॥ ११२ ॥
अङ्गारको नवार्चिश्च वक्रोऽपि कथितो बुधैः ।
बुधः प्रहर्षुलः सौम्यो रोहिणीतनयोऽपि च ॥ ११३ ॥
ज्ञः श्यामाङ्गः श्रविष्ठाभूः पञ्चार्चिः स्यादिलाप्रियः ।
बृहस्पतिर्गुरुर्जीवो धिषणद्वादशार्चिषौ ॥ ११४ ॥
सप्तर्षिजः सुराचार्यो गीष्पतिः फल्गुनीभवः ।
वाचस्पतिरुतथ्यानुजोऽङ्गिरा बृहतीपतिः ॥ ११५ ॥
शुक्रो दैत्यगुरुः काव्यः षोडशार्चिर्मघाभवः ।
भार्गवश्च कविर्ज्ञेय उशनाश्च शनैश्चरे ॥ ११६ ॥
धिष्ण्यश्छायासुतः सौरिरसितो रेवतीभवः ।
नीलवासाः शनिर्मन्दः क्रोडसप्तार्चिषौ तथा ॥ ११७ ॥
;p{0020}
राहुर्विधुन्तुदः सैंहिकेयः स्वर्भानुरेव सः ।
तथैवाभ्रपिशाचोऽपि ग्रहकल्लोल इत्यपि ॥ ११८ ॥
भरणीभूस्तमोऽथ स्याच्छिखी केतुस्तथाहिकः ।
अश्लेषाभूरथोत्तानपादजो ध्रुव इत्यपि ॥ ११९ ॥
सप्तर्षयो मरीच्यत्रिमुखाश्वित्रशिखण्डिनः ।
अगस्तिः पीतसिन्धुः स्यादगस्त्यः कुम्भसम्भवः ॥ १२० ॥
वातापिद्विट् तथाग्नेयो मैत्रावरुणिरप्यथ ।
लोपामुद्रा च सा कौषीतकी चापि वरप्रदा ॥ १२१ ॥
पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तौ चन्द्रसूर्यौ समोक्तितः ।
कालोऽनेहा दिष्टसर्वमूषकौ समयोऽपि च ॥ १२२ ॥
राहुग्रासोपरागौ च सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहः ।
उपप्लवस्त्वथारिष्टमुपलिङ्गमुपद्रवः ॥ १२३ ॥
उत्पातेती अजन्यं च बृहद्भानोरुपाहितः ।
अष्टादशनिमेषैः स्यात्काष्ठा ते द्वे लवो मतः ॥ १२४ ॥
लवैश्च पञ्चदशभिः कलैका परिकीर्तिता ।
कलाद्वयं तथा लेशो लेशपञ्चदश क्षणः ॥ १२५ ॥
;p{0021}
क्षणषट्केन घटिका नाडिका धारिकापि च ।
घटिके द्वे मुहूर्तः स्यात्त्रिंशता तैरहर्निशम् ॥ १२६ ॥
दिवसो वासरो घस्नोऽहर्दिनं द्युर्दिवं च तत् ।
प्रभातं च विभातं स्यात्प्रत्यूषाहर्मुखे पुनः ॥ १२७ ॥
व्युष्टं कल्योषसी गोसः प्रत्युषोऽथ निशा क्षपा ।
निशीथिनी तमी रात्रिस्तमा तुङ्गी विभावरी ॥ १२८ ॥
शर्वरी वसतिः श्यामा त्रियामोषा तमस्विनी ।
भौती दोषेन्दुकान्ता च वासतेयी च यामिनी ॥ १२९ ॥
मध्याह्नस्तु दिवामध्यं मध्यन्दिनमपीष्यते ।
सन्ध्या सायं च पितृसूर्विकालः सबलिस्तथा ॥ १३० ॥
उत्सूरोऽथ दिनान्ते स्यात्त्रिकालं चोपवैणवम् ।
कुतपः श्राद्धकाले चाष्टमोंऽशो वासरस्य सः ॥ १३१ ॥
दर्शरात्रिस्तमिस्राथ ज्योत्स्नी स्यात्पूर्णिमानिशा ।
निशागणो गणरात्रो गर्भकं यामिनीद्वयम् ॥ १३२ ॥
प्रदोषः शर्वरीचक्रमर्धरात्रो महानिशा ।
निशीथोऽप्यथ यामः स्यत्प्रहरोऽपि निशम्यते ॥ १३३ ॥
;p{0022}
अन्धकारस्तमो ध्वान्तं भूच्छाया तिमिरं त्वथ ।
तमिस्र[13]मन्धतमसं तथा संतमसं स्मृतम् ॥ १३४ ॥
तिथिः स्यात्कर्मवाटी च पक्षान्तौ पर्वणी तथा ।
विषुवं विषुवत्तुल्यदिनरात्रावनेहसि ॥ १३५ ॥
पक्षतिः प्रतिपत्पर्वसन्धिमानमुदाहृतम् ।
प्रतिपत्पञ्चदश्योश्चान्तरं स्यादथ पूर्णिमा ॥ १३६ ॥
राका सा पौर्णमासी तु पूर्णचन्द्रमसि स्मृता ।
पौर्णमास्यथ दर्शश्च संगमः सूर्यचन्द्रयोः ॥ १३७ ॥
अमावस्यामावसी च अमावास्याप्यमा मता ।
दृष्टेन्दुः सा सिनीवाली नष्टेन्दुश्च कुहुः कुहूः ॥ १३८ ॥
अथ मासः पक्षयुग्ममाग्रहायणिकः सहाः ।
मार्गशीर्षः सहश्चाथ पौषतैषौ सहस्यवत् ॥ १३९ ॥
तपा माघस्त्वथ फाल्गुनिकः फाल्गुन इत्यपि ।
तपस्योऽथ मधुश्चैत्रचैत्रिकौऽप्यथ माधवः ॥ १४० ॥
वैशाखे राध इत्येवं ज्येष्ठे शुक्रोऽपि कथ्यते ।
आषाढे च शुचिः श्रावणिकस्तु श्रावणो नभाः ॥ १४१ ॥
;p{0023}
भाद्रपदो नभस्यैव भाद्रप्रौष्ठपदावपि ।
अश्वयुक् चाश्विनेषौ तु कार्तिको बाहुलः समौ ॥ १४२ ॥
ऊर्जकार्तिकिकौ मासौ द्वावृतुः परिकीर्तितः ।
रौद्रः प्रशलहेमन्तौ शैषस्तु शिशिरोऽपि च ॥ १४३ ॥
वसन्तः पुष्पकालेष्यौ सुरभिश्च बलाङ्गकः ।
उष्णागमो निदाघोष्णौ तपो ग्रीष्मोष्मकावपि ॥ १४४ ॥
प्रावृड्वर्षाः क्षरी मेघकालो मेघागमस्तथा ।
तपात्ययोऽथ मुदिरात्ययः शरदपि स्मृतः ॥ १४५ ॥
ऋतुभिश्च त्रिभिश्चैकमयनं परिकीर्तितम् ।
अयने द्वे भवेद्वर्षं वत्सरो हायनः समाः ॥ १४६ ॥
संवत्संवत्सरौ तुल्यौ भूम्न्येव समाः स्त्रियाम् ।
अब्दं शरद्भवेत्पैत्रमहोरात्रं तु मासतः ॥ १४७ ॥
वर्षेण दैवतं तच्च प्राहुः पूर्वमुनीश्वराः ।
दैवे युगसहस्रे द्वे ब्राह्म्यं कल्पा तु ते नृणाम् ॥ १४८ ॥
मन्वन्तरं तु दिव्यानां युगानामेकसप्ततिः ।
कल्पान्तस्तु युगान्तः स्यात्संवर्तप्रलयक्षयाः ॥ १४९ ॥
कल्पोऽपि परिवर्तश्च समसुप्तिजिहानकौ ।
तत्काले च तदात्वं स्यात्फलं सान्दृष्टिकं मतम् ॥ १५० ॥
;p{0024}
आगामिसमये विद्यादायतिं तत्फलं पुनः ।
उदर्क इति संपूर्णः कालवर्गः क्रमोक्तितः ॥ १५१ ॥
आकाशोऽस्त्री नभो व्योमान्तरीक्षं खं मरुत्पथः ।
पुष्कराभ्रे तथा विष्णुपदं मेघाश्रयोऽपि च ॥ १५२ ॥
स्त्रीलिङ्गे द्योदिवौ देववर्त्मानन्ते विहायसि ।
अम्बरं तारकामार्गोऽभ्रमार्गोऽपि निरीक्ष्यते ॥ १५३ ॥
मेघस्तु जलमुग्नभ्राड् घनाघनघनौ पुनः ।
तडित्वान्मुदिरो धूमयोनिजीमूतशद्रयः ॥ १५४ ॥
जलदो जलवाहोऽभ्रं स्तनयित्नुर्बलाहकः ।
धाराधरो जलधरपर्जन्यगडयेरकाः ॥ १५५ ॥
विद्युदैरावती सौदामिनी च जलवालिका ।
शम्पाचिरप्रभा तुल्ये चपला चञ्चला तथा ॥ १५६ ॥
मेघानां तु या राजी कादम्बिन्यपि दृश्यते ।
दुर्दिनं वार्दलं वृष्टौ वर्षया सह ॥ १५७ ॥
वृष्टिविघ्नेऽवग्रहः स्यादवग्राहो मतो नरि ।
आसारस्तु घनावेगवर्षणं [च] दिशा हरित् ॥ १५८ ॥
;p{0025}
दिक्काष्टाशा ककुप्पूर्वा प्राच्यपाची तु दक्षिणा ।
पश्चिमा च प्रतीची स्यादुत्तरा त्वपरा स्मृता ॥ १५९ ॥
प्रदिग्विदिक्त्वपदिशं दिग्भवे दिश्यमिष्यते ।
तिर्यग्दिगीश्वरा इन्द्रवह्निकीनाशनैर्ऋताः ॥ १६० ॥
वरुणः पवनश्रीदावीशानोऽथ दिशां गजाः ।
ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्ज[नः] ॥ १६१ ॥
सार्वभौमः सुप्रतीकः पुष्पदन्तोऽष्टमस्तथा ।
हस्तिन्योऽष्टौ तु तेषां स्युरभ्रमुप्रमुखाः स्त्रियः ॥ १६२ ॥
बुद्धः शास्ता महाबोधिर्धर्मधातुस्त्रिकालवित् ।
बोधिसत्त्वो जिनार्यौ च सुगतः श्रीघनाद्वयौ ॥ १६३ ॥
तथागतश्चतुस्त्रिंशज्जातकज्ञो विनायकः ।
द्वादशाक्षस्त्रिकायश्च दयाकूर्चो मुनीश्वरः ॥ १६४ ॥
बौद्धाप्तास्तु विपश्यी च शिखी स्याद्विश्वभूस्तथा ।
क्रकुच्छन्दः काञ्चनश्च काश्यपः शाक्यकेसरी ॥ १६५ ॥
सौगताः सकलाः शून्यवादिनोऽथार्हता अपि ।
स्याद्वादवादिनो यौगाक्षपादौ न्यायवेदिनि ॥ १६६ ॥
;p{0026}
लोकायतो दुर्दुरूटो बार्हस्पत्योऽपि नास्तिके ।
चार्वाकः स्यादथौलूक्यो वैशेषिककणाशनौ ॥ १६७ ॥
आन्वीक्षिकी न्यायवीद्या मीमांसा च विचारणा ।
ओंकारः प्रणवो वेदान्तः स्यादुपनिषत्तथा ॥ १६८ ॥
धर्मशास्त्रं स्मृतिः शिक्षा कल्पो व्याकरणं तथा ।
ज्योतिश्छन्दो निरुक्तिश्च षडङ्गानि यथाक्रमम् ॥ १६९ ॥
अङ्गषट्कं तथा वेदा मीमांसान्वीक्षिकी तथा ।
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्याश्चैताश्चतुर्दश ॥ १७० ॥
वाक्यं पदसमूहः स्यात्सुप्तिङन्तं पदं मतम् ।
आगमाप्तोक्तिराद्धन्ताः सिद्धान्तसमयावपि ॥ १७१ ॥
कृतान्तश्चाथ सूत्रं स्यात्सूचकं प्रस्तुतार्थतः ।
तद्भाष्यमुच्यते यत्तु सूत्रमात्रार्थबोधकम् ॥ १७२ ॥
प्रस्तावः स्यात्प्रकरणं वार्त्तिकं तत्प्रकीर्तितम् ।
उक्तानुक्तद्विरुक्तार्थचिन्तां यत्प्रकरोति हि ॥ १७३ ॥
पदभावसमासार्थनिरन्तरसुबोधिका ।
टीकाथ पञ्चिका सा स्यात्पदमात्रविभञ्जिका ॥ १७४ ॥
कारिका च स्वल्पवृत्तिः प्रचुरार्थविधायिनी ।
निघण्टुश्चापि निर्घण्टुः कथितौ नामसंग्रहे ॥ १७५ ॥
इतिहासः पुरावृत्तं सर्वविद्या कलन्दिका ।
संबोधनं तथाह्वानमामन्त्रणहवावपि ॥ १७६ ॥
;p{0027}
हूतिराकारणं चैवाभिमन्त्रणमपि स्मृतम् ।
बहुकृताथ संहूतिः शपथः शपनं शपः ॥ १७७ ॥
व्यवहारो विवादः स्यात्पृच्छा प्रश्नोऽनुयोजनम् ।
कथंकथिकता देवप्रश्ने तूपश्रुतिस्तथा ॥ १७८ ॥
उपन्यास उपोद्धात उदाहारश्च वाङ्मुखम् ।
वार्तोदन्तौ प्रवृत्तिश्च वृत्तान्तः सा पुरातनी ॥ १७९ ॥
ऐतिह्यं तु किंवदन्ती जनश्रुतिरुदाहृता ।
नामाभिधा गोत्रसंज्ञाख्याह्वाभिख्याह्वया अपि ॥ १८० ॥
नामधेयं प्रिये वाक्ये चटु चाटु यथाक्रमम् ।
सत्यं यथातथं तथ्यं सद्भूतं च यथास्थितम् ॥ १८१ ॥
समीचीनमृतं सम्यक् प्रियतथ्यं च सूनृतम् ।
क्लिष्टं तु संकुलं वाक्यं यदन्योन्यपराहतम् ॥ १८२ ॥
सान्त्वं सुमधुरं ग्राम्यमश्लीलं म्लिष्टमस्फुटम् ।
अनक्षरमवाच्यं स्याद् ग्रस्तं लुप्ताक्षरं पदम् ॥ १८३ ॥
अम्बूकृतं सथूत्कारं निरर्थकमबद्धकम् ।
मिथ्याभियोगोऽभ्याख्यानं हृदयंगमसंगते ॥ १८४ ॥
हृद्यं श्रव्यं मनोहारि सुस्पष्टं प्रकटोक्तिकम् ।
अनृतं वितथालीके परुषे रूक्षनिष्ठुरे ॥ १८५ ॥
;p{0028}
पृष्ठमांसादनं पृष्ठे परदोषविभाषणम् ।
स्तोत्रमीडा स्तवः श्लाघा प्रशंसा वर्णना नुतिः ॥ १८६ ॥
अर्थवादः स्तुति[र्मिथ्या]स्तवेऽपि स्याद्विकत्थनम् ।
वचनीयताविगाने निन्दाक्षेपौ जुगुप्सनम् ॥ १८७ ॥
परिवादापवादौ च निर्वादावर्णधिक्क्रियाः ।
कुत्साक्रोशौ तथा गालिं विरुद्धवचनं विदुः ॥ १८८ ॥
क्षारणा रतशापे स्यादाशीः परसुभाषणम् ।
कीर्तिर्यशः समाज्ञा चाभिख्याम्रेडितमेव तत् ॥ १८९ ॥
यद् द्विस्त्रिरुक्तमुल्लापः काकुवागपि कथ्यते ।
संलप्तिः संकथापि स्यादन्योन्योक्तिरुदीरिता ॥ १९० ॥
परिदेवनं विलापो विप्रलापो विरुद्धवाक् ।
रुशती त्वशुभा वाणी शुभा कल्याथ चर्चरी ॥ १९१ ॥
चर्भटी चापलापः स्यान्निह्नवोऽथ मुहुर्वचः ।
संभाषणं वाचिकं च संदेशवचनं विदुः ॥ १९२ ॥
उपालम्भः सनिन्दो यस्तच्च स्यात्परिभाषणम् ।
आज्ञादेशौ नियोगश्च निर्दिष्टिः शासनं तथा ॥ १९३ ॥
अङ्गीकाराभ्युपायास्थाः संधा संविच्च संश्रवः ।
प्रतिश्रवाभ्युपगमौ प्रतिज्ञासंगराश्रवाः ॥ १९४ ॥
;p{0029}
गीतं वाद्यं तथा नृत्तं तौर्यं नाट्यं प्रकीर्तितम् ।
संगीतमथ गीतं तु गेयं गान्धर्वमेव तत् ॥ १९५ ॥
नृत्तं लास्यं तथा नृत्यं ताण्डवं नाट्यनर्तने ।
नटनं चोच्चताले स्यात्पानगोष्ठ्यामपि स्मृतम् ॥ १९६ ॥
[17] यन्नृत्तं मण्डलेन स्यात्स्त्रीणां हल्लीसकं च तत् ।
नृत्तस्थानं तथा रङ्गो नान्दी द्वादशतौर्यकम् ॥ १९७ ॥
वाद्यं वादित्रमातोद्यं तूरतूर्ये स्मरध्वजः ।
वीणा च वल्लकी कण्ठकूणिका घोषवत्यपि ॥ १९८ ॥
विपञ्ची सप्ततन्तीका कथिता परिवादिनी ।
नारदस्य च या वीणा महती परिगीयते ॥ १९९ ॥
भारत्याः कच्छपी वीणानालम्बी शंकरस्य च ।
प्रभावती गणानां स्यात्तुम्बरोश्च कलावती ॥ २०० ॥
कोलम्बो वल्लकीदेहः प्रवालो दण्ड इष्यते ।
निबन्धनं तूपनाहः ककुभश्च प्रसेवकः ॥ २०१ ॥
ततं वीणादिकं वाद्यं वंशादि शुषिरं विदुः ।
घनं तालादिकं चाथानद्धं मुरजमुख्यकम् ॥ २०२ ॥
लयः साम्यं पुमस्तालः क्रियया कालसंमितिः ।
मुरजस्तु मृदङ्गोऽथ समावानकदुन्दुभी ॥ २०३ ॥
;p{0030}
भेरी ढक्का यशःपूर्वपटहः परिकीर्त्यते ।
वल्लकीवादनं कोणः शारिकापि तथोच्यते ॥ २०४ ॥
बुद्धिः प्रज्ञा मतिर्मेधा मनीषा धिषणा च धीः ।
चेतना प्रतिभा ज्ञप्तिशेमुषीदृष्टयस्तथा ॥ २०५ ॥
पण्डा तत्त्वानुगा बुद्धिर्धारणं ग्रहणं तथा ।
अर्थविज्ञानमूहादि तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः ॥ २०६ ॥
मोक्षबुद्धिर्मता ज्ञानं विज्ञप्तिः शास्त्रशिल्पयोः ।
लज्जा व्रीडा त्रपा ह्रीश्च मन्दाक्षं चाथ संलयः ॥ २०७ ॥
निद्रासंवेशशयनप्रमीलाः श्वाससंहतिः ।
तन्द्रानन्दीमुखीस्वापाः सुप्तं निद्राधिका पुनः ॥ २०८ ॥
उत्कण्ठारतिरौत्सुक्यं हृल्लेखायल्लके अपि ।
तन्द्रा कौसीद्यमालस्यं जाड्यं मौर्ख्यं च मूढता ॥ २०९ ॥
विषादस्त्ववसादः स्यात्सादोऽपि च विषण्णता ।
शोकः शोचनखेदौ शुक् क्रोधः कोपक्रुधारुषाः ॥ २१० ॥
मन्युः प्रतिघरोषौ रुड् उद्योगः प्रौढिरुद्यमः ।
प्रगल्भताभियोगौ चोत्साहश्च कियदेति [18] का ॥ २११ ॥
;p{0031}
भयं दरः साध्वसं भीराशङ्कातङ्कभीतयः ।
भीषणं दारुणं रौद्रं भीष्मं प्रतिभयं तथा ॥ २१२ ॥
भीमं भयानकं घोरं भैरवं च भयावहम् ।
करवीरं प्रेतवनं स्मशानं प्रेतधाम च ॥ २१३ ॥
आश्चर्यमद्भुतं चित्रं विस्मयश्चोद्यमेव च ।
शमश्चोपशमः शान्तिः शमथोऽपि निगद्यते ॥ २१४ ॥
हासस्तु घर्घरो हास्यं हासिका हसनं हसः ।
अदृष्टरदहास्यं तु स्मितं वक्रोष्ठिका पुनः ॥ २१५ ॥
अट्टहासो महाहासोऽपहासोऽकारणोद्भवे ।
रोमाञ्चः पुलको रोमविकारो रोमहर्षणम् ॥ २१६ ॥
रोमोद्गमस्तूद्धुषणं कथितः कण्टकोऽपि च ।
आनन्दः प्रमदो हर्षानन्दथू प्रतिसंमदौ ॥ २१७ ॥
मुदामोदप्रमोदाश्च ह्लादश्चित्तप्रसन्नता ।
गर्वश्चित्तोन्नतिर्दर्पोऽभिमानश्चावलिप्तता ॥ २१८ ॥
अहंकारः स्मयो मानो मरदोऽपि विभाव्यते ।
परिश्रमः श्रमः क्लेशः क्लमो व्यायाम इत्यपि ॥ २१९ ॥
;p{0032}
आयासश्च प्रयासोऽपि दैन्यं कार्पण्यमुच्यते ।
नटो भरतपुत्रः स्याच्छैलाली भरतोऽपि च ॥ २२० ॥
शैलूषो नर्तको रङ्गाजीवो रङ्गावतारकः ।
कृशाश्वी सर्वकेशी च धर्मीपुत्रोऽपि दृश्यते ॥ २२१ ॥
सूचकः सूत्रधारः स्यान्नन्दी नान्द्याः प्रपाठकः ।
वेश्यासूरिः पीठमर्दश्चारणश्च कुशीलवः ॥ २२२ ॥
भ्रूकुंशश्च भ्रकुंशश्च भृकुंशो भीरुवेषभृत् ।
विदूषकः केलिकिलः प्रहासिप्रीतिदौ पुनः ॥ २२३ ॥
वासन्तिको विटश्चाथ षिङ्गपल्लवकौ समौ ।
पूज्यो भट्टारको भट्टो देवस्तत्रभवानपि ॥ २२४ ॥
भगवद्भट्टारकौ पादात्रभवन्तौ विभाविभौ ।
भूमिर्भूर्वसुधा विश्वा धरोर्वी जगती रसा ॥ २२५ ॥
पृथ्वी क्षोणी क्षमा गन्धमाता गोत्रा वसुंधरा ।
रत्नगर्भा स्थिरा भूतधात्रीला कुर्मही क्षितिः ॥ २२६ ॥
विश्वंभरा रत्नगर्भा [19] मेदिनी सागराम्बरा ।
विपुला काश्यपी रत्नबीजसूरचलावनिः ॥ २२७ ॥
;p{0033}
पृथ्वी पर्वताधारा गौर्या सागरमेखला ।
सर्वंसहा धरित्री च क्ष्मानन्ता धरणी तथा ॥ २२८ ॥
धरित्री (धात्रीरा?) वार्धिनेमी च द्यावाभूमी तु रोदसी ।
तथा द्यावापृथिव्यौ च ज्ञेये द्यावाक्षमे अपि ॥ २२९ ॥
सर्वसस्या मही च स्यादुर्वरा मृत्तु मृत्तिका ।
इरिणं तूषरं धन्वा स्थलं प्रोक्ता स्थली पुनः ॥ २३० ॥
मृत्सा मृत्स्ना च रम्या मृत्खिलं क्षेत्राहतं पदम् ।
लवणं वशिरोऽक्षीवं यत्समुद्रसमुद्भवम् ॥ २३१ ॥
सैन्धवं माणिमन्थं च नदीभवमपि स्मृतम् ।
रोमकं तु रुमाजातं वसूकं वसुकं तथा ॥ २३२ ॥
रुमा लवणखानिस्तु विडं पाक्यं च कृत्रिमे ।
सौवर्चलं शूलहरं दुर्गन्धरुचके पुनः ॥ २३३ ॥
श्यामे च तिलकं तस्मिन् टङ्कणो रसशोधनः ।
मालतीतीरजोऽथ स्याद्यवक्षारश्च पाचनः ॥ २३४ ॥
यवनालजस्तथा पाक्यो यवाग्रज इतीष्यते ।
स्वर्जिः सुवर्चिका योगवाही स्रुघ्नी निगद्यते ॥ २३५ ॥
;p{0034}
क्षेत्रं वर्षधराद्यङ्कं वर्षं देशोऽथ मण्डलम् ।
राष्ट्रं जनपदो निर्गो विषयो नीवृदीरितः ॥ २३६ ॥
उपवर्तमथार्योऽसावुत्तमोत्पत्तिर्विश्रुतः ।
अन्तर्वेदिस्तथा गङ्गाकालिन्द्योर्मध्यमुच्यते ॥ २३७ ॥
सरस्वतीदृषद्वत्योर्ब्रह्मावर्तोऽन्तरः स्मृतः ।
मध्यं विन्ध्यहिमाद्र्योश्चाचारवेदी तु पुण्यभूः ॥ २३८ ॥
अन्तरं च कुरुक्षेत्रपञ्चरामनदाह्वयोः ।
ब्रह्मवेदिः कुरुक्षेत्रं धर्मक्षेत्रं च कथ्यते ॥ २३९ ॥
मध्यं यद्धिमवद्विन्ध्यगिर्योः प्रत्यग्प्रयागतः ।
देशो विनशनात्प्राक्तु मध्यदेशोऽपि मध्यमः ॥ २४० ॥
प्राग्दक्षिणस्तथा प्राच्यो नदीं यावच्छरावतीम् ।
प्रत्यन्तो म्लेच्छदेशोऽथोदीच्यः स्यात्पश्चिमोत्तरः ॥ २४१ ॥
निर्जलो जङ्गलो देशः कच्छोऽनूपोऽम्बुमान्स्मृतः ।
कृष्णमृ[20]त्कृष्णभूमः स्यात्कुमुद्वान्कुमुदालयः ॥ २४२ ॥
;p{0035}
नड्वलश्च नडप्रायो नडकीयोऽपि कथ्यते ।
सपङ्कः पङ्किलो देशः शर्करावांश्च शार्करः ॥ २४३ ॥
नद्यम्बुजीवनो देशः स्यान्नदीमातृकः पुनः ।
शाड्वलः शादहरितो वेतस्वान्बहुवेतसः ॥ २४४ ॥
वृष्टिजीवन आख्यातो मण्डलं देवमातृकः ।
डाहलास्त्रैपुरा देशा मालवाश्चाप्यवन्तयः ॥ २४५ ॥
माधुमताश्च काश्मीरास्तर्जिकास्तायिका मताः ।
दशेरकाश्च मरवो वाहीकाष्टक्किसंज्ञिताः ॥ २४६ ॥
अङ्गाश्चम्पोपलक्ष्याः स्युर्मगधाः कीकटाः स्मृताः ।
कुमालकाश्च सौवीराश्चेदयश्चैद्यसंज्ञकाः ॥ २४७ ॥
केरला औड्रनामानो वाह्लीका वह्लिका मताः ।
मुरण्डाश्चापि लम्पाकाः शाखयश्च तुरुष्ककाः ॥ २४८ ॥
ग्रामो निवसथश्चापि तथा संवसथः स्मृतः ।
तदर्धे पाटकः प्रोक्तः सीमाघाटो घटोऽवधिः ॥ २४९ ॥
मर्यादान्तोऽवसानं चोपशल्यं ग्रामसीमनि ।
ग्रामन्तराटवी मालं कर्मान्तोऽपि च कर्मभूः ॥ २५० ॥
;p{0036}
पर्यन्तभूः परिसरो गोस्थानं गोष्ठमेव च ।
गोष्ठीनं भूतपूर्वं च गवीनं चाशितं हि तत् ॥ २५१ ॥
यत्राशिताः पुरा गावः क्षेत्रं वप्रस्तथोच्यते ।
केदारः सेतुपाल्यालिसंवराः सारणिः स्तथा ॥ २५२ ॥
धूली रेणू रजः पांशुश्चूर्णं क्षोदः खलं पुनः ।
खलधानं दलिर्लोष्टे लेष्टुलोष्टू तु कुत्रचित् ॥ २५३ ॥
मेधिर्मेथिः खले काष्ठं पशुबन्धाय निर्मितम् ।
वल्मीको वामलूरश्च नाकुः कृमिगिरिस्तथा ॥ २५४ ॥
वम्रीकूटं शक्रमूर्धा पूः पुरी नगरी पुनः ।
द्रङ्गोद्रङ्गौ समौ तत्र पत्तनं पुटभेदनम् ॥ २५५ ॥
निगमो निवेशनं च स्थानीयं च निगद्यते ।
दुर्गं कोट्टं स्कन्धावारराजधान्यौ महीयसि ॥ २५६ ॥
पुरार्धविस्तरः खेटः तथा शाखापुरे पुनः ।
उपपूर्वपुरे चाथ कन्याकुब्जं महोदयम् ॥ २५७ ॥
कान्यकुब्जं गाधिपुरं काश्यां वाराणसीत्यपि ।
[21] वराणसी शिवपुरी विदेहा मिथिलापि च ॥ २५८ ॥
;p{0037}
अयोध्यायां च साकेतं कोशलापि च दृश्यते ।
उज्जयिन्यामवन्ती च तथा पुष्पकरण्डिनी ॥ २५९ ॥
चम्पा च मालिनी चेदिपुरी तु त्रिपुरी स्मृता ।
मथुरायां मधूपघ्नं मधुराथ तमालिनी ॥ २६० ॥
तामलिप्तं दामलिप्तं तामलिप्तीत्यपीक्ष्यते ।
गजनामपुरं हस्तिनापुरं हस्तिनीपुरम् ॥ २६१ ॥
कुण्डिनं च विदर्भायां नलस्य निषधा पुरी ।
तथा पाटलिपुत्रं च कुसुमाख्यपुरं तथा ॥ २६२ ॥
वत्सपत्तनकौशाम्ब्यौ द्वारका द्वारवत्यपि ।
वप्रोऽथ वरणः साले चयः प्राकार एव च ॥ २६३ ॥
कपिशीर्षं तु वप्राग्रं क्षोमाट्टाट्टालकाः समाः ।
प्रतोल्यां गोपुरं रथ्या विशिखापि तथोच्यते ॥ २६४ ॥
आवेष्टको वृतिर्वाटो मार्गोऽध्वा सरणिः सृतिः ।
निगमः पद्धतिः पद्या पन्था एकपदी पुनः ॥ २६५ ॥
पदवी वर्त्म मञ्जुः स्यात्सुपन्थाश्चातिपूर्वकः ।
अपन्था अपथं चैव उन्मार्गो मार्गवर्जिते ॥ २६६ ॥
दुरध्वः कापथो व्यध्वा कदध्वा विपथं तथा ।
प्रान्तरं दूरशून्योऽसो कान्तारो दुर्गमो मतः ॥ २६७ ॥
;p{0038}
भुवोऽन्तरं गूढमार्गः सुरुङ्गा सन्धिलापि सा ।
चतुष्पथं चतुष्कं च संस्थानं च निगद्यते ॥ २६८ ॥
त्रिपथे तु त्रिकं घन्टापथः संसरणं च तत् ।
राजमार्गश्रीपथौ च महामार्गोपनिष्करे ॥ २६९ ॥
मार्गत्रयं च शृङ्गाटं चत्वरं बहुपथं स्मृतम् ।
मन्दिरं सदनं गेहं गृहं सद्म निकेतनम् ॥ २७० ॥
निकाय्यो नीलयो वेश्मालयो भवनमुच्यते ।
धामावासो निवासोऽपि निशान्तं धिष्ण्यमाश्रयः ॥ २७१ ॥
अगारं शरणं पस्त्यं संस्त्यायावसथावपि ।
स्थानौकसी गृहा भूम्नि क्षयकूटौ तथा कुलम् ॥ २७२ ॥
मण्यादिर्भिबद्धभूमिः कुट्टिमं कथितं च तत् ।
हर्म्यं धनिगृहं प्रासादो देवानां च भूपतेः ॥ २७३ ॥
शिरोगृहं चन्द्रशाला कोषः स्याद्भाण्डधामनि ।
सौधं राजगृहं छात्रावासेऽप्यावस[22]थः स्मृतः ॥ २७४ ॥
मठावसथ्यौ वासौकः स्वापगृहमुदीरितम् ।
उटजः पर्णशाला स्याच्चैत्यं बौद्धजिनालये ॥ २७५ ॥
विहारोऽपि च तत्रैव कायमानं तृणगृहम् ।
संधानी कुप्यशाला स्यान्मन्दुरा वाजिनां गृहम् ॥ २७६ ॥
;p{0039}
गर्भधामापवरके पाकधाम महानसम् ।
यन्त्रगृहं तैलशाला गर्तिका तन्तुधामनि ॥ २७७ ॥
चतुरं करिणां शाला होत्रीयं हविषो गृहम् ।
जालिनी चित्रशाला च तथा संदानिनी गवाम् ॥ २७८ ॥
वपनी नापितानां च शिल्पा खरकुटीत्यपि ।
प्रतिश्रयः सत्रशाला नीरशाला प्रपा पुनः ॥ २७९ ॥
आथर्वणं शान्तिधामारिष्टं स्यात्सूतिकागृहम् ।
सुरागृहं च गञ्जाथावेशनं शिल्पिनां गृहम् ॥ २८० ॥
उपघ्नश्चान्तिकागारं मुनिस्थाने तथाश्रमः ।
पक्वणो वरटावासो घोषश्चाभीरपल्लिका ॥ २८१ ॥
पुरं वेश्योऽपि वेश्यानामाश्रयः परिकीर्ततः ।
जनाश्रयो मण्डपोऽथ पण्यशालापणौ तथा ॥ २८२ ॥
हट्टाट्टौ विपणिर्भित्तिः कुड्यं वेदी वितर्दिका ।
एडूकं क्लीबलिङ्गे स्याद्यदन्तर्न्यस्तकीकसम् ॥ २८३ ॥
अङ्गणं चत्वरं तुल्ये अजिरं प्राङ्गणं तथा ।
अर्गला परिघः साल्पा सूचिरर्गलिका पुनः ॥ २८४ ॥
कुञ्चिकायां च साधारण्यङ्कुटः कूचिका च सा ।
तालकं द्वारयन्त्रं च तस्योद्घाटनकं यथा ॥ २८५ ॥
;p{0040}
प्रतिताली च ताली सा कपाटस्त्वररिः पुमान् ।
अररं च कुवाटोऽपि बाह्यद्वारं च तोरणम् ॥ २८६ ॥
गोपानसी च वलभी वक्रकाष्ठावृते पदे ।
उम्बरो देहली चापि गृहावगृहणी स्रियाम् ॥ २८७ ॥
उदम्बरोऽम्बरोऽलिन्दे प्रघाणः प्रघणोऽपि च ।
बहिर्द्वारप्रकोष्ठे स्याद्विशिष्यैव विभाव्यताम् ॥ २८८ ॥
छदिस्तु पटलं तुल्ये वलीकं नीव्रमुच्यते ।
इन्द्रकोशस्तमङ्गोऽपि नीव्रप्रान्त उभौ समौ ॥ २८९ ॥
गवाक्षजालकौ तुल्यौ वातायनमपीक्ष्यते ।
[23] द्वार्द्वारं च प्रतीहारः कोणोऽणिः कोटिरित्यपि ॥ २९० ॥
सोपानारोहणे तुल्ये निःश्रेणिश्चाधिरोहिणी ।
सर्वतोभद्रविच्छन्दनन्द्यावर्तादयोऽपि च ॥ २९१ ॥
स्वस्तिकश्चेभ्यसदनभेदाः सन्त्येव भूरयः ।
संक्षिप्यान्योपकाराय परमानन्द उक्तवान् ॥ २९२ ॥
;p{0041}
पाञ्चालिका शालभञ्जी पुत्रिका काष्ठनिर्मिता ।
लेप्योद्भवा त्वञ्जलिकारिका सा परिकथ्यते ॥ २९३ ॥
मञ्जूषा संपुटः पेटा समुद्गः शोधनी त्वथ ।
समूहनी वर्धनी च तथा संमार्जनीत्यपि ॥ २९४ ॥
उलूखलोदूखले च कलिञ्जमुशलौ पुनः ।
कण्डोलकपिटेऽयोग्रं संकरावकरौ समौ ॥ २९५ ॥
तितउश्चालनी चाथ शूर्पप्रस्फोटने समे ।
प्रस्फोटनं तु पवनेऽवघातः कण्डनं पुनः ॥ २९६ ॥
चुल्यधिश्रयिणी स्थाली पिठरोखे चरुस्तथा ।
कुटो निपो कटः कुम्भः करीरकलसौ समौ ॥ २९७ ॥
कलशोऽलिञ्जरेऽथ स्यान्महाघटमणीवकौ ।
दर्विस्तु कम्बिखजकौ हसन्यङ्गारपात्रिका ॥ २९८ ॥
अङ्गारशकटी चैव हसन्त्यङ्गारधान्यपि ।
कलशी गर्गरी तुल्ये मन्थनी मथनोचिता ॥ २९९ ॥
कटाहकर्परौ तुल्यौ करङ्को नालिकेरजः ।
मन्थानः खजको मन्थो वैशाखो मन्थदण्डकः ॥ ३०० ॥
;p{0042}
मन्था मन्थस्य विष्कम्भे मञ्जीरकुटरावपि ।
शरावे वर्धमानोऽपि तथा शालाजिरोऽप्यसौ ॥ ३०१ ॥
कौशिका मल्लिका तुल्ये चषकः कंससंज्ञकः ।
पारी तु स्यात्पानपात्रं स्नेहपात्रं कुतूः स्त्रियाम् ॥ ३०२ ॥
तदल्पं कुतपः पात्रममत्रं भाजनं समे ।
स्थालं तत्र विशालं स्यात्पिधानं स्यादुदञ्चनम् ॥ ३०३ ॥
दृतिश्चर्ममयी खल्लस्त्वालूः करकपात्रिका ।
पर्वतः शिखरी भूध्रो गोत्राद्री भूधराचलौ ॥ ३०४ ॥
नगोऽहार्यः सानुमांश्च शैलो ग्रावा शिलोच्चयः ।
धरो गिरिः पूर्वशैलेऽथोदयः परिकीर्तितः ॥ ३०५ ॥
अस्ताचलः प्रान्तभूध्रे मेरुः स्यात्काञ्चनाचलः ।
सुमेरुः स्वर्गिरी रत्नसानुः स्वर्गगिरिस्तथा ॥ ३०६ ॥
हिमालयो हिमप्रस्थो मेनकाप्राणवल्लभः ।
भवानीजनकश्चापि हिमवानपि कथ्यते ॥ ३०७ ॥
मैनाको हिमवत्पुत्रे सुनाभोऽष्टापदे त्वथ ।
स्फटिकाद्रिरथ कैलासे रजतोऽद्रिर्मलये त्वथ ॥ ३०८ ॥
;p{0043}
आषाढो दक्षिणाद्रिः स्यात्क्रौञ्चक्रुञ्चौ समावुभौ ।
इन्द्रकीले मन्दरोऽपि सुवेलस्त्रिककुत्तथा ॥ ३०९ ॥
त्रिकूटोऽपि त्रिमुकुटः सुदारुः पारियात्रिकः ।
शत्रुंजयो विमलाद्रिर्विन्ध्ये च जलवालकः ॥ ३१० ॥
रैवते तूज्जयन्तः स्याद्गुहायां गह्वरं मतम् ।
देवखातबिले च स्याद्दरी स्त्री कन्दरोऽस्त्रियाम् ॥ ३११ ॥
तटे भृगुः प्रपातोऽथ शिखरे शृङ्गकुटके ।
नितम्बमेखले भूध्रमध्ये च कटकस्तथा ॥ ३१२ ॥
पर्यन्तपर्वताः पादा द्रोणी सन्धिस्तु शैलयोः ।
तिर्यग्बहिःप्रदेशाः स्युः दन्तका निर्गता गिरेः ॥ ३१३ ॥
प्रस्थे स्नुः सानुरस्त्री स्यादधोभूमिरुपत्यका ।
अधित्यका तूर्ध्वभूमिः पाषाणाश्मदृषच्छिलाः ॥ ३१४ ॥
ग्रावोपलौ प्रस्तरश्च गण्डशैलाश्च्युताः शिलाः ।
खटी तु कठिनी शुक्लधातुः स्यात्खटिनीत्यपि ॥ ३१५ ॥
गिरेर्मनःशिलादिः स्याद्धातुः स्याद्गैरिकादिकम् ।
अथाकरे खनिः खानिर्लोहं कालायसं घनम् ॥ ३१६ ॥
;p{0044}
शस्त्रं पिण्डं शिलासारं गिरिसारमयोऽपि च ।
तीक्ष्णकृष्णामिषे पारशवं तत्किट्टके पुनः ॥ ३१७ ॥
मण्डूरसरणे धूर्तसिंहाने विकृतिः कुशी ।
ताम्रं शुल्वं मर्कटास्यं रक्तं म्लेच्छमुखं तथा ॥ ३१८ ॥
उदुम्बरं ह्यष्टब्रह्मवर्धने च कनीयसम् ।
सीसं नागं सीसपत्रं वध्रं सिन्दूरकार[25]णम् ॥ ३१९ ॥
गण्डूपदभवं वप्रं योगेष्टं च सुवर्णकम् ।
कस्तीरं त्रपु वङ्गं च नागजं नागजीवनम् ॥ ३२० ॥
मृद्वङ्गं स्वर्णजं रङ्गं सिंहलालीनके अपि ।
गुरुपत्रं चक्रसंज्ञं पिच्चटं तमरं तथा ॥ ३२१ ॥
रूप्यं च रजतं तारं श्वेतं दुर्वर्णकं पुनः ।
हिमांशुहंसकुमुदाभिख्यं खर्जूरमप्यथ ॥ ३२२ ॥
सुवर्णं काञ्चनं रुक्मं कल्याणं कनकं वसु ।
हिरण्यं हाटकं वह्निबीजं चामीकरार्जुने ॥ ३२३ ॥
कार्तस्वरं जातरूपं गाङ्गेयं भूरिभर्मणी ।
स्वर्णं चन्द्रो हेमशातकुम्भे रजतभूत्तमे ॥ ३२४ ॥
लोहोत्तमं गारुडं च महारजतकर्बुरे ।
जाम्बूनदं गैरिकं च निष्कं चाष्टापदं तथा ॥ ३२५ ॥
;p{0045}
रूप्यस्वर्णद्वयं श्लेषः कथ्यते घनगोलकः ।
अथालङ्कारपीते स्याच्छ्टङ्गीकनकमायुधम् ॥ ३२६ ॥
कुप्यं तु तद्द्वयादन्यद्रूप्यं तु द्वयमाहतम् ।
आरं तु पित्तलेऽथारकूटो रीरी सुलोहकम् ॥ ३२७ ॥
पीतलोहं रिरी रीतिः कपिलोहं सुवर्णकम् ।
कपिला तु ब्रह्मरीतिर्ब्राह्मी सा च महेश्वरी ॥ ३२८ ॥
रङ्गताम्रोद्भवं कांस्यं घोषं सौदामिनीप्रियम् ।
असुराह्वं प्रकाशं च पारदे सूतपारतौ ॥ ३२९ ॥
हरबीजं रसो लोलो गन्धिको गन्धकोऽपि च ।
शुकपुच्छस्ताम्रशत्रुः पामारिः कुष्ठनाशनः ॥ ३३० ॥
हरितालं विस्रगन्धि गोदन्तं नटमण्डपम् ।
बिडालं पिञ्जरं वङ्गशत्रुर्लोमहरं तथा ॥ ३३१ ॥
खर्जूरं पीतनं वंशपत्रकं चालपीतके ।
अभ्रकं गगनं स्वच्छपत्रं च गिरिजामले ॥ ३३२ ॥
मेघाख्यमथ तुत्थं च शिखिग्रीवमयूरके ।
तुत्थाञ्जनं कांश्यनीलं मूषातुत्थं वितुन्नकम् ॥ ३३३ ॥
;p{0046}
स्रोतोञ्जनं च कापोतं सौवीरं कृष्णयामुने ।
सौराष्ट्री पार्वती काक्षी कालिका पर्पटी सती ॥ ३३४ ॥
मनःशिला नागमाता मनोगुप्ता च रोचनी ।
मनोह्वा कुनटी गोला नेपाली रसनेत्रिका ॥ ३३५ ॥
करवीरा नागजिह्वा सिन्दूरं नागजं पुनः ।
शृङ्गारभूषणं नागरक्तं बोले शशः पुनः ॥ ३३६ ॥
प्राणो गोपरसः पिण्डस्तथा गन्धरसः स्मृतः ।
कुरुविन्दो हंसपादो हिङ्गुलोऽथ शिलाजतु ॥ ३३७ ॥
अश्मजं गिरिजमर्थ्यं गैरेयेऽथ कुलात्थिका ।
चक्षुष्या च कुलाली स्यात्काचे क्षारोऽपि कथ्यते ॥ ३३८ ॥
वसुरत्ने मणिर्भेदा इन्द्रनीलादयो मताः ।
वालवायजवैडूर्ये गारुत्मतहरिन्मणी ॥ ३३९ ॥
लक्ष्मीपुष्पः पद्मरागो हीरको वज्रनामभृत् ।
सूचीमुखं रत्नमुख्यं वरारकमपीक्ष्यते ॥ ३४० ॥
राजावर्तो राजपट्टो विराटज इतीरितः ।
विद्रुमो रक्तकन्दः स्याद्रक्ताङ्को हेमकन्दलः ॥ ३४१ ॥
;p{0047}
प्रवालं सूर्यकान्ते तु सूर्याश्मा दहनदृषत् ।
चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिश्चान्द्रोपलौ समौ ॥ ३४२ ॥
रसोद्भवं शुक्तिजं च मुक्ता मुक्ताफलं स्मृतम् ।
मौक्तिकं भूमिवर्गोऽयमुक्तः कायस्थभानुना ॥ ३४३ ॥
पानीयं जीवनं तोयं शंवरं नीरवारिणी ।
पुष्करं कं जलं पाथः सलिलं सर्वतोमुखम् ॥ ३४४ ॥
कीलालं यादसां वासः कुशं क्लीबे पयः पुनः ।
दकोदके वनं क्षीरं भवनं कमलं समे ॥ ३४५ ॥
आपः स्त्रियां बहुत्वे च मेघपुष्पार्णसी मते ।
अमृतं प्राणदं नारं ? जीवनीयाम्बुनी अपि ॥ ३४६ ॥
अम्भो घनरसः पुंसि वाः क्लीबे रत्नमुच्यते ।
अगाधमतलस्पृक् चास्थागमस्ताघमेव च ॥ ३४७ ॥
अस्थाघं च तथा प्रोक्तं निम्ने गम्भीरमुच्यते ।
गभीरं शब्दभेदेनोत्तानं स्यात्तद्विलक्षणम् ॥ ३४८ ॥
प्रसन्नाच्छेऽप्यथानच्छमाविलं कलुषं समे ।
प्रालेयतुहिने तुल्ये अवश्यायो नरि स्मृतः ॥ ३४९ ॥
;p{0048}
नीहारश्च तुषारश्च हिमं च मिहिका स्त्रियाम् ।
घनोपलस्तु करको हिमानी तु हिमोच्चयः ॥ ३५० ॥
समुद्रः सागरः सिन्धु[27]र्वीचिमाली नदीपतिः ।
पारावारो जलनिधिर्मितद्रुश्चार्णवोदधी ॥ ३५१ ॥
अवारपाराकूपारौ उदन्वान्मकराकरः ।
रत्नाकरः सरस्वांश्च यादःपतिजलाशयौ ॥ ३५२ ॥
तरङ्गो वीचिभङ्गोर्मिकलिका महति त्विह ।
कल्लोलोल्लोललहरिभेदाश्चाब्धिकफे पुनः ॥ ३५३ ॥
डिण्डीरः फेनकश्चापि बुद्बुदे स्थासकः पुमान् ।
जलवृद्धिः स्त्रियां वेलावर्तस्तु पयसां भ्रमः ॥ ३५४ ॥
तालूरवोलकौ तुल्यौ कूलभूः कच्छरोधसी ।
कूले प्रपातमर्यादे प्रतीरं तीरमेव च ॥ ३५५ ॥
पुलिनं जलहीनं तत्सैकतं सिकतामये ।
अन्तर्जले चान्तरीपं द्वीपं चाथ नदी पुनः ॥ ३५६ ॥
स्रोतस्विनी द्वीपवती तटिनी वाहिनी सरित् ।
धुनी तरङ्गिणी कुल्या स्रोतो निर्झरिणी तथा ॥ ३५७ ॥
जम्बालिनी पर्वतजा रोधोवक्रा स्रवन्त्यपि ।
शैवलिनी जलधिगा कर्षूः कूलंकषापगा ॥ ३५८ ॥
;p{0049}
वहा च ह्रदिनी सिन्धु[र्निम्न]गा सागराङ्गना ।
हिरण्यवर्णा सा प्रोक्ता सरस्वत्यपि कथ्यते ॥ ३५९ ॥
गङ्गा मन्दाकिनी भागीरथी त्रिपथगा च सा ।
त्रिस्रोता जाह्नवी विष्णुपदी च हरशेखरा ॥ ३६० ॥
सिद्धापगा खापगा च ऋषिकुल्या सरिद्वरा ।
स्वर्णदीहैमवत्यौ च स्वर्वापी स्वर्गता नदी ॥ ३६१ ॥
कालिन्दी यमुना सूर्यजा यमी च यमस्वसा ।
नर्मदा स्यात्पूर्वगङ्गा इन्दुजा मेकलाद्रिजा ॥ ३६२ ॥
रेवा गोदावरी गोदा तापी स्यात्तपनात्मजा ।
गौमती चापि वाशिष्ठी विशिष्यैवं निरीक्ष्यताम् ॥ ३६३ ॥
शतद्रुः स्याच्छुतुद्रुस्तु चन्द्रभागा तु चन्द्रिका ।
सरस्वती ब्रह्मपुत्री विपाशा च विपाट् स्त्रियाम् ॥ ३६४ ॥
अर्जुनी बाहुदा सैतवाहिनी चापि कथ्यते ।
वैतरणी नरकस्था कावेरी त्वर्धजाह्नवी ॥ ३६५ ॥
स्वतोऽम्भःसरणं स्रोतः प्र[28]वाहौ तावुभौ समौ ।
वेणी धारा रयोऽथ स्यादुत्ताराख्या विशेषतः ॥ ३६६ ॥
;p{0050}
घट्टस्तीर्थोऽवतारोऽम्बुवृद्धौ पूरः प्लवोऽपि च ।
वक्राणि पुटभेदाः स्युर्भ्रमास्तु जलनिर्गमाः ॥ ३६७ ॥
जलोच्छ्वासाः परीवाहाः कूपकास्तु विदारकाः ।
प्रणाली जलमार्गश्च पानं कुल्या च सारणिः ॥ ३६८ ॥
[सिकता?] वालुकाः प्रोक्ता बिन्दवः पृषतः प्रषत् ।
विप्रुषोऽप्यथ जम्बालचिकिलौ कर्दमः पुमान् ॥ ३६९ ॥
पङ्को निषद्वरः शादो मृच्चते स्वल्पवारितः ।
हिरण्यबाहुरुक्तास्तु शोणे नदे वहोऽपीरितः ॥ ३७० ॥
सरस्वांश्चोध्यभिद्यौ च ह्रदोऽगाधजलो द्रहः ।
कूपोऽन्धुरुदपानोऽथ नेमी स्यात्तन्त्रिका स्त्रियाम् ॥ ३७१ ॥
नान्दीपुटो नान्दीमुखो वीनाहो मुखबन्धनम् ।
निपानं त्वाहवः पुंस्युपकूपोऽपि च दृश्यते ॥ ३७२ ॥
वापी स्याद्दीर्घिका क्षुद्रकूपे चूरी च चूतकः ।
अरघट्टो घटीयन्त्रे पादावर्तोऽपि कथ्यते ॥ ३७३ ॥
देवखाते त्वखातं स्यात्खातकं पुष्करिण्यपि ।
तडागः सरसी पद्माकरः कासार एव च ॥ ३७४ ॥
;p{0051}
वेशन्तश्च सरः स्तोकं पल्वलः परिकीर्तितः ।
खातिका परिखा खेयाथावालः स्थानकं पुनः ॥ ३७५ ॥
आवापश्चालवालोऽपि वृक्षस्थानकमुच्यते ।
निर्झरस्तु झरश्चोत्सः स्रवः प्रस्रवणं सरिः ।
जलाशया जलाधारा वारिवर्गो विवेचितः ॥ ३७६ ॥
;c{इति श्रीकायस्थचिरवारीयमाथुरवंशभूषणमणिश्रीगढमलपुत्रश्रीमत्पर-}
;c{मानन्दनन्दनविरचितायां परमानन्दीयनाममालायां द्वितीयः}
;c{परिच्छेदः समाप्तः ॥}
;k{तृतीयः परिच्छेदः}
;c{अथ तृतीयः परिच्छेदः}
प्रणौमि परया भक्त्या प्रकृष्टविभुतां विभुम् ।
नाशोत्पादस्थितिप्रष्टं परब्रह्म निरञ्जनम् ॥ १ ॥
मदीयमानसाम्भोजराजहंससमप्रभम् ।
सदा प्रमोदपीयूषसिन्धुकेलिकलाकुलम् ॥ २ ॥
;p{0052}
अग्निश्छागरथो वह्निः कृशानुः पावकः शिखी ।
चित्रभानुश्च दमुना धनंजयहुताशनौ ॥ ३ ॥
धूमध्वजो बृहद्भानुर्ज्वलाजिह्वस्तनूनपात् ।
वैश्वानरः सप्तमन्त्रो जातवेदास्तरीरपि ॥ ४ ॥
ज्वलनो जागृविर्बर्हिः कृष्णवर्त्मानलौ शुचिः ।
शुष्मदस्मौ तथा वीतिहोत्रानिलसखौ वसुः ॥ ५ ॥
शुक्रो विभावसुः केशश्चित्रभानुरुषर्बुधः ।
वृषाकपिः शमीगर्भो रोहिताश्वो विरोचनः ॥ ६ ॥
अर्चिष्मानाश्रयाशोऽपि विश्वप्सा बहुलो हरिः ।
तिथः कृपीटयोनिश्च तुत्थो हव्यवहः स्मृतः ॥ ७ ॥
सप्तोदर्चिरप्पित्तं च हव्यवाहाशुशुक्षणी ।
पचनो हिरण्यरेता बर्हिर्ज्योतिस्तमोहरः ॥ ८ ॥
अग्निप्रिया स्मृताग्नायी स्वाहापि कथिता स्मृतौ ।
संवर्तकः समुद्राग्निर्वडवामुखवाडवौ ॥ ९ ॥
वडवानल और्वोऽपि दवदाववनाग्नयः ।
इरंमदो मेघवह्निः करीषानलछागणौ ॥ १० ॥
;p{0053}
तुषवह्नौ कुकूलः स्यात्तुल्यौ संतापसंज्वरौ ।
बाष्पे ऊष्माप्यथो वाह्निजिह्वा कीला शिखार्चिषः ॥ ११ ॥
ज्वाला हेतिः शिखा वृद्धा झलक्का परिकीर्तिता ।
स्फुलिङ्गोल्कालातवह्निकणा ज्वलोल्मुके अपि ॥ १२ ॥
धूमोम्भःसूवायुवाहौ करमालोऽग्निकेतनम् ।
अग्निवाहस्तरीः प्रोक्तस्तथा जीमूतवाह्यपि ॥ १३ ॥
श्रीमद्गढमलाङ्गोद्भूस्तेजोवर्गमरूपयत् ।
वायुःसमीरणो वातो मातरिश्वा प्रभञ्जनः ॥ १४ ॥
समीरः पवनो नित्यगतिः कम्पाकमारुतौ ।
[30] पृषदश्वो जगत्प्राणो नभस्वाननिलो मरुत् ॥ १५ ॥
प्रकम्पनाशुगौ गन्धवहः समिर इत्यपि ।
नभःश्वासोऽहिकान्तोऽपि दैत्यदेवो महाबलः ॥ १६ ॥
स्पर्शनश्च हरिः प्रोक्तः पवमानसदागती ।
स झञ्झा वृष्टियुक् प्रोक्तः व्यानस्त्वङ्मात्रसंस्थितः ॥ १७ ॥
अपानः पृष्ठपार्ष्णिस्थ उदानो हृच्छिरोऽन्तरे ।
प्राणो हृन्नाभिनक्रस्थः समानो नाभिहृद्गतः ॥ १८ ॥
;p{0054}
वायुवर्गोऽयमाख्यातो विद्वदम्बुजभानुना ।
वनं वार्क्षं झषः कक्षः कान्तारोऽरण्यकानने ॥ १९ ॥
प्रस्तारो गहनं षण्डं दवदावावपीरितौ ।
सत्रं क्लीबेऽटवी स्त्री स्याद् झषः स्यात्तृणयुग्वने ॥ २० ॥
अथोपवनमाख्यातमपपूर्वं वनं स्मृतम् ।
आरामः कृत्रिमारण्ये गृहारामस्तु निष्कुटः ॥ २१ ॥
पौरकस्तु बहिःसत्रमाक्रीडोद्यान इत्यपि ।
क्षुद्रारामः पुष्पवाटी वृक्षवाटी प्रसीदिका ॥ २२ ॥
अमात्यादेर्गृहोद्याने वनं प्रमदपूर्वकम् ।
तरुः शाखी नगो वृक्षः पर्णी कारस्करोंऽह्रिपः ॥ २३ ॥
विटपी पादपश्चाद्रिर्द्रद्रुमौ विष्टरः कुठः ।
वसुर्जर्णहरी सालोऽनोकहोऽगोऽपि पुष्पदः ॥ २४ ॥
रूक्षागमौ पुलाकी च फलदो गच्छ इत्यपि ।
करालिकः क्षितिरुहो नन्द्यावर्तोपि कुत्रचित् ॥ २५ ॥
वृक्षावृतान्तरे कुञ्जो निकुञ्जकुडङ्गावपि ।
वृक्षस्तु फलवान्पुष्पैर्वानस्पत्यो विना फलैः ॥ २६ ॥
;p{0055}
वनस्पतिः फलवांस्तु विशेषः फलजन्मतः ।
फलेग्रहिः फलवान्ध्यः फलिनः फलवान्फली ॥ २७ ॥
अवकेशी फलैर्वन्ध्य ओषधिश्चौषधिः समे ।
फलपाकावसानाथ शाखो ह्रस्वशिफः क्षुपः ॥ २८ ॥
व्रततिः प्रततिस्तुल्ये लता वल्ली स्त्रियामुभे ।
लतायां तु प्रतानिन्यां गुल्मिन्युलपवीरुधः ॥ २९ ॥
प्ररोहोऽङ्कुराङ्कूरावृक्तो रोहस्तु[31] पर्वणः ।
शिखाशाखालतास्तुल्याः साला स्कन्धस्य शाखिका ॥ ३० ॥
शालापि कथिता तत्र प्रकाण्डं स्कन्धमस्तके ।
गण्डिः शाखावधिर्मूलात्प्रकाण्डोऽथ शिफाजटे ॥ ३१ ॥
गुल्मस्तु विटपः स्तम्बः प्रकाण्डरहितो मतः ।
छल्ली वल्कं वल्कलं च त्वचि चोचमपि स्मृतम् ॥ ३२ ॥
सारो मज्जा पुमान्स्थाणुः शङ्कुर्ध्रुवक इत्यपि ।
अंह्रिर्बुध्नः पुमान्मूले शिखरेऽग्रं शिरोऽपि च ॥ ३३ ॥
;p{0056}
काष्ठं तु दलिकं दारु मञ्जरिर्वल्लरिः समे ।
पर्णं बर्हं पलाशं च दलं पत्रं छदं पुनः ॥ ३४ ॥
छदनं च नवे तस्मिन्कशलं पल्लवोऽपि च ।
तथा किसलयं तत्र प्रवालः कोशिकास्य तु ॥ ३५ ॥
माढिर्दलस्था शुङ्गा विस्तारे विटपः पुमान् ।
पुष्पं मणीवकं सूनं प्रसवः कुसुमं समम् ॥ ३६ ॥
प्रसूनं सुमनःशब्दो भूम्नि चैव मतः स्त्रियाम् ।
जालकक्षारकौ पुंसिः कोरकः कलिका स्त्रियाम् ॥ ३७ ॥
मुकुलं कुड्मलं ज्ञेयं गुलुञ्छो गुच्छगुत्सकौ ।
स्तबकोऽथ रजः पौष्पं परागोऽप्यथ तद्रसः ॥ ३८ ॥
मरन्दमकरन्दौ तु मधु प्रसवबन्धने ।
वृन्तं च विकचं फुल्लं स्मितं व्याकोशमित्यपि ॥ ३९ ॥
प्रबुद्धं दलितोज्जृम्भे प्रफुल्लोन्मिषिते पुनः ।
स्फटं चोच्छ्वासितं स्मेरं विनिद्रहसिते अपि ॥ ४० ॥
मुद्रितं मीलितं सङ्कुचितं निद्राणमिष्यते ।
फलं सस्यं तत्र शुष्के वानशब्दो विभाव्यते ॥ ४१ ॥
;p{0057}
आमं शलाट्वथ ग्रन्थिः शिम्बिः शिम्बा शमिः परुः ।
बीजकोशीपर्वणी च पिप्पलो बोधिपादपः ॥ ४२ ॥
कृष्णवासस्तथाश्वत्थः श्रीवृक्षः कुञ्जराशनः ।
जटी प्लक्षः पर्कटी च न्यग्रोधो बहुपात्पुनः ॥ ४३ ॥
वटश्चाथोम्बरो जन्तुफलश्चाम्रे रसालकः ।
चूतातिसौ [32] रमौ तुल्यौ कामाङ्गः कोकिलप्रियः ॥ ४४ ॥
सहकारोऽपि माकन्द पलाशः किंशुकः पुनः ।
त्रिपत्रो ब्रह्मवृक्षोऽसौ मोचा रभ्भा कदल्यथ ॥ ४५ ॥
सप्तपर्णस्त्वयुक्पत्रे गुडूच्यमृतवल्लिका ।
छिन्ना छिन्नोद्भवा छिन्नरुहा वत्सादनीत्यपि ॥ ४६ ॥
पटोलः पाण्डुरः पाण्डुफलो राजीफलश्च सः ।
हरिद्रा रजनी पीता पीतिका रञ्जनी च सा ॥ ४७ ॥
हलिनी च जयन्ती तु तथा वर्णविलासिनी ।
शुण्ठी विश्वा नागरं तु विश्वभेषजनामकम् ॥ ४८ ॥
मञ्जिष्ठा तु जिगी वर्णदा शोषघ्नी प्रता परा ।
मासकस्ताम्रमूली च दुरालम्भा च कच्छुरी ॥ ४९ ॥
;p{0058}
खदिरो रक्तसारः स्यात्सोमवल्कस्तु कामुकः ।
अथ दारुहरिद्रा च हेमकान्ता निगद्यते ॥ ५० ॥
करवीरो हयमारो बदर्यां कुवली स्मृता ।
कर्कन्धुः कोलिरप्यत्र वेतसो वञ्जुलो रथः ॥ ५१ ॥
वानीरः शीतविदुलौ पिचुलो झाबकः समौ ।
नीपः कदम्ब आख्यातः ककुभे त्वर्जुनो मतः ॥ ५२ ॥
कङ्केल्लिस्तु तथाशोकः केसरो बकुलः समौ ।
दाडिमे करकः पुंसि ------------------------ ॥ ५३ ॥
किंपाकस्तु महाकालो मधुष्ठीलो मधूलकः ।
पियालस्तु प्रियालः स्यात्तथा राजादानोऽपि सः ॥ ५४ ॥
नागरङ्गे तु नारङ्गस्तिन्तिडी चाम्लिका मता ।
अरिष्टः फेनिलस्तुल्यौ तिनिशे च रथद्रुमः ॥ ५५ ॥
निम्बो नेता तथारिष्टः सर्वतोभद्रतिक्तकौ ।
प्रभद्रः पिचुमन्दोऽपि कथितः प्रियभद्रकः ॥ ५६ ॥
यासो यवासकः प्रोक्तो बालपत्रो मरुद्भवः ।
वृषाटरूपकौ वासा वासकः सिंहपर्ण्यपि ॥ ५७ ॥
;p{0059}
किराते चाथ भूनिम्बो रामसेनक[33]तिक्तकौ ।
कटुकी रोहिणी तिक्ता चक्राङ्गी कटुरोहिणी ॥ ५८ ॥
मुस्तं मेघो वराहोऽब्दो नादेयो नागरः पृथक् ।
पर्पटस्तु रजो रेणुः कवचो ब्रह्मसण्टकः ॥ ५९ ॥
ह्रीवेरं वालकं तोयं सटी प्रोक्ता पलाशिनी ।
पुष्कराह्वं पुष्करं तु काश्मीरं पद्मपत्रकम् ॥ ६० ॥
देवकाष्ठं देवदारु शक्रदारु सुदारु च ।
कण्टालिका तु दुःस्पर्शा व्याघ्री निर्दग्धिका च सा ॥ ६१ ॥
क्षुद्रा तथा कण्टकिनी कण्टकारीत्यपि स्मृता ।
श्वदंष्ट्रो व्यालदंष्ट्रोऽपि गोक्षुरश्च त्रिकण्टकः ॥ ६२ ॥
बिल्वो लक्ष्मीफलो गन्धागर्भः स्याद्भूतमारुतः ।
अग्निमन्थोऽरणिर्ज्ञेयः शिलाभेदोऽश्मभेदकः ॥ ६३ ॥
भूतघ्नी राक्षसी गौरी सुरसा देवदुन्दुभिः ।
वाकुची सोमवल्ली तु मदनः करघाटकः ॥ ६४ ॥
;p{0060}
कपिकच्छूर्लाङ्गली तु स्वयंगुप्ता जहर्षभी ।
आत्मगुप्ता मर्कटी च तुम्ब्यलाबूश्च कथ्यते ॥ ६५ ॥
जीमूतको देवदाली पीतपुष्पा निगद्यते ।
आवर्तकी चर्मरङ्गा मेषशृङ्गी तु वर्तिका ॥ ६६ ॥
पीलुपर्णी रक्तफला गोल्ही बिम्बी च कथ्यते ।
हरीतक्यभया पथ्या कायस्था पूतनामृता ॥ ६७ ॥
वयःस्थामलकी धात्रीफलं श्रीफलसंज्ञकम् ।
हार्यः कलिद्रुमो भूतत्रासोऽक्षश्च बिभीतकः ॥ ६८ ॥
कृतमालो दीर्घफलः स्मृत आरग्वधोऽपि सः ।
चम्पकस्तु हेमपुष्पो जपा जाता समे उभे ॥ ६९ ॥
सिन्दुवारे च निर्गुण्डी वासन्ती माध[34]वी लता ।
मल्लिका मालती तुल्ये यूथिका मागधी स्मृता ॥ ७० ॥
यूथिका पीतपुष्पा तु कथिता हेमपुष्पिका ।
प्रियङ्गुः फलिनी श्यामा ------------------------ ॥ ७१ ॥
;p{0061}
निबूकं निबुकं चान्यद्राजशब्दादिपूर्वकम् ।
जम्भीरो जम्भलो जम्भो जम्बीरो देश्यसंग्रहे ॥ ७२ ॥
मातुलिङ्गो मातुलुङ्गो बीजपूरे तु कथ्यते ।
-------------------- करीरे क्रकरो मतः ॥ ७३ ॥
बन्धुजीवकबन्धूकौ एरण्डे तु तथेक्ष्यताम् ।
पञ्चाङ्गुलो धातकी तु धातुपुष्पी निगद्यते ॥ ७४ ॥
धत्तूरः कनकः प्रोक्तः केतकः क्रकचच्छदः ।
कपित्थस्तु दधिफलो वेणुर्वंशस्तृणध्वजः ॥ ७५ ॥
त्वचिसारो यवफलः शतपर्वा तु मस्करः ।
सच्छिद्रः कीचकः प्रोक्तो लाङ्गली नालिकेरकः ॥ ७६ ॥
गूवाकक्रमुकौ पूग उद्वेगं तत्फलं स्मृतम् ।
वंशक्षीरी तुकाक्षीरी त्वक्क्षीरी वंशरोचना ॥ ७७ ॥
यावन्ति नागनामानि ततो वल्ली नियोज्यते ।
ताम्बूली च तथा प्रोक्ता स्मृता ताम्बूलवल्यसौ ॥ ७८ ॥
;p{0062}
गुञ्जा तु कृष्णला तुल्ये विशाला चेन्द्रवारुणी ।
हारहूरा तु मृद्वीका गोस्तनी द्राक्षया सह ॥ ७९ ॥
उशीरं वीरुणीमूले कमलं नलिनं कजम् ।
पुण्डरीकं च --------पुष्करं पङ्कजं समे ॥ ८० ॥
राजीवमरविन्दं तु पुण्डरीकं सिताम्बुजम् ।
रक्तोत्पलं तु रक्ताब्जं तत्स्यात्कोकनदं पुनः ॥ ८१ ॥
उत्पलं च कुवलयं कुवेलं कुवलं कुवम् ।
कमलिन्यां तु नलिनी पङ्कजिन्यपि दृश्यते ॥ ८२ ॥
मृणालिनी कुमुद्वत्यामथ कैरविणी स्मृता ।
इन्दीवरं नीलपद्मे श्वेते च कुमुदं समम् ॥ ८३ ॥
कैरवं गर्दभाख्यं च पद्मनाले च कर्णिका ।
वराटको बी[35]जकोशो मृणाले बिसतन्तुले ॥ ८४ ॥
केसरे त्वथ किञ्जल्के करहाटः शिफा मता ।
उत्पलानां तु कन्दे स्याच्छालूकं चाथ शेवले ॥ ८५ ॥
शेपालं तु शेवालं शैवालं जलनीलिका ।
सस्यसीत्ये समे धान्यं व्रीहिस्तम्बकरी समे ॥ ८६ ॥
षष्टिको गर्भपाकी च पाटलस्त्वाशुरुच्यते ।
कलामकस्तु कलमो रक्तशालिस्तु लोहिते ॥ ८७ ॥
;p{0063}
सौगन्धिको महाशालिर्भेदाः शालेस्तु भूरयः ।
हयप्रियस्तीक्ष्णशूको यवस्तोक्मो हरिन्मतः ॥ ८८ ॥
मङ्गल्यको मसूरस्तु मयुष्टकमकुष्टकौ ।
वनव्रीहौ तु नीवारः श्यामाकः श्यामकोऽपि च ॥ ८९ ॥
सतीनककलायौ तु चणको हरिमन्थकः ।
बलाटः प्रथनो लोभ्यो मुद्गस्तु हरितो हरिः ॥ ९० ॥
बली बीजवरो माषः गोधूमसुमनौ [समौ ?] ।
शितिशिम्बिकवल्लौ तु कालवृन्तं कुलत्थकः ॥ ९१ ॥
कङ्गुक्वङ्गू कङ्गुनी च सर्षपस्तन्तुभो मतः ।
कदम्बकः स च श्वेतः सिद्धार्थः कथितो बुधैः ॥ ९२ ॥
सस्यशूकं तु किंशारुः कणिशं धान्यमस्तके ।
स्नुहिर्वज्री महावृक्षो कम्पिल्लो रक्तचूर्णकः ॥ ९३ ॥
भिण्डी रक्ता त्रिभण्डी च त्रायन्ती त्रायमाणकम् ।
गन्धपुष्पस्ताम्रफलोऽप्यङ्कोठो दीर्घकीलकः ॥ ९४ ॥
;p{0064}
तुरगी वराहकर्णी च बल्या स्यादश्वगन्धिका ।
पुनर्नवा कटिल्लः स्यात्सैरेयकसहाचरौ ॥ ९५ ॥
सोफका सितिपुष्पाची अहिच्छिन्ना शिका मिसिः ।
नालपत्री तालपर्णी मिश्रे या च मिसिस्तथा ॥ ९६ ॥
उग्रगन्धा वचा प्रोक्ता जटिलोग्रा च लोमशा ।
जन्तुहन्त्री वि[36]डङ्गः स्यात्कुटजो गिरिमल्लिका ॥ ९७ ॥
शुक्राह्वेन्द्रयवा प्रोक्ता वराङ्गं त्वचमुच्यते ।
तमालपत्रकं पत्रं वाह्लीकं हिङ्गु रामठम् ॥ ९८ ॥
सूक्ष्मैला बहुला तुत्था द्रविडी त्रुटिरित्यपि ।
चाम्पेयं नागपुष्पं तु केसरं नागकेसरम् ॥ ९९ ॥
कुस्तुम्बरु तु धान्याकं धन्याकं धन्यया सह ।
क्षवः क्षुताभिजननो राजसर्षपराजिके ॥ १०० ॥
कृष्णा सा चासुरी प्रोक्ता मरिचं कोल्लकोषणे ।
वेल्लजं यवनेष्टं च कृष्णं स्याद्धार्मपत्तनम् ॥ १०१ ॥
मागधी पिप्पली कृष्णा कणा स्यादुपकुल्यया ।
वैदेही पिप्पलीमूले ग्रन्थिकं कथितं बुधैः ॥ १०२ ॥
;p{0065}
कणाजाजी जीरकश्च चविका कोलवल्ल्यपि ।
चव्यं च चविकं प्रोक्तं श्रेयसी गजपिप्पली ॥ १०३ ॥
रसाम्लः शीतभेदी च भीमश्चाप्याम्लवेतसः ।
अजमोदा खराह्वा च कारवी लोमकर्कटी ॥ १०४ ॥
मातुलानी शणं भङ्गा उमा स्यादतसी क्षुमा ।
गवेधुकागवेधू च जर्तिकोऽरण्यजे तिले ॥ १०५ ॥
अरिष्टो लसुनो म्लेच्छकन्दश्चापि रसोनकः ।
महौषधं महाकन्दो दीर्घपत्रः पृथक्पुनः ॥ १०६ ॥
गृञ्जनश्चाप्याथ भृङ्गराजः स्यात्केशरञ्जनः ।
मार्कवश्च भृङ्गरजो वायसी काकमाच्यपि ॥ १०७ ॥
कूष्माण्डककर्कारू कारवेल्लकटिल्लकौ ।
सूरणः कथितोऽर्शोघ्न आर्द्रकं शृङ्गबेरके ॥ १०८ ॥
कर्कटी चिर्भटी तुल्ये वालुङ्की तु तथा स्मृता ।
सुगन्धकः किलासघ्नः कर्कोटस्तिक्तपत्रकः ॥ १०९ ॥
;p{0066}
सेकिमं हरिपर्णं तु मूलकं हस्तिदन्तकम् ।
कुशो बर्हिः पवित्रं च कुथदर्भावुभौ समौ ॥ ११० ॥
तेजनो मुञ्जगुन्द्रौ च दूर्वा स्याच्छतपर्विका ।
हरिताली रुहानन्ता नडपोटगलौ समौ ॥ १११ ॥
धमनः कुरुविन्दोऽपि मुद्रा गुद्रा तथोच्यते ।
असिपत्रस्तथेक्षुः स्याद्रसालस्तद्भिदा यथा ॥ ११२ ॥
पुण्ड्रकान्तारमुख्याः स्युस्तन्मूलं मोरटं स्मृतम् ।
इषीकाकाश इत्येवमर्जुनं यवसं तृणम् ॥ ११३ ॥
घासोऽथ -----------विषः क्ष्वेडो हलाहलः ।
कालकूटं वत्सनागो ब्रह्मपुत्रोऽपि दारदः ॥ ११४ ॥
प्रदीपनश्च काकोलः सौल्किकेयस्तथापरः ।
सौराष्ट्रिकोऽप्यहिच्छत्रो मर्कटो मेषशृङ्गकः ॥ ११५ ॥
तथा हैमवतेन्द्रौ च सर्षपो मूलकोऽपरः ।
कालिङ्गो विस्फुलिङ्गोऽपि गौतमोऽप्येष विश्रुतः ॥ ११६ ॥
सक्तुकः कर्दमोऽङ्कोल्लसारोऽपि मधुसिक्थकः ।
अग्रबीजास्तत्र केचिन्मूलबीजास्तथापरे ॥ ११७ ॥
;p{0067}
सल्लकीप्रमुखाः स्कन्धजास्तु बीजरुहा मताः ।
संमूर्च्छजास्तथा केचित्पर्वयोनय इत्यपि ॥ ११८ ॥
एवं षड्भिदः सर्वस्तरुवर्गो निवेदितः ।
कृमिरन्तर्जनिर्जीवो नीलङ्गुस्तु बहिर्भवः ॥ ११९ ॥
क्षुद्रकीटस्तथा तुल्यः पुलकास्तूभये मताः ।
काष्ठकीटघुणौ तुल्यौ कुसूकिंचुलकौ समौ ॥ १२० ॥
अस्नपा तु जलौका स्याज्जलालोका जलौकसः ।
जलौकास्तु तथा तुल्या कथिता जलसर्पिणी ॥ १२१ ॥
शुक्तिः स्यादब्धिमण्डूकी मुक्तास्फोटोऽपि कथ्यते ।
वारिजः कम्बुशङ्खौ तु त्रिरेखः षोडशभ्रमः ॥ १२२ ॥
क्षुद्रशङ्खाः शङ्खनकाः शम्बूका जलमात्रजाः ।
कपर्दस्तु वराटः स्यात्पणास्थिकवराटकाः ॥ १२३ ॥
दीर्घकोशा तु दुर्नामा पीलकोऽपि पिपीलकः ।
हीनाङ्गी ब्राह्मणी स्थूलशीर्षिकाथ पिपीलका ॥ १२४ ॥
घृ[38]तेली पिङ्गकपिशा उपजिह्वापदेहिका ।
रिक्षा लिक्षा समे यूका महाभीरुस्तु षट्पदी ॥ १२५ ॥
;p{0068}
गोपालिकापि कथिता गर्दभी गोमयोद्भवा ।
कोलकुणमत्कुणौ तु वैराटस्तितिभाग्निकौ ॥ १२६ ॥
अग्निरजश्चेन्द्रगोपस्तन्तुवायोर्णनाभकौ ।
लूता कृमिर्मर्कटको लालास्रावोऽपि कथ्यते ॥ १२७ ॥
अष्टपाच्च तथा प्रोक्तो जालकारकजालिकौ ।
कर्णकीटा शतपदी तथा कर्णजलौलिका ॥ १२८ ॥
वृश्चिकाली द्रुणोऽपिस्यादलं तत्पुच्छकण्टकः ।
भ्रमरश्चञ्चरीकोऽली रोलम्बो मधुकृत्पुनः ॥ १२९ ॥
शिलीमुखद्विरेफौ तु षडङ्ध्रि[ङ्घ्रिः]र्भृङ्ग इत्यपि ।
इन्दिन्दिरोऽस्य भोज्यं तु मधुपुष्पे स्मृते पुनः ॥ १३० ॥
पतंगः शलभो द्योतिरिङ्गणश्च निगद्यते ।
खद्योतोऽथ स्मृता क्षुद्रा सरघा मधुमक्षिका ॥ १३१ ॥
नीला तु वर्वणा पुत्तिकाथवा तु पतङ्गिका ।
तैलाटी वरटी दंशो दंशी चीरी तु चीरिका ॥ १३२ ॥
झिल्लीका झिल्लिका भृङ्गारिका वर्षकरी पुनः ।
हस्ती मतङ्गजो नागो मातङ्गो वारणः करी ॥ १३३ ॥
;p{0069}
गजो द्विपस्तथेभोऽसौ कुम्भिकुञ्जरपीलवः ।
करटी सिन्धुरो दन्ती दन्तावलमहामृगौ ॥ १३४ ॥
द्विरदोऽनेकपाः स्तम्बेरमः सामज इत्यपि ।
करेणुर्हस्तिनी धेनुका वशापि निगद्यते ॥ १३५ ॥
मिश्रो मन्दो मृगो भद्रश्चतुर्धा गज उच्यते ।
बालः स्यात्पञ्चवर्षोऽसौ स्यात्पोतो दशहायनः ॥ १३६ ॥
विंशत्यब्दगजो विक्कः कलभस्त्रिंशदब्दकः ।
प्रभिन्नो गर्जितो मत्तो यूथनाथोऽथ यूथपः ॥ १३७ ॥
उद्वान्तनिर्मदौ तुल्यौ कल्पितः सज्जितः समौ ।
व्यालो दुष्टगजः प्रोक्तः संनाह्यो रणसज्जितः ॥ १३८ ॥
घटा स्याद्धस्तिनां श्रेणी मदो दानं निगद्यते ।
प्रवृत्तिरथ शुण्डायाः शीकरो वमथुर्मतः ॥ १३९ ॥
[39] शुण्डा हस्तः करो हस्तिनासा स्यादथ पुष्करम् ।
शुण्डाग्रं चाथ दन्तौ तु विषाणो स्कन्ध आसने ॥ १४० ॥
चूलिका कर्णमूलं स्यादक्षिकूटमथेषिका ।
करटोऽथ गजगल्लोऽवग्रस्त्वलिकं मतम् ॥ १४१ ॥
समानौ शिरसः पिण्डौ कुम्भौ तत्रान्तरं विदुः ।
वातकुम्भः पुच्छमूले पेचकः कथितो बुधैः ॥ १४२ ॥
;p{0070}
शृङ्खलः पादपाशस्तु हिञ्जीरनिगडान्दुकाः ।
वारिस्तु गजबन्धस्य भूमिः स्यात्त्रिपदी त्वथ ॥ १४३ ॥
गात्रयोर्बन्ध इत्येवं वैणुकं तोत्रमुच्यते ।
बन्धस्तम्भस्तथालानमङ्कुशः सृणिरित्यपि ॥ १४४ ॥
अङ्कुशाग्रमपष्ठं स्यात्यातमङ्कुशवारणम् ।
दूष्या कक्ष्या वरत्रा स्यात्कण्ठबन्धः कलापकः ॥ १४५ ॥
तुरगो घोटको वाजी तुरंगोऽर्वा तुरंगमः ।
हयस्तार्क्ष्यो हरिः सप्तिवीती गन्धर्वनामकः ॥ १४६ ॥
वामी तु वडवा त्वश्वा किशोरो बालको हयः ।
जवनस्तु जवोत्कृष्टो रथ्योऽश्वो रथवाहकः ॥ १४७ ॥
आजानेयः कुलीनस्तु सैन्धवः सिन्धुदेशजः ।
पारसीकास्तु वानायुजाः काम्बोजा अथ वाह्लिकाः ॥ १४८ ॥
साधुवाही विनीतोऽश्वः शूकलो विनयोज्झितः ।
कशार्हः कश्य इत्युक्तं कोकाहः सितवाजिनी ॥ १४९ ॥
आनीलो नीलवर्णोऽर्वा त्रियूहः कपिलो हयः ।
पीतस्तु हरियो वाजी कियाहो लोहितो हयः ॥ १५० ॥
;p{0071}
पाण्डुकेशरपुच्छस्तु वोल्लाहः कथितो बुधैः ।
मनाक्पाण्डुरुराहाऽश्वः कृष्णजङ्घो यदा भवेत् ॥ १५१ ॥
पीतः स्यात्तु कुलाहोऽर्वा कृष्णजानुर्यदा हयः ।
उकनाहस्तथा पीतरक्तच्छायो यदा भवेत् ॥ १५२ ॥
हृत्पृष्ठखुरपुच्छेषु पुष्पितः पञ्चभद्रकः ।
कृष्णरक्तच्छविः शोणः स च कोकनदच्छविः ॥ १५३ ॥
खुरोरःकेशपुच्छास्यैर्वलक्षैरष्टमङ्गलः ।
सितकाचरुचिर्वाजी पङ्गुलः कथितस्तथा ॥ १५४ ॥
चित्रितस्तु हलाहोऽश्वो हरिको हालकः पुनः ।
अश्वः स्यात्पीतहरितच्छायो ययुरथा[40]परः ॥ १५५ ॥
अश्वमेधीय इत्येवं विशेषास्तुरगस्य हि ।
अश्वस्य नासिका प्रोथं मध्यं कश्यं निगद्यते ॥ १५६ ॥
गलोद्देशो निगालः स्यात्खुरा अश्वशफा मताः ।
लाङ्गूलमथ पुच्छं स्याद्वालहस्तोऽपि वालधिः ॥ १५७ ॥
अपावृत्तपरावृत्तलुठितानि तु वेल्लिते ।
धोरितं वल्गितं प्लुत्पुत्तेजितोत्तरितानि च ॥ १५८ ॥
गतयः पञ्च धाराख्या वाजिनां कथिता इमाः ।
दिनेनैकेन यो गम्योऽध्वाश्वीनोऽश्वेन कथ्यते ॥ १५९ ॥
;p{0072}
मुखयन्त्रणमश्वस्य कवियं कविका कवी ।
खलीनं पादपाशेऽथ दामाञ्जनमितीक्षितम् ॥ १६० ॥
प्रखरः प्रक्षरं चर्मदण्डे चाथ कशा स्मृता ।
कुशावक्षेपणी वल्गा पर्याणं पल्ययन्यपि ॥ १६१ ॥
अथ वेगसरो वेसरस्तथाश्वतरः स्मृतः ।
क्रमेलकः कुलनाशः शलो भोलिर्महाङ्गकः ॥ १६२ ॥
वासन्तो द्विककुद्दुर्गलङ्घनो मय इत्यपि ।
दासेरोष्ट्रौ केलिकीर्णो रवणो दीर्घकन्धरः ॥ १६३ ॥
मरुत्प्रियः कण्टकाशी त्रिवर्षः करभस्त्वसौ ।
स तु शृङ्खलकः काष्टमयैः स्यात्पादबन्धनैः ॥ १६४ ॥
गर्दभः शङ्कुकर्णश्च चक्रीवान् चिरमेह्यपि ।
खररासभवालेया वृषे तु वृषभर्षभौ ॥ १६५ ॥
अनङ्वान्वाडवेयोऽपि उक्षा शक्करशाक्करौ ।
सौरभेयः ककुद्मांश्च भद्रो गौः शाङ्करस्तथा ॥ १६६ ॥
बलीवर्दोऽथ जातोक्षे उक्षा स्यात्स्कन्धिकस्तथा ।
अथोक्षतरमहोक्षौ वृद्धोक्षतु जरद्गवे ॥ १६७ ॥
;p{0073}
नस्योतो नस्तितस्तुल्यौ कूटो भग्नविषाणकः ।
इड्वरो गोपतिः षण्डो मदकोहलगोवृषौ ॥ १६८ ॥
आर्षभ्यः षण्ढतायोग्यस्तर्णो वत्सः शकृत्करिः ।
दम्यवत्सतरौ पुंसि पृष्ठवाड् युगपार्श्वगः ॥ १६९ ॥
युगादीनां तु वोढारो युग्यप्रासङ्ग्यशाकटाः ।
स तु सर्वधुरीणः स्यात्सर्वां वहति यो धुरम् ॥ १७० ॥
एकधुरीणैकधुरावुभावेकधुरावहे ।
धुरीणधुर्यधौरेयधौरेयकधुरंधराः ॥ १७१ ॥
धूर्वहे वृषभे चैते शब्दा उक्ता यथार्थतः ।
[41]गलिर्दुष्टो वृषः प्रोक्तो द्विदन्षोडन्द्विषड्रदौ ॥ १७२ ॥
स्कन्धो वहस्तस्य कूटं नैचिकं ककुदं शिरः ।
गलकम्बलसास्ने तु विषाणं शृङ्गकूणिके ॥ १७३ ॥
सुरभिः सौरभेयी तु माहेयी गौस्तथार्जुनी ।
निलिम्पा शृङ्गिणी चोषानङ्वाह्यनडुही समा ॥ १७४ ॥
तम्बा तम्पा रोहिणी च वर्णैर्भेदा ह्यनेकशः ।
प्रष्ठौही गर्भिणी वन्ध्या वशा वेहद्वृषोपगा ॥ १७५ ॥
स्रवद्गर्भावतोका स्यात्सन्धिनी तु वृषावृता ।
नवप्रसूतिका धेनुः परेष्टुः स्याद्बहुप्रसूः ॥ १७६ ॥
;p{0074}
सकृत्प्रसूतिका गृष्टी सुव्रता सुखदोह्यया ।
करटा दुःखदोह्या च वञ्जुला बहुदुग्धदा ॥ १७७ ॥
द्रोणदुग्धा द्रोणदुघा पीनोघ्नी पीवरस्तनी ।
धेनुष्या पीतदुग्धाथ वत्सला वत्सकामिका ॥ १७८ ॥
------------------------- आपीनं तूधसा सह ।
गोमयं भूमिलेपोऽथ गोग्रन्थिः शुष्कगोमये ॥ १७९ ॥
करीषच्छगणे तुल्ये व्रजो गोकुलगोधने ।
छगच्छागावजो बस्तश्छगलश्च स्तभः पशुः ॥ १८० ॥
छागिका सर्वभक्ष्या स्यादजा [मञ्जा ?] गलस्तनी ।
वर्करस्तरुणश्छागो हुडावी मेषस्तूरणः ॥ १८१ ॥
ऊर्णायुरुरभ्रश्च[श्चापि?] वृष्णिरेडकरोमशौ ।
मेण्ढकः शृङ्गिणो भेडो हुडुः संफाल इत्यपि ॥ १८२ ॥
मेषी जालकिनी चैव रुजा च कुररी समा ।
कुर्कुरः सारमेयोऽस्थिभुक्कौलेयः पुनः शुनः ? ॥ १८३ ॥
श्वानः शालावृको रात्रिजागरो भषणस्तथा ।
मृगदंशशुनी वक्रवालधिः श्वा स रोगवान् ॥ १८४ ॥
;p{0075}
अलर्को रोगवान् श्वानो मृगव्ये कुशलो मतः ।
विश्वकद्रुः पुना रोगी शुनी तु सरमा मता ॥ १८५ ॥
लुलायुर्महिषो वाहरिपुः सैरिभ एव च ।
धीरस्कन्धो महः कृष्णशृङ्गश्च यमवाहनः ॥ १८६ ॥
रजस्वलजरन्तौ च रक्ताक्षो दंशभीरुकः ।
महीषेऽरण्यजे चास्मन्गवलोऽपि विभाव्यते ॥ १८७ ॥
[42] सिंहः पञ्चाननः श्वेतपिङ्गः कण्ठीरवो हरिः ।
महानादस्तथेभारिः पारीन्द्रो नखरायुधः ॥ १८८ ॥
मृगारिः केसरी चापि मृगात्पतिरपीक्ष्यते ।
हर्यक्षो व्याघ्र इत्येवं द्वीपिशार्दूलचित्रकाः ॥ १८९ ॥
चित्रदेहः पुण्डरीकः --------------------- ।
मृगादनस्तरक्षुः स्याद्विशेषश्चित्रकस्य सः ॥ १९० ॥
-----------------------अष्टपाच्छरभो मतः ।
उत्पादकः कुञ्जरारिर्गोसदृग्गवयः स्मृतः ॥ १९१ ॥
स्मृतो वनगवश्चाश्ववारणोऽप्यथ गण्डकः ।
वाध्रीणसः खड्गिखड्गौ भूदारः कोलसूकरौ ॥ १९२ ॥
;p{0076}
क्रोडः किरः किरिः पोत्री घृष्टिर्दंष्ट्री बहुप्रजः ।
स्तब्धरोमा तथा घोणी स्थूलनासो वराहकः ॥ १९३ ॥
शूकरो विड्वरो ग्राम्यो गर्ताशूकर इत्यपि ।
भालूकर्क्षाच्छभल्लूकभल्लभाल्लूकभल्लुकाः ॥ १९४ ॥
शृगालो घोरवासी च गोमायुः शिवफेरघौ ।
फेरण्डो हूरवः क्रोष्टा जम्बुको मृगधूर्तकः ॥ १९५ ॥
भरुजः फेरुरप्येवं भूरिमायोऽपि कथ्यते ।
ईहामृगो वृकः कोको वानरः प्लवगः पुनः ॥ १९६ ॥
शाखामृगो वनौकाश्चारण्यश्वा हरिकीशकौ ।
प्लवङ्गः श्यामवक्त्रोऽसौ गोलाङ्गूलो विभाव्यते ॥ १९७ ॥
कुरङ्गमृगसारङ्गा वातायुहरिणावपि ।
तद्भेदा रङ्कुगोकर्णन्यङ्कुचीनादयो मताः ॥ १९८ ॥
वाताप्रमीरोहितौ च कन्दली सार इत्यपि ।
इत्यादयोऽपरे भेदाः स्वयं ज्ञेया मनीषिभिः ॥ १९९ ॥
शशको लोमकर्णोऽपि मृदुलोमकशूलिकौ ।
पल्ली तु भित्तिका माणिक्या स्मृता गृहगोलिका ॥ २०० ॥
;p{0077}
गृहोलिका कुड्यमीनो हालिन्यथाञ्जनाधिका ।
ब्राह्मणी रक्तपुच्छा सा सरटे कृकलासकः ॥ २०१ ॥
उन्दरः खनको वज्रदशनो मूषिकस्तथा ।
आखून्दुरू समौ प्रोक्तौ मूषको वृषलोचनः ॥ २०२ ॥
गन्धमूष्या दिवान्धा च वज्रतुण्डा छुछुन्दरी ।
[43] गिरिका बालमूष्या स्याद्विशेषोऽयं निरीक्ष्यताम् ॥ २०३ ॥
बिडालोतू तथा ह्रीकुर्मार्जारो वृषदंशकः ।
मण्डली जाहको गात्रसंकोची नकुलः पुनः ॥ २०४ ॥
सर्पहा पिङ्गलो बभ्रुः सर्पो भोगी भुजंगमः ।
द्विजिह्वो दीर्घजीह्वोऽहिः पृदाकुः पवनाशनः ॥ २०५ ॥
दन्दशूकोरगौ व्यालः पन्नगः फणिना सह ।
सरीसृपो विषधरः कुण्डली च बिलेशयः ॥ २०६ ॥
दर्वीकरो गूढपदो लेलिहानोऽपि कथ्यते ।
भुजंगो भुजगो भोगो दीर्घपृष्ठोऽपि कञ्चुकी ॥ २०७ ॥
;p{0078}
राजसर्पो भुजंगाशी शयुः पारीन्द्रवाहसौ ।
मण्डल्यजगरौ तुल्यौ अलगर्दो जलोद्भवः ॥ २०८ ॥
राजिलो दुन्दुभस्तुच्छसर्पो गोनासगोनसौ ।
तिलित्सो घोणसोऽप्यत्र भेदाः सर्पस्य भूरयः ॥ २०९ ॥
कुर्कटाहिः [कुर्कुटाभो?] रुतवर्णसमो हि यः ।
सामान्येन समे नागाः काद्रवेया उदीरिताः ॥ २१० ॥
भोगावती पुरी तेषां शेषोऽनन्तस्त्वथालुकः ।
द्विसहस्राक्ष इत्येवं तथा नागाधिपश्च सः ॥ २११ ॥
स च श्वेतस्तथा श्यामवर्णः शुभ्रकजाङ्कतः ।
सर्पराजो वासुकिस्तु शुभ्रो नीलाब्जलक्ष्मवान् ॥ २१२ ॥
लोहिताङ्गस्तक्षकः स्यान्मस्तके स्वस्तिकाङ्कवान् ।
इत्यदयोऽपरे भेदा गौडपण्डितभाषिताः ॥ २१३ ॥
भोगोऽहिदेहो दंष्ट्राशीर्भोगो दर्वी फटः स्फटः ।
फणा स्त्रीपुंसलिङ्गे स्यात्फटाशब्दः स्त्रियामपि ॥ २१४ ॥
निर्मोककञ्चुकौ सर्पकोशे निर्ल्वयनीत्यपि ।
मुक्तनिर्मोकनिर्मुक्तौ सविषा निर्विषास्तथा ॥ २१५ ॥
;p{0079}
केचित्सर्पा दृष्टिविषा भेदा ज्ञेया धिया स्वयम् ।
इति श्रीपरमान्दः सर्पवर्गमभाषत ॥ २१६ ॥
कृत्रिमं च विषं चारं गरश्चोपविषं च तत् ।
विहंगो विहगः पक्षी पतगो विहायाः? खगः ॥ २१७ ॥
शकुन्तिः शकुनिः [44] पत्ररथो द्विजविहंगमौ ।
विष्किरो विर्वयः पित्सन्नीडजश्चाण्डजः स्मृतः ॥ २१८ ॥
शकुन्तशकुनौ तुल्यौ चञ्चूस्त्रोटिः सृपाटिका ।
पक्षः पत्रं पतत्रं च वाजः पिच्छं तनूरुहम् ॥ २१९ ॥
गरुच्छदस्तस्य मूले पक्षतिः स्मर्यते स्त्रियाम् ।
प्रडीनोड्डीनसंडीनडयनानि नभोगतौ ॥ २२० ॥
कुलायो नीडमस्त्री स्यात्पेशीकोशोऽण्डके पुनः ।
मयूरः सर्पभुक्केकी स्मृतो मेघसुहृच्च सः ॥ २२१ ॥
नीलकण्ठः शिखी बर्ही शुक्लापाङ्गोऽस्य वाक्पुनः ।
केका बर्हं तु पिच्छे स्यात्प्रचलाककलापकौ ॥ २२२ ॥
;p{0080}
मेचकश्चन्द्रकस्तुल्यौ कोकिलो वनवल्लभः ।
काकपुष्टः पिककः कालकण्ठस्ताम्राक्ष इत्यपि ॥ २२३ ॥
चिरजीवी द्विकः काक आत्मघोषः सकृत्प्रजः ।
अरिष्टः करटो घूकारातिर्ध्वाङ्क्षोऽन्यभृत्पुनः ॥ २२४ ॥
वायसो मौकुलिश्चैकदृग्वृद्धो द्रोण उच्यते ।
जलकाकस्तथा मद्गुर्घूकः कौशिकपेचकौ ॥ २२५ ॥
निशाटश्च दिवान्धोऽसावुलूकः काकशात्रवः ।
ताम्रचूडो निशावेदी कुर्कुटश्चरणायुधः ॥ २२६ ॥
विवृताक्षः कुकवाकुर्हंसा मानससंश्रयाः ।
सितपक्षाश्च चक्राङ्गा विशेषास्तत्र केचन ॥ २२७ ॥
राजहंसास्तु ते चञ्चुपादैः स्युर्लोहितैश्च ये ।
मलिनैर्मल्लिकाक्षास्ते कादम्बा कलहंसकाः ॥ २२८ ॥
धार्तराष्ट्रास्तु ते चञ्चुचरणैः श्यामवर्णकैः ।
वरला वारला हंसी वारटा वरटा पुनः ॥ २२९ ॥
सारसः पुष्कराख्यः स्यात्कुरंकरकलक्ष्मणौ ।
क्रौञ्चे क्रुङ् चातको बप्पीहः स्तोकः स्यान्नभोऽम्बुपः ॥ २३० ॥
;p{0081}
सारङ्गश्चक्रवाकस्तु रथाङ्गः कोक इत्यपि ।
कटुनादष्टिट्टिभः स्यादूर्ध्वपादशयश्च सः ॥ २३१ ॥
धूम्याटस्तु तथा भृङ्गः कलिङ्गोऽपि निगद्यते ।
कुलिङ्ककः कलविङ्कश्चटकस्त्वस्य वल्लभा ॥ २३२ ॥
चटका चाटकैरस्तु पुमपत्ये विभाव्यताम् ।
[45] बकबकोटौ कह्वोऽप्यथ [बलाको?] बलाहकः ॥ २३३ ॥
बलाका तु बलाकस्त्री प्रोच्यते विसकण्ठिका ।
दीर्घपादो लोहपृष्ठः कङ्कः स्यात्कमनच्छदः ॥ २३४ ॥
शशादनः श्येनचिल्लावातापी शकुनिश्च सः ।
दूरदृग्गृध्रदाक्षाय्या रक्ततुण्डशुकौ समौ ॥ २३५ ॥
पीतपादा शारिका च गोराटी गोकिराट्यपि ।
जतुका चर्मचेटी तु परोष्णी वागुली समे ॥ २३६ ॥
मुखविष्ठापि सा प्रोक्ता पारापतकपोतकौ ।
रक्तनेत्रो मञ्जुशब्दश्चकोरो विषबोधकः ॥ २३७ ॥
;p{0082}
ज्योत्स्नाप्रियोऽथ गुन्द्रले जीवंजीवोऽपि कथ्यते ।
करेटुः कर्करेटुश्च क्रकरः कृकणोऽपि च ॥ २३८ ॥
विषदर्शनमृत्युश्च खरकोणस्तु तित्तिरः ।
व्याघ्राटकभरद्वाजौ चञ्चुसूचकसुगृहौ ॥ २३९ ॥
कुर्कटः कुम्भकारः स्यात्कुकुभः कुहकध्वनिः ।
दीपकच्छेकमुख्यास्तु गृहासक्ता मृगाण्डजाः ॥ २४० ॥
संघचारी झषो मस्त्यो मीनो वैसारिणोऽप्यसौ ।
अण्डजः स्थिरजिह्वोऽपि विसारः स्वकुलक्षयः ॥ २४१ ॥
शकली च नरे शल्की शम्बोऽनिमिषस्तिमिः ।
मत्स्यजातेरथो भेदान्कियतोऽपि वदाम्यहम् ॥ २४२ ॥
चित्रवल्लकपाठीनौ कलकः शकुलस्तु ना? ।
उलूपी शिशुके प्रोष्ठी शफरः श्वेतकोलके ॥ २४३ ॥
सहस्रदंष्ट्रवादालौ राजशृङ्गस्तु मद्गुरे ।
शिशुमारो जले कूर्मो महावक्त्रस्तु कुम्भिनि ॥ २४४ ॥
मत्स्यराजो लोहितः स्याज्जलौतुस्तूद्र उच्यते ।
यादांसि जलजीवाः स्युः सामान्येनाप्यनेकशः ॥ २४५ ॥
;p{0083}
महावसस्तूष्णवीर्यो जलशूकरगोमुखौ ।
तन्तुर्ग्राहे तथा तन्तुनागः कुत्रापि तन्तुणः ॥ २४६ ॥
आलास्यनक्रकुम्भीरा जलजो नकुलो वसी ।
चतुर्गतिः क्रोडपदः कमठे कू[46]र्मकच्छपौ ॥ २४७ ॥
पञ्चाङ्गगुप्तदौलेयौ दुली स्यात्कमठी समे ।
दर्दुरे भेकमण्डूकौ वर्षाभूः प्लवगः पुनः ॥ २४८ ॥
प्लवंगमहरी शालूरो व्यङ्गः कुत्रचित्स्मृतः ।
इत्यादयोऽपरे भेदा ज्ञेया ग्रन्थान्तरे स्वयम् ॥ २४९ ॥
स्थले नरादयो ये तु ते जले जलपूर्वकाः ।
देशभाषाविभागेन स्वयं ज्ञेया अनेकशः ॥ २५० ॥
दुगतिर्नरकश्चैव निरयो नारकः पुनः ।
तत्रोत्पन्नाः पापजीवा नारकः कथिताः स्मृतौ ॥ २५१ ॥
विष्टिराजूर्यातना तु कारणा तीव्रवेदना ।
पुंसलिङ्गस्तथा नागलोकः पातालमुच्यते ॥ २५२ ॥
रसातलं बलेर्वेश्माधोजगद्वडवामुखम् ।
रोपं छिद्रं तथा रन्ध्रं विवरं शुषिरं शुषिः ॥ २५३ ॥
रोकं बिलं निर्व्यथनं तथा निम्नं वपान्तरे ।
श्वभ्रागाधावटा गर्तः पातालाख्येऽयमुच्यते ॥ २५४ ॥
;p{0084}
विष्टपं भुवनं विश्वं जगल्लोको जगत्यपि ।
जीवः स्यात्पुरुषः क्षेत्रज्ञात्मानावसुमानथ ॥ २५५ ॥
जन्तुः पुनर्भवी जन्युः सत्त्वं देहभृदप्यसौ ।
उत्पत्तिरुद्भवो जन्म जननं जनिरुच्यते ॥ २५६ ॥
क्लीबलिङ्गे जनुः षान्तं जीवातुर्जीवनागदे ।
श्वसितं श्वास इत्येवमुच्छ्वासोऽन्तर्मुखे मतः ॥ २५७ ॥
आहरानावथो बाह्यः श्वासो निःश्वास एतनः ।
आयुर्जीवितकालः स्यान्मानसं हृदयं मनः ॥ २५८ ॥
हृदन्तःकरणं चेतश्चित्तं स्वान्तं तथोच्चलम् ।
संकल्पः स्यान्मनःकर्म सुखं निर्वृतिशर्मणी ॥ २५९ ॥
सौख्यं सातं तथा दुःखं पीडा स्यादर्तिवेदने ।
कष्टं कृच्छ्रं व्यथा बाधा स्यादाभीलं तथाशुभम् ॥ २६० ॥
आधिर्मनोभवा पीडा आमनस्यं प्रगाढतः ।
अत्यन्तपीडने चैव सपत्राकृतिरुच्यते ॥ २६१ ॥
;p{0085}
निष्पत्राकृतिरप्येवं क्षुत्पीडा जाठराग्निजा ।
निर्णयो निश्चयस्तुल्यो अविद्याहंमतिः स्त्रियाम् ॥ २६२ ॥
अज्ञानं तु भ्रमे भ्रान्तिर्मिथ्यामतिविपर्ययौ ।
अतत्त्वे तत्त्वबुद्धिश्च संदेहः संशयः समौ ॥ २६३ ॥
आरेकद्वापरे तुल्ये संख्योहा चर्चया सह ।
आद्यज्ञानमुपज्ञा स्यात्संस्कारो वासना मता ॥ २६४ ॥
स्वरूपं सहजो रूपतत्त्वं सर्गो निसर्गवत् ।
प्रीतौ प्रेम स्नेहहार्दे समाधाववधानता ॥ २६५ ॥
कैवल्यममृतं सिद्धिर्महानन्दोऽपुनर्भवः ।
मुक्तिर्ब्रह्म शिवं मोक्षो निर्वृतिः श्रेयसा सह ॥ २६६ ॥
महोदयापवर्गौ च निर्वाणं सर्वदुःखहृत् ।
निःश्रेयसं च निर्याणं मोक्षनामान्यमूनि हि ॥ २६७ ॥
प्रणिधानसमाधानावधानान्यपि तत्र च ।
अनुकूलता दाक्षिण्ये परवाक्यसहिष्णुता ॥ २६८ ॥
मङ्गः पुण्यं वृषो धर्मः सुकृतं श्रेयसा सह ।
अशुभं कल्मषं पापं वृजिनं किण्वपातके ॥ २६९ ॥
;p{0086}
अंहो दुष्कृतमेनश्चाघं कल्कं तमसा सह ।
दुरितं किल्बषं चापि पङ्कः कलुषमेव च ॥ २७० ॥
भावुकं भविकं भव्यं भद्रमदे समे उभे ।
मङ्गलं कुशलं श्रेयः क्षेमोऽस्त्री श्वोवसीयसम् ॥ २७१ ॥
श्वःश्रेयसं शिवं शस्तं शुभं कल्याणनाम च ।
शुभावहो विधिर्ना यः प्रधानं प्रकृतिः स्त्रियाम् ॥ २७२ ॥
भागधेयविधी भाग्यं दैवं च नियतिस्तथा ।
अयो दिष्टमथालक्ष्मीर्निर्ऋतिः कालकर्णिका ॥ २७३ ॥
चतुर्वर्गो धर्मकाममोक्षवित्ताख्यभेदतः ।
अभिप्रायाशयौ तुल्यौ मताकूतेऽपि संमते ॥ २७४ ॥
इन्द्रियं करणं खं तु हृषीकं श्रोतसा सह ।
अक्षं विषयिसंज्ञं च रूपाद्यर्थनिबन्धनम् ॥ २७५ ॥
रूपं शब्दो गन्धरसस्पर्शाश्च विषया अमी ।
गोचरा इन्द्रियार्थाश्च विशिष्यैवं विभाव्यताम् ॥ २७६ ॥
क्रियेन्द्रियं पाणिमुख्यं स्पर्शनादि मतीन्द्रियम् ।
------------ [48] सुशीमः शिशिरो जडः ॥ २७७ ॥
;p{0087}
तुषारः शीतलः शीतो हिमोऽपि कथितो बुधैः ।
उष्णस्तीव्रः खरस्तीक्ष्णः पटुतिग्मौ मनागथ ॥ २७८ ॥
मन्दोष्णश्च कवोष्णश्च कदुष्णः कोष्ण इत्यपि ।
कर्कशः पुरुषः क्रूरः कक्खटो निष्ठुरः पुनः ॥ २७९ ॥
कठोरकठिनौ तुल्यौ दृढे ननु खरः समः ।
कोमलं मृदुलं तुल्यं सोमालसुकुमारके ॥ २८० ॥
गुल्यस्वादू च मधुरो रसज्येष्ठो मधूलकः ।
अम्लो दन्तशठः प्रोक्तः पाचनोऽपि निरीक्ष्यते ॥ २८१ ॥
ओषणो वक्त्रभेदी च कटुतिक्तौ समावुभौ ।
सरः सर्वरसश्चैव लवणोऽपि तथोच्यते ॥ २८२ ॥
कटुः स्यादोषणो वक्त्रशोधनश्च समो मतः ।
वक्त्रभेदी तु तिक्तः स्याद्विशेषोऽयं निरीक्ष्यताम् ॥ २८३ ॥
कषायतुबरौ तुल्यौ निर्हारी घ्राणतर्पणः ।
इष्टगन्धिः समाकर्षी सुगन्धिः सुरभिस्तथा ॥ २८४ ॥
विमर्दोत्थः परिमलः आमोदः स विदू[र]गः ।
मुखवासन आमोदी विशषो गन्धगोचरः ॥ २८५ ॥
;p{0088}
दुर्गन्धिः पूतगन्धिस्तु विस्रं स्यादामगन्धि यत् ।
शुक्लः श्वेतः सितः शुभ्रो गौरः स्याद्धवलोऽर्जुनः ॥ २८६ ॥
वलक्षहरिणौ पाण्डुपाण्डरौ पाण्डरोऽपि च ।
शुचिः श्येतावदातौ तु धूसरस्त्वल्पपाण्डुरे ॥ २८७ ॥
कापोतस्तु कपोताभः कालः कृष्णोऽसितः शितिः ।
श्याममेचकरामास्तु नीलः श्यामलकः समौ ॥ २८८ ॥
हारिद्रः पीतलः पीतो गौरः स्यात्सितरञ्जनः ।
हरितस्तालकाभश्च पालाशोऽप्यथ लोहिते ॥ २८९ ॥
अरुणो रोहितो रक्तशोणौ रक्तसिते अथ ।
पाटलोऽप्यरुणो बालसन्ध्याभः पीतरक्तके ॥ २९० ॥
पिञ्जरः कपिलः पिङ्गपिशङ्गौ कपिशो हरिः ।
कडारः श्यावबभ्रू च कद्रुरेतस्तु कर्बुरे ॥ २९१ ॥
कल्माषशबलौ चित्रकिर्मीरौ चित्रलश्च सः ।
[49] ध्वनिः स्वानो रवो नादः शब्दो निर्घोषनिःस्वनौ ॥ २९२ ॥
स्वरो ह्रादारवौ क्काणः स्वनः क्कणरणावपि ।
संगीते तु स्वराः सप्त षड्जगान्धारनामकौ ॥ २९३ ॥
ऋषभो मध्यमः पञ्चमो निषादोऽथ धैवतः ।
तद्भेदा मन्द्रमध्याख्यताराः स्थानादिभेदतः ॥ २९४ ॥
;p{0089}
क्रन्दितं रुदितं क्रुष्टं प्रणादः सीत्कृते नृणाम् ।
पर्दनं गुदजः शब्दः कर्दनं तूदरोद्भवः ॥ २९५ ॥
क्ष्वेडा सिंहध्वनिः शब्दस्तुमुलो व्याकुलः स्वनः ।
भटानां तु कलकलः कोलाहल इतीरितः ॥ २९६ ॥
मर्मरो वस्त्रपत्राणां शिञ्जितं भूषणोद्भवे ।
वाजिनां हेषया ह्रेषा करिणां गर्जबृंहिते ॥ २९७ ॥
शब्दे धनुर्भवेऽथ स्याद्विस्फारोऽथाब्दनिस्वने ।
गर्जिस्तु गर्जितं चैव स्वनितं स्तनितं समम् ॥ २९८ ॥
पक्षिणां कूजितं नादस्तिरश्चां वासितं रुतम् ।
भषणं बुक्कनं श्वानध्वाने रेषा वृकोद्भवे ॥ २९९ ॥
कणितं पीडितध्वाने सुरते मणितं रवः ।
गुन्दलो मर्दलोद्भूते प्रक्वणस्तन्त्रिकारवः ॥ ३०० ॥
क्षीजनं वंशजे शब्दे टुट्टुरो भेरिसंभवे ।
तारोऽत्युच्चैर्ध्वनिर्मन्द्रो गम्भीरो मधुरः कलः ॥ ३०१ ॥
शब्दविकृतिकाकू तु प्रतिशब्दप्रतिध्वनी ।
इत्थं शब्दोद्भवो वर्गो विशेषेण विवेचितः ॥ ३०२ ॥
;p{0090}
समूहः प्रकरः संघो निकरौघव्रजा अपि ।
संघातो मण्डलं चक्रवालं वृन्दकदम्बके ॥ ३०३ ॥
कलापः पटलं कूटं स्तोमो व्रातगणावपि ।
संहतिः संचयो जातं चयो निवहजालके ॥ ३०४ ॥
राशिर्विस[र]पुञ्जौ च संदोहो व्यूहपेटके ।
उत्करः समवायोऽपि यूथं तिर्यग्गणे मतम् ॥ ३०५ ॥
प्राणिनां संघसार्थौ तु निकायस्तुल्यधर्मिणाम् ।
सजातीनां कुलं चैव वर्गः स्यात्सदृशां पुनः ॥ ३०६ ॥
पशूनां समजः संघः समाजो देहिनां स तु ।
शुकानां शौकमित्यादिप्रत्ययैः स्यात्तदर्थकैः ॥ ३०७ ॥
मायूरतैत्तिरादीनि नामानि स्युस्तदर्थतः ।
कथ्यन्ते तेऽपि संघार्थः प्रत्ययाः कतिचिन्मया ॥ ३०८ ॥
यौवतं गार्भिणं क्लीबे युवतीगर्भिणीचये ।
तथौपगवम[50]प्युक्तमौक्षकं वात्सकं पुनः ॥ ३०९ ॥
औरभ्रहास्तिके कावचिकमाजकमित्यपि ।
मानुष्यकधैनुके तु गाणिक्यं कैश्यकैशिके ॥ ३१० ॥
आश्वमश्वीयमश्वानां स्मृतं वाडव्यमित्यपि ।
कैदारिकं तु कैदार्यं पार्श्वं पर्शुगणे स्मृतम् ॥ ३११ ॥
;p{0091}
वातूलं वात्यया साकं गोत्रं गव्या गवां चयः ।
खल्या च खलिनी पाश्या बन्धुता जनता मता ॥ ३१२ ॥
ग्रामता गजतेल्यादिः स्वयं ज्ञेया धिया बुधैः ।
श्रेणी रेखा तती राजी पङ्क्तिर्मलावलिः पुनः ॥ ३१३ ॥
धोरणी श्रेमिवीथ्यौ च द्वितयं युगलं समम्? ।
यामलं यमलं द्वन्द्वं युग्मं द्वैतं यमं द्वयम् ॥ ३१४ ॥
प्रभूतं प्रचुरं भूरि पुरुहं बहुलं बहु ।
अदभ्रपुष्कले भूयः स्फिरं भूयिष्टमित्यपि ॥ ३१५ ॥
क्षुल्लस्तोके तुच्छमल्पं दभ्राणुतलिनं तनु ।
कृशं सूक्ष्मं तथा क्षुद्रं पेशले श्लक्ष्णमित्यपि ॥ ३१६ ॥
कणे लेशलवौ तुल्यौ ह्रस्वे चापि लघु स्मृतम् ।
अतिस्तोके तथाल्पिष्ठमल्पीयोऽणीय इत्यपि ॥ ३१७ ॥
अथोच्छ्रायोत्सेधा ------नगाद्यारोह एव हि ।
उद्धुरं चोन्नते तुङ्गमुच्चं प्रांशूच्छ्रिते समे ॥ ३१८ ॥
उदग्रमथ नीचैव मन्थरं कुब्जवामने ।
खर्वं ह्रस्वं पृथौ व्यूढं विशालं पृथुलं पुनः ॥ ३१९ ॥
स्फारं विशङ्कटं चोरु विस्तीर्णविपुले महत् ।
बृहत्ततं तथानाहो दैर्घ्यमायामसंज्ञकम् ॥ ३२० ॥
;p{0092}
आरोह उदयोच्छ्रायौ समासः संग्रहः समः ।
संक्षेपश्च समाहारो व्यासाभोगौ तु विस्तरे ॥ ३२१ ॥
समग्रं सकलं विश्वं सर्वाशेषाखिलानि च ।
अनूनाखण्डकृत्स्नानि समस्तान्यून एव च ॥ ३२२ ॥
भित्तं नेमं दलं शल्कं खण्डार्धशकलानि तु ।
भागो वण्टस्तथांशोऽपि तुर्यांशः पादसंज्ञकः ॥ ३२३ ॥
कश्मलं मलिनं म्लानं कच्चरं च मलीमसम् ।
पवित्रं मेध्यपूते च पावनं पुण्यनाम च ॥ ३२४ ॥
निर्मलं विमलं वी[51]ध्रमुज्ज्वलं विशदं शुभम् ।
चोक्षं शुचि विशुद्धं चावदातं चाप्यनाविलम् ॥ ३२५ ॥
निर्णिक्तं क्षालितं धौतं मृष्टसंशोधिते समे ।
पराङ्मुखपराचीनेऽभिमुखे संमुखं मतम् ॥ ३२६ ॥
वर्य्यं मुख्यं प्रकृष्टं च वरेण्यप्रवरे वरम् ।
प्रवेकानुत्तरेऽग्र्यं चाग्रेसरं प्रमुखं तथा ॥ ३२७ ॥
;p{0093}
परप्रष्ठपरार्ध्यानि ग्रामण्यग्रण्यनुत्तमम् ।
श्रेष्ठसत्तमतुल्याश्च शब्दा योज्या धिया स्वयम् ॥ ३२८ ॥
स्यात्पूर्वपदतो योगश्चैषां मुख्यार्थवाचिनाम् ।
शार्दूलसिंहनागोद्धमचर्चिकामतल्लिकाः ॥ ३२९ ॥
प्रकाण्डतल्लजेत्यादिशब्दा ज्ञेया यथायथम् ।
अप्रधानाधमे गर्ह्यमणकं कुत्सितं पुनः ॥ ३३० ॥
अवद्यमपकृष्टं च निकृष्टं ब्रुवरेफसी ।
याप्यं काण्डावमे चेलं कुपूयं खेटमेव च ॥ ३३१ ॥
मनोहरमनोज्ञे तु रुचिरं मञ्जुमञ्जुले ।
कान्तं वल्गु प्रियं रुच्यं शोभनं चारुपेशले ॥ ३३२ ॥
बन्धुरं चाभिरामं स्यात्सुषमं साधुसुन्दरे ।
मनोहारि? काम्यकम्रे कमनीयमनोरमे ॥ ३३३ ॥
व्युष्टिः फलमसारं तु फल्गु शून्यार्थवाचकम् ।
वशिकं रिक्ततुच्छे च शुन्येऽथ निबिडे पुनः ॥ ३३४ ॥
निरन्तरघने सान्द्रं बहुले दृढमुच्यते ।
नीरन्ध्रं गाढमित्येवं पेलवं विरलं तनु ॥ ३३५ ॥
सद्यस्कं नूतने नूत्नं नवीनं नव्यनामकम् ।
प्रत्यग्राभिनवे जीर्णं पुरातनचिरंतने ॥ ३३६ ॥
;p{0094}
प्रत्नं जरत्प्रतनं च मूर्ते स्यान्मूर्तिमत्तथा ।
उच्चावचं नैकभेदमतिरिक्ताधिके समे ॥ ३३७ ॥
समीपसंनिधानोपकण्ठाभ्यग्राणि संनिधिः ।
उपान्त्यसविधे पार्श्वमुपान्तनिकटे अपि ॥ ३३८ ॥
संनिकर्षोऽन्तिकाभ्याशे ससीमं चोपकण्ठके ।
सनीडं संनिकृष्ठं च समर्यादमनन्तरे ॥ ३३९ ॥
अत्यन्तनिकटे नेदिष्ठं दूरे दवीयो मतम् ।
दविष्टं त्वतिदूरे स्याच्छाश्वतं ध्रुवमित्यपि ॥ ३४० ॥
नित्यं त्वनश्वर स्थेयः स्थिरे स्थेष्ठमतिस्थिरम् ।
स्थास्नु[52] कूटस्थमित्येवं सर्वकालैकरूपगम् ॥ ३४१ ॥
स्थावरं त्वगति प्रोक्तं जङ्गमे तु चराचरम् ।
चरं त्रसं जगच्चैवं चरिष्णाविङ्गमित्यपि ॥ ३४२ ॥
चपलं चञ्चलं लोलं कम्पनं तरलं चलम् ।
पारप्लवं कम्प्रमुक्तं चटुलं चास्थिरे समम् ॥ ३४३ ॥
अवक्रसरलौ तुल्यावृजुः प्रगुणसंगतः ।
कुटिलं वेल्लितं वक्रं भङ्गुरवृजिने समे ॥ ३४४ ॥
जिह्मभुग्ने अरालं चादिमादी प्रथमः पुनः ।
पौरस्त्यमग्र्यपूर्वे च जघन्यान्तेऽन्तिमं मतम् ॥ ३४५ ॥
;p{0095}
पश्चिमं चरमं चापि पाश्चात्यान्तावपि स्मृतौ ।
मध्यमं मध्यमीयं तु विचालाभ्यन्तरे समे ॥ ३४६ ॥
अन्तरं चान्तरालं च मध्यं माध्यन्दिनं समम् ।
सधर्मा सदृशश्चैव समानः संनिभः सदृक् ॥ ३४७ ॥
सरूपस्तु सवर्णोऽपि प्रतिबिम्बं प्रतिच्छन्दः ।
अपष्ठुरं विलोमं च प्रतिकूलमपष्ठु च ॥ ३४८ ॥
अपसव्यप्रतीपेऽपि प्रसव्यं तद्विशेषतः ।
वपुरङ्गं तथा सव्यमपसव्यं च दक्षिणे ॥ ३४९ ॥
अयन्त्रितमबन्धं चानर्गलोच्छृङ्खले समे ।
उद्दामं प्रकटं व्यक्तं स्फुटं स्पष्टोल्बणो समे ॥ ३५० ॥
निस्तलं वर्तुलं वृत्तं परिमण्डलमित्यपि ।
करम्बकबरौ मिश्रे संपृक्तखचितौ समौ ॥ ३५१ ॥
शीघ्रं क्षिप्रं द्रुतं तूर्णं त्वरितं सत्वरं लघु ।
अनारतानिशे नित्याजस्त्रे त्वविरतं पुनः ॥ ३५२ ॥
अश्रान्तानवरते[ऽपि?] सततं संततं समम् ।
आकीर्णं? संकुलं कीर्णं संकीर्णेऽथाकुलं मतम् ॥ ३५३ ॥
;p{0096}
पूरितं भरितं व्याप्तं निचितं छन्नसंज्ञके ।
प्रतिक्षिप्तनिरस्ते तु प्रत्याख्यातनिराकृते ॥ ३५४ ॥
प्रत्यादिष्टापविद्धे च परीतं परिवेष्टितम् ।
परिक्षिप्तनिवृत्ते च प्रत्यक्तं तूज्झितं धुतम् ॥ ३५५ ॥
उत्सृष्टविधुते हीनं विन्नवित्ते विचारितम् ।
[53] संरुद्धसंवृते छन्नं संवीते रुद्धमित्यपि ॥ ३५६ ॥
स्थगितं तिरोहितं च पिधानस्थगने समे ।
छदनं च तिरोधानं व्यवधा दर्शिऽतेप्यथ ॥ ३५७ ॥
दर्शिताविष्कृते तुल्ये बोधितं तु प्रकाशितम् ।
अनादृतेऽप्यवमतं तथावगणितं समम् ॥ ३५८ ॥
अवहेलाप्यवज्ञा स्याद्रीढाथोन्मूलिते पुनः ।
आवर्हितोद्धृतोपाटितानि त्रिषु मतान्यथ ॥ ३५९ ॥
कम्पितं चलितं ? धूतं लुलितं वेल्लितं समम् ।
प्रोङ्खितान्दोलिते चापि देश्ये हिञ्चितमीक्ष्यते ॥ ३६० ॥
दोला प्रेङ्खा तथा प्रेङ्खोलनं फाण्टमयत्नजः ।
न्यञ्चितं स्यादधःक्षिप्ते [ऊर्ध्व?]मुक्तमुदञ्चितम् ॥ ३६१ ॥
;p{0097}
अस्तनुत्ते तथा नुन्नं तेजितं निशितं शितम् ।
क्ष्णुतं शातनिशाते चोतस्यूतोतानि सीविते ॥ ३६२ ॥
जातलक्षे मतौ ह्रीतह्रीणावथ तनूकृते ।
त्वष्टं तष्टं समं पक्वं स्मृतं परिणतं त्रिषु ॥ ३६३ ॥
प्लुष्टदग्धोषिताश्चैव निष्पक्वक्वथिते समे ।
निष्पन्नसिद्धनिर्वृत्ता विलीनविद्रुतद्रुताः ॥ ३६४ ॥
दारितं पाटितं भिन्नं प्रतिज्ञातोरुरीकृते ।
संश्रुताङ्गीकृते चाप्यूरीकृतं तूररीकृतम् ॥ ३६५ ॥
प्रतिश्रुताश्रुते तुल्ये संगीर्णमपि दृश्यते ।
लूनं दितं छितं छिन्ने खण्डिते छेदितं पुनः ॥ ३६६ ॥
प्राप्तमासादितं लब्धं गलितं पतितं च्युतम् ।
स्कन्नं पन्नं तथा स्रस्तं भ्रष्टं चान्वेषिते मतम् ॥ ३६७ ॥
गवेषितं मार्गितं चान्विष्टं मृगितमित्यपि ।
क्लिन्नं स्तिमितमार्द्रं च समुन्नोन्नावपि स्मृतौ ॥ ३६८ ॥
तिमितोद्रौ प्रहिते च ------------------- ।
प्रेषितं स्थापितं प्रेतः ------------------- ॥ ३६९ ॥
;p{0098}
प्रथिते विश्रुतः ख्यातः प्रज्ञाते वित्त इत्यपि ।
तप्तधूपायितौ दूनो धूपितस्तापितः स[54]मः ॥ ३७० ॥
शीने स्त्यानं तथा प्रोक्तं निर्वातो गतमारुते ।
निर्वाणः शीतवह्नौ च प्रौढवृद्धैधितान्यथ ॥ ३७१ ॥
हन्ने गूनं तथा प्रोक्तं मूत्रिते मीढमित्यपि ।
ज्ञातं बुद्धं मतं चैवावगतावसिते अपि ॥ ३७२ ॥
विदितं बुधितं तुल्ये मनितं ज्ञातनामनि ।
गुप्तं गोपायितं त्रातं रक्षितं कार्मणं त्वथ ॥ ३७३ ॥
मूलकर्म वशीकर्म तथा संवननं स्मृतम् ।
आटोपाडम्बरे चैव संरम्भोऽपि विभाव्यते ॥ ३७४ ॥
रचनायां निवेशोऽथ गतवीर्या तु विहृतिः ।
व्रज्या चर्या विहारोऽपि वीङ्खा पर्यटनं पुनः ॥ ३७५ ॥
अटाट्या परिसर्पोऽपि तथा प्रोक्तः परिक्रमः ।
व्यत्यासे च विपर्यासो व्यत्यये तु विपर्ययः ॥ ३७६ ॥
वैपरीत्यमथ स्फातिः वृद्धिः प्रीणनसंज्ञिका ।
प्रणतिस्तु प्रणामोऽपि प्रणिपातस्तथोच्यते ॥ ३७७ ॥
;p{0099}
पर्याप्तं [च?] प्रकामं च निकामं काममित्यपि ।
यथेप्सितं तथेष्टं च अत्यर्थे गाढमुच्यते ॥ ३७८ ॥
भृशं बाढं तथा तीव्रं दृढोद्गाढे तथा समे ।
नितान्तनिर्भरोत्कर्षातिमर्यादा भरे स्मृताः ॥ ३७९ ॥
जृम्भणं जृम्भया साकं परिष्वङ्गोऽङ्कपाल्यपि ।
आलिङ्गनं च संश्लेषः परीरम्भोपगूहने ॥ ३८० ॥
उत्सवः क्षण उद्धर्षो महश्चोक्तस्तथोद्धवः ।
मेलके संगमः सङ्गो निरोधो निग्रहो मतः ॥ ३८१ ॥
विघ्नो व्यवायसंज्ञोऽसौ प्रत्यूहश्चान्तरायवत् ।
प्रस्तावोऽवसरो वेला वारो प्रक्रमनाम च ॥ ३८२ ॥
क्षणः समय इत्येवमुपोद्धातोऽप्युपक्रमः ।
अभ्यादानमथारम्भः प्रयोगः प्रक्रमः समः ॥ ३८३ ॥
अभिक्रमस्तथारोह उत्क्रमो व्युत्क्रमः पुनः ।
विरहो विप्रयोगोऽथ विप्रलम्भो वियोगकः ॥ ३८४ ॥
कान्तिर्लक्ष्मीरभिख्या श्रीर्विभूषाभा च विभ्रमः ।
राढा शोभा तथा छाया सुषमातिशयोद्भवा ॥ ३८५ ॥
;p{0100}
आकारस्त्विङ्गितं हेतुर्निमित्तं कारणं समम् ।
निबन्धनं निदाने तु बीजं कार्यं तु तद्भवम् ॥ ३८६ ॥
प्रयोजनं कृत्यमर्थः सामान्यं जातिरुच्यते ।
व्यक्तिर्विशेषसंज्ञा स्यात्सा पृथक्त्वनिबन्धनम् ॥ ३८७ ॥
गुणाः सत्त्वं रजश्चैव तमः सांख्यमतानुगाः ।
स्पर्धा द्रोहस्तथा बन्ध्यं निष्फलं मोघमित्यपि ॥ ३८८ ॥
निरर्थकं मुधा चान्तर्गडु चाथ व्ययः क्षयः ।
अर्थव्यपगमः प्रोक्तो भ्रेषो भ्रंशस्तथोचितात् ॥ ३८९ ॥
नाशोऽभावस्तथा संनिवेशः संस्थानमीक्ष्यते ।
विस्रम्भोऽप्यथ विश्वासो विकारः परिणामतः ॥ ३९० ॥
भ्रमो भ्रान्तिर्भ्रमिश्चक्रावर्तो घूर्णौ तु घूर्णनम् ।
ष्ठेवनं ष्ठीवनं ष्ठ्यूतं थूत्कृतं श्लेष्ममोचने ॥ ३९१ ॥
निवृत्तिर्विरतिश्चोपरमो विधुवनं पुनः ।
विधूननं समं प्रोक्तं स्खलनं रिङ्खणं समे ॥ ३९२ ॥
;p{0101}
समुच्चयोपहारौ तु समाहारोऽपि कथ्यते ।
उपादानं तथा ग्राहो निष्क्रमो बुद्धिशक्तिजः ॥ ३९३ ॥
;c{इति श्रीकायस्थचिरवारीयमाथुरवंशविभूषणमणिश्रीमद्गढमलाङ्गजश्रीमत्परमानन्दनन्दनन्दनविरचितायां परमानन्दियनाममालायां तृतीयः परिच्छेदः समाप्तः ॥}
;k{चतुर्थः परिच्छेदः}
;c{ ॥ [चतुर्थः परिच्छेदः] ॥}
स्थित्युपादविनाशात्मजगतो हेतवे सते ।
कूटस्थाय नमस्तस्मै कस्मैचित्परमात्मने ॥ १ ॥
मनुष्यो मानवो मर्त्यो मनुजः पुरुषो नरः ।
भूस्पृक्पूरुषो विट् स्यात्पुमानन्पञ्चजनो नरि ॥ २ ॥
बालस्तनंधयौ पोतः पाको डिम्भः कुमारकः ।
शिशुः शावोऽर्भकः क्षीरकण्ठोत्तानशयावपि ॥ ३ ॥
शैशवं शिशुता बाल्यं युवा स्यात्तरुणः समः ।
वयःस्थोऽप्यथ वृद्धे तु स्थविरः प्रवया जरन् ॥ ४ ॥
;p{0102}
जी[56]नो जीर्णो जरी यातयामो वृद्धत्ववार्द्धके ।
विस्रसा स्थाविरं ज्यायान्वर्षीयान्दशमी पुनः ॥ ५ ॥
पण्डितः कोविदो विद्वान्कृष्टिर्व्यक्तः कृती कविः ।
मेधावी सूरिदोषज्ञा ज्ञः प्राज्ञो निपुणः पटुः ॥ ६ ॥
विचक्षणः सुधीर्धीरो विपश्चिच्चतुरोऽपि च ।
दक्षोऽभिज्ञो बुधो लब्धवर्णो वैज्ञानिकस्तथा ॥ ७ ॥
मनीषी प्राप्तरूपोऽपि निष्णातोऽप्यभिरूपकः ।
दक्षः कृतमुखश्चैव कृतहस्तोऽपि दृश्यते ॥ ८ ॥
संख्यावान्कृतकर्मापि प्रवीणोऽपि विशारदः ।
प्रगल्भः प्रतिभायुक्तो विदग्धः छेक इत्यपि ॥ ९ ॥
छइल्लो दृश्यते देश्ये प्रौढो बुद्धिगुणान्विते ।
सूक्ष्मदर्शी कुशाग्रीयबुद्धिस्तत्कालबुद्धिदः ॥ १० ॥
दूरदर्शी दीर्घदर्शी प्रत्युत्पन्नमतिः पुनः ।
चिद्रूपो हृदयालुस्तु हृष्टः सहृदयस्तथा ॥ ११ ॥
क्षुण्णे प्रहत इत्येवमन्तर्वाणिस्तु वेत्तरि ।
वाग्मिवाक्पतिवागीशा वावदूकः प्रवाक्तु सः ॥ १२ ॥
वदावदो वदो वक्ता वाचाटः कद्वदश्च सः ।
समौ जल्पाकवाचालौ यद्वदोऽनुत्तरस्तु सः ॥ १३ ॥
;p{0103}
एडमूकानेडमूकौ हीनवादिनि विश्रुतौ ।
शब्दनो रवणस्तुल्यौ कुवादे कुचरो मतः ॥ १४ ॥
लोहलोऽव्यक्तवाचि स्यान्मूकोऽवागस्वरः समः ।
विदुरो वेदिता विन्दुर्वन्दारुः स्तुतिकर्तरि ॥ १५ ॥
आशंसितरि चाशंसुर्दुर्मुखे मुखरः स्मृतः ।
तथाबद्धमुखश्चापि शक्तः प्रियंवदे मतः ॥ १६ ॥
वदन्यो दानशीले स्याद्वदान्योऽपि च दृश्यते ।
मूर्खो बालो जडोऽमेधो विवर्णो मातृशासितः ॥ १७ ॥
वैधेयो मूढमन्दौ च यथाजातोऽपि बालिशः ।
देवानां वल्लभो जाल्मः क्रियाकुण्ठेऽथ कथ्यते ॥ १८ ॥
मन्दश्चिरक्रिये तु स्याद्दीर्घसूत्रोऽन्यलिङ्गवत् ।
कर्मोद्यतः क्रियावान्स्यात्कर्मठः कर्मतत्परः ॥ १९ ॥
कर्मक्षमः कर्मशीलोऽलंकर्मीणोऽपि कथ्यते ।
तीक्ष्णकर्मकरः प्रोक्तः शूलिकः स्वरुचौ पुनः ॥ २० ॥
;p{0104}
स्वैर्यपावृतस्वच्छन्दौ यथाकामी निरर्गलः ।
निर[57]वग्रहः स्वतन्त्रोऽपि स्वेच्छा स्वैरिता च सा ॥ २१ ॥
यदृच्छा नाथवान्निघ्नगृह्यकौ श्लीललक्ष्मणौ ।
लक्ष्मीवानीश्वरश्चेभ्यो धमाढ्योऽपि विभाव्यते ॥ २२ ॥
छन्दाधीनवशायत्ततन्त्राद्यास्तत्र भूरिशः ।
संपत्तिः श्रीर्विभूतिस्तु लक्ष्मीः संपत्समा स्त्रियाम् ॥ २३ ॥
दरिद्रोऽकिंचनो निःस्वो निर्धनः कीकटश्च सः ।
दुर्गतो दुर्विधो दुःस्थो नायकोऽथाधिभूः प्रभुः ॥ २४ ॥
विभुः स्वामी पतिर्नाथो नेता भर्तेश्वरः पुनः ।
इन्द्रेनावीशितेशश्च आर्यः परिवृढः समः ॥ २५ ॥
भृत्यो गोप्यो नियोग्यश्च दासे डिङ्गरकिंकरौ ।
चेटः प्रेष्यभुजंगौ च परिस्कन्दपरैधितौ ॥ २६ ॥
परिचारपरान्नौ च परपिण्डाद एव च ।
भृतिभुग्निर्भृतिः कर्मकरो वैतनिकः पुनः ॥ २७ ॥
;p{0105}
भृतकः कर्मकारोऽपि खलपूर्बहुकर्मकृत् ।
भृतिः पणस्तथा मूल्ये भरणावेतने मते ॥ २८ ॥
विधानिर्वेशभर्माणि भोगो वेश्याभृतिर्मतः ।
भारिको भारवाहः स्यादथ वैवधिकः स्मृतः ॥ २९ ॥
वार्तावहेऽथ भारे स्याद्वीवधो विवधः पुनः ।
शिक्यं काचस्तदाधारयष्टिरुक्ता विहङ्गिका ॥ ३० ॥
विक्रान्तसुभटौ वीरः शूरचारभटौ स्मृतौ ।
कातरो भीरुको भीतश्चकितो भीरुभीलुकौ ॥ ३१ ॥
दरितः कान्दिशीकस्तु भयद्रुत उदीरितः ।
उत्पिञ्जलपिञ्जलौ तु समुत्पिञ्जल आकुले ॥ ३२ ॥
व्यग्रे विहस्त इत्युक्त उदीर्णोदारसत्तमाः ।
महाशयोद्भटोदात्ता महात्मा च महामनाः ॥ ३३ ॥
कृपणः किंपचनोऽपि कदर्यस्तद्धनः पुनः ।
बद्धमुष्टिस्तथा क्षुद्रः कीनाशे च मितंपचः ॥ ३४ ॥
दयालुः करुणासक्तः कृपालुः सूरतोऽपि सः ।
कृपा दया घृणा शूकोऽनुकम्पा करुणापि च ॥ ३५ ॥
;p{0106}
अनुक्रोशोऽथ हिंस्रे स्याच्छरारुर्घातकोऽपि सः ।
[58]व्यापादनं विशसनं हिंसा निर्वासनं वधः ॥ ३६ ॥
निर्ग्रन्थनप्रमथने निस्तर्हणपरासने ।
वधोद्यतस्त्वाततायी षड्भेदास्तद्गता मताः ॥ ३७ ॥
नामशेषो यशःशेषः परासुः संस्थितश्च सः ।
व्यापन्नालेख्यशेषौ चोपगतो मृत इत्यपि ॥ ३८ ॥
तदर्थं तदहे दानमौर्ध्वदेहिकमुच्यते ।
अपस्नानं मृतस्नानं महामलनिवारणम् ॥ ३९ ॥
पितृतर्पणनिवापौ चिता चित्याचितस्तथा ।
प्राञ्जलः सरलोदारावञ्जसौ दक्षिणे पुनः ॥ ४० ॥
ऋजूदारावपि प्रोक्तौ निकृतानृजुशठाः समाः ।
क्रूरे नृशंसनिस्त्रिंशपापा धूर्तस्तु वञ्जके ॥ ४१ ॥
कुहको व्यंसको मायिदाण्डाजिनिकजालिकाः ।
मायायां निकृतिः शाठ्यं शठता कपटे तथा ॥ ४२ ॥
दम्भः कूटं मिषं व्याजो लक्षं छद्मछले अपि ।
कैतवं चोपधिश्चैवं व्यपदेशनिभौ समौ ॥ ४३ ॥
कुर्कुटिर्दम्भचर्या च कुहना वञ्जने पुनः ।
प्रतारणाभिसंधाने व्यलीकं परवञ्जने ॥ ४४ ॥
;p{0107}
सभ्यसज्जनसाध्वार्या दुर्जनः पिशुनः समः ।
खले नीचो द्विजिह्वोऽपि मत्सरी सूचकस्तथा ॥ ४५ ॥
नीचकर्णेजपौ दोषैकदृक् चौरस्तु तस्करः ।
पाटच्चरस्तेनदस्युपरिमोषिमलिम्लुचाः ॥ ४६ ॥
ऐकागारिकनामानि परिपन्थिक इत्यपि ।
परास्कन्दी हरेत्साक्षात्स प्रोक्तः पश्यतोहरः ॥ ४७ ॥
स्तेयं चौर्यं चौरिकं तु लोप्त्रं चौर्याहृतं धनम् ।
आलसः शीतकालस्यौ मन्दोऽनुष्णोदरस्पृशौ ॥ ४८ ॥
यद्भविष्यस्तथा दैवपरो दैवमतिर्मतः ।
चतुरः पेशलो दक्षः पटूष्णावुष्णकोऽपि च ॥ ४९ ॥
आसक्तः प्रसितश्चैव तत्परः प्रवणः समः ।
प्रह्वः परायणस्तुल्यौ स्थूललक्षस्तु दातरि ॥ ५० ॥
उदारो दानशौण्डस्तु बहुदः परिकीर्तितः ।
स्पर्शनं वित[59]रणं चैव प्रतिपादनमित्यपि ॥ ५१ ॥
दानं विसर्जनं त्याग उत्सर्जनविहायिते ।
मार्गणो याचकोऽर्थी च तर्कुकोऽपि वनीपकः ॥ ५२ ॥
;p{0108}
याचना प्रार्थना याच्ञा प्रणयोऽध्येषणैषणे ।
अर्दनासनिनाम्नी च मण्डनेऽलंकरिष्णुकः ॥ ५३ ॥
प्रसारी तु विसारी स्यात्सृमरः सायाद्विपूर्वकः ।
विसृत्वरोऽपि तत्रैव लज्जाशीलस्त्रपिष्णुके ॥ ५४ ॥
क्षमी क्षन्ता सहिष्णुश्च तितिक्षुः सहनः पुनः ।
क्षमायां सहनं चैव तितिक्षा च निगद्यते ॥ ५५ ॥
ईर्षालुकुहनौ तुल्यौ क्रोधनामर्षणौ समौ ।
रोषणः क्रोधवाञ्चैव चण्डः स्याद्बहुकोपनः ॥ ५६ ॥
ईर्षाक्षान्ती क्षुधायां तु बुभुक्षाप्यशनायया ।
जिघत्सा क्षुधिते चाथ जिघत्सुः स्याद्बुभुक्षितः ॥ ५७ ॥
तृष्णक् पिपासितश्चैव पिपासुस्तृषितः समौ ।
तृट् पिपासा तृषोदन्या रसादाने च शोषणम् ॥ ५८ ॥
भक्षको घस्मरश्चैवाद्मरश्चाशित इत्यपि ।
अन्धः सान्तं कूरमन्नं भक्तभिस्से च दीदिविः ॥ ५९ ॥
अशनं चोदनं जीवनकं वाजः प्रसादने ।
मण्डं तु दग्धिका सर्वरसाग्रं भिस्सटापि सा ॥ ६० ॥
;p{0109}
दधिमण्डं मस्तुसंज्ञं भक्तोद्भूतं यथा हि तत् ।
निस्रावमासराचामा यवागूस्तरला स्त्रियाम् ॥ ६१ ॥
श्राणा विलेपिनी सा चोष्णिका मुद्गादिसंभवा ।
प्रहितं सूपसूदौ च व्यञ्जनं तु घृतादिकम् ॥ ६२ ॥
कृसरस्तृसरस्तुल्यौ तिलान्नेऽपूपपिष्टकौ ।
पूपोऽथ पोलिकार्थाः स्युः पूलिकापोलिपूपिकाः ॥ ६३ ॥
पूपली चाथ पौलिस्तु मनाक्पक्वे स्मृतावुभौ ।
अभ्योषश्च तथाभ्यूषो निष्ठानं तेमने मतम् ॥ ६४ ॥
करम्बश्च करम्भोऽपि दधिसक्तुसमुद्भवः ।
घार्तिको घृतपूरोऽपि पिष्टपूरो[60]ऽपि कथ्यते ॥ ६५ ॥
वटकेऽवसेकिमोऽप्युक्तो धाना भ्रष्टयवाः स्मृताः ।
धानाचूर्णं सक्तवस्तु लाजाः स्युः पुनरक्षताः ॥ ६६ ॥
चिपिटः पृथुकश्चैव यवचूर्णे तु चिक्कसः ।
गोधूमस्य मतं चूर्णं समिता संमता स्त्रियाम् ॥ ६७ ॥
समितां सह ? दुग्धेन मर्दयित्वा सुशोभनम् ।
पचेद्धृतोत्तरे खण्डो व्यसेत्पक्वं नवे घटे ॥ ६८ ॥
;p{0110}
ततो मरिचचूर्णैलाखण्डचूर्णावचूर्णितम् ।
कुर्यात्कर्पूसंयुक्तं संयावममृतोपमम् ॥ ६९ ॥
गुडक्वाथौ समावीक्षुरसः स्याच्छर्करा पुनः ।
सितोपला सिता तुल्ये मधुधूलिस्तु खण्डकः ॥ ७० ॥
मधुधूलिविकारे च मत्स्यण्डी फाणितं तथा ।
मार्जिता तु रसालायां शिखरिण्यपि निगद्यते ॥ ७१ ॥
यूर्यूषरससंज्ञा हि रससब्दाः प्रकीर्तिताः ।
क्षीरदुग्धे पयःपुंसवने सोमजमित्यपि ॥ ७२ ॥
ऊधस्यं गोरसः स्तन्यं पेयूषं तन्नवं मतम् ।
पयस्यं घृतदध्यादि विकारौ पयसो यथा ॥ ७३ ॥
कूर्चिका च किलाटी च परमान्नं तु पायसम् ।
क्षैरेयी घृतनामानि तुल्ये द्वे घृतसर्पिषी ॥ ७४ ॥
हविष्यं हविराघारमाज्यं क्षीरोद्भवं दधि ।
गोरसोऽथाघने तत्र क्लीवे द्वे द्रप्सपत्रले ॥ ७५ ॥
नवनीते तक्रसारं दधिसारनवोद्धृते ।
घोलारिष्टे कालशेयं दण्डाहतमपि स्मृतम् ॥ ७६ ॥
;p{0111}
रसायनं गोरसश्चोदश्वित्तक्रे समोदकम् ।
श्वेतं पादजलं चैवार्धनीरं तद्भिदा यथा ॥ ७७ ॥
मथितं जलहीनं तु सार्पिष्कं दाधिकं मतम् ।
घृतेन तु तथा दध्ना संस्कृतं वटकादिकम् ॥ ७८ ॥
उखासिद्धे पैठरोख्ये राद्धसिद्धे समे उभे ।
जलं विना तु यत्पक्वं भृष्टं धानादिकं विदुः ॥ ७९ ॥
भृष्टमांसे भटित्रं तु भूतिर्भरुटकं हि तत् ।
शूलाकृते शूल्यमुक्तं निष्क्वाथरसकौ समौ ॥ ८० ॥
प्रणीतं तूपसन्नं स्या[61]च्चिक्कणे स्निग्धमसृणे ।
पिच्छलं विजिलं चैव स्मृतं विजिविलं तथा ॥ ८१ ॥
संमृष्टशोधिते तुल्ये वासितं भावितं समम् ।
काञ्जिके त्वारनालं स्याद्धान्याम्लं काञ्जिकं तथा ॥ ८२ ॥
धातुघ्नं चुक्रसौवीरे कुण्डगोलकमित्यपि ।
सुवीराम्लं तथोन्नाहं रक्षोघ्नं च महारसम् ॥ ८३ ॥
स्नेहे तैलाभ्यञ्जने तु वेषवार उपस्करे ।
भोजनं निघसो न्यादः खादनं स्वादनाशने ॥ ८४ ॥
आहारो जक्षणं जग्धिर्भक्षणं घसिजेमने ।
वल्भनं निघासश्चापि चूर्णनं चर्वणं समम् ॥ ८५ ॥
;p{0112}
प्रातराशः कल्यवर्तः सग्धिः स्यात्सहभोजने ।
गुडो गुडेरको ग्रासपिण्डौ कवक इत्यपि ॥ ८६ ॥
गडोलकवलौ चापि गण्डोलः सुहितेऽप्यथ ।
तृप्ताध्राताशिताश्चैव सौहित्यं तृप्तिरीक्ष्यते ॥ ८७ ॥
फेला पिण्डोलिफेली च भुक्तोत्सृष्टे निगद्यते ।
आत्मंभरिस्तथा कुक्षिंभरिः स्वोदरपूरकः ॥ ८८ ॥
आद्यूनः पेट्टिकश्चापि विजिगीषाविवर्जितः ।
सर्वान्नीनः सर्वभक्षी शाष्कुलः पिशितादनः ॥ ८९ ॥
उन्मदिष्णून्मादयुक्तौ गृध्नुगर्धननलोभनाः ।
लुब्धोऽभिलाषुकश्चैव लोलुभो लोलुपोऽपि च ॥ ९० ॥
लोभः स्पृहा वशो लिप्सा तृष्णा काङ्क्षेच्छया सह ।
आशंसा गर्धवाञ्छे चाशेहा तृट् तु मनोरथः ॥ ९१ ॥
अभिलाषस्तथा कामोऽभिध्या स्यात्परवस्तुनः ।
अविनीतोद्धतौ तुल्यौ विनीते प्रश्रितो मतः ॥ ९२ ॥
निभृतोऽपि विधेयः स्याद्विनयस्थोऽपि दृश्यते ।
समौ प्रणेयवश्यौ तु वचनस्थ अथाश्रवः ॥ ९३ ॥
;p{0113}
वियातो धृष्णजो धृष्णुधृष्टौ धृष्टिस्तथा क्वचित् ।
वीक्ष्यापन्नविलक्षौ तु शुभंयुः शुभवत्यपि ॥ ९४ ॥
शालीनः शारदोऽधृष्टेऽप्यहंयुः स्यादहंकृते ।
कामनः कामुकः कामी[62] कमरोऽभीक एव च ॥ ९५ ॥
कम्रोऽभिकः कामयिता कमितानुक इत्यपि ।
व्यसनी विप्लुतः पञ्चभद्रो हृष्टमना अथ ॥ ९६ ॥
विकुर्वाणो हर्षणः स्यात्प्रमना हर्षसंयुतः ।
विमना दुर्मनाश्चापि मतश्चान्तर्मनास्तथा ॥ ९७ ॥
मत्तोत्कटौ क्षीबशौण्डौ उन्मना उत्सुकः समः ।
उत्क उत्कण्ठिस्तुल्यौ विशेषास्तत्र केचन ॥ ९८ ॥
दूषितः क्षारितो वाच्यो लक्षणो गुणयुक्स्मृतः ।
निर्लक्षणः पाण्डुपृष्ठः कथितो विवशोऽप्यथ ॥ ९९ ॥
दुष्टानिष्टमतिः सङ्कसुकस्त्वस्थिर उच्यते ।
मौनशीले तु तूष्णीकस्तूष्णींशीलोऽपि कथ्यते ॥ १०० ॥
;p{0114}
कीलितो यन्त्रितो बद्धो नद्धः संदानितः सितः ।
संयतो बन्धनं तु स्यादुद्दानं परिकीर्तितम् ॥ १०१ ॥
हतः प्रतिहतो बद्धः प्रतिपूर्वोऽपि दृश्यते ।
मनोहतः प्रतिक्षिप्तो [हतः सोऽ?]पि तथोच्यते ॥ १०२ ॥
निष्कासितोऽवकृष्टः स्यादात्तगन्धोऽभिभूतकः ? ।
निराकृतोऽप्यपध्वस्तो न्यक्कृतो धिक्कृतः समः ॥ १०३ ॥
तिरस्क्रिया विप्रकारो न्यक्कारः परितो भवः ।
पराभवः परिभावोऽभिभावोऽपि निवेदितः ॥ १०४ ॥
अत्याकारनिराकारौ वञ्चितो विप्रलब्धकः ।
निद्रालुः स्याच्छयालुस्तु प्रचलायितघूर्णितौ ॥ १०५ ॥
सुप्तः शयितनिद्राणौ जागरी जागरूककः ।
जागर्या जागरा चैव तथा जागरणं हि तत् ॥ १०६ ॥
संशयितृसंशयालू गृहीता गृहयालुकः ।
पातुके पतयालुस्तु रोचिष्णौ रोचनो मतः ॥ १०७ ॥
;p{0115}
दक्षिणीयो दक्षिणार्हो दक्षिण्योऽपि तथोच्यते ।
साधितो दण्डितस्तुल्यौ दापितोऽर्च्ये प्रतीक्ष्यकः ॥ १०८ ॥
अर्हितः प्रमहितस्तुल्यावर्चितापचितावपि ।
नमस्यितोऽञ्चितश्चैवाचित(वाचितिर?)र्चार्हणापि च ॥ १०९ ॥
[63] उपहारः सपर्या च बलिः पूजापि कथ्यते ।
पीवरः पीनपीवानौ स्थूलविह्वलविक्लवाः ॥ ११० ॥
चक्षुष्योऽक्षिगतो ---------- सुभगो बलिमांसलौ ।
निर्दिग्धोपचितावंसलः क्षामः कृशदुर्बलौ ॥ १११ ॥
तनुश्छातस्तथा क्षीणस्तुन्दिको वृद्धकुक्षिकः ।
पिचिण्डिलस्तुन्दिलोऽपि उदर्युदरिलौ समौ ॥ ११२ ॥
अनासिके विग्रविखौ तथा विखुरपीक्ष्यते ।
नतनासोऽवटीटोऽप्यवनाटोऽवभ्रटस्तथा ॥ ११३ ॥
क्षुद्रनासिकनःक्षुद्रौ खरणः खरणसः समौ ।
खुरणःखुरणसौ चैवाथोन्नसश्चोग्रनासिकः ॥ ११४ ॥
;p{0116}
पङ्गौ खलतिकश्रोणावेकदृक्कननः समः ।
काणोऽथ शिपिविष्टश्च ऐन्द्रलुप्तिकः इत्यपि ॥ ११५ ॥
बभ्रुः खल्वाटसंज्ञः स्यात्कुब्जोऽल्पतनुरुच्यते ।
कुणिः कुकरनामा स्याद्वामनः खर्वखट्टनौ ॥ ११६ ॥
खर्वशाखनिखर्वौ तु बधिरैडावकर्णकः ।
दुश्चर्मा शिपिविष्टः स्याण्द्वडस्तत्र द्विनग्नकः ॥ ११७ ॥
खञ्जे खोडः खोर उक्तः पोगण्डो विकलाङ्गकः ।
ऊर्ध्वजानुरथोर्ध्वज्ञु[रूर्ध्वज्ञ?]स्तु तथैव हि ॥ ११८ ॥
युतजानु संज्ञुसंज्ञौ प्रज्ञुर्विरलजानुकः ।
वलिनो वलिभ इत्युक्तमुग्रदन्दन्तुरः स्मृतः ॥ ११९ ॥
प्रलम्बाण्डो मुष्करः स्यादन्धोत्पश्यगताक्षकाः ।
अधोमुखोन्मुखौ चैवोत्पश्यो मुण्डितकेशिनौ ॥ १२० ॥
केशिकः केशवो मुण्डः केकरो वलिरः समौ ।
वृद्धनाभौ तुण्डिलः स्यात्तुण्डिभोऽपि निरीक्षतः ॥ १२१ ॥
;p{0117}
आतुरो विकृतो ग्लास्नुग्लानौ व्याधित आमयी ।
दर्द्रुणो दर्द्रुरोगी स्यात्कच्छुरः पामनः समौ ॥ १२२ ॥
वातरोगी वातकी सातिसारोऽप्यतिसारिणि ।
चुल्लचिल्लौ क्लिन्ननेत्रपिल्लौ मिलितलोचने ॥ १२३ ॥
कफिनि श्लेष्मलः प्रोक्तः श्लेष्मणः क[64]फरोगिणि ।
अर्शोयुगर्शसश्चापि मूर्च्छालो मूर्च्छितः समः ॥ १२४ ॥
किलासी सिध्मलः पित्ते स्नेहभूः कफसंज्ञकः ।
खटः श्लेष्मा बलाशोऽपि रोगातङ्कावपाटवम् ॥ १२५ ॥
रुग्रुजा व्याधिमान्द्ये चोपतापो गद आमयः ।
आम आकल्यमप्युक्तं राजयक्ष्मा क्षयस्तथा ॥ १२६ ॥
यक्ष्मशोषावथ प्रोक्तं क्षुतं क्षुत्क्षव इत्यपि ।
पामा विचर्चिका कण्डूः कच्छूः खर्जूः समे उभे ॥ १२७ ॥
खसः कण्डूयनं चापि कण्डूयापि निगद्यते ।
कासः क्षवथुरप्युक्तो व्रणे क्षतमितीरितम् ॥ १२८ ॥
विपादिका पदस्फोटो पिटकः स्फोटको गडुः ।
पृष्ठग्रन्थिर्मतो गण्डो रूढं व्रणपदं किणः ॥ १२९ ॥
;p{0118}
श्वेतकुष्ठे श्वित्रमुक्तं केशघ्नं चेन्द्रलुप्तकम् ।
त्वक्पुष्पकिलासे च सिध्मकोठौ तु मण्डले ॥ १३० ॥
गलगण्डो रोहिणी तु गण्डमाला गलाङ्कुरः ।
हिक्का हृल्लासहेक्के तु दुर्नामा तु गुदाङ्कुरः ॥ १३१ ॥
अर्शः शोफस्तथा शोथः श्वयथुः परिकीर्तितः ।
पीनसे तु प्रतिश्यायः कुरण्डस्त्वण्डवर्धने ॥ १३२ ॥
वमथुः प्रच्छर्दिका छर्दिर्वमनं च वमिस्तथा ।
गुदग्रह उदावर्ते मूत्रकृच्छ्रेऽश्मरी स्मृता ॥ १३३ ॥
बहुमूत्रप्रमेहौ तु भेदा रोगस्य भूरयः ।
आनाहस्तु विबन्धः स्याद् ग्रहणीरुक्प्रवाहिका ॥ १३४ ॥
मान्द्यभेदाश्च विद्रधिभगंदरज्वरादयः ।
रोगहारी भिषग्वैद्योऽगदंकारचिकित्सकौ ॥ १३५ ॥
दोषज्ञश्च तथा चायुर्वेदी भेषजमौषधम् ।
भैषज्यमगदस्तन्त्रं जायुरप्युच्यते बुधैः ॥ १३६ ॥
उपचारश्चिकित्सा चोपचर्या रुक्प्रतिक्रिया ।
क्वाथचूर्णादिभेदेन लङ्घनं त्वपतर्पणम् ॥ १३७ ॥
;p{0119}
जाङ्गुलिकविषवैद्यौ तु ---------------- ।
आरोग्यं सह्यवार्त्ते चानामयं स्वास्थ्यमेव च ॥ १३८ ॥
पटूल्लाघौ समौ वार्त्तकल्यौ नीरुजि संमतौ ।
माय[65]या विभवेच्छुस्तु संधिजीवकपार्श्वकौ ॥ १३९ ॥
अलंकृतां कनीं दत्ते यः स कूकुदसंज्ञकः ।
स्थिरप्रीतौ नरे नीलीरागश्चिकुर इत्यपि ॥ १४० ॥
चपलोऽथ तदन्यस्तु हरिद्रारागको मतः ।
मेदुरे स्निग्धसान्द्रौ च अस्तिमान्धनिको धनी ॥ १४१ ॥
पिण्डीशूरो गृहेशूरो गेहेनर्दी तथोच्यते ।
स्वस्थानस्थस्तु गोष्ठः स्यात्परद्वेषी तथापरः ॥ १४२ ॥
आपन्नापत्स्थितौ तुल्यौ विपत्तिस्तु विपत्तथा ।
कुटुम्बव्यापृतोपाधी अभ्यागारिकसंज्ञकः ॥ १४३ ॥
शङ्कुरस्त्रासदायी स्यात्कारणिकपरीक्षकौ ।
जैवातृको दीर्घजीवी वरदे तु समर्धुकः ॥ १४४ ॥
सदस्यास्तु सभास्ताराः सभ्याः पार्षद्यनामकाः ।
सामाजिकास्तथा प्रोक्ताः परिषत्सदसी समे ॥ १४५ ॥
सभा संसत्समाजश्चास्था गोष्ठी पर्षदा सह ।
समितिः स्त्री तथास्थानं दैवज्ञगणकौ समौ ॥ १४६ ॥
;p{0120}
निमित्तविज्ज्यौतिषिकावादेशिज्ञानिनौ समौ ।
लेखकेऽक्षरजीवी त्वक्षरचञ्च्वक्षराच्चणौ ॥ १४७ ॥
लिपिकारवार्णिकौ च लिपिः स्याल्लिविरित्यपि ।
मषीकूपी मषीधानं मष्याविलजलं मसी ॥ १४८ ॥
द्यूतकर्ताक्षधूर्तश्चाक्षदेवी सभिकश्च सः ।
द्यूतं दुरोदरं चाक्षवती कैतवमित्यपि ॥ १४९ ॥
पणोऽथ पाशकः प्रोक्तः प्रासकः परिभावितः ।
अष्टापदः शारिफलं खेलनी शारिरुच्यते ॥ १५० ॥
शारीणां नयनं सम्यक्परिणायो निगद्यते ।
समाह्वयः प्राणिद्यूतं सर्पग्राह्याहितुण्डिकौ ॥ १५१ ॥
ताततुल्यो देशकस्तु शास्ता तत्त्वोपदेशकः ।
पुण्यवान्सुकृती धन्यो रिष्टतातिः शिवंकरः ॥ १५२ ॥
क्षेमंकरः शिवताति?र्मित्रवत्सलमित्रयू ।
आस्तिके श्राद्ध आख्यातः [66]श्रद्धालुर्नास्तिके पुनः ॥ १५३ ॥
नास्तीतिमतिकश्चैष परलोकनिषेधकः ।
विरागी तु विरागार्होऽकल्कनो गतवञ्चने ॥ १५४ ॥
;p{0121}
क्षमः सहः समर्थोऽसौ प्रभूष्णुः शक्तनामकः ।
भूतगृहीतभूतात्ताविष्टा भूतनिपीडिते ॥ १५५ ॥
श्लथे तु शिथिलः प्रोक्तो नष्टबीजस्तु निष्कलः ।
अङ्गमर्दे तु संवाह आसीने तूपविष्टकः ॥ १५६ ॥
ऊर्ध्वंदमः स्थितोर्ध्वौ च प्रवासी देशिकोऽध्वगः ।
अध्वन्यश्चाध्वनीनश्च पान्थो हारिस्तु तद्गणे ॥ १५७ ॥
शम्बलं च समं प्रोक्तं पाथेयेन नपुंसकम् ।
जाङ्घिकोऽतिजवो वेगगामी जङ्घाल इत्यपि ॥ १५८ ॥
जङ्घाकरिकनामासौ त्वरितो जवनो जवी ।
वेगो जवो रयो वाजस्तरो रंहः स्यदः पुनः ॥ १५९ ॥
प्रसरोऽतिजवश्चैव मन्थरो मन्दगामिनि ।
कामंगामिनि कामीनोऽनुपूर्वोऽत्यन्तगामिनि ॥ १६० ॥
अत्यन्तीनोऽपि तत्रैव सहायः सेवकः समौ ।
अनुप्लवोऽभिगामी चानुगाम्यभिचरस्तथा ॥ १६१ ॥
;p{0122}
सेवा प्रसादना भक्तिः सेवनं परिचर्यया ।
परीष्ट्याराधनोपास्तिः शुश्रूषा वरिवस्यया ॥ १६२ ॥
भक्तिवाच्युपचारोऽपि पद्गपत्तिपदातिकाः ।
पदातिः पादचारी च पादातिकपदाजिनौ ॥ १६३ ॥
पुरोगोऽग्रसरश्चापि पुरोगाम्यग्रतःसरः ।
प्रष्ठः पुरोगमश्चैवाभ्यागतोऽपि विभाव्यते ॥ १६४ ॥
प्राघूर्णाभ्यासिकागन्त्वतिथिप्राघुणकाः समाः ।
आवेशिकमातिथेय्यातिथ्यं तत्र निगद्यते ॥ १६५ ॥
अस्तंगते रवौ प्राप्तः सूर्योढः प्राघुणो मतः ।
अभ्युत्थानं गौरवं च व्यथकः स्यादरुंतुदः ॥ १६६ ॥
मर्मस्पृगथ लोकस्तु प्रजा जन अपीक्षितः ।
ग्रामेयकस्तथा ग्राम्यग्रामीणावथ सत्कुले ॥ १६७ ॥
[67] प्रख्यातवप्तृकः कुल्योऽभिजातमहाकुले ।
कौलेयकः कुलीनोऽपि जात्योऽऽमुष्यायणः पुनः ॥ १६८ ॥
अन्ववायः कुलं गोत्रं संतानो जननं तथा ।
अन्वयोऽभिजनश्चापि वंशो नार्यां वधूर्वशा ॥ १६९ ॥
;p{0123}
वनिता वर्णिनी योषा वामा सीमन्तिनी च सा ।
महिलाबला तथा योषिद्विशेषास्तत्र केचन ॥ १७० ॥
प्रमदा सुन्दरी रामा भीरुः कान्ता नितम्बिनी ।
तद्विशेषा गुणैश्चान्ये यथा तरललोचना ॥ १७१ ॥
मत्तेभगमना मानवती लीलावती पुनः ।
वामाक्षी तु मृगाक्षी सा तथा स्यादलसेक्षणा ॥ १७२ ॥
सुस्मितास्या धनं लीलामानादिः स्यादनेकधा ।
विच्छित्तिश्च विलासोऽपि विव्वोको लीलया सह ॥ १७३ ॥
किलिकिञ्चितसंज्ञं च ललितं कुट्टिमं समे ।
मोट्टायितं तु विहृतं विभ्रमोऽपि निगद्यते ॥ १७४ ॥
भेदा दश समख्याताः स्त्रीणां शुभ्रा अलंकृतेः ।
भामिनी कोपना वामा मत्ता छेका च वाणिनी ॥ १७५ ॥
कनी कन्या कुमारी च नग्निका अरजाः स्मृता ।
दृष्टेन रजसा कन्या मध्यमा परिकीर्तिता ॥ १७६ ॥
तरुणी [च] चरी तुल्ये युवतौ तलुनी मता ।
वरार्हा दिक्करी वर्या स्वयंवरापतिंवरे ॥ १७७ ॥
वधूटी च चिरण्टी स्यात्सुवासिन्यपि कथ्यते ।
पत्नी पाणिग्रहीत्री तु गृहा दाराश्च भूमनि ॥ १७८ ॥
भार्या सहचरी जाया वधूः क्षेत्रं परिग्रहः ।
सधर्मिणी जनी जानिः गृहिणी च तथोच्यते ॥ १७९ ॥
;p{0124}
द्वितीयोढा कलत्रं स्यात्कुटुम्बिन्यां पुरन्ध्र्यपि ।
भ्रातृजाया प्रजावत्यां पुत्रभार्या जनी स्नुषा ॥ १८० ॥
परस्परं भ्रातृवर्गकलत्राणि तु यातरः ।
वीरभार्या वीरकान्ता कुलबाला कुलस्त्र्यपि ॥ १८१ ॥
प्रेयसी हृदयेशा च दयिता प्राणवल्लभा ।
कान्ता प्राणसमा चैव प्रेष्ठा प्रणयिनी पुनः ॥ १८२ ॥
प्रेयस्याद्या अमी शब्दाः पुंसि स्युर्वरवाचकाः ।
पतिर्भर्ता वरः सेक्ता रमणो वरयिता तथा ॥ १८३ ॥
वि[68]वोढा च धवो भोक्ता रुच्यप्राणप्रियौ समौ ।
उद्वाहोऽथ विवाहश्चोपयामः पाणिपीडनम् ॥ १८४ ॥
दारकर्म तथा पाणिग्रहणं परिणयोऽपि च ।
पुत्रिकायाः पतिः प्रोक्तो जामाता पुंसलिङ्गकः ॥ १८५ ॥
जारे तूपपतिः पुंसि भुजंगो गणिकापतिः ।
सुदायो यौतकं तत्तु हरणं च विभाव्यताम् ॥ १८६ ॥
भार्यापती दम्पती तु तथा जायापती समे ।
महिषी पट्टराज्ञी स्याद्भोगिन्यो[ऽन्या?] नृपाङ्गना ॥ १८७ ॥
;p{0125}
स्वतन्त्रा त्वन्यवेश्मस्था सैरन्ध्री शिल्पजीविनी ।
संचारिका दूतिका त्वसिक्न्यन्तःपुरचारिणी ॥ १८८ ॥
आभीरी तु महाशूद्री जातिपुंयोगयोः समा ।
आचार्यी मातुलानी च पुंयोगे प्रोच्यते बुधैः ॥ १८९ ॥
आचार्यानी मातुली चोपाध्यायी क्षत्रियी समः ।
स्वतः शूद्रा तथाचार्या क्षत्रिया क्षत्रियाण्यपि ॥ १९० ॥
कामुक्यां तु वृषस्यन्तीच्छायुक्ताकामुके समे ।
पतिव्रता चैकपत्नी सुचरित्रा सती च सा ॥ १९१ ॥
असती धर्षिणी पांसुलाविनीतेत्वरी समाः ।
पुंश्चली बन्धकी चापि कुलटा स्वैरिणी मता ॥ १९२ ॥
वयस्या तु सखी सध्रीच्याली जीवत्पतिः पुनः ।
पतिवत्नी तथा रण्डा विश्वस्ता विधवा समाः ॥ १९३ ॥
निर्वीरा रमणी सा तु पतिपुत्रविवर्जिता ।
शिशुहीना तथाशिश्वी जीवत्तोका तु जीवसूः ॥ १९४ ॥
नश्यद्बाला च सा निन्दुः श्मश्रुयुग्नरमालिनी ।
अर्धवृद्धाधवा कात्यायिनी साप्यधवा स्मृता ॥ १९५ ॥
भिक्षुकी श्रवणा मुण्डा पोटा स्त्री तु नृलक्षणा ।
वेश्या पणाङ्गना वारवधूः पण्याङ्गना पुनः ॥ १९६ ॥
;p{0126}
साधारणस्त्री भुजिष्या रूपाजीवा च लञ्जिका ।
गणिकास्वामिनी चुन्दी शम्भली कुट्टिनी समे ॥ १९७ ॥
पोटी वोटी तथा दासी चेटी[69] स्यात्कुटहारिणी ।
कोटवी नग्निका तुल्या पलिक्नी वृद्धया सह ॥ १९८ ॥
रजस्वलाधिरात्रेयी मलिनी पुष्पवत्यवी ।
निष्कला पुष्पहीना स्याद्राका कन्या रजोवती ॥ १९९ ॥
रजः पुष्पं स्त्रियो धर्म आर्तवं मोहनं रतम् ।
सुरतं संप्रयोगश्च संवेशनं रहोरती ॥ २०० ॥
संभोगो ग्राम्यधर्मश्च मैथुनं कामकेल्यपि ।
पशुक्रियानिधुवने व्यवायो मिथुनं च तत् ॥ २०१ ॥
अन्तर्वत्न्यां गर्भिणी चोदरिणी गर्भवत्यपि ।
आपन्नसत्त्वा श्रद्धालुगुर्वी स्याद्दोहदान्विता ॥ २०२ ॥
प्रसूतिका प्रजाता च जातापल्या विजातिका ।
गर्भे तु गरभस्तुल्यौ भ्रूणो दोहदलक्षणम् ॥ २०३ ॥
गर्भशयो जरायूल्बे प्रसवे विजननं स्मृतम् ।
उल्बं च कललं प्रोक्तं दोहदं लालसा पुनः ॥ २०४ ॥
श्रद्धया दौहृदं तुल्यं दारको नन्दनः सुतः ।
तनयाङ्गजात्मजाः सूनुरुद्वहः पुत्र इत्यपि ॥ २०५ ॥
;p{0127}
सुतायां दुहिता पुत्री तुक्प्रजा तद्द्वयं मतम् ।
पुत्रिकायां तथा स्त्रीत्वे तोकापत्यप्रसूतयः ॥ २०६ ॥
भ्रातृव्यो भ्रातृपुत्रे तु भ्रात्रीयोऽथ स्वसुः सुते ।
जामेयभागिनेयौ तु स्वस्त्रीयकुतपौ समौ ॥ २०७ ॥
पुत्रपुत्रे नप्तृपौत्रौ दौहित्रः पुत्रिकासुतः ।
प्रपौत्रः प्रतिनप्ता स्यात्तत्पुत्रपरंपरौ ॥ २०८ ॥
पैतृष्वस्रीयपैतृष्वसेयौ पितृष्वसुः सुते ।
मातृष्वस्रीयमातृष्वसेयौ मातृष्वसुः सुते ॥ २०९ ॥
द्वैमातुरो विमात्रेयो द्विमातृजविमातृजौ ।
सतीपुत्रे समाख्यातो भाद्रमातुर इत्यपि ॥ २१० ॥
सांमातुरस्तथा प्रोक्तः कानीनः कन्यकासुतः ।
सौभागिनेय आख्यातः सुभगायाः सुतो बुधैः ॥ २११ ॥
परस्त्रीसंभवे तस्मिन्पारस्त्रैणेय उच्यते ।
दासीपुत्रे तु दासेरो दासेयोऽपि निगद्यते ॥ २१२ ॥
नटीसुतेऽथ नाटेरः कौलटेरोऽसतीसुतः ।
औरस्येऽथौरसश्चैव क्षेत्रजो देवराङ्गजे ॥ २१३ ॥
[70] गोलकश्च मृते पत्यावमृते कुण्ड एव सः ।
एते शब्दाः पुंसलिङ्गाः सगर्भः सोदरः समौ ॥ २१४ ॥
भ्राता सहोदरश्चैव समानोदर्यसंज्ञकः ।
सोदर्यसहजौ पित्र्यपूर्वजौ वृद्धसोदरे ॥ २१५ ॥
;p{0128}
कनिष्ठोऽवरजश्चैव यविष्ठोऽप्यनुजः स्मृतः ।
जघन्यजः कनीयांश्च यवीयानपि कथ्यते ॥ २१६ ॥
पितृव्यस्तु पितुर्भ्राता मातुलो मातृसोदरे ।
पत्नीभ्राता मतः श्यालो देवरः पतिबान्धवे ॥ २१७ ॥
देवा देवानन्तरं तौ समानार्थप्रकाशकौ ।
भगिन्या तु स्वसा जामिर्ननान्दा नन्दिनी पुनः ॥ २१८ ॥
पत्नीज्येष्ठस्वसा ज्येष्ठश्वश्रूः सा च कुली मता ।
श्यालिका यन्त्रिणी लध्वी हालिका केलिकुञ्चिका ॥ २१९ ॥
क्रीडा खेला नर्मकेली परिहासद्रवावपि ।
वर्करो ललनं नर्म देवनं कूर्दनं समे ॥ २२० ॥
पिता जनकतातौ तु वप्ता जनयिता समौ ।
रेतोधोबीजिनौ चापि पितृतातपितामहौ ॥ २२१ ॥
प्रपितामहतत्तातौ स्त्रीत्वे मातामहादयः ।
जनन्यम्बा प्रसूर्माता सवित्री जनयित्र्यपि ॥ २२२ ॥
उपमाता तु धात्री स्यात्कृमिला तु बहुप्रसूः ।
पतिपत्नीजनन्यां तु श्वश्रूरपि विभाव्यते ॥ २२३ ॥
;p{0129}
श्वशुरश्च तयोस्तातः पितरः पितृपूर्वजाः ।
मातामहा मातृवंश्या विशेषोऽयं निरीक्ष्यताम् ॥ २२४ ॥
भ्राता च भगिनी चापि भ्रातरावेकशेषतः ।
पुत्रश्च पुत्रिका चापि पुत्रौ वा पुत्रिकासुतौ ॥ २२५ ॥
समौ पिता च माता च पितरावेकशेषतः ।
बान्धवः स्वजनो ज्ञातिः सगोत्रः स्वनिजावपि ॥ २२६ ॥
बन्धुः स्वकीय आत्मीयः सपिण्डास्तु सनाभयः ।
नपुंसकं क्लीबषण्ढौ पण्डो देहे पुरं वपुः ॥ २२७ ॥
विग्रहः संचरो वेरं मूर्तिः कायघनावपि ।
क्षेत्रगात्रशरीराणि वर्ष्मसंहनने समे ॥ २२८ ॥
इन्द्रियायतनं बन्धोऽघनः ? [71] पुद्गलसंज्ञकाः ।
तनुः करणमाख्यातं मृतवर्ष्म कलेवरम् ॥ २२९ ॥
शवः कुणपनामाथ कबन्धो रुण्डमित्यपि ।
अपशीर्षं क्रियायुक्तं मृतकं तु विभाव्यताम् ॥ २३० ॥
देहलक्षणसामुद्रे प्रतीकोऽवयवः समौ ।
अङ्गेऽपघनश्चैकदेशस्तत्र निगद्यते ॥ २३१ ॥
वराङ्गं मस्तकं मूर्धोत्तमाङ्गं शिर इत्यपि ।
करणत्राणशीर्षे च मस्तिकं कं नपुंसके ॥ २३२ ॥
;p{0130}
मुण्डं मौलिः कचाः केशास्तीर्थवाकाश्च कुन्तलाः ।
वालाः स्युश्चिकुरास्तुल्या रचना भार उच्चयः ॥ २३३ ॥
हस्तः पाशः कलापश्च पक्षः केशचयोऽपि च ।
कर्करालालकौ तुल्यौ चूर्णकुन्तलखङ्खरौ ॥ २३४ ॥
कुरुलो भ्रमरकस्तुल्यौ भाले स्याद्भ्रमरालकः ।
बद्धकेशेषु धम्मिल्लः केशवेषे कबर्यपि ॥ २३५ ॥
प्रवेणी वेणिका तुल्ये सीमन्तो वर्त्मके समम् ।
पलितं तु धवलः केशः केशपाशी शिखा समे ॥ २३६ ॥
काकपक्षस्तु बालानां शिखण्डकशिखाण्डकौ ।
मुखं तु लपनं वक्त्रं तुण्डमास्यानने समे ॥ २३७ ॥
ललाटेऽमिकभाले तु गोध्यलीके समे उभे ।
श्रोत्रं कर्णः श्रुतिः शब्दाधिष्ठानं श्रवसा सह ॥ २३८ ॥
ध्वनिग्रहो महानादपैञ्जूषौ श्रवणं तथा ।
भालश्रवोऽन्तरे शङ्खो वेष्टनं कर्णशष्कुली ॥ २३९ ॥
नयनं लोचनं नेत्रमम्बकं दृष्टिचक्षुषी ।
अक्षीक्षणे तथा दृक्च तारायां स्यात्कनीनिका ॥ २४० ॥
;p{0131}
चान्द्रं तु नयनं वामं दक्षिणं भानुदैवतम् ।
ईक्षणं दर्शनं तुल्ये निशामननिभालने ॥ २४१ ॥
अवलोकननिध्याने कटाक्षश्चार्धवीक्षणम् ।
अपाङ्गदर्शनं चापि काक्षश्चाक्षिविकूणितम् ॥ २४२ ॥
उन्मीलनं तथोन्मेषो निमेषः स्थान्निमीलने ।
क्रोधाद् भ्रुवो विकारस्तु भ्रकुटिर्भ्रूकुटिः समे ॥ २४३ ॥
भ्रुकुटिर्भृकुटिश्चापि भ्रूमध्ये कूर्चकूर्पके ।
पक्ष्म चक्षुर्गतं रोम भ्रूरूर्ध्वं रोमपद्धतिः ॥ २४४ ॥
शिङ्घिनी नासिका नासा नक्रं घोणा विकूणिका ।
गन्घज्ञा घ्राणमाख्यातं तद्वन्नर्कुटकं स्मृतम् ॥ २४५ ॥
रदच्छदो दन्तवस्त्रमधरोष्ठावपीरितौ ।
तदन्तौ सृक्कणी चैवाधोऽसिकं चिबुकं पुनः ॥ २४६ ॥
असिकाधस्तथा प्रोक्तं कपोलः सृक्कणः समौ ।
गण्ङो गल्लो हनुश्चाथ श्मश्रु कूर्चमपीक्षितम् ॥ २४७ ॥
मासुरी मुखरोम स्याद्दंष्ट्रा दाढा च दाढिका ।
रदा दन्ता द्विजा दंशा रदना दशना अपि ॥ २४८ ॥
;p{0132}
मघ्यस्थौ राजदन्तौ तौ लोला जिह्वा रसज्ञया ।
रसनाथ काकुदं तालु घण्टिका तु सुधास्रवा ॥ २४९ ॥
शिरोधरा शिरोधिस्तु कन्धरा ग्रीवया सह ।
कम्बुग्रीवा त्रिरेखा स्याद्घाटिका तु कृकाटिका ॥ २५० ॥
वीतनौ कृकपार्श्वौ तु कृकः स्यात्कन्धरान्तरम् ।
स्कन्धो भुजशिरोंऽसोऽथ दोः प्रवेष्टो भुजोऽपि च ॥ २५१ ॥
बाहुर्बाहाथ दोर्मूलं भुजकोटर एव सः ।
कक्षा स्यात्खण्डिका चाथ पार्श्वं स्यादंसयोरधः ॥ २५२ ॥
भुजामध्ये कफोणिस्तु कूर्परः कफणिः समौ ।
मणिबन्धादधोभागे प्रकोष्ठः स्यात्कलाचिका ॥ २५३ ॥
करः पाणिः शयो हस्तपञ्चशाखावपीरितौ ।
मणिबन्धो मणिः प्रोक्तः करभस्त्वाकनिष्ठकम् ॥ २५४ ॥
अङ्गुली करशाखाङ्गुरी चाङ्गुष्ठाङ्गुलौ समौ ।
प्रदेशिनी तु तर्जन्यां मध्या ज्येष्ठा तु मध्यमा ॥ २५५ ॥
अनामिका तु सवित्री कनिष्ठा तु कनीनिका ।
पुनर्भवो महाराजो भुजाकण्टनखावपि ॥ २५६ ॥
;p{0133}
नखरः करशूकोऽपि कामाङ्कुश इतीरितः ।
प्रसारिताङ्गुलौ हस्ते चपेटप्रतलौ समौ ॥ २५७ ॥
तालस्तलः प्रहस्तोऽपि तालिका च तथा स्मृता ।
संयुतौ तु करौ सिंहतलः स्याद्गीतमेलकः ॥ २५८ ॥
मीलिताङ्गुलिहस्ते तु मुस्तुः स्यान्मुचुटी स्त्रियाम् ।
प्र[73]सृतौ प्रसृत आख्यातोऽथाञ्जलिर्द्वौ करौ युतौ ॥ २५९ ॥
चलुकः चलुराख्यातो गण्डूषो द्रवपूरितः ।
बद्धमुष्टिकरो रत्निर्निष्कनिष्ठोऽप्यरत्निकः ॥ २६० ॥
उत्सङ्गाङ्कावपि क्रोड उरो वक्षो भुजान्तरम् ।
हृदयं हृत्तथा क्रोडो वक्षोजान्तरमेव तत् ॥ २६१ ॥
स्तनौ कुचौ समौ प्रोक्तावुरोजौ तु पयोधरौ ।
चूचुकं स्तनवक्त्रं तु स्तनवृन्तं स्तनाच्छिखा ॥ २६२ ॥
जठरं पिट्टकुक्षी चोदरं ? तुन्दं समं मतम् ।
पिचण्डो गर्भतुन्दी तु कालखञ्जं तु कालकम् ॥ २६३ ॥
कालेयं कालखण्डं च यकृत्तत्र निरीक्षितम् ।
दक्षिणे तिलकं पार्श्वे वामे स्याद्रक्तफेनजः ॥ २६४ ॥
;p{0134}
गुल्मप्लीहावथान्त्राणि तद्वत्तत्र पुरीतति ।
स्मृता रोमलता रोमवली स्यात्तुन्दकूपिका ॥ २६५ ॥
नाभिर्नाभेरधोभागे बस्तिर्मूत्रपुटं पुनः ।
मूत्राशयोऽवलग्नं तु विलग्नं मध्यमध्यमौ ॥ २६६ ॥
कटिः श्रोणिः कलत्रं च कटीरं कट इत्यपि ।
काञ्चीपदककुद्मत्यावारोहस्तु नितम्बकः ॥ २६७ ॥
बुलिश्च्युतिर्भगो योनिः स्त्रीचिह्नं स्मरमन्दिरम् ।
स्मृतोऽपत्यपथश्चैव वराङ्गं स्मरकूपिका ॥ २६८ ॥
मेढ्रं कामलता शेफो मेहनं शेफसा सह ।
पुंश्चिह्नं शिश्नमाख्यातमण्डकोशाण्डकौ समौ ॥ २६९ ॥
पेलाण्डे वृषणो मुष्को गुदं पायुश्च्युतिः स्त्रियाम् ।
शकृद्वारमपानं चाधोमर्म बुलिनाम तु ॥ २७० ॥
वङ्क्षणस्तूरुसन्धिः स्यात्सक्थ्यूरुस्तस्य पर्वणि ।
नलकीलस्तथा जानु पश्चाद्भागोऽस्य मन्दिरः ॥ २७१ ॥
;p{0135}
प्रसृता चाग्रिमो जङ्घा कपोली नलकिन्यपि ।
पादग्रन्थौ तु गुल्फः स्याद्घुटो घुटिकघुण्टकौ ॥ २७२ ॥
------------ पिण्डिकायां पिचण्डिका ।
चरणांह्री क्रमः पादश्चलनः क्रमणः समौ ॥ २७३ ॥
गोहिरं पादमूले च घुण्टाधः पार्ष्णिरुच्यते ।
प्रपदं क्षिप्रमंह्र्यग्रे [74] तलं पादतले स्मृतम् ॥ २७४ ॥
तिलकः कालकः पिप्लुर्जडुलस्तिलकालकः ।
अस्धिशुक्रे रसो मज्जा मेदासृग्मांसनामकाः ॥ २७५ ॥
स्नायुत्वग्रोमभिः सार्धं धातवो दशधा स्मृताः ।
रस आहारतेजोऽग्निसंभवः षड्रसासवः ॥ २७६ ॥
आत्रेयोऽसृक्करो धातुर्धनमूलमहापरः ।
शोणितं रुधिरं रक्तं रसतेजो रसोद्भवम् ॥ २७७ ॥
आग्नेयं लोहितं विस्रं वाशिष्ठं प्राणदं समम् ।
आसुरं क्षतजं चास्रमसृग्मांसकरं हि तत् ॥ २७८ ॥
पललं जङ्गलं क्रव्यं मांसं स्याद्रक्तसंभवम् ।
काश्यपं रक्ततेजोऽपि मेदस्कृत्तरसं तथा ॥ २७९ ॥
;p{0136}
पिशितं पलकीने च पेशी मांसस्य वल्लरी ।
अग्रिमे सुरसं वृक्का बुक्का स्याद्धृदयं हृदा ॥ २८० ॥
शुष्कमांसे तु वल्लूरमुत्तप्तं च विभाव्यताम् ।
दूष्यपूये समे चैव वपा त्वस्थिकरी मता ॥ २८१ ॥
मेदो मांसस्य तेजो हि मांसजं गौतमं बसा ।
कर्परं तु कपाले स्यात्पृष्ठास्थि स्यात्कशेरुका ॥ २८२ ॥
करङ्कः स्याच्छरीरास्थि मज्जा शुक्रकरोऽपि च ।
शुक्रं वीर्यं बलं रेतः पौरुषं किट्टवर्जितम् ॥ २८३ ॥
पुंस्त्वं मज्जसमुद्भूतमिन्द्रियानन्दसंभवे ।
तनूरुहं लोम रोम चर्म कृत्तिस्तथाजिनम् ॥ २८४ ॥
छादिनी त्वक् छविश्चापि वस्नसा स्नसया सह ।
स्नायुर्धमनयो नाड्यः कण्डरा महती वसा ॥ २८५ ॥
किट्टं मलं नेत्रजे तु दूषीका दूषिका समे ।
जिह्वायाः कुलुकं किट्टं पिप्पिका दन्तसंभवे ॥ २८६ ॥
शिङ्घाणो घ्राणजे तस्मिन्पिञ्जूषः कर्णयोर्मलम् ।
पुष्पिका लिङ्गजे तस्मिन्विशिष्यैवं विभाव्यताम् ॥ २८७ ॥
;p{0137}
सृणीकास्यासवो लाला स्यन्दिनी कफकूर्चिका ।
मूत्रं मेहः स्रवो बस्तिमलं प्रस्राव एव च ॥ २८८ ॥
विष्ठा गूथपुरीषे च वर्चस्कं वर्चसा सह ।
विट् शकृच्छमलोच्चारौ [75] परिकर्म त्वलंकृतिः ॥ २८९ ॥
आकल्पो वेषनेपथ्ये संस्क्रियोद्वर्तनं पुनः ।
पटवासकपिष्टातौ चूर्णं स्याद्वासयोगतः ॥ २९० ॥
अधिवासनसंस्कारौ गन्धमाल्यादिना कृतम् ।
उपभोगोऽपि निर्वेशो विशेषोऽयं निरीक्ष्यताम् ॥ २९१ ॥
आप्लवः सवनस्नाने कस्तूरीचन्दनादिभिः ।
कर्पूरागरुकक्कोलैः स्मर्यते यक्षकर्दमः ॥ २९२ ॥
चतुःसमं तु तत्प्रोक्तं कुङ्कुमादिचतुश्चये ।
अगर्वगुरुलोहे तु राजार्हं कृमिजं च तत् ॥ २९३ ॥
काकतुण्डोऽसितः प्रोक्तः श्रीखण्डं रोहणद्रुमः ।
रक्तचन्दनपत्राङ्गे क्लीबलिङ्गे समे उभे ॥ २९४ ॥
;p{0138}
रञ्जनं ताम्रसारं च कुचन्दनमपि स्मृतम् ।
जातीफलं जातिकोशः कर्पूरो हिमवालुका ॥ २९५ ॥
चन्द्रः सिताभ्र आख्यातो घनसारसमाख्यकः ।
कस्तूरी मृगनाभिः स्याद्गन्धधूली मृगान्मदः ॥ २९६ ॥
काश्मीरजन्मवर्णे तु घुसृणं रक्तचन्दनम् ।
कालेयजागुडे वह्निशिखं वाह्लीकमप्यदः ॥ २९७ ॥
श्रीसंज्ञं देवकुसुमं लवङ्गं कोलकं समम् ।
कक्कोलकं कोशफले यक्षधूपोऽग्निवल्लभः ॥ २९८ ॥
रालः सर्जरसः सर्जमणिः सर्वरसोऽपि च ।
तुरुष्कः पिण्डकः सिल्हो वृक्षधूपे तु पायसः ॥ २९९ ॥
भूषणाभरणे तुल्ये परिष्कारमलंकृतिः ।
स्थासको हस्तबिम्बं च चूडारत्ने शिरोमणिः ॥ ३०० ॥
हारमध्यस्थिते तस्मिन्नायकस्तरलः समौ ।
कोटीरमुकुटे मौलिः किरीटोष्णीष इत्यपि ॥ ३०१ ॥
स्रग्माला पुष्पदामापि माल्यं स्यान्मूर्धगं हि तत् ।
ललामकं पुरोन्यस्तं शिखालम्बि तथा मतम् ॥ ३०२ ॥
;p{0139}
प्रालम्बं डुम्बणं तुल्यमृजुलम्बि तथा मतम् ।
ग्रन्थनं रचना गुम्फः संदर्भो रचनं पुनः ॥ ३०३ ॥
[76] चित्रं तमालपत्रं च तिलकः पुण्ड्र एव सः ।
उत्तंसशेखरापीडावतंसाः शिरसः स्रजि ॥ ३०४ ॥
पत्राङ्गुली पत्रपाश्या पत्रभङ्गी समा मताः ।
ललाटिका पत्रलेखा तथा पत्रलता समाः ॥ ३०५ ॥
पारितथ्या बालपाश्या कर्णिका कर्णभूषणम् ।
ताडपत्रे तु ताडङ्कः कर्णवेष्टककुण्डले ॥ ३०६ ॥
हारो मुक्तालता मुक्तावली मुक्ताकलापकः ।
तद्विशेषा यथा देवच्छन्दः साष्टं शतं स्मृतम् ॥ ३०७ ॥
इन्द्रच्छन्दः सहस्रं स्याच्छन्दो विजयपूर्वकः ।
अर्धहारे चतुःषष्टिर्गुच्छमाणवमन्दराः ॥ ३०८ ॥
ग्रैवेयकं लम्बमाना कण्ठभूषा ललन्तिका ।
अङ्गदं बाहुभूषा च केयूरं करभूषणे ॥ ३०९ ॥
;p{0140}
कङ्कणं कटकः पारिहार्यो वलयमेव च ।
अवापो हस्तसूत्रं चोर्मिका स्यादङ्गुलीयकम् ॥ ३१० ॥
मेखला कटिसूत्रं स्यात्काञ्ची सारसनं तथा ।
कलापो रसना चैव शृङ्खला पुंस्कटीस्थिता ॥ ३११ ॥
किङ्किणी लघुघण्टिः स्यात्तुलाकोटिस्तु नूपुरे ।
पादाङ्गदं च मञ्जीरं पादात्कटकमित्यपि ॥ ३१२ ॥
चीराम्बरे वस्त्रचेले वासः सिक् सिचयोंऽशुकम् ।
पटाच्छादावथ प्रान्ते वस्तिवर्ती दशाः समाः ॥ ३१३ ॥
धौतकौशेयपत्रोर्णे उष्णीषं मूर्धवेष्टनम् ।
धौतवस्त्रयुगं तूद्गमनीयं च निगद्यते ॥ ३१४ ॥
तदुत्पत्तिश्चतुर्धास्ति त्वक्फलादिविभेदतः ।
पट्टकूलदुगूले तु दुकूलं क्षौममप्यदः ॥ ३१५ ॥
कार्पासबादरे चापि कौशेयं कृमिकोशजम् ।
राङ्कवं मृगरोमोत्थमौरभ्रः कम्बलः समौ ॥ ३१६ ॥
आविको रल्लकश्चापि नवं वस्त्रमनाहतम् ।
स्थूलशाटवराशी च परिधानमथोऽम्बरम् ॥ ३१७ ॥
;p{0141}
अन्तरीयोपसंव्याने तथा निवसनं पुनः ।
नीव्युच्चयौ[77]चलनं तु तद्वच्चण्डातकं मतम् ॥ ३१८ ॥
कूर्पासः कञ्चुकश्चोलोऽङ्गिका कञ्चुलिका च सा ।
शाटी चोटी समे प्रोक्ते नक्तकः कर्पटः समौ ॥ ३१९ ॥
कक्षापटश्च कौपीनं कुथः स्याच्चित्रकम्बलः ।
जवनी प्रतिसीरा चापटी काण्डपटः पुमान् ॥ ३२० ॥
चन्द्रोदयो वितानं चोल्लोचः कदक इत्यपि ।
केणिका पटकुट्यां स्यात्स्थुलदूष्ये समे उभे ॥ ३२१ ॥
स्रस्तरः संस्तरश्चैव शय्या शयनमुच्यते ।
शयनीयतलिमे तुल्ये तल्पं पर्यङ्कमञ्चकौ ॥ ३२२ ॥
--------------------उच्छीर्षकमपि स्मृतम् ।
उपधानं समं बर्हे प्रतिग्राहपतद्ग्रहौ ॥ ३२३ ॥
दर्पणो मकुरादर्शावात्मदर्शोऽप्यथासनम् ।
विष्टरः पीठमासन्दी वेत्रासनमपीरितम् ॥ ३२४ ॥
एकोक्त्या कशिपुः प्रोक्तो भोजनाच्छादनद्वये ।
शय्यासने तथौशीरं लाक्षा राक्षा पलंकषी ॥ ३२५ ॥
;p{0142}
द्रुमामयो रङ्गमाता क्षतघ्ना कृमिजा जतु ।
अलक्तो याव आख्यातः कज्जलं त्वञ्जनं समम् ॥ ३२६ ॥
दशेन्धनः प्रदीपोऽपि दशाकर्षाञ्जनध्वजौ ।
स्नेहप्रियो वेश्मरत्नं व्यजनं तालवृन्तके ॥ ३२७ ॥
मृगत्वचो धवित्रं तु आलावर्तं तु वासकः ।
प्रसाधानस्तथा प्रोक्तः केशमार्जनकङ्कतौ ॥ ३२८ ॥
गेन्दुकः कन्दुको बालक्रीडने तु गुडो गिरिः ।
गिरियकौ गिरिगुडो राजा भूभृन्महीपतिः ॥ ३२९ ॥
पार्थिवो राड् नृपो मूर्धाभिषिक्तो भूप इत्यपि ।
सार्वभौमश्चक्रवर्ती सर्वमण्डलनायकः ॥ ३३० ॥
आदिराजः पृथुः प्रोक्तो हरिश्चन्द्रस्त्रिशङ्कुजः ।
कुवलाश्वो धुन्धुमार ऐलबौधौ पुरूरवाः ॥ ३३१ ॥
शकुन्तलात्मजः सर्वंदमो भरतनामकः ।
हैहेयः कार्तवीर्योऽप्यर्जुनः स्याद्दोःसहस्रभृत् ॥ ३३२ ॥
;p{0143}
कौशल्यानन्दनो रामस्तथा दाशरथिः स्मृतः ।
मैथिली जान[78]की सीता वैदेही धरणीसुता ॥ ३३३ ॥
रामपुत्रौ तु कुशलवावेकोक्त्या च कुशीलवौ ।
सौमित्रिर्लक्ष्मणः प्रोक्तो मारुतिर्वज्रकङ्कटः ॥ ३३४ ॥
हनूमानाञ्जनेयोऽपि वालिर्वालीन्द्रनन्दनः ।
रक्षःपतिस्तु पौलस्त्यो रावणो दशमस्तकः ॥ ३३५ ॥
आदित्यपुत्रसुग्रीवौ शक्रजिद्रावणिश्च सः ।
मन्दोदरीसुतो मेघनादोऽथ स्याद्युधिष्ठिरः ॥ ३३६ ॥
धर्मपुत्रोऽजमीढोऽथ भीमः स्यात्पवनात्मजः ।
वृकोदरो हिडिम्बघ्नो बककीचकघातकः ॥ ३३७ ॥
अर्जुनो नरपार्थौ तु गुडाकेशधनंजयौ ।
फाल्गुनः सव्यसाची च राधावेधी बृहन्नटः ॥ ३३८ ॥
किरीट्यैन्द्रिः सुभद्रेशश्चापे गाण्डीवगाण्डिवे ।
पाञ्चाली याज्ञसेनी च द्रौपदी नित्ययौवना ॥ ३३९ ॥
;p{0144}
सैरन्ध्री वेदिजा कृष्णा कर्णः सूर्यसुतोऽङ्गराट् ।
चम्पाधिपः सूतपुत्रः कालपृष्ठं तु तद्धनुः ॥ ३४० ॥
परिग्रहः परिवारः परिस्यन्दपरिच्छदौ ।
पुल्लिङ्गे परिकरस्तन्त्रोपकरणे समे ॥ ३४१ ॥
राजशय्या महाशय्या हैमं सिंहासनं स्मृतम् ।
भद्रासनं राजयोग्यं छत्रमातपघातकम् ॥ ३४२ ॥
प्रकीर्णकं रोमगुच्छो बालव्यजनचामरे ।
स्थगी ताम्बूलकरङ्को भृङ्गारः कनकालुकः ॥ ३४३ ॥
पादासनं पादपीठं भद्रकुम्भः शुभो घटः ।
मन्त्री तु धीसखोऽमात्यः सचिवः सामवायिकः ॥ ३४४ ॥
नियोगी व्यापृतः कर्मसचिवायुक्तावपि स्मृतौ ।
प्रधानानि महामात्राः सौवस्तिकपुरोहितौ ॥ ३४५ ॥
पुरोधाश्च प्रतीहारः क्षत्ता दौवारिकस्तथा ।
उत्सारको वेत्रिदण्डिद्वाःस्था अन्तःपुरे त्वथ ॥ ३४६ ॥
शुद्धान्तश्चावरोधश्चावरोधनमपीरितम् ।
सौविदाः सौविदल्लाश्च ते च कञ्चुकिनः स्मृताः ॥ ३४७ ॥
;p{0145}
तुल्या[79]वंतःपुराध्यक्षेऽन्तर्वंशिकावरोधिकौ ।
सूपकारो भक्तकारो बल्लवः सूद इत्यपि ॥ ३४८ ॥
घट्टशुल्कावुभौ तुल्यौ अरिशत्रू द्विषन्रिपुः ।
विपक्षोऽसहनो दस्युर्द्विड् द्वेषी शात्रवोऽपि च ॥ ३४९ ॥
प्रत्यर्थी च पराराती प्रत्यनीको जिघांसुकः ।
अमित्रः प्रत्यवस्थाताभियातिरहितोऽपि च ॥ ३५० ॥
विद्वेषे तु विरोधः स्याद्वैरं तत्र निगद्यते ।
सखा मित्रं सुहृत्स्निग्धः सवयाः सहचरस्तथा ॥ ३५१ ॥
वयस्यस्तु समानोऽसौ सौहृदं सख्यमुच्यते ।
मैत्री साप्तपदीनं तु सौहार्देऽजर्यमित्यपि ॥ ३५२ ॥
चरो यथार्हवर्णः स्याद्गूढपूरुषहेरिकौ ।
अनुरोधानुवृत्ती त्ववसर्पः प्रणिधिः समौ ॥ ३५३ ॥
वार्तायनो मन्त्रवित्तु स्पशश्चारस्तथोच्यते ।
आप्तो यथार्थवादी च पुमान्प्रत्ययितोऽपि सः ॥ ३५४ ॥
;p{0146}
संदेशहारको दूतो गृहस्वामी तु सत्रिणि ।
षड्गुणा विग्रहसन्धियानद्वैधाश्रयासनम् ॥ ३५५ ॥
अन्यत्वं शक्तयस्तिस्रो मन्त्रोत्साहप्रभुत्वजाः ।
चत्वारः स्युस्तथोपायाः सामदानादयो यथा ॥ ३५६ ॥
सान्त्वनं साम भेदस्तूपजापो दण्डनं दमः ।
प्राभृतं ढौकनं तुल्ये उत्कोचो लञ्चया सह ॥ ३५७ ॥
द्यूतं मांसं परस्त्री च सुराचौर्यपणाङ्गनाः ।
पापर्धिरथ वा राज्ञां मृगयाक्षाः स्त्रियः पुनः ॥ ३५८ ॥
वचःपारुष्यपाने च पारुष्यं चार्थदण्डयोः ।
पराक्रमोऽपि शौण्डीर्यं शौर्यविक्रमपौरुषम् ॥ ३५९ ॥
कोशदण्डोद्भवं तेजः प्रतापश्च प्रभाववत् ।
परीक्षा सोपधा प्रोक्ता धर्मकामार्थसाध्वसैः ॥ ३६० ॥
स मन्त्रस्त्वषडक्षीणो यत्तृतीयाद्यगोचरः ।
एकान्तालोचनं मन्त्रो रहस्यं गुह्यमुच्यते ॥ ३६१ ॥
छन्नं रहो विविक्तं चैकान्तं विजनं च तत् ।
न्याय्यं समञ्जसं देश[80]रूपाभ्रेषौ नयः पुनः ॥ ३६२ ॥
;p{0147}
साम्प्रतं तूचितं युक्तं योग्ये द्वे वाच्यलिङ्गगे ।
मर्यादा स्थितिसंस्थे तु धारणापि निगद्यते ॥ ३६३ ॥
अपराधो व्यलीकं च मन्तुः स्याद्विप्रियागसी ।
भागधेयो बलिश्चैव करे सेना पताकिनी ॥ ३६४ ॥
ध्वजिनी वाहिनी तन्त्रं चमूर्दण्डो वरूथिनी ।
अनीकं चक्रसैन्ये च कटकं पृतना पुनः ॥ ३६५ ॥
तत्स्थितिः स्कन्धवारः स्याद्रचना शिबिरे मता ।
अक्षौहिण्यादयो भेदा ज्ञेया ग्रन्थान्तरात्स्वयम् ॥ ३६६ ॥
पताका वैजयन्ती च केतनं ध्वज उच्यते ।
पत्ती रथो गजो वाजी सेनाङ्गं तु चतुर्विधम् ॥ ३६७ ॥
युद्धार्थं चक्रवद्यानं विशेषोऽयं विभाव्यताम् ।
स्यन्दनस्तु शताङ्गः स्यात्कर्णीरथरथावपि ॥ ३६८ ॥
डयनं रथगर्भः स्यात्कूवरी रथनाम च ।
शकटोऽनोऽथ गन्त्री स्यात्तथा कम्बलिवाह्यकम् ॥ ३६९ ॥
पाण्डुकम्बलसंवीते पाण्डुकम्बलिसंज्ञकः ।
रथाङ्गं रथपादोऽरि चक्रं धारास्य तु प्रधिः ॥ ३७० ॥
;p{0148}
नेमिरक्षाग्रकीले स्यात्कूबरं तु युगंधरम् ।
शम्या स्याद्युगकीले तु सारथिः प्राजिताथ वा ॥ ३७१ ॥
अश्वारोहोऽश्ववारोऽपि तुरगी सादिनि स्मृतः ।
हस्त्यारोहे महामात्रो निषादी सादिना सह ॥ ३७२ ॥
आघोरणो गजाजीवो यन्तृहस्तिपकावपि ।
योधा भटाश्च योद्धारः सैनिकाः सैन्यरक्षकाः ॥ ३७३ ॥
योद्धारस्तु सहस्रेण साहस्राश्च सहस्रिणः ।
छायाकरश्छत्रधारी पताकी ध्वजधारकः ॥ ३७४ ॥
सन्नाहो जगरो दंशः कङ्कटश्च [81] निचोलकः ।
कञ्चुकः कवचो वर्म वारबाण उरश्छदः ॥ ३७५ ॥
अधिकाङ्गं तथा सारसनं हृदयकञ्चुकः ।
शिरस्कं शीर्षकं तुल्यं शीर्षण्यं मस्तकावनम् ॥ ३७६ ॥
नागोदजठरत्राणे मत्कुणं जङ्घयोर्विदुः ।
बाहुलं च भुजत्राणं जालप्राया तु जालिका ॥ ३७७ ॥
शस्त्रजीव्यायुधीयोऽपि काण्डपृष्ठोऽपि कथ्यते ।
कौन्तिकः प्रासिकश्चापि --------------------- ॥ ३७८ ॥
;p{0149}
परश्वधायुधः पारश्वधः स्यात्पर्शुधारकः ।
तथा याष्टीकशाक्तीकनैस्त्रिंशिकमुखा नराः ॥ ३७९ ॥
धनुर्धरस्तु धानुष्कतूणिनावथ काण्डवान् ।
काण्डीरः कृतहस्तस्तु सुप्रयुक्तशरो हि यः ॥ ३८० ॥
लघुहस्तः शीघ्रवेधी शास्त्रं हेतिस्ततायुधम् ।
अस्त्रं प्रहरणं तुल्यमथ भेदान्ब्रुवे गुरुन् ॥ ३८१ ॥
कोदण्डं कार्मुकं चाप इष्वासोऽस्त्रं धनुस्तथा ।
जीवा मौर्वी गुणो गव्या ज्या शिञ्जा शिञ्जिनी द्रुणा ॥ ३८२ ॥
लक्ष्यं शरव्यकं वेध्यं बाणनाम शराशुगौ ।
काण्डः पत्रीषुनामाथ पत्रवाहश्च सायकः ॥ ३८३ ॥
कलम्बमार्गणौ रोपः कङ्कपत्रशिलीमुखौ ।
अजिह्मगश्चित्रपुङ्ख एषणः सर्वलौहकः ॥ ३८४ ॥
प्रक्ष्वेडनश्च नाराचो विषाक्ते विषलिप्तकः ।
पत्रणा पक्षवाजौ तु पुङ्खन्यासावुभौ समौ ॥ ३८५ ॥
कलापे तु निषङ्गः स्यात्तूणीरशरधी समौ ।
शराश्रय उपासङ्गतूणौ खड्गे कृपाणकः ॥ ३८६ ॥
;p{0150}
निस्त्रिंशमण्डलाग्रौ चासिः कौक्षेयकसंज्ञकः ।
करवालश्चन्द्रहास ऋष्टिरिष्टी त्सरुः पुनः ॥ ३८७ ॥
प्रत्याकारपरीवारौ कोशः स्यादसिसंवृतौ ।
खोटकः फलकं चर्माड्डनं चावरणं तथा ॥ ३८८ ॥
संग्राहस्त्वस्य मुष्टिः स्याद्भिन्दिपा[82]लः सृगोऽपि सः ।
प्रासकुन्तावथो दण्डो यष्टिः स्याल्लगुडोऽपि च ॥ ३८९ ॥
कृपाणिका छुरी शस्त्र्यसिपुत्री च क्षुरी समा ।
मुद्गरे तु घनः प्रोक्तो द्रुघणः परशुर्यथा ॥ ३९० ॥
परश्वधः कुठारोऽपि पर्शुः स्वधितिपर्श्वधौ ।
शूले त्रिशीर्षकं प्रोक्तं तोमरे सर्वला मता ॥ ३९१ ॥
खुरली तु श्रमः प्रोक्तस्तद्भूमिः स्यात्खलूरिका ।
जित्वरो जेतृजिष्णू तु सांयुगीनो रणे क्षमः ॥ ३९२ ॥
बलं द्युम्नं तरः स्थाम शौर्यं शुष्मं पराक्रमः ।
ओजः प्राणः सहः शक्तिरूर्जः शुष्म च कथ्यते ॥ ३९३ ॥
;p{0151}
संग्रामसमरे युद्धं द्वन्द्वसङ्ख्ये कलिः समित् ।
अजन्यायोधने संयद्रणो विग्रह इत्यपि ॥ ३९४ ॥
आहवः संप्रहारोऽपि संस्फोटकलहौ समौ ।
अनीकं प्रधानाजी वाक्रन्दः संयुगमित्यपि ॥ ३९५ ॥
संगरः समिति राटिः समुदायो विदारणम् ।
अभ्यामर्दः समीकं च सम्परायो मृधं च युत् ॥ ३९६ ॥
अग्रयाने तु नासीरं जयो विजय इत्यपि ।
पराजयस्तु भङ्गः स्याड्डमरे डिम्बविप्लवौ ॥ ३९७ ॥
वैरप्रतिक्रिया वैरनिर्यातनमपि स्मृतम् ।
प्रसभं हठबलात्कारौ छलं स्यात्स्खलितं च तत् ॥ ३९८ ॥
जितः पराजितो भग्नः पराभूतोऽपि कथ्यते ।
नष्टः पलायितोऽप्यात्तदिक्तिरोहित इत्यपि ॥ ३९९ ॥
प्रस्कन्नपतितौ तुल्यौ जितकाशी जिताहवः ।
कारा बन्दी तथा चारगुप्ती प्रग्रहनाम च ॥ ४०० ॥
वैश्यशूद्रद्विजक्षत्राश्चातुर्वर्ण्यं नृणां मतम् ।
ब्रह्मचारी गृही तस्माद्वानप्रस्थोऽथ भिक्षुकः ॥ ४०१ ॥
;p{0152}
आश्रमाः स्युश्चतुःसंख्या ब्रह्मचारी तु वर्णिनि ।
गृहस्थो गृहमेधी तु गृही स्नातक इत्यपि ॥ ४०२ ॥
वानप्रस्थे तु वैखानसो यतिर्भिक्षुनामकः ।
सांन्यासिको रक्तवस्त्रः कर्मन्दी तापसोऽपि सः ॥ ४०३ ॥
पारिका[83]ङ्क्षी परिव्राट् च पाराशरिणि मस्करी ।
जितेन्द्रियः शान्तदान्तौ तपःक्लेशसहोऽपि सः ॥ ४०४ ॥
ब्राह्मणो वाडवो विप्रः सूत्रकण्ठस्त्रयीमुखः ।
भूदेवो वर्णज्येष्ठश्च द्विजातिश्चाग्रजस्तथा ॥ ४०५ ॥
षट्कर्मा च द्विजन्मा स्याद्विजः स्यान्मुखसंभवः ।
सावित्रो वेदगर्भश्चैतसमैत्रावपि स्मृतौ ॥ ४०६ ॥
बटुर्माणवकस्तुल्यौ पुल्लिङ्गौ हीनवाडवौ ? ।
वहनं यानपात्रं च वोहित्थं स्याद्वहित्रकम् ॥ ४०७ ॥
पोतः पोतवणिक्पोतवाहः सांयात्रिकोऽपि सः ।
नाविकः कर्णधारोऽपि निर्यामः स्यान्नियामकः ॥ ४०८ ॥
काष्ठाम्बुवाहिनी द्रोणी तरी बेडा तरिण्यपि ।
क्षेपणी तु [त?]रीदण्डः कूपको गुणवृक्षकः ॥ ४०९ ॥
;p{0153}
पोलिन्दास्त्वन्तरादण्डा मङ्गः स्यात्तरिणीशिरः ।
सेचनं सेकपात्रे स्यादरित्रे केनिपातकः ॥ ४१० ॥
गुञ्जा स्यात्पञ्चभिर्माषैः कर्षः षोडशमाषकैः ।
पलं कर्षचतुष्केन तुला पलशतं मतम् ॥ ४११ ॥
तुलानां विंशतिर्भार आचितः शाकटोऽपि च ।
कुडवानां चतुष्केन प्रस्थः स्यात्पुंसलिङ्गकः ॥ ४१२ ॥
आढकस्तु चतुर्भिः स्यात्प्रस्थैरथ तथाढकैः ।
चतुर्भिर्द्रोणनामाथ खारी षोडशभिश्च तैः ॥ ४१३ ॥
अङ्गुलानां चतुर्विंशत्या हस्तोऽथ चतुष्करः ।
दण्डस्तत्सहस्रौ तु गव्यूतं क्रोश उच्यते ॥ ४१४ ॥
क्रोशौ द्वौ गोरुतं गव्या गव्यूतिः स्त्री निशम्यते ।
योजनं तु चतुष्क्रोशं गोमान्गोमी गवीश्वरे ॥ ४१५ ॥
आभीरो वल्लवो गोपो गोपालोऽपि निवेदितः ।
कृषीवलो हली क्षेत्री कार्षकः कर्षकोऽपि च ॥ ४१६ ॥
सीरस्तु लाङ्गलं प्रोक्तं हलं गोदारणं समे ।
दात्रं लवित्रमप्युक्तं खनित्रं त्ववदारणम् ॥ ४१७ ॥
आबन्धो योक्त्रयोत्रे च प्रतोदः प्राजने मतः ।
तोदनं च प्रवयणं लोष्टभेदनकोटिशौ ॥ ४१८ ॥
;p{0154}
वृषलोऽन्त्यवर्णशूद्रौ च कारुः प्रकृतिकारिणौ ।
[85] शिल्पी शिल्पं कला ज्ञानं विपूर्वं लिखनादि तत् ॥ ४१९ ॥
मालिकारामिकौ मालाकारः स्यात्पुष्पजीविनि ।
तस्य स्त्री पुष्पलावी स्यात्पुष्पाणामवचायिनी ॥ ४२० ॥
कलादो मुष्टिकः स्वर्णकारो नाडिंधमोऽपि सः ।
कर्मप्रसेविका मूषा तैजसावर्तनी च सा ॥ ४२१ ॥
चर्मप्रसेविका भस्त्रा विशिष्यैव विभाव्यताम् ।
वेधिन्यास्फोटिनी तुल्ये शाणे तु निकषः कषः ॥ ४२२ ॥
स्यात्कङ्कमुखः संदंशे भ्रमः कुन्दं च यन्त्रकम् ।
मणिकारे वैकटिकस्ताम्रकुट्टकशौल्विकौ ॥ ४२३ ॥
सौचिकस्तुन्नवायः स्यात्कर्तरी कल्पनी समे ।
सूची तु सेवनी प्रोक्ता तर्कुः कर्तनकारणम् ॥ ४२४ ॥
कुविन्दस्तन्तुवायः स्यास्त्रसरः सूत्रवेष्टने ।
व्यूतिर्वाणिर्वानदण्डो वेमा सूत्राणि तन्तवः ॥ ४२५ ॥
;p{0155}
निर्णेजकः स्याद्रजकः कुलालो दण्डभृत्पुनः ।
कुम्भकारश्चक्रजीवी शस्त्रमार्जोऽसिधावकः ॥ ४२६ ॥
चर्मकृत्पादुकाकृच्चारा स्याच्चर्मप्रभेदिका ।
पन्नद्धा पादुकोपानत्पादूः पादावनं स्मृतम् ॥ ४२७ ॥
धूसरस्तैलिकः प्रोक्तः खलः पिण्याक इत्यपि ।
काष्टतड्वर्धकिस्त्वष्टा रथकृत्स्थपतिः पुमान् ॥ ४२८ ॥
वासी तु तक्षणी तुल्ये क्रकचं करपत्रकम् ।
पाषाणदारणष्टङ्को व्योकारो लोहकारिणि ॥ ४२९ ॥
कान्दविकभक्ष्यकारौ रङ्गाजीवस्तु तौलिकः ।
चित्रकृत्कूचिका तूलिका चित्रालेख्य इत्यपि ॥ ४३० ॥
लेप्यकृत्पलगण्डोऽसौ पुस्तं लेप्यादिकं मतम् ।
दिवाकीर्तिः क्षुरी मुण्डकश्च नापितचण्डिलौ ॥ ४३१ ॥
क्षुरमर्द्यन्तावसायी भद्राकरणमुण्डने ।
कुसृतिः कुहकजाले त्विन्द्रजालं तथोच्यते ॥ ४३२ ॥
कौतूहलं च कु[84]तुकं कौतुकं तु कुतूहले ।
पुलिन्दा वरुटा भिल्ला नाहलाः शबरा अपि ॥ ४३३ ॥
;p{0156}
जनङ्गमदिवाकीर्तिनिषादश्वपचादयः ।
इत्यादयो म्लेच्छभेदास्तत्तद्देशेषु संमताः ॥ ४३४ ॥
पापर्धिर्मृगयुर्व्याधो लुब्धको मृगघातकः ।
कैवर्तो धीवरो दाशो बडिशं मीनबन्धने ॥ ४३५ ॥
शौण्डिकः कल्यपालः स्यात्सुराजीवी तु मण्डकः ।
ध्वजः पानवाणिग्वारिवासश्चाप्यासुतीबलः ॥ ४३६ ॥
मद्यं कादम्बरी कश्यं मदिरा कापिशायनम् ।
मदिष्ठा मधुकल्ये तु शुण्डा गन्धोत्तमापि च ॥ ४३७ ॥
हाला हलिप्रिया हारहूरं माध्वीकमित्यपि ।
अब्धिजाः मदना सीधुः कापिशं वारुणी सुरा ॥ ४३८ ॥
आसवश्च तथा स्वादुरसेरा च परिप्लुता ।
किण्वं तु नग्नहुर्मद्यबीजं स्यान्नग्नहूस्तथा ॥ ४३९ ॥
गल्वर्कचषकौ तुल्यौ शुण्डा पानमदास्पदम् ।
सहपानं सपीतिस्त्वापानं पानस्य गोष्ठिका ॥ ४४० ॥
इत्थं शब्दास्त्रिधा रूढमिश्रयौगिकसंज्ञकाः ।
सामस्त्येनाभिधातुं तान्न शक्तेर्वाक्पतिर्यतः ॥ ४४१ ॥
;p{0157}
विश्वहेमामरानन्तनामपारायणेषु ये ।
दृष्टास्तान् शिशुबोधाय परमानन्द उक्तवान् ॥ ४४२ ॥
;c{इति श्रीकायस्थचिरवारीयमाथुरवंशविभूषणमणिश्रीमद्गढमलाङ्गज-}
;c{श्रीमत्परमानन्दनन्दनन्दनविरचितायां परमानन्दीयनाममालायां}
;c{चतुर्थः परिच्छेदः समाप्तः ॥}
;p{0158}
;v{पूर्णाहुतिः}
;c{ ॥ ओम् ॥}
नमः श्रीजगदीशाय नमो वाण्यै निरन्तरम् ।
नमो मे गुरवे भूयान्नमो विप्रकुलाय च ॥ १ ॥
सुरविटपीव फली सन् श्रीमत्कायस्थमाथुरो वंशः ।
चिरवारीयकनामा भेदः ख्यातस्तदीयोऽस्ति ॥ २ ॥
गोपावले माननरेन्द्रपार्श्वा-
दवापि येनाद्य च दुर्धरत्वम् ।
श्रीघाटमोऽभूत्स्पृहणीयकीर्तिः
परोपकारप्रतिबद्धचेताः ॥ ३ ॥
तदङ्गजः श्रीहरिदासनामा
बभूव भाग्योदयचण्डभानुः ।
त्रयोऽभवन् तत्तनया गुणाढ्याः
परोपकारप्रथिता जगत्याम् ॥ ४ ॥
पर्शुरामस्तदाद्योऽभूद्द्वितीयश्चतुराभिधः ।
नरेन्द्रचन्द्र इत्याख्यस्तृतीयः सोदरोऽभवत् ॥ ५ ॥
पर्शुरामेण संप्राप्तं श्रीमत्साहिसिकन्दरात् ।
साम्राज्यं यवनपुरे सदादानैकवृत्तिना ॥ ६ ॥
स्वर्णयज्ञोपवीता[86]दि ब्राह्मणेभ्यो ह्यनेकशः ।
पवित्रात्मा महादानं पर्शुरामो ददौ सुधीः ॥ ७ ॥
;p{0159}
नरेन्द्रचन्द्रेण जगद्धितेन
भागीरथी लक्षकजैः पुपूजे ।
परोपकारव्रतिनानघेन
श्रीकृष्णपादाम्बुजसेवकेन ॥ ८ ॥
नरेन्द्रचन्द्रस्य च धर्मपत्नी
महासती श्रीपहवाभिधाना ।
असूत पुत्रं गढमल्लसंज्ञं
मणिं यथारोहणभूध्रभूमिः ॥ ९ ॥
विपुलरुचिरकीर्तिः स्फारकन्दर्पमूर्ति-
र्विशदसुकृतपूर्तिः स्फूर्तियुक्तो बभूव ।
गढमलनरनाथो विष्णुपादाब्जहंसः
प्रवरगुणसमुद्रः स्वीयवंशावतंसः ॥ १० ॥
तद्धर्मपत्नी सुषुवे सुतान्वरान्
श्रीप्पारमाख्या गुणरत्नखानिः ।
यस्याः सुशीलांशतुलां न चान्या
कान्ता समाप्नोदखिलावनीतले ॥ ११ ॥
नरहरिदासः प्रथमः परमानन्दो द्वितीयको विद्वान् ।
तृतीयो मनोहराद्यो दासाग्रो गुणिजनाभीष्टः ॥ १२ ॥
जयति जगति जाग्रत्कल्पवृक्षावदातः
पटुतरगुणपत्रो बैबुधाधारभूतः ।
सुकृतवशनिरीक्ष्यः सर्वदैकस्वरूपः
परमपदसुपूर्वानन्दनामा नरेन्द्रः ॥ १३ ॥
अरिकुमुदसमूहं मुद्रयन्हर्षयन्वै
द्विजकुलजलजं संराजतां राजमान्यः ।
परमपदसुपूर्वो यत्र शब्दो बभूवा-
धिकतपरकान्त्यानन्दसूर्यः ससार्थः ॥ १४ ॥
;p{0160}
अन्येषामुपकाराय स्वीयबोधाय च स्फुटम् ।
नाममालाममूं चक्रे परमानन्दठक्कुरः ॥ १५ ॥
परमानन्दस्य सुतो विजयी मकरन्ददासनामास्ति ।
इन्द्रस्येव जयन्तः सर्वजनानामभीष्टगुणः ॥ १६ ॥
यावद्गोविन्दनामानि धामानि च दिवौकसाम् ।
तावच्छ्रीपरमानन्दी नाममाला प्रवर्तताम् ॥ १७ ॥
वसुभुवनर्तुनिशामणिवर्षे हर्षेण फाल्गुने मासि ।
प्रतिपदि शुक्रे वारे पूर्णेयं पुण्यवेलायाम् ॥ १८ ॥
;c{इति परमानन्दी नाममाला संपूर्णा ॥}
;c{समुल्ल[स]त्कुशाग्रधियां प्रमोदश्लोकसुधियां चित् कोषस्था चिरं}
;c{नंद्यात् ॥ नागपुरीयतपोगणराजाः श्रीचन्द्रकीर्तिसूरिवराः । तच्छिष्य-}
;c{हर्षकीर्तिसूरीणां पुस्तकं जयति ॥ १ ॥ सिद्धिरस्तु ॥ श्रीः श्रीः श्रीः ॥}

;p{0161}
;k{अनेकार्थसंग्रहः}
;c{अनेकार्थसंग्रहः ।}
;c{ओम् ।}
;l{2585}
अकारादिक्रमेणाथ द्व्यक्षरादिक्रमेण च ।
अनेकार्थानि नामानि कथ्यन्ते कतिचिन्मया ॥ १ ॥
;v{अकारादयः}
;c{[अथाकारादयो यथा]}
अजः कृष्णे स्मरे रुद्रे मेषे ब्रह्मण्यकं पुनः ।
दुःखाघयोरघं पापे व्यसनाशर्मणोरपि ॥ २ ॥
;l{2590}
अर्घो मूल्येऽर्चनेऽथाब्जो विधौ धन्वन्तरौ तरौ ।
जम्बालशङ्खयोरब्जं संख्यायां कमलेऽपि च ॥ ३ ॥
अक्षो विभीतके तुत्थे रावणाङ्गजकर्षयोः ।
रथाङ्गे शकटे जीवे पाशके च वराटके ॥ ४ ॥
अक्षमिन्द्रिय आकाशे तथा सौवर्चले स्मृतम् ।
;l{2595}
अलिर्भृङ्गे सुरायां चाभ्रं घने गगनेऽभ्रके ॥ ५ ॥
अर्कः शक्रे रवौ वृक्षान्तरे स्फटिकताम्रयोः ।
अंशुर्दिवाकरे रश्मावङ्कश्चिह्नसमीपयोः ॥ ६ ॥
;p{0162}
भूषायां रूपकोत्सङ्गनाटकाद्यंशमन्तुषु ।
अन्त्योऽधमेऽन्त्यजाते चाध्वा मार्गे समये स्मृतः ॥ ७ ॥
;l{2600}
अगः सूर्ये द्रुमे सर्पे पर्वतेऽन्तः स्वरूपके ।
प्रान्तावयवोर्नाशे निश्चये निकटेऽपि च ॥ ८ ॥
प्रतिमापूर्जयोरर्चाग्रं श्रेष्ठे प्रथमेऽधिके ।
अस्तः क्षिप्ते गिरेर्भेदेऽऽशू रथाङ्गे च सत्वरे ॥ ९ ॥
अस्रः कोणे तथा केशेऽथाश्रं रक्ताश्रुणोर्मतम् ।
;l{2605}
अर्थः कार्ये धने वस्त्वभिप्रायविषयेषु च ॥ १० ॥
अंह्रिः पादे तरोर्मूलेऽणुः स्तोकव्रीहिभेदयोः ।
अब्दो मेघे गिरौ वर्षमुस्तयोर्वास्तवेऽपि च ॥ ११ ॥
अहिः सर्पे रवौ वप्रवृत्रयोः केतुपान्थयोः ।
अद्रिः शैले रवावन्दूर्निगडे भूषणेऽपि च ॥ १२ ॥
;l{2610}
अविर्मेषे गिरावर्के कम्बलेऽट्टश्चतुष्पथे ।
हट्टे पाषाणभेदे चार्धः खण्डेऽर्धं समांशके ॥ १३ ॥
अर्यो वैश्ये प्रभावण्डं मुष्के कोशेऽप्यनन्तरे ।
अर्चिः कीलोस्रयोरर्तिः पीडायामटनावपि ॥ १४ ॥
;p{0163}
अलं भूषणसामर्थ्यनिषेधेष्वथ मङ्गले ।
;l{2615}
प्रारम्भकार्त्स्न्ययोः प्रश्नेऽनन्तार्थेऽप्यथो तथा ॥ १५ ॥
अधि प्रश्नेऽधिके स्वामिशङ्कागर्हास्वपि स्मृतम् ।
अति स्मृतौ जवेऽथान्नं भक्ते भुक्तेऽपि दृश्यते ॥ १६ ॥
अङ्गा भूम्न्येव देशार्थेऽङ्गं प्रधानेऽन्तिके तनौ ।
शिक्षाद्याधारयोरङ्गामन्त्रणेऽव्ययमुच्यते ॥ १७ ॥
;l{2620}
अशोको वीतशोके स्यात्कङ्केल्लौ वञ्जुलेऽपि च ।
अशोका कटुरोहिण्यामभितः पार्श्वशीघ्रयोः ॥ १८ ॥
अनूकमन्वयेऽनूको गतजन्मावटो बिले ।
महारण्येऽखिले कूपे दम्भजीविन्यपि स्मृतः ॥ १९ ॥
हरीतक्याममोघा स्यादमोघः सफले स्मृतः ।
;l{2625}
अलीकमप्रिये मिथ्यावचने करणेऽलिके ॥ २० ॥
अनन्तस्तु हरौ शेषबलयोरक्षरं शिवे ।
परब्रह्मणि धर्मे चाध्वरवर्णनभःस्वपि ॥ २१ ॥
[13] अनन्तं प्रचुरे व्योम्नि जलेऽनन्ता मही स्मृता ।
दूर्वामृतप्यथाङ्कूरमङ्कूरं च नवोद्गते ॥ २२ ॥
;p{0164}
;l{2630}
रक्ते जले तरौ रोम्ण्यभया तु स्याद्धरीतकी ।
अभयो निर्भये वीरणीमूले मञ्जुलेऽपि च ॥ २३ ॥
अजिरं दर्दुरे काये विषये प्राङ्गणे तथा ।
अत्ययोऽतिक्रमे दोषे कृच्छ्रे दण्डविनाशयोः ॥ २४ ॥
अभीषुः किरणे दीप्तावरिष्टः काकनिम्बयोः ।
;l{2635}
कङ्कते लशुने दैत्येऽथारिष्टं क्षेमतक्रयोः ॥ २५ ॥
शुभेऽपि सूतिकागारेऽङ्गजः कामे तनूद्भवे ।
अञ्जनो दिग्गजे भूध्रेऽञ्जनं सौवीरयानयोः ॥ २६ ॥
कज्जलेऽथाञ्जना माता मारुतेरमरः सुरे ।
स्नुहीवृक्षेऽस्थिसंहारकव्योरमृतमम्बरे ॥ २७ ॥
;l{2640}
रसायने यज्ञशेषे तोये हृद्ये च गोरसे ।
माक्षीकवर्णयोरन्ने सुधाकैवल्ययोरथ ॥ २८ ॥
अमृता मागधीपथ्यामलकीषु गुडूच्यपि ।
अनयः पामरे नाशे व्यसनेऽथावधिर्बिले ॥ २९ ॥
सीमावधानयोश्चाथारुणो भास्कररक्तयोः ।
;l{2645}
सूर्यसारथिनिःशब्दकपिलार्थेष्वथारुणा ॥ ३० ॥
;p{0165}
मञ्जिष्ठातिविषा श्यामाथाम्बरं गगनेंऽशुके ।
द्रव्ये तूले सुगन्धेऽथार्जुनो धवलकेकिनोः ॥ ३१ ॥
पाण्डोः पुत्रे तृणे नेत्ररोगे हैहयसालयोः ।
आतङ्को मुरजध्वानशङ्कयो रोगतापयोः ॥ ३२ ॥
;l{2650}
आशुगो बाणरव्योः स्याद्वायावपि निरीक्ष्यते ।
आप्लुतः स्नातके स्नानेऽथाकल्पो वेषकल्पयोः ॥ ३३ ॥
आरोहोऽथ गजारोह उच्छूये दैर्घ्यमानयोः ।
स्त्रीकट्यामाकरो रत्ने खान्यां च निकरे तथा ॥ ३४ ॥
आयतिर्भावसंहत्योरेष्यत्काले स्वतन्त्रके ।
;l{2655}
आसत्तिः संगमे लाभेऽथात्मभूः कामरुद्रयोः ॥ ३५ ॥
विरञ्चे वासुदेवेऽथाशयोऽभिप्राय आश्रये ।
आम्नाय आगमे वंशेऽप्यानर्तः समरे जने ॥ ३६ ॥
दैत्ये नृत्यगृहेऽथानद्धं मृदङ्गादिबद्धयोः ।
आयस्तस्तेजिते क्षिप्ते कष्टिते कुपिते हते ॥ ३७ ॥
;l{2660}
आक्रन्दः क्रन्दनध्वाने भृपे रौद्ररणेऽपि च ।
आषाढो मासमेदे स्याद्व्रतिदण्डे द्रुमान्तरे ॥ ३८ ॥
;p{0166}
आदित्यस्त्रिदशे सूर्येऽथानको जलदस्वने ।
मर्दले पटहे भेर्यामपवर्गः शिवे स्मृतः ॥ ३९ ॥
साफल्यत्यागयोश्चाप्यवष्टम्भो हा[14]टके मतः ।
;l{2665}
संरम्भारम्भयोः स्तम्भेऽभिजातो शकुलीनयोः ॥ ४० ॥
अभिमानोऽथ हिंसायां प्रेम्णि गर्वे च विश्रुतः ।
अवदातो विशुद्धे स्यात्स्वर्णवर्णे सिते तथा ॥ ४१ ॥
पराभवेऽभिषङ्गस्तु शपथाक्रोशयोरपि ।
अङ्गारको महीपुत्र उल्मुकेऽपि कुरण्टके ॥ ४२ ॥
;l{2670}
अङ्गारिणी शकट्यां स्यात्सूर्यत्यक्तदिगन्तरे ।
अङ्कपाली परीरम्भधात्र्योः पालिगदद्रुहोः ॥ ४३ ॥
अतिमुक्तस्तु वासन्त्यां कलाहीने रथद्रुमे ।
अपभ्रंशोऽपशब्देऽवपाते भाषान्तरे तथा ॥ ४४ ॥
अपदेशो निमित्ते च दम्मे लक्ष्ये निगद्यते ।
;l{2675}
अवध्वस्तं परित्यक्ते निन्दिते चूर्णितेऽपि च ॥ ४५ ॥
अष्टापदं सुवर्णेऽथाष्टापदः शरभे गिरौ ।
अधिवासो गृहे वासेऽधिष्ठानं पुरचक्रयोः ॥ ४६ ॥
;p{0167}
अनूचानो विवेकज्ञे वेदज्ञे ध्यानकारके ।
अम्बरीषो बुधे सूर्ये भूपाले बालघोटके ॥ ४७ ॥
;l{2680}
छर्दनेऽलम्बुषः प्रोक्तोऽलम्बुषा वारयोषिति ।
गण्डीर्यां पक्षिभेदेऽप्यभिस्यन्दो नयनामये ॥ ४८ ॥
आवेशनं शिल्पिशालाच्छादनं वसने मतम् ।
अपवारणे पिधाने चाक्षेपको निन्दको मतः ॥ ४९ ॥
मरुद्व्याधौ तथा व्याध आत्माधीनो विदूषके ।
;l{2685}
प्राणाधारे सुते शाल आत्मयोनिः स्मरे हरे ॥ ५० ॥
आडम्बरस्तु संरम्भे बृंहितेऽपि च दृश्यते ।
आस्कन्दनं तिरस्कारे शोषेऽनीकेऽपि कथ्यते ॥ ५१ ॥
आसुतीवल आख्यातः सुराजीवकयज्वनोः ।
आत्मा विष्णौ विरञ्चेऽर्के शरीरेऽनिलयत्नयोः ॥ ५२ ॥
;l{2690}
बुद्धौ चित्ते धृतावार्या दुर्गामात्रोस्तथैव च ।
आजिर्युद्धे समक्ष्मायामाधिर्मानसवेदना ॥ ५३ ॥
;p{0168}
पीडने बन्धनेऽथाज्ञा निर्देशे शपथेऽपि च ।
आशीः सर्पस्य दंष्ट्रायामिष्टवस्तुप्रशंसने ॥ ५४ ॥
श्रीवासधृतयोराज्यमालिः श्रेणिः सखी पुनः ।
;l{2695}
आप्तः सत्ये हिते लब्धेऽथार्यो बुद्धे च कोविदे ॥ ५५ ॥
आशा ककुभि वाञ्छायामागो मन्तौ स्मृतं तथा ।
;v{इकारादयः}
;c{अथेकारादयो यथा ।}
इन्द्रो राज्ञि रवौ देवनायकेऽप्यन्तरात्मनि ॥ ५६ ॥
इला बुधस्य भार्यायां भूमिश्रीगोषु वाच्यपि ।
;l{2700}
इरा मह्यां जले मद्ये भारत्यामशनेऽपि च ॥ ५७ ॥
इनः सूर्य प्रभाविष्टमीप्सिते पूज्ययज्ञयोः ।
ईहेच्छायां तृषायां चेतिः प्रवास उपद्रवे ॥ ५८ ॥
इष्टिर्यागेच्छयोरीशो हरौ शम्भौ क्षमे मतः ।
ईक्ष्वाकुर्नृपमेदे स्यात्कटुतुम्ब्यामपीरितः ॥ ५९ ॥
;l{2705}
इष्वासो विशिखक्षेपेऽथेष्वासो धन्विचापयोः ।
इन्द्रियं करणे शुक्रेऽथेरिणं शून्य ऊषरे ॥ ६० ॥
सुगन्धे चेष्टगन्धः स्यादिष्टगन्धं तु वालके ।
ईहामृगो वृके जन्तुभेदे रूपकभिद्यपि ॥ ६१ ॥
;p{0169}
;v{उकारादयः}
;c{अथोकारादयो यथा ।}
;l{2710}
अथोग्र ईश्वरे तीव्रे शूद्रायां क्षत्रियाङ्गजे ।
उरो वक्षे प्रधाने चोषः सायंकल्ययोः स्मृतम् ॥ ६२ ॥
ऊर्णा भ्रुवोऽन्तरे लोमावर्ते मेषस्य लोमनि ।
उमा कीर्तिश्रियोर्गौर्यां कान्तिदुर्गाशचीष्यथ ॥ ६३ ॥
ऊर्जो बले च मासस्य विशेषे त्र्यक्षरा यथा ।
;l{2715}
उत्थानं पौरुषे सैन्य उद्गमोद्यमयोरपि ॥ ६४ ॥
उदारो दक्षिणे दानशौण्डे तूच्छ्रितमुन्नते ।
उन्माथः कूटयन्त्रे स्याद्वधघातकयोरपि ॥ ६५ ॥
उदानो वायुभेदे स्यात्सर्पभेदेऽपि कुत्रचित् ।
उदूढः पृथुले व्यूढे उत्थितं जातवृद्धयोः ॥ ६६ ॥
;l{2720}
उदर्चिः पावके वीरेऽनुजेतितरुणोद्रुवोः ।
उल्लाघो गतरोगे च तरौ निपुणहृष्टयोः ॥ ६७ ॥
उद्भट उत्कटे क्षीवे उत्कटोऽपि तथैव च ।
उत्तंसः शेखरे कर्णपूरेऽथोद्यानमुच्यते ॥ ६८ ॥
;p{0170}
शरण्यारण्ययोश्चैवं प्रयोजनविशेषयोः ।
;l{2725}
उन्मत्तः कितवे धूर्ते उष्णीषं शीर्षवेष्टने ॥ ६९ ॥
शेखरेऽथोत्पलं शून्ये पङ्कजान्तरपत्रयोः ।
उच्छ्वासः प्राणने गद्यबन्धभिच्छ्वासयोरपि ॥ ७० ॥
ऊर्णायुरूर्णनाभे स्थान्मेघकम्बलयोः सिते ।
उपह्वरं रहःस्थाने पार्श्वेऽथोपनिषद्वृषे ॥ ७१ ॥
;l{2730}
वेदान्ते सद्रहस्ये च शुश्रूषायामुपासनम् ।
आसने च शराभ्यासे प्रारम्भार्थ उपक्रमः ॥ ७२ ॥
विक्रमे च चिकित्सायामुपधारम्भयोरपि ।
उपलब्धिर्मनीषायां प्राप्तौ ज्ञानेऽपि कथ्यते ॥ ७३ ॥
उदुम्बरं कुष्ठभेदे ताम्रेऽथोदुम्बरो द्रुमे ।
;l{2735}
उपतापं तु दुःखे स्याद्गदे तापेऽपि दृश्यते ॥ ७४ ॥
उपसर्गस्तु रोगे स्यात्प्राद्युपद्रवयोरपि ।
उपरागस्तमोग्रस्तचन्द्रभास्करमण्डले ॥ ७५ ॥
;p{0171}
उपचारस्तु लञ्चायामारोपव्यवहारयोः ।
;v{ऋकारादयः}
;c{अथ ऋकारादयो यथा ।}
;l{2740}
ऋतं सत्याम्भसोरुक्तं शिलोञ्छेऽपि निरीक्ष्यते ॥ ७६ ॥
ऋतिः स्पर्धाघृणादेवमातृष्वपि गतावृतिः ।
ऋणं दुर्गे जले देये ऋक्षं नक्षत्रवाचकम् ॥ ७७ ॥
कक्षो भल्लूकवाच्यार्थे स्यादृषिर्मुनिवेदयोः ।
ऋतुर्वसन्ते स्त्रीपुष्पयृषभो वृषभे मतः ॥ ७८ ॥
;l{2745}
कर्णरन्ध्रे स्वरे कोलपुच्छे जिनवरादिमे ।
ऋषभध्वजनामा तु जिनभेदमहेशयोः ॥ ७९ ॥
;v{एकारादयः}
;c{[ अथ ] एकारादयो यथा ।}
एकोऽथ केवले पूज्य एनः पापापराधयोः ।
एडमूकः शठे कर्णवाग्विवर्जित एव च ॥ ८० ॥
;l{2750}
एककुण्डल आख्यातो रेवतीरमणे हरे ।
किन्नराणामधीशेऽप्यैरावतः शक्रवारणे ॥ ८१ ॥
दिग्गजे नागरङ्गेऽप्यैरावतमृजुरोहिते ।
ऐरावती तडिद्भेदे ओघः संघोपदेशयोः ॥ ८२ ॥
;p{0172}
;v{ओकारादय्ः}
;c{अथौकारादयो यथा ।}
;l{2755}
नृत्यभेदेऽप्यरथौजस्तु दीप्तौ धातौ गुणे बले ।
;v{ककारादयः}
;c{अथ ककारादयो यथा ।}
कर्को घटेऽनिले राशौ श्वेताश्वे दर्पणेऽपि च ॥ ८३ ॥
कुणिर्वृक्षे कुहस्तेऽथ पिप्पल्यां जीरके कणा ।
काकं काकसमूहे च योषितां करणान्तरे ॥ ८४ ॥
;l{2760}
काका तु काकजङ्घायां काकमाच्यामपि स्मृता ।
कुञ्जस्तु दन्तिनां दन्ते निकुञ्जे मन्दिरे हनौ ॥ ८५ ॥
कोकस्तु चक्रवाके स्थाद्वृके खर्जूरिकाद्रुमे ।
कचो वाक्पतिपुत्रे स्यात्केशे बन्धे व्रणान्तरे ॥ ८६ ॥
काचो वृक्षे मणौ शिक्ये मृत्तिकानेत्ररोगयोः ।
;l{2765}
कम्बुः शङ्खे कपर्दे च कर्चूरे नलके गजे ॥ ८७ ॥
कुजो वृक्षे महीपुत्रे कुटः कुम्भे गृहे द्रुमे ।
क्रमस्तु परिपाट्यां स्यात्पदशक्त्योः कठो मुनौ ॥ ८८ ॥
ऋग्भेदे वेदवित्पाठे कण्ठः स्यान्मदनद्रुमे ।
घोषे गले समीपे च कार्यं हेतौ प्रयोजने ॥ ८९ ॥
;p{0173}
;l{2770}
क्रोडः कोले शनावङ्के कृष्णो विष्णौ पिकेऽर्जुने ।
काके वर्णे तथा व्यासे कृष्णं मरिचलोहयोः ॥ ९० ॥
कृष्णा तु द्रौपदीनील्योः पिप्पलीहारहरयोः ।
कद्रूः सर्पजनन्यां स्यात्कद्रुः काञ्चनवर्णके ॥ ९१ ॥
कल्यं मद्ये प्रभातेऽपि सावधाने निरामये ।
;l{2775}
केशोऽब्जे वरुणे वाले काशः स्यात्तृणरोगयोः ॥ ९२ ॥
कुशो रामाङ्गजे दर्भे पापिष्ठेऽथ जले कुशम् ।
कश्यं मद्ये कशार्हे च सोमवल्लीरसे तथा ॥ ९३ ॥
कोशः पेश्यां वने दिव्ये धनागारे च कुड्मले ।
क्रिया कर्मणि चेष्टायामारम्भोपाययोरपि ॥ ९४ ॥
;l{2780}
कन्तुः कामे कुसूलेऽथ कान्तिः शोभेच्छयोर्मता ।
कान्तः प्रिये मनोज्ञे च कालो वर्णे यमे मृतौ ॥ ९५ ॥
समयेऽपि महाकाले काव्यो नक्षत्रशुक्रयोः ।
काव्याथ पूतनाबुद्ध्योः काव्यं ग्रन्थेऽपि कथ्यते ॥ ९६ ॥
प्लवे दिगम्बरे कीशः कीलः शङ्क्वग्नितेजसोः ।
;l{2785}
कान्ता स्त्रियां प्रियङ्गौ च काली कीटे नवाम्बुदे ॥ ९७ ॥
;p{0174}
कालिकायां परीवादे कीर्णः छन्ने हतेऽपि च ।
कृतं फले युगे पर्याप्तेऽपि तद्विहिते त्रिषु ॥ ९८ ॥
कर्णोऽर्कजे श्रुतौ काञ्ची रक्तिका मेखला पुरी ।
काण्डो नालेऽधमे बाणे स्तम्बे वर्गे जलेऽपि च ॥ ९९ ॥
;l{2790}
जाराज्जीवत्पतेः पुत्रे कुण्डः कुम्भ्यां जलाश्रये ।
कला शिल्पे विधोर्भागे क्रीडानादरनर्मणोः ॥ १०० ॥
कुम्भो घटे गजाङ्गेऽपि राक्षसे राशिभिद्यथ ।
कोलं तु बदरं प्रोक्तं कोलः शूकरखञ्जयोः ॥ १०१ ॥
क्रौञ्चो द्वीपे खगे शैले कक्षः शुष्कवने स्मृतः ।
;l{2795}
बाहुमूले तृणे पापे कटः स्यात्समये शवे ॥ १०२ ॥
कल्पः शास्त्रे विधौ पापे संवर्ते ब्रह्मणो दिने ।
प्रकर्षे दिशि काष्ठा च कालमानदिशोरपि ॥ १०३ ॥
करो मेघोपले रश्मौ शुण्डायां हस्तिनोऽपि च ।
हस्तेऽप्यथ कुलं देहे गेहे शातिचये चये ॥ १०४ ॥
;l{2800}
कारा बन्दिजनागारे कुष्ठं भेषजरोगयोः ।
कायो देहे स्वभावे च लक्ष्ये संघे कदैवते ॥ १०५ ॥
;p{0175}
कूर्चो भ्रुवोऽन्तरे दम्भे श्मश्रुण्यपि तथोच्यते ।
कृच्छ्रे च गहने कष्टं कृष्टिः कर्षणधीमतोः ॥ १०६ ॥
कोष्ठं कुशूलके कुक्षौ कूलं सैन्ये तटेऽपि च ।
;l{2805}
केतुर्दीप्तौ पताकायां कलङ्के च ग्रहान्तरे ॥ १०७ ॥
कोटिः संख्याग्रयोः कन्दो मूले सूरणमेघयोः ।
कुन्दो वृक्षे निधौ यन्त्रे कन्था प्रावरणे पुरे ॥ १०८ ॥
कुथो दर्भे तथा प्रातःस्नानासक्तद्विजे मतः ।
दम्भास्तरणयोर्हस्तिकम्बले कीटकान्तरे ॥ १०९ ॥
;l{2810}
कविर्मुनौ विधौ शुके हयोपकरणेऽपि च ।
लोहपृष्ठे यमे कङ्को द्विजलिङ्गोपजीविनि ॥ ११० ॥
कौतुकं कुतुके गीतादौ स्मये [18] मङ्गलेऽपि च ।
कुण्डली कुण्डलोपेते वरुणे केकिनागयोः ॥ १११ ॥
करणं साधने काये आसने योगिनापि ।
;l{2815}
इन्द्रिये नाट्यभेदे च वालवादावपीरितम् ॥ ११२ ॥
करटो दुर्मुखे काके वाद्ये गण्डे च हस्तिनः ।
मृतश्राद्धे कुसुम्भे च कीलालं जलरक्तयोः ॥ ११३ ॥
;p{0176}
कम्बलं जलजे नीरे काकिणी तु वराटिका ।
गुञ्जायामथ कल्याणं मङ्गले काञ्चनेऽपि च ॥ ११४ ॥
;l{2820}
कशिपुर्भोजने वस्त्रे करीरः स्याद्द्रुमान्तरे ।
कलशे वैणवाङ्कूरे कपिलो वासवे मुनौ ॥ ११५ ॥
कुम्भिलः श्यालके चौरे श्लोकच्छायाहरेऽपि सः ।
कुलालः कुम्भकारे स्याद्घूके ककुभपादपे ॥ ११६ ॥
कन्दलं तु नवाङ्कूरे कपाले कलहे ध्वनौ ।
;l{2825}
कलङ्कस्त्वपवादेऽङ्के कमलं जलताम्रयोः ॥ ११७ ॥
भेषजे पङ्कजे शीर्षे कमला मेखलाश्रियोः ।
कुशलः सुजन आख्यातः कुशलं क्षेमपुण्ययोः ॥ ११८ ॥
कर्कशः परुषे तिग्मे खड्गे साहसिके दृढे ।
कुमारो युवराजे च कार्तिकेयेऽपि बालके ॥ ११९ ॥
;l{2830}
काञ्चनं चम्पके नागकेसरे हाटके तथा ।
धत्तूरे किंशुके कालीये शरेऽपि तदेव च ॥ १२० ॥
कण्टको नरके शाखिकण्टके दोषवैरिणोः ।
कुमुदो दिग्गजे दैत्ये भुजंगे कैरवे कपौ ॥ १२१ ॥
;p{0177}
कानीनः कन्यकासूनौ व्यासे चम्पाधिपे नुपे ।
;l{2835}
करको दाडिमे मेघपाषाणेऽपि कमण्डलौ ॥ १२२ ॥
ककुभो भूरुहे रोगभेदे वीणाप्रसेवके ।
कञ्चुको वृक्षनिर्मोकवारबाणेषु कञ्चुके ॥ १२३ ॥
कदम्बो निकुरम्बे द्रुविशेषे शिखरे तथा ।
कीकसो वानरे कीटे कश्मलं पङ्कपापयोः । ॥ १२४ ॥
;l{2840}
कटकं कङ्कणे सैन्ये राजधानीनितम्बयोः ।
कुलिकस्तु तरौ नागे कुलश्रेष्ठेऽपि कथ्यते ॥ १२५ ॥
कालिङ्गस्तु गजे सर्पे क्रकचः करपत्रके ।
ग्रन्थिलद्रौ कठोरेऽथ कणीचिः शकटे स्मृतः ॥ १२६ ॥
कृपीटं तूदरे नीरे करजो नखवृक्षयोः ।
;l{2845}
करेणुर्हस्तिहस्तिन्योः कर्णिकारद्रुमेऽपि च ॥ १२७ ॥
कायस्थो मारुते भेक? जीवके परमात्मनि ।
हरीतक्यामलक्योस्तु कायस्थैव निबध्यते ॥ १२८ ॥
;p{0178}
कपर्दोऽपि वराटे स्याज्जटाजूटे पिनाकिनः ।
कीनाशस्तु दरिद्रेऽपि कर्षके राक्षसे यमे ॥ १२९ ॥
;l{2850}
कुसुमं नेत्ररो[19]गे स्त्रीरजःपुष्पफलेष्वथ ।
कङ्कणं मण्डने हस्तभूषणे कमठोऽप्यथ ॥ १३० ॥
कच्छपे भाण्डभेदेऽथ कदली न्यङ्कुमोचयोः ।
कान्तारं विपिने विघ्ने दुर्गमार्गेक्षुभेदयोः ॥ १३१ ॥
कुतपस्तु जले रूप्ये भागिनेये हुताशने ।
;l{2855}
दौहित्रे समये दर्भेऽष्टमेंऽशे वासरस्य च ॥ १३२ ॥
कुटपस्तु मुनौ माने निष्कुटे काश्यपो मुनौ ।
मीनेऽथ काश्यपी नद्यां कबरं लवणाम्लयोः ॥ १३३ ॥
कबरी बालविन्यासे कुलायः पक्षिनीडके ।
कुकुदं राजचिह्ने स्याद्वृषाङ्के प्रवरेऽपि च ॥ १३४ ॥
;l{2860}
कलधौतं कलध्वाने तारकाञ्चनयोस्तथा ।
कालस्कन्धो जीवकद्रौ तमाले तिन्दुके पुनः ॥ १३५ ॥
;p{0179}
करहाटः प्रसूने स्यात्पद्मकन्दे तरावपि ।
कौलेयकः कुलोत्पन्ने सारमेये तथाम्बुजे ॥ १३६ ॥
अथ कामगुणो भोगे सुरते रागविद्यपि ।
;l{2865}
कशेरुकं जले पृष्ठास्थ्नि कन्दे चा[पि?] कथ्यते ॥ १३७ ॥
करवीरः कृपाणेऽपि हयमारस्मशानयोः ।
कटुकन्दो रसोने स्याच्छृङ्गबेरेऽपि कथ्यते ॥ १३८ ॥
द्रुमोत्पले कर्णिकारः कृतमालेऽपि संमतः ।
मृगमेदे कृष्णसारः स्नुहीशिंशपयोस्तथा ॥ १३९ ॥
;l{2870}
कूष्माण्डकस्तु कूष्माण्डे विलाडे ? गणभिद्यपि ।
कलकण्ठः पिके हंसे पारापतमयूरयोः ॥ १४० ॥
कालकण्ठः खञ्जरीटे मयूरे कोकिले तथा ।
कालपृष्ठः स्मृतः कर्णचापे कङ्के मृगान्तरे ॥ १४१ ॥
कादम्बरी सुरा वाणी कोकिला सारिकापि च ।
;l{2875}
कलध्वनिः कलायुक्ते परपुष्टमयूरयोः ॥ १४२ ॥
कुरुविन्दास्तु कुल्माषमुस्ताहिङ्गुलदर्पणाः ।
कृकवाकुस्ताम्रचूडे मयूरे कृकलासके ॥ १४३ ॥
;p{0180}
काकरूकोऽथ दम्भे स्याद्भीते घूके स्त्रिया जिते ।
कोशातकः कचे घोषे स्त्रीत्वे ज्योत्स्नी पटोल्यपि ॥ १४४ ॥
;l{2880}
;v{खकारादयः}
c{अथ खकारादयो यथा ।}
खरस्तिग्मे च दुःस्पर्शे गर्दभे राक्षसान्तरे ।
तुरंगमे हरे दन्ते खल्लो निम्नेंऽशुके खगे ॥ १४५ ॥
खटः कफे तुणे कृपे खर्ज्जू रोगेक्षुभिद्यपि ।
खण्डोऽर्धे मणिदोषेऽप्यैक्षवे खर्वस्तु वामने ॥ १४६ ॥
;l{2885}
खर्जूरं तु फले रूप्ये खर्जूरी पादपान्तरे ।
खट्टिको महिषी [20] क्षीरफेने चण्डाललोहयोः ॥ १४७ ॥
खञ्जरीटः पक्षिभेदे कृपाणव्रतचारिणि ।
खण्डपर्शुर्महादेवे राहावौषधरामयोः ॥ १४८ ॥
खर्वशाखः कपौ खर्वे क्षुपेऽपि परिकीर्तितः ।
;l{2890}
;v{गकारादयः}
;c{अथ गकारादयो यथा ।}
गजो मतङ्गजे माने गञ्जा स्यान्मदिरागृहे ॥ १४९ ॥
गुञ्जा मञ्जुरवे वल्लीमेदे च पटहे पुनः ।
गोण्डस्तु पामरे वृद्धनाभिकेऽपि तथोच्यते ॥ १५० ॥
;p{0181}
गुडस्तु गोलके हस्तिसंनाहेक्षुविकारयोः ।
;l{2895}
गोष्ठं वने गवां स्थाने गोष्ठी संलापपर्षदोः ॥ १५१ ॥
कपोले गण्डके गण्डश्चिह्ने योगे खनावथ ।
गोपस्तु वल्लवे भूपे ग्रामयुक्ते मुनीश्वरे ॥ १५२ ॥
गन्धो लेशे स्मये गन्धे गुरुः पित्रादिजीवयोः ।
गौरः सितेऽरुणे पीते चन्द्रकर्पूरयोः शुचौ ॥ १५३ ॥
;l{2900}
गौरं च सर्षपे श्वेते किञ्जल्केऽथ गुणो यथा ।
रूपादावपि शौर्यादौ संध्यादौ तन्तुसूदयोः ॥ १५४ ॥
रज्जौ ज्याभीमयोरक्षेऽप्रधानेऽपि निरीक्ष्यते ।
वप्रे जीवान्तरे गोधा प्रत्यञ्चाघातवारणे ॥ १५५ ॥
गोत्रो भूध्रेऽथ गोत्रं स्याच्छत्रेऽरण्ये च वर्त्मनि ।
;l{2905}
नाम्नि क्षेत्रेऽन्वये गोत्रा भूमौ गोनिचये पुनः ॥ १५६ ॥
गिरिः पूज्ये गिरौ गर्भे कन्तुके नेत्ररुज्यथ ।
गुच्छः स्तम्बे कलापेऽपि हारस्तबकयोः पुनः ॥ १५७ ॥
गर्भः कुक्षौ बले संधौ ग्रामः संवसथे स्वरे ।
गणः सैन्यान्तरे पूगे संख्यायां प्रथमे तथा ॥ १५८ ॥
;p{0182}
;l{2910}
गुल्मो वृक्षान्तरे घट्टविशेषे कटके स च ।
ग्रहोऽर्कादावुपादाने गतिर्यात्रा दशापि च ॥ १५९ ॥
गुप्तो दासीसुते गूढे गुहः स्कन्दे च गहरे ।
गन्धर्वः खेचरे त्वश्वे गायने हरिणान्तरे ॥ १६० ॥
ग्रहणं स्वीकृते चोपरागे यत्ने गुणे ध्वनौ ।
;l{2915}
ग्रन्थिकं पिप्पलीमूले ग्रन्थिको ग्रहचारवित् ॥ १६१ ॥
विडङ्गे ग्रन्थिपर्णेऽपि गण्डको विघ्नखड्गिनोः ।
गण्डकी तु नदीभेदे गोरङ्कुः खगनग्नयोः ॥ १६२ ॥
गोलको जारजे रण्डापुत्रे मणिकसंज्ञके ।
गोपतिर्वल्लवे रुद्रे सागरे वरुणेन्द्रयोः ॥ १६३ ॥
;l{2920}
सूर्ये षण्डेऽथ गोदन्तो दंशिते हरितालके ।
गोस्तनी च लतावृत्तिर्हारहूरा?पि कथ्यते ॥ १६४ ॥
गोपुरं नगरद्वारे मुस्तकद्वारयोः पुनः ।
ग्रामणीः स्वामिनि श्रेष्ठे गर्जितो वारणान्तरे ॥ १६५ ॥
;p{0183}
गर्जितं मेघजे शब्दे गह्वरं दम्भरन्ध्रयोः ।
;l{2925}
[21] गैरिकं धातुभेदेऽपि स्वर्णे स्पाद्गालवो मुनौ ॥ १६६ ॥
गाङ्गेयं सुन्दरे स्वर्णे मुस्तकेऽपि कशेरुके ।
कृपणे गाढमुष्टिश्च कृपाणेऽपि निबध्यते ॥ १६७ ॥
गन्धवाहो मृगे वायौ गन्धवाहा च नासिका ।
गोमेदकं च काकोले पत्रके रत्नभिद्यपि ॥ १६८ ॥
;l{2930}
गन्धवत्यचलामद्यव्यासमातृषु पत्तने ।
गदयित्नुः स्मरे शस्त्रे सुरायां गन्धमादनी ॥ १६९ ॥
गोजागरिकशब्दस्तु मङ्गले भक्ष्यकारके ।
ग्राममद्गुरिका युद्धे शृङ्ग्यामथ च गन्धके ॥ १७० ॥
वानरे गन्धके शैले भ्रमरे गन्धमादनः ।
;l{2935}
;v{घकारादयः}
;c{अथ धकारादयो यथा ।}
घनो जलधरे वृन्दे बहुले वादिभिद्यपि ॥ १७१ ॥
घर्मो ग्रीष्मोष्मतापे स्यात्तापे स्वेदजले तथा ।
घोषस्त्वाभीरपल्लौ स्यात्कांस्यघोषकयोरपि ॥ १७२ ॥
;p{0184}
घृतं दीप्तौ जलेऽथाज्ये घृणा निन्दा दया स्मृता ।
;l{2940}
घटा गोष्ठ्यां गजश्रेणौ घृणिर्ज्वालांशुवीचिषु ॥ १७३ ॥
घटो गजशिरःकूटे कलशे लसतोषयोः ।
कर्पूरे घनसारः स्यात्पानीये मोरटेऽपि च ॥ १७४ ॥
घनाघनो मत्तहस्तिमेघयोर्घातके पुनः ।
;v{चकारादयः}
;c{अथ चकारादयो यथा ।}
;l{2945}
चण्डः सुरान्तरे तिग्मे कोपने यमसेवके ॥ १७५ ॥
चण्डी शिवस्त्रियां चण्डा शङ्खपुष्पा निगद्यते ।
चक्रं राष्ट्रे बले वृन्दे जलावर्तरथाङ्गयोः ॥ १७६ ॥
शस्त्रे दम्भान्तरे दुष्टे चित्रा दन्तीसुभद्रयोः ।
दिव्यस्त्रियां च नक्षत्रमेदे चित्रमथाद्भुते ॥ १७७ ॥
;l{2950}
तिलके कर्बुरेऽप्येवं चन्द्रः कर्पूरचन्द्रयोः ।
काम्पिल्ये मेचके स्वर्णे चीरं गोस्तनवस्त्रयोः ॥ १७८ ॥
चर्चा देव्यां च निन्दायां चिन्तायां स्थासकेऽपि च ।
चक्री कोके कुलालेऽपि सार्वभौमे रथे हरौ ॥ १७९ ॥
;p{0185}
चमसो लड्डुके पिष्टभेदे पर्पटके तथा ।
;l{2955}
चरणस्तु पदे मूले गोत्रचारित्रयोरपि ॥ १८० ॥
चामरः केतके? पुष्पे काशे माकन्दपादपे ।
चमरश्चामरे दैत्ये चपलश्चञ्चलेऽनिले ॥ १८१ ॥
चपलो मूर्धजे मीने चपलं शीघ्रलोलयोः ।
पारदे चपला लक्ष्म्यां पिप्पलीविद्युतोरथ ॥ १८२ ॥
;l{2960}
चिरण्टी तु सुवासिन्यां यौवनाश्रितयोषिति ।
चाम्पेयः काञ्चने नागकेसरे चम्पके [22] तरौ ॥ १८३ ॥
चक्रवाटः शिखावृक्षे क्रियारोहेऽपि संमतः ।
चक्रवाडश्चकवालः पर्वतान्तरपूरयोः ॥ १८४ ॥
चूडामणिः शिरोरत्ने शास्त्रभेदे फलान्तरे ।
;l{2965}
चन्द्रहासो दशग्रीवखड्गे मद्यान्तरेऽपि च ॥ १८५ ॥
चन्द्रकान्तो मणौ चन्द्रकान्तं कैरववाचकम् ।
चीर्णपर्णः पिचुमन्दे खर्जूरेऽथ चतुष्पथम् ॥ १८६ ॥
चत्वरेऽप्यग्रजे [पुंसि?] चक्रपादो रथे पुनः ।
चतुष्पदस्तुरंगादौ स्त्रीणां च करणान्तरे ॥ १८७ ॥
;p{0186}
;l{2970}
चित्रभानू रवौ वह्नौ चिरंजीव्यजकाकयोः ।
चन्द्रोदयो विधूद्रेक उल्लोचौषधभेदयोः ॥ १८८ ॥
स्मृतश्चक्रधरः सर्पे श्रीपतौ कुम्भकारके ।
;v{छकारादयः}
;c{अथ छकारादयो यथा ।}
छदः पत्रे ग्रन्थिपर्णे पतत्रेऽपि तमालके ॥ १८९ ॥
;l{2975}
छिद्रं व्याजे बिले गर्ते छन्दोऽभिप्रायतन्त्रयोः ।
श्रुतौ पद्येच्छयोश्चापि छाया बिम्बार्कयोषयोः ॥ १९० ॥
उत्कोचे पालने कान्तौ शोभानातपयोरपि ।
छलं वेषे मिषे पत्रे छल्ली वल्कलवीरुधोः ॥ १९१ ॥
गृहासक्तेऽण्डजे छेको दक्षे च हरिणान्तरे ।
;l{2980}
छेदनं कर्तने भेदे छर्दनो निम्बलुम्बयोः ॥ १९२ ॥
छगलाख्या पुटे मेषे नीलिकारञ्जितांशुके ।
छगली चौषधीभेदे छित्वरो रिपुधूर्तयोः ॥ १९३ ॥
;v{जकारादयः}
;c{अथ जकारादयो यथा ।}
ज्येष्ठो मासेऽग्रजे पूज्ये ज्येष्ठा स्थाद्गृहगोधिका ।
;l{2985}
नक्षत्रेऽप्यौषधीभेदे जनो लोके पृथग्जने ॥ १९४ ॥
;p{0187}
जडस्त्वज्ञे हिमग्रस्ते जनी वध्वां जगच्चरे ।
जङ्गमेऽप्यथ जिष्णुः स्याज्जयशीले रवौ हरौ ॥ १९५ ॥
अर्जुने वासवे देवपादपेऽथ जलं जडे ।
जले जिह्मोऽसमे मन्दे जिह्मं तगरपादपे ॥ १९६ ॥
;l{2990}
जम्भोंऽशेऽप्यशने दन्ते तरौ तूणेऽसुरान्तरे ।
जटा मांस्यां वृक्षमूले विकारे केशसंततेः ॥ १९७ ॥
ज्योतिर्वह्नौ दिवानाथे नक्षत्रेऽक्षिप्रकाशयोः ।
जातिर्गोत्रामलक्योः स्याज्जन्मसामान्ययोरपि ॥ १९८ ॥
मालत्यां छन्दसां भेदे ज्यायान् शस्ते गुरावपि ।
;l{2995}
जालं तु क्षारकानायगणदर्भेषु जालके ॥ १९९ ॥
नटे नीपे स्मृतो जालः पटोल्यां जाल्यपि स्मृता ।
जिनो बुद्धे स्मरे कृष्णेऽर्हत्ययं स्याद्विशेषतः ॥ २०० ॥
जृम्भितं जृम्भणोत्फुल्लचेष्टितेष्वपि वर्धिते ।
जिगीषा तु जयेच्छायां व्यवसाये तथोच्यते ॥ २०१ ॥
;l{3000}
संनाहे तुरगादीनां विज[23]ये जयनं तथा ।
जर्जरस्तु जराव्याप्ते कोकिले वासवध्वजे ॥ २०२ ॥
;p{0188}
जीविका वर्तनेऽथोक्तो जीवकः सेवके तरौ ।
प्राणके चातके व्यालग्राहे वृद्ध्युपजीविनि ॥ २०३ ॥
जरणो जीरके नीरे रुचके कृष्णजीरके ।
;l{3005}
जम्भलो देवताभेदे जम्बीरेऽपि निशम्यते ॥ २०४ ॥
जटायुर्गुग्गुले वृक्षे [पक्षि?] भेदेऽथ जङ्गलम् ।
निर्जले पिशिते गर्ते जम्बूलः क्रकचद्रुमे ॥ २०५ ॥
जीवनं सलिले जन्मवृत्त्योरपि निरीक्ष्यते ।
जगती छन्दसां भेदे भूमौ लोकेऽथ जम्बुकः ॥ २०६ ॥
;l{3010}
फेरौ पाशिन्यथाख्यातो जीमूतो गिरिमेघयोः ।
जठरं तु कठोरे स्याच्चित्ते कुक्षौ दुमान्तरे ॥ २०७ ॥
जूहूराणो हये वह्नौ जीवितेशः प्रिये स्मृतः ।
कालेऽथ जलसूचिस्तु शुङ्गाटे शिशुमारके ॥ २०८ ॥
जलौकःकङ्कयोस्त्रौटौ लोके जनपदो मतः ।
;l{3015}
पत्तने विषये मार्गे जर्जरीको जरत्तरे ॥ २०९ ॥
जर्जरीकं बहुच्छिद्रे जीवंजीवः खगान्तरे ।
जघन्यजोऽनुजे शूद्रे जलरङ्कस्तडित्वति ॥ २१० ॥
;p{0189}
नालिकेरीफलेऽथोक्तो जलरण्डो जलभ्रमे ।
किञ्जल्कसर्पयोश्चाथ जीवपुष्पं फणिज्जके ॥ २११ ॥
;l{3020}
झूणिः पूगीफले दण्डे दुष्टदेवश्रुतावपि ।
;v{टकारादयः}
;c{अथ टकारादयो यथा ।}
टङ्कस्तु टङ्कणक्षारेऽश्मदारणखनित्रयोः ॥ २१२ ॥
क्रोधे मानान्तरे कोशे तगरे केसरद्रुमे ।
पाषाणदारणे क्रोधे टङ्कणोपि मतः सताम् ॥ २१३ ॥
;l{3025}
डिम्भो बाले जडेऽप्युक्तो डिम्बोऽथ डमरे भये ।
;v{तकारादयः}
;c{अथ तकारादयो यथा ।}
तीर्थं तोये गुरौ यज्ञे शास्त्रे स्त्रीपुष्पपात्रयोः ॥ २१४ ॥
देवतानिलये पुण्यक्षेत्रे योन्यवतारयोः ।
त्राणं वीर्ये वने त्रायमाणभेषजनाम च ॥ २१५ ॥
;l{3030}
तर्कः कर्मविशेषे स्याद्विचारेऽपि तथोच्यते ।
गीतकर्ममितौ तालस्तालो वृक्षे कराहतौ ॥ २१६ ॥
हस्तमानेऽप्यथो तालं हरिताले निगद्यते ।
तलं सर्गे त्वधोभागे तलस्तालचपेटयोः ॥ २१७ ॥
;p{0190}
तारा सुरगुरोः पत्नी बुद्धसुग्रीवपत्न्यपि ।
;l{3035}
तारं रूप्ये प्रधानेऽपि तारा नेत्रकनीनिका ॥ २१८ ॥
नक्षत्रेऽथ मतस्तारः स्वरभेदे च मौक्तिके ।
तन्त्रं शास्त्रे वशे वायसाधने सिद्धभेषजे ॥ २१९ ॥
परिच्छदे प्रधानेऽथ त्रपु सीसकरङ्गयोः ।
तन्त्री नाड्यां तथा वीणागुणे त्यागो विसर्जने ॥ २२० ॥
;l{3040}
परित्यागे तुला तूक्ता राशौ [24] सादृश्यभाण्डयोः ।
पलानां शतमानेऽथ तमः खेदतमिस्रयोः ॥ २२१ ॥
राहौ गुणान्तरे चाथ तोकं संतानपुत्रयोः ।
तापः कष्टे च संतापे तेजो मोक्षप्रभावयोः ॥ २२२ ॥
नवनीते बले वह्नौ तीक्ष्णं तिग्मे विषे रणे ।
;l{3045}
तूणी नील्यां निषङ्गे च तल्पं शय्याकलत्रयोः ॥ २२३ ॥
वस्त्रे देहे गृहे चाथ तनुः स्वल्पे कृशे त्वचि ।
विरले वामने देहे त्रुटिः संशयलेशयोः ॥ २२४ ॥
कालमानेऽपि रज्जौ स्यात्ततं विपुलवाद्ययोः ।
तरो वेगे बले तार्क्ष्यः सूरसूते खगेश्वरे ॥ २२५ ॥
;p{0191}
;l{3050}
स्यन्दने घोटके तन्द्रा प्रमादस्वापयोरपि ।
त्रेता युगान्तरे वह्नित्रिके त्रय्यपि कथ्यते ॥ २२६ ॥
तरलस्तु बले हारान्तर्मणौ चपले तथा ।
आकाशे त्रिदिवं ख्यातं स्वर्गलोकेऽपि संमतम् ॥ २२७ ॥
तिलकं च ललामे स्याद्रुचके तिलकालके ।
;l{3055}
क्लोमचित्रकयोश्चाथ तुषारः शीतशीकरौ ॥ २२८ ॥
तलिमं कुट्टिमे तल्पे विताने तलिमं तथा ।
तोदनं पीडने तोत्रे तरसं बलमांसयोः ॥ २२९ ॥
तक्षको भुजगे तक्ष्णि तरणी रविबेडयोः ।
तरुणो नूतने यूनि तारकं नेत्रतारयोः ॥ २३० ॥
;l{3060}
नक्षत्रेऽथासुरे नाविके च तारक उच्यते ।
त्रिशङ्कुर्नृपभेदे च बिडाले शलभे तथा ॥ २३१ ॥
तूलतल्पे शिलाकायां तूलिका चित्रलेखिनी ।
तमालः खड्गतापिच्छपुण्ड्रेषु वरुणे पुनः ॥ २३२ ॥
तुमुलं तु महायुद्धे तुमुलस्तु बिभीतके ।
;l{3065}
तन्डुरीणः स्मृतः केशे तन्डुलोदककीटयोः ॥ २३३ ॥
;p{0192}
पारगस्तर्तरीकः स्यात्तर्तरीकं वहित्रके ।
;v{दकारादयः}
;c{अथ दकारादयो यथा ।}
दढः शक्ते भृशे मत्ते द्युतिः किरणशोभयोः ॥ २३४ ॥
दंष्ट्राभिलाषयोर्दाढा दोग्धा बल्लववत्सयोः ।
;l{3070}
द्रोणः काकान्तरे भूध्रकृपीपत्योर्द्रुणः शरे ॥ २३५ ॥
भृङ्गे कीटे द्रुणं चापे कच्छपान्तरखड्गयोः ।
द्रोणी बेडान्तरे भूध्रसंधावथ दिवं जले ॥ २३६ ॥
इन्द्रिये वासराकाशनाकेष्वथ दया कृपा ।
दायो दाने पितुर्वित्ते यौतकान्वययोरपि ॥ २३७ ॥
;l{3075}
दण्डो माने प्रकाण्डे चोपायभेदेऽर्कसेवके ।
सैन्ये दर्पेऽथ दण्डी स्याद् द्वाःस्थे भूपे यमेऽपि च ॥ २३८ ॥
दानं हस्तिमदे शुद्धौ रक्षणे च विसर्जने ।
दरो गर्ते भये देवः सुरराजजिगीषुषु ॥ २३९ ॥
मेघे [25] मू्र्खे द्विजो विप्रे दन्तनीडजयोरपि ।
;l{3080}
द्रुमो रत्ने तरौ दिष्टिर्हर्षे मानेऽपि कथ्यते ॥ २४० ॥
;p{0193}
द्रविणं द्युम्नवद् द्रव्ये सङ्घौषधपराक्रमे ।
द्वितीया गेहिनीतिथ्योर्दारदः पारदे विषे ॥ २४१ ॥
देवनं तु विहारे स्याज्जिगीषाव्यवहारयोः ।
द्वापरो युगभेदेऽथ संशये दीपितं त्वथ ॥ २४२ ॥
;l{3085}
दग्धभासितयोश्चाथ दायादो ज्ञातिपुत्रयोः ।
दुकूलं पट्टकूले स्याद्दले भूर्जस्य संमतम् ॥ २४३ ॥
दिवौकाश्चातके देवे दीपकस्तु खगान्तरे ।
वृत्तालंकारभेदेऽपि दीपे दीप्तिकरे पुनः ॥ २४४ ॥
दुर्मुखो मुखरे हस्तिभेदे वानरवाजिनोः ।
;l{3090}
दर्दुरः पर्वते भेके दुर्वर्णं स्वर्णरूप्ययोः ॥ २४५ ॥
दासेरः करभे दासीपुत्रे वह्नौ च दहनः ।
भल्लाते चित्रके दुष्टचेष्टितेऽपि निबध्यते ॥ २४६ ॥
दुरोदरः पणे द्यूते पाशके द्यूतकारके ।
दन्दशूको भुजंगे स्याद्राक्षसेऽपि मतः सताम् ॥ २४७ ॥
;l{3095}
देवसेनामरेशस्य पुत्री सेनापि कथ्यते ।
दिवाकीर्तिस्तु चण्डाले नापिते शिबरान्तरे ॥ २४८ ॥
दिवाभीतश्च घूके स्यात्कुमुदाकरचौरयोः ।
भवेद्देवमणिर्वाजिगलावर्तेऽपि शंकरे ॥ २४९ ॥
;p{0194}
देवताडः कृतान्तेऽग्नौ राहुपर्वतयोरपि ।
;l{3100}
दलाढकोऽरण्यतिले नागकेसरखातयोः ॥ २५० ॥
;v{धकारादयः}
;c{[अथ] धकारादयो यथा ।}
धाम गेहे प्रभावे च स्थाने तेजसि विश्रुतम् ।
धुनी नद्यां समुद्रेऽथ धेनो धेनुः करिस्त्रियाम् ॥ २५१ ॥
गवि ध्वाङ्क्षस्तु काके स्याद्बकयाचकयोरपि ।
;l{3105}
धातुः क्रियादिरूप्यादिमहाभूतेषु तद्गुणे ॥ २५२ ॥
धारा जलादिपाते स्यात्खड्गाङ्गेऽर्वगतावपि ।
धरः कूर्मे गिरौ तूले धरा मेदभुवोर्मता ॥ २५३ ॥
धिष्ण्यं रश्मौ गृहे स्थाने वह्नौ नक्षत्रशुक्रयोः ।
धात्री क्षोण्यामलक्योश्च धातक्यामुपमातरि ॥ २५४ ॥
;l{3110}
धृतिः सुखेऽध्वरे धैर्ये संतोषे धारणेऽपि च ।
कोदण्डस्थलयोर्धन्व धन्वा स्यान्मरुमण्डले ॥ २५५ ॥
धन्वी धनुर्धरे छेके ध्रुवः कीलकशर्वयोः ।
धवः प्रिये तरौ भीरौ धीदा कन्यामनीषयोः ॥ २५६ ॥
धैनुकं करणे स्त्रीणां धेनूनां निवहेऽपि च ।
;l{3115}
धिषणस्तु सुराचार्ये धरणो रविशेषयोः ॥ २५७ ॥
;p{0195}
धूसरो धूमले वर्णे शकटाङ्गे च गर्दभे ।
धाराटो निर्दये त्वश्वे चातके निन्दके तथा ॥ २५८ ॥
धव[26]लो वाडवेये स्याच्छुभ्रे कर्पूरचन्द्रयोः ।
;v{नकारादयः}
;c{अथ नकारादयो यथा ।}
;l{3120}
प्रापणे च नये नीतिर्निजो नित्यस्वकीययोः ॥ २५९ ॥
नाडी दम्भस्य चर्यायां नाले स्नायौ गुणान्तरे ।
न्यङ्कुस्ताले मृगे साधौ नखो नखरखण्डयोः ॥ २६० ॥
नागः सर्पे गजे नागकेसरे मुस्तकान्तरे ।
शब्दोत्तरस्थितः श्रेष्ठे शरीरपवनान्तरे ॥ २६१ ॥
;l{3125}
स्वर्गे व्योम्नि मतो नाको नीचः पामरखर्वयोः ।
नाकुर्मुनीश्वरे रन्ध्रे पर्वते कृमिपर्वते ॥ २६२ ॥
निष्को हृद्भूषणे स्वर्णे दीनारस्नानयोरपि ।
नभा घ्राणे बिसे मासभेदेऽथ स्यान्नभोऽम्बरम् ॥ २६३ ॥
नाभिः क्षत्रियचक्राङ्गदेहाङ्गेष्वपि कथ्यते ।
;l{3130}
नदो वाहे ह्रदे वार्धिरावयोर्नेत्रमंशुके ॥ २६४ ॥
वृक्षमूले मृगे नेत्रे नन्दिर्द्युते गणान्तरे ।
हर्षे नन्दी वटे गर्दभाण्डे शंकरवेत्रिणि ॥ २६५ ॥
;p{0196}
नन्दा तिथ्यन्तरे वाचि मणिकेऽथ नलं कजे ।
पितृदेवे कपौ वृक्षे नालं काण्डमृणालयोः ॥ २६६ ॥
;l{3135}
नेमः कालेऽवधौ गर्तदम्भयोर्वरणेऽपि च ।
नेमिर्वृक्षे प्रधौ निन्दापवादे निन्दने स्मृता ॥ २६७ ॥
निभो दम्भे समाने च नरः कर्पूररामयोः ।
अर्जुने केशवे मर्त्ये नूनं निश्चयतर्कयोः ॥ २६८ ॥
नगो भूध्रे तरौ नाम कुत्साख्यामन्त्रणेष्वथ ।
;l{3140}
निर्वेशो मूर्च्छने स्तूपभोगेऽथ निगमः पुरे ॥ २६९ ॥
वणिङ्मार्गे श्रुतौ मार्गे निकायो गणलक्षयोः ।
निसर्गस्तु स्वरूपे स्याद्विश्वनिर्माण एव च ॥ २७० ॥
निर्वातस्तु गते वाते गाढसंनाहसद्यनोः ।
निर्यूहः शेखरे नागदन्तनिर्यासयोरपि ॥ २७१ ॥
;l{3145}
निष्क्रमो निर्गमेऽकुल्ये निकृतोऽन्यत्कृतेऽधमे ।
नायको रत्नभेदे स्पात्प्रधानस्वामिनोरपि ॥ २७२ ॥
नियमोऽथावधौ ज्ञाने व्रते निश्चयबन्धयोः ।
नालिका चुल्हिकारन्ध्रे बिलकालविशेषयोः ॥ २७३ ॥
;p{0197}
निर्वाणं तु शिवे दन्तिमज्जने च विनाशने ।
;l{3150}
नर्तको द्विरदे मत्स्ये नृत्यकर्तरि संमतः ॥ २७४ ॥
निस्त्रिंशः परुषे खड्गे निषधः स्वरदेशयोः ।
निवेशो रचनानीकविवाहेषु पुरेऽप्यथ ॥ २७५ ॥
नन्दकोऽसौ मुकुन्दस्य हर्षके कुलपालके ।
निर्ग्रन्थः कदलीसाले निर्धने श्रमणेऽपि च ॥ २७६ ॥
;l{3155}
निर्वृतिर्मोक्षमृत्योः स्यात्स्वास्थ्येऽपि परिकीर्तितम् ।
[27] नागवारिक आख्यातो खगेशे चित्रमेखले ॥ २७७ ॥
नारायणो हरौ तालभेदे नारायणी श्रियाम् ।
नदीकान्तोऽम्बुधौ वृक्षविशेषेऽपि निबध्यते ॥ २७८ ॥
नदीकान्ता लताकाकजङ्घयोरथ निर्वृतौ ।
;l{3160}
स्मृतं निःशरणं मृत्यावुपाये तालभिद्यपि ॥ २७९ ॥
निशाचरस्तु जम्बूकरक्षसोश्चौरसर्पयोः ।
नन्द्यावर्तं पुरे वृक्षे गेहभेदेऽपि दृश्यते ॥ २८० ॥
निराकृतिर्द्विजे वेदहीने भर्त्सन एव च ।
नारकीटो दृषत्कीटे मित्रद्रोहकरे नरे ॥ २८१ ॥
;p{0198}
;l{3165}
ईक्षणे श्रवणे वापि स्मृतं निशमनं बुधैः ।
नीलकण्ठो हरे केकिखञ्जरीटपिकेष्वपि ॥ २८२ ॥
निषद्वरः स्मरे पङ्के विचारे तु निरूपणम् ।
;v{पकारादयः}
;c{[अथ] पकारादयो यथा ।}
पदं त्राणे क्रमे स्थानेऽपवादव्यवसाययोः ॥ २८३ ॥
;l{3170}
विभक्त्यन्तेऽथ पादस्तु रश्मौ प्रत्यन्तपर्वते ।
तुर्यांसे तरुमूलेऽथ पद्मो व्यूहेऽहिसंख्ययोः ॥ २८४ ॥
पद्मं तु पङ्कजे हस्तिबिन्दुष्वपि च पल्लवे ।
पीथं जले रवौ पीथः पद्मा लक्ष्म्यां प्लवः कपौ ॥ २८५ ॥
भेकचण्डालयोः प्लक्षे वारिवायसशब्दयोः ।
;l{3175}
पुष्पं याने कुबेरस्य कुसुमे स्त्रीरजस्यपि ॥ २८६ ॥
नेत्ररोगे विकाशे च पक्षः पिच्छे ग्रहे च ये ।
विरोधे केशहस्ते च साध्ये मासार्धपार्श्वयोः ॥ २८७ ॥
पणो ग्लहे भृतौ कार्षापणे मूल्ये वराटके ।
पाको दैत्ये शिशौ पाके पात्रं भाजनदेहयोः ॥ २८८ ॥
;l{3180}
पत्राणां निचये योग्ये पत्री बाणे खगे रथे ।
श्येने पालिः स्मृता सेतौ कर्णपाल्यां स्थितौ ततौ ॥ २८९ ॥
पत्रं पक्षे दले भूर्जे वाहनेऽपि निगद्यते ।
पोत्रं शूकररक्त्राग्रे हलाग्राम्बरयोरपि ॥ २९० ॥
;p{0199}
पीलुः काण्डे तरौ पुष्पे परमाणौ मतङ्गजे ।
;l{3185}
पृथुर्भूपे विशाले च पुरं मन्दिरदेहयोः ॥ २९१ ॥
गुग्गुलेऽपि पुरः प्रोक्तः पुरुः स्वाद्रागपूरयोः ।
स्वर्लोके प्रचुरे चाथ पारी पूरपरागयोः ॥ २९२ ॥
पात्र्यां कर्करिकायां च हस्तिनां पादबन्धने ।
प्रस्थः सानौ तटे माने प्राणो गन्धरसे बले ॥ २९३ ॥
;l{3190}
वायौ हृदयवायौ च पुस्तं पुस्तकशिल्पयोः ।
पार्ष्णिरुन्मदयोषायामंह्रिमूलेथ पूरिते ॥ २९४ ॥
खातादावपि पूर्तं स्यात्पृषद्बिन्दौ मृगान्तरे ।
प्लुतस्त्रिमात्रकेऽप्युक्तः प्लुतं वाजि[28]गतावपि ॥ २९५ ॥
पुण्ड्रः कीटे च वासन्त्यां चित्रके तिलकेऽपि च ।
;l{3195}
इक्षुभेदे पुण्डरीके पशुर्मेषे मृगान्तरे ॥ २९६ ॥
पौषं युद्धे क्षणे पौषो मासभेदेऽपि संमतः ।
पूगं वृन्दे फले पूग्याः पयो दुग्धे जलेऽपि च ॥ २९७ ॥
पिङ्गा गोरोचनागौर्योः पिङ्गं बालकपीतयोः ।
पिण्डः सिह्ले जपापुष्पे वोलेऽपि कवलाङ्गयोः ॥ २९८ ॥
;p{0200}
;l{3200}
पण्डः क्लीबे जडे पण्डा तत्त्वबुद्धौ स्मृता बुधैः ।
पाण्डुर्गदान्तरे वर्णभेदे राजान्तरेऽपि च ॥ २९९ ॥
पिच्छः पुच्छे कचे वाजे क्लीबलिङ्गमुदाहृतम् ।
पिञ्जा तूला हरिद्रा च पुष्टिर्वृद्धौ च पोषणे ॥ ३०० ॥
पल्लिर्भिल्लादिवासे स्यात्प्रजा संतानलोकयोः ।
;l{3205}
पक्तिस्तु गौरवे पाके पलं मांसे मितावपि ॥ ३०१ ॥
प्लक्षो द्वीपे वटे स्वच्छे पटुर्नीरोगदक्षयोः ।
पर्व ग्रन्थौ पुराणाङ्गे दर्शप्रस्तावयोरपि ॥ ३०२ ॥
पट्टः चतुष्पथे पीठे व्रणस्यापि निबन्धने ।
पतंगः शलभे सूर्ये पतंगं पारदे स्मृतम् ॥ ३०३ ॥
;l{3210}
प्रसवः शाखिनां पुष्पे फले गर्भस्य मोचने ।
पुलाकः क्षुद्रधान्यांशे संक्षेपे भक्तसिक्थके ॥ ३०४ ॥
पर्यङ्को मञ्चके तन्त्रेऽप्यर्भके पृथुकः पुनः ।
चिपिटेऽथ प्रमाणं स्यात्सत्ये माने च कारणे ॥ ३०५ ॥
प्रकाशः प्रकटे रोगे प्रद्योते पुंगवो गवि ।
;l{3215}
शब्दोत्तरस्थितः श्रेष्ठे पर्जन्यो वासवेन्द्रयोः ॥ ३०६ ॥
;p{0201}
पर्याप्तं तु निषेधे स्याद्यथेच्छापूर्णशक्तिषु ।
प्रदरो रोगभीत्योः स्यात्पललं मांसपङ्कयोः ॥ ३०७ ॥
परुषं कर्कशे रूक्षे पुद्गलः कायवित्तयोः ।
प्रधानं प्रकृतौ पूज्ये महामात्रात्मनोरपि ॥ ३०८ ॥
;l{3220}
पल्लवो नवपत्रे स्याद्धूर्तशृङ्गारयोरपि ।
पुलकोऽथाश्रुसंताने रोमाञ्चे कृमिभिद्यपि ॥ ३०९ ॥
प्रवालो विद्रुमे वीणादण्डे पादपपल्लवे ।
पलाशो राक्षसे वर्णभेदे वृक्षान्तरेऽपि च ॥ ३१० ॥
प्रघणस्ताम्रकुम्भे यो मुद्गरेऽलिन्दके तथा ।
;l{3225}
प्रणयः प्रार्थनाप्रेमविश्रम्भेषु निगद्यते ॥ ३११ ॥
पिण्डारो महिषीपाले याचके द्रमभिद्यथ ।
पिचुलो झाबुके नीरवायसे निचुलेऽपि च ॥ ३१२ ॥
पाचलोऽग्नौ समीरे च पिङ्गला स्नायुवेश्ययोः ।
पेचको गजलाङ्गूलमूले घूके निशाचरे ॥ ३१३ ॥
;l{3230}
परञ्जस्तैलयन्त्रेऽसौ क्षुरिकाफलफेनयोः ।
पिच्चटं [29] सीसके रङ्गे पूत्यण्डो गन्धकीटके ॥ ३१४ ॥
गन्धैणे पक्षिणी पौर्णमासी शाकिन्यपि स्मृता ।
परिवापोऽसिकोशेऽम्बुस्थाने वपनतन्त्रयोः ॥ ३१५ ॥
;p{0202}
परिबर्हः परीवारे राज्ययोग्ये च वस्तुनि ।
;l{3235}
स्मृतः पुष्कलकः स्थाणौ पूतिकाष्ठं सुरद्रुमे ॥ ३१६ ॥
पुण्डरीकं कजे श्वेते श्वेतच्छत्रेऽपि कथ्यते ।
दिग्गजे राजिलाहौ च पुण्डरीकः कमण्डलौ ॥ ३१७ ॥
पुरस्कृतोऽग्रगे शस्ते प्रतिक्षिप्तो निराकृते ।
पितामहः पितुस्ताते ब्रह्मण्यपि च कथ्यते ॥ ३१८ ॥
;l{3240}
परायणोऽप्यथासक्ते कार्त्स्न्ये पारायणं स्मृतम् ।
पाञ्चजन्यो हरौ पोटगले शङ्खे हरेरपि ॥ ३१९ ॥
परिधायो नितम्बे स्यात्परिवारे जलाशये ।
पात्रटीरो जरत्पात्रे हुताग्नौ लोहकांस्ययोः ॥ ३२० ॥
प्रचलाको भुजंगेऽपि शराघातशिखण्डयोः ।
;l{3245}
चुचुके सेवने सूत्रे स्मृतं पिप्पलकं बुधैः ॥ ३२१ ॥
परपुष्टा वारयोषा परपुष्टः पिके स्मृतः ।
प्रजापती रवौ सूर्यवेधसोः पाचके नृपे ॥ ३२२ ॥
पारिजातस्तु मन्दारे पारिभद्रेऽपि कथ्यते ।
फलं हेतुकृते लाभे फणा सर्पफटे स्मृता ॥ ३२३ ॥
;l{3250}
जटामन्थानकुण्डल्योः फटा च फणदम्भयोः ।
फाल्गुनो मासभेदे स्यादर्जुनाख्ये तरावपि ॥ ३२४ ॥
;p{0203}
फेनिलं बदरे कामफले रिष्टेऽपि कथ्यते ।
फालकस्तु गतौ वीरभेदे दिव्येऽपि संमतः ॥ ३२५ ॥
फेरवो राक्षसे फेरौ स्वर्गलोके फलोदयः ।
;l{3255}
;v{भकारादयः}
;c{[ अथ ] भकारादयो यथा ।}
भुजो मूल्ये करे बाहौ भानुः सूर्यदिनांशुषु ॥ ३२६ ॥
भगो ज्ञाने रवौ रूपप्रभावश्रीषु दृश्यते ।
यत्ने पुण्ये यशोमुक्तिवीर्ययोनिषु शीतगौ ॥ ३२७ ॥
भेको भीरौ प्लवे मेघे भङ्गः कल्लोलदम्भयोः ।
;l{3260}
पराजये भृगुः सानौ शुक्रे मृत्युंजयेऽपि च ॥ ३२८ ॥
भोगः सर्पफणे सर्पदेहे वेश्याभृतौ सुखे ।
राज्ये भाण्डं वणिग्मूलवित्ते मण्डनभूषयोः ॥ ३२९ ॥
भ्रमो भ्रान्तौ जलावर्ते भृङ्गो भ्रमरषिङ्गयोः ।
भेदो विदारणे द्वैध उपजापविशेषयोः ॥ ३३० ॥
;l{3265}
भवो रुद्रे च सत्तायां संसारे प्राप्तिजन्मनोः ।
भावः सत्तास्वभावात्मकर्मचेष्टाशयेष्वथ ॥ ३३१ ॥
भद्रो गजान्तरे श्रेयोवृषयोर्मुनिरुद्रयोः ।
भर्म भारे भृतौ स्वर्णे भोगी तालनृपाहिषु ॥ ३३२ ॥
;p{0204}
भूरिस्तु पुष्कले हेम्नि भरुर्भर्मणि भर्तरि ।
;l{3270}
भीष्मो गंगासुते रुद्रे भीषणे सर्परक्षसोः ॥ ३३३ ॥
भूभृद्वरे गिद्रे शेषे भूतिर्लक्ष्म्यां च भस्मनि ।
भीमो रौद्रे हरे भूपे भावाटः कामुके मुनौ ॥ ३३४ ॥
भूतीकं तु यवान्यां स्वाद्भूतृणे कटुलौषधे ।
भ्रामकः फेरवे दुष्टे दृषद्भेदे रवेर्भ्रमे ॥ ३३५ ॥
;l{3275}
भरतस्तु मुनौ भूपे भुवनं जललोकयोः ।
भास्करः सूर्यवह्न्योः स्याद् भ्रमरः कामुकेऽप्यलौ ॥ ३३६ ॥
भारतं तु पुराणे स्याद् द्वीपभेदेऽपि संमतम् ।
भागधेयं करे भाग्ये भोगवत्यपि सर्पपूः ॥ ३३७ ॥
भट्टारको मुनौ देवे भारद्वाजः खगान्तरे ।
;l{3280}
भौमस्तु मङ्गले दैत्ये मुष्कः सङ्घेऽण्डचौरयोः ॥ ३३८ ॥
मोघाथ पटलावृक्षे मोधं निष्फलदीनयोः ।
मृगो नक्षत्रभेदे स्यात्कुरङ्गेऽथ मृगी स्त्रियाम् ॥ ३३९ ॥
;v{यकारादयः}
;c{[अथ] यकारादयो यथा ।}
युगं रथाङ्गे युग्मे च कृतादौ विवसान्तरे ।
;l{3285}
योगोऽलब्धस्य लाभे स्यात्कार्मणे संगतावपि ॥ ३४० ॥
;p{0205}
यज्ञो नारायणे यागे वह्नौ मेषात्मनोरथ ।
यमो ध्याङ्क्षे कृतान्ते च यानं युग्ये गतावपि ॥ ३४१ ॥
यन्ता हस्तिपके सूते यतिर्भिक्षुविरामयोः ।
;v{रकारादयः}
;c{[अथ] रकारादयो यथा ।}
;l{3290}
राका दृष्टरजःकन्यापूर्णमासीभिदोरपि ॥ ३४२ ॥
रङ्को मल्ले दरिद्रे च रागः संगीतरागयोः ।
रोकं जले बिले रोको रश्मौ रोचिः स्पृहारुचोः ॥ ३४३ ॥
राधा गोप्यां भभेदे च राधो मासान्तरे मतः ।
रमः कान्ते स्मरे रक्ताशोके रीढा विमानने ॥ ३४४ ॥
;l{3295}
रुमा लवणखानौ स्यात्सुग्रीवस्य प्रियापि सा ।
रामो हलायुधे जामदग्न्ये दाशरथावपि ॥ ३४५ ॥
रसस्तु पारदे वीर्ये घृते शृङ्गारिके तथा ।
रथ्या प्रतोल्यां मार्गे च राशिर्मेषादिपूरयोः ॥ ३४६ ॥
;v{लकारादयः}
;c{[अथ] लकारादयो यथा ।}
;l{3300}
लेखोऽमरे लिपौ लक्ष्मीः शोभासंपत्प्रियङ्गुषु ।
लक्ष्यं वेध्ये च संख्यायां लिङ्गं रुद्राङ्गचिह्नयोः ॥ ३४७ ॥
;p{0206}
;v{वकारादयः}
;c{[अथ] वकारादयो यथा ।}
वर्णः कीर्तौ द्युतौ गीतक्रमे शुक्लद्विजादिके ।
बाणो दैत्ये शरे वृक्षे वाणिर्मेघः सरस्वती ॥ ३४८ ॥
;l{3305}
वीर्यं बले प्रभावे च वेला काले जलोन्नतौ ।
वरो जामातरि श्रेष्ठे विधुः श्रीपतिचन्द्रयोः ॥ ३४९ ॥
वज्रं हीरे पवौ वेरं शरीरे चन्दने जले ।
वामी तु रासभी प्रोक्ता शृ[31]गाली करभी तथा ॥ ३५० ॥
वामो महेश्वरे कामे प्रतिकूले पयोधरे ।
;l{3310}
वाहस्तुरंगमे मेघे व्यूहः सङ्घवितर्कयोः ॥ ३५१ ॥
वर्तिर्दीपदशायां स्याद्विधिः कर्तव्यवेधसोः ।
वधूः पत्न्यां स्नुषायां च विदा ज्ञानधियोरपि ॥ ३५२ ॥
;v{शकारादयः}
;c{[अथ] शकारादयो यथा ।}
शुको व्यासात्मजे कीरे शौकं स्याच्छुकसंचये ।
;l{3315}
शको भूपेऽन्त्यजे देशे शङ्कुः कीलकरुद्रयोः ॥ ३५३ ॥
शङ्खोऽसुरे निधौ कम्बौ शुचिर्ग्रीष्मेऽनले सिते ।
शृङ्गारे मासभेदे च शोणो रक्ते हये नदे ॥ ३५४ ॥
शिवं भद्रे सुखे नीरे शिवो जम्बुकरुद्रयोः ।
गुग्गुले कीलके योगे शिवा कात्यायिनी स्मृता ॥ ३५५ ॥
;p{0207}
;l{3320}
हरीतक्यामलक्योश्च शेषोऽनन्ते बले क्षये ।
श्यामाथ सोमवल्ली स्यादप्रसूताङ्गना तथा ॥ ३५६ ॥
शरुः कोपे शरे वज्रे शद्रिः कृष्णे तडित्वति ।
शम्भुर्बह्मणि रुद्रे च शुभो योगे शुभं सुखे ॥ ३५७ ॥
शृङ्गी गिरौ पशौ शूरे शोषो यक्ष्मणि शोषणे ।
;l{3325}
शाखा बाहौ द्रुमाङ्गे च वेदाङ्गे तालभिद्यपि ॥ ३५८ ॥
शिखा ज्वाला शिफा केकिचूडा लाङ्गलिकापि च ।
शम्बस्तु मुशलाग्रस्थलोहे धूमलवज्रयोः ॥ ३५९ ॥
शक्तिः श्रियामुमायां च बले शास्त्रेऽपि कथ्यते ।
;v{षकारादयः}
;c{अथ षकारादयो यथा}
;l{3330}
षण्डस्तु कानने भेदे षष्ठी गौर्यां तिथावपि ॥ ३६० ॥
;v{सकारादयः}
;c{[अथ सकारादयो यथा]}
स्तोमो मखे चये स्तोकः चातकस्वल्पयोरपि ।
स्थाणुः कीले हरे सूनमङ्कुरे कुसुमे मतम् ॥ ३६१ ॥
सूनुर्द्रुमेऽनुजे पुत्रे सौम्यो धिष्ण्ये बुधेऽपि च ।
सूतस्तु पारदे तक्ष्णि मागधे सारथावपि ॥ ३६२ ॥
;l{3335}
सीता तु जानकी देवसिन्धुर्लाङ्गलपद्धतिः ।
सालिर्भुजंगमे कीले मूर्खे रोगे युगान्तरे ॥ ३६३ ॥
;p{0208}
सर्गो वर्गे स्वभावे च निर्माणोत्साहयोरपि ।
सत्त्वं गुणान्तरे जीवे क्रियाकारस्वभावयोः ॥ ३६४ ॥
स्थूलः पीने जडे सालो दुर्गे वृक्षान्तरे स्मृतः ।
;l{3340}
सिन्धुर्दन्तिमदे नद्यां नदसागरयोरपि ॥ ३६५ ॥
सह्यो राज्ञि गिरौ सह्यं सोढव्ये रोगवर्जिते ।
साधुर्मुनौ तथार्ये च सोमः कर्पूरचन्द्रयोः ॥ ३६६ ॥
दिव्यौषध्यां कपौ विष्णौ शक्रसूर्यशिवेषु च ।
सिद्धिर्मोक्षे च योगस्य निष्पत्तावपि कथ्यते ॥ ३६७ ॥
;l{3345}
सुधा गङ्गेष्टिका पृथ्वी भोजने तु दिवौकसाम् ।
सिंहो हर्यक्षराश्योश्च [32] श्रेष्ठार्थे चोत्तरस्थितः ॥ ३६८ ॥
सव्यं तु दक्षिणे वामे सूदः स्यात्सूपकारके ।
स्वामी गुहेऽधिपे स्वस्ति पुण्यकल्याणयोर्मतः ॥ ३६९ ॥
सारङ्गः कुञ्जरे शैले हरिणे चातके खगे ।
;l{3350}
चञ्चरीके गजे भेके संभोगो रतभोगयोः ॥ ३७० ॥
संगरोऽङ्गीकृतौ युद्धे विनाशे गरलेऽपि च ।
संबाधः संकटे योनौ सावित्रः पार्वतीपतौ ॥ ३७१ ॥
;p{0209}
;v{हकारादयः}
;c{[अथ] हकारादयो यथा ।}
हरिः कृष्णेऽनिले भेके यमे सिंहे खगेश्वरे ।
;l{3355}
इन्द्रे चन्द्रे कपौ कीरे किरणे वरुणेऽरुणे ॥ ३७२ ॥
लोकान्तरे द्विपे वह्नौ हारो मुक्तागणे स्मृतः ।
संग्रामेऽथ मतो हीरो रुद्रे वज्रेऽपि कथ्यते ॥ ३७३ ॥
ही? लक्ष्म्यामथो रुद्रे वासरेऽसौ हरो मतः ।
होमिर्वह्नौ घृते क्षीरे होरा राश्यर्धलग्नयोः ॥ ३७४ ॥
;l{3360}
हंसो धर्मे रवौ राज्ञि विष्णुजीवसितेषु च ।
खगान्तरेऽथ हस्तस्तु भुजे माने कचोचये ॥ ३७५ ॥
हिंसा प्राणापहारे स्यान्नाशे चौर्यादिके तथा ।
हेतिरुस्रास्त्रयोः प्रोक्तो हेलिः सूर्येऽप्यथो हनुः ॥ ३७६ ॥
कपोलावयवे हारी शुके हारान्वितेऽपि च ।
;l{3365}
हरित्तृणान्तरे वर्णभेदे दिश्यपि कथ्यते ॥ ३७७ ॥
;v{क्षकारादयः}
;c{[अथ] क्षकारादयो यथा ।}
क्षत्ता द्वाःस्थे नियुक्ते च दासजे सारथावपि ।
क्षीवो मत्ते नृशंसे च क्षणः कालान्तरे मतः ॥ ३७८ ॥
;p{0210}
उत्सवेऽथ मतः क्ष्वेडो वक्रे च गरले तथा ।
;l{3370}
क्ष्वेडा सिंहध्वनौ देशे काले क्ष्वेडं दुरासदे ॥ ३७९ ॥
रोहितायाः फले पुष्पे क्षमा क्षान्तिर्धरित्र्यपि ।
क्षमः क्षमायुते शक्ते क्षेमो लब्धस्य रक्षणे ॥ ३८० ॥
मोक्षे च मङ्गले क्षारो रसे काचे गुडादिके ।
क्षुद्रा वेश्या नटी व्यङ्गी क्षरो मेघे क्षरं जले ॥ ३८१ ॥
;l{3375}
क्षुद्रस्तु निर्धने क्रूरे निकृष्टे स्वल्पतुच्छयोः ।
क्षेत्रं पत्न्यां भगे देहे केदारे भरतादिके ॥ ३८२ ॥
दुग्धेऽमृते जले क्षीरं क्षितिर्भूम्यां गृहेऽपि च ।
कुशाग्रबुद्धयो धीरा भवन्तः प्रणमाम्याहम् ।
वाणीयमर्थहीनापि कृपयैव विलोक्यताम् ॥ ३८३ ॥
;l{3380}
;c{इति श्रीमत्कायस्थकुलालंकारहारश्रीमद्गढमलसुतश्रीपरमानन्दनन्दनन्दन-}
;c{विरचितायां परमानन्दीयनाममालायामनेकार्थसंग्रहः समाप्तः ।}
;c{करकृतमपराधं क्षन्तुमर्हन्ति सन्त इति कोविदैर्विचार्यम् ।}
;c{शुभमस्तु}
;c{॥ [इत्यनेकार्थसंग्रहः समाप्तः] ॥}
;p{0211}
;k{लिङ्गानुशासनम्}
;c{लिङ्गानुशासनम् ।}
;c{ॐ स्वस्ति श्रीगोस्वामिने नमः ।}
नामानुशासनमिदं सम्यग् लिङ्गानुशासनाधीनम् ।
तस्मात्तद्बोधार्थं कुर्वे किंचित्प्रयत्नमहम् ॥ १ ॥
उत्सर्गेण विधिं वक्ष्येऽपवादेनापि कुत्रचित् ।
आद्यः सामान्यसंज्ञोऽत्यो विशेषः स्तोकगोचरः ॥ २ ॥
उत्सर्गेण यथा विष्णोः पुंलिङ्गे नामसंचयः ।
परब्रह्मादिकं चास्यापवादेनात्यथापि च ॥ ३ ॥
एवं रुद्राब्जभूकामनामानि स्युर्नरे परम् ।
विशेषो वर्तते तद्वद्यथायोगं निरीक्ष्यताम् ॥ ४ ॥
वक्ष्यमाणविधिः प्राय उत्सर्गेणैव कथ्यते ।
विशेषो वक्ष्यते त्वग्रे पुंनपुंसकसंग्रहे ॥ ५ ॥
;v{पुंलिङ्गसंग्रहः}
;c{[ अथ पुंलिङ्गसंग्रहः ।]}
हस्तदन्तनखौष्ठान्धुगुच्छगुल्फपतद्ग्रहाः ।
स्तननाककपोलारिरसवोलरथाः समाः ॥ ६ ॥
हैमाशनी कुठारोऽपि दिनसर्तुविषाकवः ।
निर्यासकण्ठकोष्ठाब्दा एते नरि सनामकाः ॥ ७ ॥
;p{0212}
वर्षश्वेतप्लवाः शोणः पङ्कमन्थजलाशयाः ।
मुरजात्मासिमासाद्रिबाणध्वानाध्वराग्नयः ॥ ८ ॥
निधिरश्मिकफा वायुद्रुममानार्थवाचकाः ।
देहभृद्विषयाद्याः स्युः सभेदा नरलिङ्गगाः ॥ ९ ॥
बर्हध्वनिः पर्णपिच्छभिन्नार्थे नरलिङ्गगः ।
वप्रेऽहिः पुंसि तद्भिन्नवाच्ये भेदोऽपि वक्ष्यते ॥ १० ॥
हायनो व्रीहिगः पुंसि वह्नौ बर्हिस्तथा नरे ।
मस्तुर्धानाविकारे त्वच्छो नरे स्फटिकार्थगः ॥ ११ ॥
इने मित्रो नरे नीलो मणौ भेकेश्वरे पुमान् ।
अस्रः कोणे पुमान् कोशश्चषकार्थे नरो मतः ॥ १२ ॥
दारासुबल्वजा भूम्नि तलस्तालचपेटयोः ।
सूर्यचन्द्रायसामग्रे कान्तशब्दः पुमान् स्मृतः ॥ १३ ॥
यानार्थवाचकादग्रे युगशब्दो नृलिङ्गगः ।
पुमान् स्यादसमाहारे द्वन्द्वोऽश्ववडवाविति ॥ १४ ॥
वाकोत्तरपदाः शब्दाः सूक्तवाकादयो नरे ।
नक्तको रल्लकाङ्कौ च तरङ्गो रङ्ग इत्यपि ॥ १५ ॥
पराग उत्तरासङ्गन्युङ्खपूगसृगा नरे ।
मस्तुलुङ्गकुडङ्गौ च मङ्गकालिङ्गमञ्चकाः ॥ १६ ॥
तमङ्गापाङ्गवर्गौघखगार्घाः पुच्छगच्छकौ ।
मुञ्जपुञ्जावटाः पट्टकोष्ठौ पिच्छौजवाजकाः ॥ १७ ॥
;p{0213}
कलिञ्जगण्डौ लगुडः पिचण्डो
वरण्डकूष्माण्डकरण्डरुण्डाः ।
नाडीव्रणाङ्गुष्ठह[2]ठा गुणश्च
घटो नरे भ्रूणशिखण्डचण्डाः ॥ १८ ॥
अलक्तकुन्तौ पृषताः कपर्दो
गदागदौ बुद्बुदपोतगन्धाः ।
अगाधपिष्टातसुदर्शनाश्च
शम्बाम्बतिष्याः सिचयोल्लपुण्ड्राः ॥ १९ ॥
अर्धःखण्डे पुमान् स्कन्धोत्पातव्रातार्थदेवनाः ।
मकरन्दकलापारकटप्रामित्रपुद्गलाः ॥ २० ॥
वर्षारात्रादयः पुंस्यपवादोऽपि च वक्ष्यते ।
पूर्वाह्णाद्यास्तु पुंलिङ्गेऽपराह्णः पुंनपुंसके ॥ २१ ॥
जनाभिजनफेनाश्च वृत्रमन्त्रौ च देवलः ।
खल्लतल्लौ तु कल्लोलपूपापूपकहिङ्गुलाः ॥ २२ ॥
पुष्यो जनपदो रेफशोफौ सूपनितम्बकौ ।
स्तम्बो निकाय्यः कण्डोलजगलौ गोलतण्डुलौ ॥ २३ ॥
कालः पोटगलावेलबालाः फालगलौ तथा ।
वातूलबहुलौ पत्रपालो भृमलकामलौ ॥ २४ ॥
;p{0214}
निचोलतालकुद्दलयावस्वस्रुवरौरवाः ।
दावध्रुवकहावांशपणवादीनवस्पशाः ॥ २५ ॥
शिवावयवकोटीशवंशोड्डीशवृषाः कुशः ।
पुरेडाशवरासी च निर्यूहर्षी घृणिध्वनी ॥ २६ ॥
कुल्माषमाधवौ पक्षराशिदुन्दुभिरालयः ।
निष्कुहः कलहो ज्ञातिपाणिवृष्ण्यविकुक्ष्यः ॥ २७ ॥
वह्न्यग्निदीदिविग्रन्थिकृमयो वमतिस्तथा ।
गिरिजायू दृतिः शिश्रुरर्दनिः कलिरञ्जलिः ॥ २८ ॥
हाहाहूहूर्नग्नहूर्गर्मुदंह्री
पादश्मानौ ------ यक्ष्मतुल्याः ।
पञ्चाहाद्या ये समाहारगम्याः
पुंलिङ्गे स्यात्स्थेमशब्देऽपि नन्तः ॥ २९ ॥
कान्ताष्टान्ता णान्तपान्ता भमान्ता
घान्ता रान्ता यान्तवान्ताश्च सान्ताः ।
स्त्वन्ता भूम्ना पुंसि शब्दाः सुधीभिः
प्रोक्तास्तेषां वक्ष्यते चापवादः ॥ ३० ॥
;c{इति पुंलिङ्गं समाप्तम् ।}
;v{स्त्रीलिङ्गसंग्रहः}
;c{[ अथ स्त्रीलिङ्गसंग्रहः ।]}
स्त्रीलिङ्गे योनिमन्नाम वल्लीसेनातडिद्दिशाम् ।
वम्रीतन्द्रानिशां ग्रीवादयाजिह्वाधियामपि ॥ ३१ ॥
;p{0215}
शस्त्री वीणावटुर्वीचिचीरीहिङ्गुतिथीनसः ।
ज्योत्स्नापत्री सुरा कङ्गुवीणाकलशिनिम्नगाः ॥ ३२ ॥
आकृत्या शिंशिपाद्याश्च लाला रास्नाङ्गुली वचा ।
शिम्बाकृष्णोष्णिकास्पृक्काशिलापण्यातसीभुवः ॥ ३३ ॥
रोचनासरघालक्ष्मीधाय्यादूर्वागिरः स्त्रियाम् ।
हरिद्राकृष्णलामांसिबलाकालूमुखा अपि ॥ ३४ ॥
[3]प्राण्यङ्गवाचकं नामेदन्तं प्रायः स्त्रियां मतम् ।
पालिगोध्यादिकं तद्धि विशिष्यैव विभाव्यताम् ॥ ३५ ॥
पात्रादिवार्जितादन्तः समाहारद्विगुः स्त्रियाम् ।
ईदूदेकस्वरं प्रायः कृतस्तच्च तथा मतम् ॥ ३६ ॥
अन्नाबन्तोत्तरादन्यो द्विगुः सर्वो नपुंसकः ।
लिदन्ता ग्रामतागोत्रारथकट्यादयः स्त्रियाम् ॥ ३७ ॥
मिन्यनिण्यणयस्त्रयुक्ता विंशत्याद्याः स्त्रियां पुनः ।
नरादन्यत्र विट्शब्दो लतागीतिभिदि ध्रुवा ॥ ३८ ॥
शाखापुरे स्त्रियां गृह्या दुन्दुभिरक्षबिन्दुषु ।
गञ्जा सुराग्रहे रज्जौ रश्मिः कीला रताहतौ ॥ ३९ ॥
शल्यवाद्यभिदोः क्ष्वेडा वारिः स्त्री गजबन्धभूः ।
अश्मन्ते त्वन्तिकारण्यानी यवानी हिमान्यपि ॥ ४० ॥
;p{0216}
भूम्नि वर्षा मघा आपः कृत्तिकाद्याः स्त्रियां स्मृताः ।
विकल्पेन जलौकोऽप्सरःसमा सुमनोमुखाः ॥ ४१ ॥
अहोपुरुषिका स्त्री स्यादहंपूर्विकया सह ।
गायत्र्याद्यास्तथा सर्जिकादूषीकेष्टकाकलाः ॥ ४२ ॥
संवर्तिका कञ्चुलिका विपादिका
शूका पताका झिरुका त्रिकारुला ( रुका ? ) ।
केका च यूका चविका गवेधुका
पर्यस्तिका पूपलिकापि दीर्घिका ॥ ४३ ॥
पञ्चिका पिण्डिका नीका क्षिपका ध्रुवकाष्टका ।
अल्लुका मिहिकोल्का च मक्षिकाकणिकोर्मिकाः ॥ ४४ ॥
पादुका शिबिका धूका कालिका प्राचिकोष्ट्रिका ।
मिहिका कोशिका टीका कूर्चिका कूपि वा (का?)[न्धिका?] ॥ ४५ ॥
जलौका केणिका वालुकेषीका च विहङ्गिका ।
इषिका तु शलाका च परिखा विशिखा शिखा ॥ ४६ ॥
शाखोखा भिस्सटा जङ्घा भङ्गा चञ्चा खजा प्रजा ।
पिच्छा कच्छा सुरङ्गा च गुञ्जा पिञ्जा कटा (जटा?) गुडा ॥ ४७ ॥
पोटा घोण्टा जडा बेडा काष्ठा विष्ठा वितण्डया ।
मञ्जिष्ठा तु छटा घण्टा शुण्डा पाठावलीढया ॥ ४८ ॥
रीढा राढा तथा दाढा त्रिवृता तृणता सिता ।
वर्वणोर्णा घृणा स्थूणा दक्षिणा लिखिता चिता ॥ ४९ ॥
;p{0217}
सीता गीता लता त्रेता लूतानन्तामृता मता ।
प्रसृता मार्जिता मुक्ता वार्ता कन्था कथा प्रथा ॥ ५० ॥
मर्यादा च गदा गोधेक्षुगन्धापि स्वधा सुधा ।
सास्नाथ वस्नसा सूना धाना झम्पा शिफा प्रपा ॥ ५१ ॥
रम्पा पम्पा सभा हम्भा भम्भा कम्बा रुमापि च ।
सीमा पामा तथा चित्या[4]पद्याछाये ज्यया सह ॥ ५२ ॥
चित्या योग्या माया [पेया?] पर्या कक्ष्या संध्या रथ्या ।
शम्या नश्या दूष्या कुल्या होरा योग्या ज्या मङ्गल्या ॥ ५३ ॥
उपकार्या कण्डरेरासृग्धरा वागुरा शिरा ।
जलार्द्रा शर्करा गुन्द्रा मुद्रा क्षुद्रा परंपरा ॥ ५४ ॥
प्रतिसीरा दशा भद्रा भस्त्रा छत्रा कशा कुशा ।
यात्रा मात्रा बला माला दंष्ट्रा लीला च शङ्कुला ॥ ५५ ॥
उपला मेखला शाला खट्वा [कला?] दिशा शिवा ।
रसाला सिध्मला शेषा स्नसा मूषा सुवर्चला ॥ ५६ ॥
गोला दोला वेला मेला हेला फेला नासा बाहा ।
स्वाहा कक्षा रिक्षामिक्षा राक्षा भिस्सा मूर्वा त्रोटिः ॥ ५७ ॥
विस्रसेशावली भङ्ग्यायतिः शाला ( शिला?) च सर्वला ।
साचिः सूची रुचिः खानिः खनिः खारी क्लमिः कृषिः ॥ ५८ ॥
;p{0218}
भल्लिः पल्लिर्वसतिविपणी पेशिनाभ्यालिनाली
स्थालीशुक्ती भ्रकुटिशकटीचच्चरीपालयश्च ।
वासिः खाटिर्व्रततिवलभी नीविराज्याजयोऽपि
भाटिः शाटिर्लिविवमिशढीश्रेणिरीतीतयश्च ॥ ५९ ॥
खलिः कीलिशुण्ठ्यौ छविः काकलिश्च
किकिः कुक्कुटिर्वापिधूल्यौ तुटिस्तु ।
द्युतिर्वेदिनान्द्यौ तटिः कोटिकम्बी
किखिस्ताडिजाती वटिः पिण्डिवीथ्यौ ॥ ६० ॥
तूलिर्विष्टिर्गृष्टिवृष्टी शरारि-
र्भेरिः पुञ्जिर्मरिर्वल्लरिश्च ।
आतिः शारिः फालिगाली मुषुण्ढि-
र्माढिश्चारिः काकनिः कानिहानी ॥ ६१ ॥
प्रधिः कम्पिराटिर्दरिः सानिशाणी
तरिश्चुल्लिचुण्टी जनिर्मारिमेनी ।
तुरी राटिगन्त्र्यौ सनिः पारिकीर्ती
शिरोधिर्मरिर्झल्लरिः स्वेदनील्यौ ॥ ६२ ॥
अंहतिः परिपाटिश्चाटविरश्र्यौषधी कविः ।
कबरी ह्रदिनी वालि पातली केवली घटी ॥ ६३ ॥
कृपाणी विद्रधिश्चाभ्रिः कर्तनी कदली खटी ।
अश्मरी गृध्रसी काण्डी पलाली घर्घरी वृसी ॥ ६४ ॥
;p{0219}
प्रतोली तिलपर्णी चाढक्यपट्यौ कुमार्यपि ।
सिञ्जिनी दामनीन्द्राणी द्रुणी गोणी जुहूस्तनुः ॥ ६५ ॥
खल्ली मदी च खण्डाल्यजाजी नध्र्येषणी पुनः ।
मत्स्यण्डी शष्कुली गोष्ठी देहलीस्नायुचञ्चवः ॥ ६६ ॥
अ[5]क्षवत्येकपद्यौ च करीरी रसवत्यथ ।
द्योदिवौ द्वार्धुरौ मौर्वी कस्तूरी शृङ्ग्यपि दृषद् ॥ ६७ ॥
गन्धोली हसनी स्रुक् चातिभ्यासन्दी दृशा सह ।
क्षीरेयी नन्तपामादि दरच्छर्दी शरत्त्वचौ ॥ ६८ ॥
दर्द्रुपर्शू ऋचा? नौश्च वार्दृशौ गीः पूरा सह ।
सपर्यायाः सभेदाश्चेत्यादयः स्युः स्त्रियां घनाः? ॥ ६९ ॥
;c{इति स्त्रीलिङ्गं समाप्तम् ।}
;v{नपुंसकलिङ्गसंग्रहः}
;c{[ अथ नपुंसकलिङ्गसंग्रहः ।]}
भूम्ना नान्तं तथा लान्तं त्वान्तं तान्तं नपुंसके ।
स्त्वन्तं नामाथ संयुक्तररुयान्तं तथैव हि ॥ ७० ॥
मनन्तं कर्तृभिन्नार्थे द्विस्वरं सन्तमप्यदः ।
वेधआदीन् विहायाथ शब्दान्कतिपयान्ब्रुवे ॥ ७१ ॥
रत्नाङ्गणनभोगूथशुक्तान्नतमसामपि ।
हृषीकशुभपिच्छादिधनदारुमनोहृदाम् ॥ ७२ ॥
;p{0220}
दलतालुबिलाम्भोरुह् मरिचव्यञ्जनाम्भसाम् ।
घुसृणागुरुसौवीरक्लोमसिध्मयकृद्युधाम् ॥ ७३ ॥
शिलाभवस्थानकभेषजास्थि-
रुचत्वचद्वारहलासृजां च ।
फलप्रसूनद्रवतां सुखादि-
धनुर्दृशां हिङ्गुकुसुम्भकादेः ॥ ७४ ॥
वल्कलान्तिकदुःखानां वाससो लवणस्य च ।
रत्नादीनां सभेदानां नामानि स्युर्नपुंसके ॥ ७५ ॥
आतपत्रे पुण्डरीकं कं शीर्षेऽथ द्रवे मधु ।
सद्माङ्गयोः पुरं क्लीबे घटार्थे खपुरं पुनः ॥ ७६ ॥
दैवे दिष्टमकार्यादौ कट्वयूपे युगं स्मुतम् ।
असमासे मतं द्वन्द्वं नन्तं धन्व स्थलेऽपि च ॥ ७७ ॥
अर्धं क्लीबे समांशार्थे धर्मं दानादिके पुनः ।
सारं न्याय्ये खलं भुम्यां कामं चानुमतावपि ॥ ७८ ॥
इभबिन्दौ पद्ममुक्तं वेध्यार्थे लक्षमेव हि ।
पुण्याहं सुदिनाहं च पथः संख्याव्ययोत्तरः ॥ ७९ ॥
भूमोऽसंख्यात एकार्थे द्वन्द्वैकत्वेऽपि षण्ढता ।
अव्ययीभाव आख्यातः समासः क्लीबलिङ्गगः ॥ ८० ॥
;p{0221}
क्रियाविशेषणं सर्वं क्लीबेऽव्ययविशेषणम् ।
क्तानाः कृत्याः खल्ञिनौ च भावार्थे प्रत्यया इमे ॥ ८१ ॥
गायत्र्यादीनि नामानि वृत्तानामण्युतान्यथ ।
अव्यक्तवाचकाः क्लीबे यथा किंयत्तदादयः ॥ ८२ ॥
तत्पुरुषे बहूनां चेच्छाया शालां विना सभा ।
वर्जयित्वैव राजादिसभामिनसभं तथा ॥ ८३ ॥
वास्तुकं मौक्तिकं जाल[6]कं जापकं
कारकं गौरिकं तोटकं खेटकम् ।
वेणुकं रूपकं सौप्तिकं माक्षिकं
क्लीतकं नाटकं नाणकं चाह्निकम् ॥ ८४ ॥
मार्द्वीकधान्याकशलाकतोका-
लीकोल्मुकान्यल्कबुकालिकानि ।
एडूकशल्के कुहकं त्रिकं च
हल्लीसकं पुष्पककौतुके च ॥ ८५ ॥
रूचकं किबुकशालूके चिबुकं कवकं तथा ।
शीर्षकं मधुपर्कं च प्रकीर्णककदम्बके ॥ ८६ ॥
अनूकं कुतुकं तिन्तिडीकं कुलकचित्रके ।
छत्राकं खं स्फिगं लिङ्गं प्रगमङ्गं नपुंसके ॥ ८७ ॥
;p{0222}
बीजं पिञ्जं चोचफाण्टे ललाटं
व्युष्टं रिष्टं चीनपिष्टं कृपीटम् ।
इष्टं गोष्ठं पृष्ठपिङ्गाणके च
त्राणं तीक्ष्णं कार्मणं कारणं च ॥ ८८ ॥
करोटं मोरटं भाण्डं तुण्डाण्डे शरणेरणे ।
लवणं द्रविणशृङ्गाटपिटपारायणानि च ॥ ८९ ॥
पुराणं हिरणं क्षूणं घोरणोष्णोर्णमित्यपि ।
श्रीपर्णघ्राणपर्याणप्रादेशान्तान्यृणं शणम् ॥ ९० ॥
वृन्तं शीताश्मन्तभूतानि वार्त्तं
तूस्तं तुन्दं गोदमुक्थं कुशीदम् ।
वृन्दाच्छोदे शिल्पतल्पास्पदानि
वाहित्थं स्यात्कूर्परूपे पदं च ॥ ९१ ॥
निशान्तं कुसिदं निम्नमन्तरीपं त्रिविष्टपम् ।
परीपपुष्पशुल्बानि कुटुम्बनिकुरम्बके ॥ ९२ ॥
प्रसभं तलभं शुष्मं धामाध्यात्मेर्मपुष्करम् ।
किलिभं तोक्मशूक्ष्मे च तिग्मयुग्माजिराणि च ॥ ९३ ॥
शयनीयं त्रिसन्ध्यं च सायखेयेन्द्रियाण्यपि ।
भयं किशलयं सत्रकलत्रद्वापराणि च ॥ ९४ ॥
द्रुवयं द्वापरक्षेत्रे शृङ्गबेराभ्रनागरम् ।
अगारमुत्तरं तीरं कलेवरकुकुन्दरे ॥ ९५ ॥
;p{0223}
प्रान्तरं शृङ्गबेरं च मण्डूराररचामरम् ।
कटीरक्रूरदूराणि स्फारवैरे च चत्वरम् ॥ ९६ ॥
उशीरमक्षरं चैव सिन्दूरशिबिरोदरम् ।
यवसं तरसं मत्सं विसमर्पिशकिल्बिषे ॥ ९७ ॥
किण्वं दिवं सान्त्वमुलूखलं च
पातालसत्त्वे वृशविश्वशीर्षम् ।
मन्दाक्षपीयूषमहानसानि
कासीससंयज्जगदर्पिषाणि ॥ ९८ ॥
आर्तवं पौतवं साध्वसं साहसकशेरुणी ।
शयातुवीक्षपर्वाणि ककुन्महदहानि च ॥ ९९ ॥
शलाल्वालुभसद्रोमललामानि पृषत्तथा ।
पुरीतत्सक्थिनी यातु स्वादुतुम्बुरुणी अ[7]पि ॥ १०० ॥
ऋचीषं च मिषं क्लीबमृजीषं त्वाशुना सह ।
इत्थमन्यानि नामानि ज्ञातव्यानि बुधैः स्वयम् ॥ १०१ ॥
;c{इति नपुंसकलिङ्गं समाप्तम् ।}
;v{पुंस्त्रीलिङ्गसंग्रहः}
;c{[ अथ पुंस्त्रीलिङ्गसंग्रहः ।]}
शङ्कुश्चतुर्दशाङ्कार्थे पुंस्त्रीलिङ्ग उदीरितः ।
दुर्गतिर्निरये कक्षो दोर्मूलेऽथ कुटो गृहे ॥ १०२ ॥
;p{0224}
नेमौ प्रधिस्तथा नाभिः प्राण्यङ्गेऽथ क्वचिद्बलिः ।
श्रोण्योषध्योः कटो मोहे भ्रमः पुंसि स्त्रियामपि ॥ १०३ ॥
आकरार्थे तथा गञ्जो भूरुहे बाणपिप्पलौ ।
वृन्दे गोले च पिण्डोऽपि वराटो रज्जुशस्त्रयोः ॥ १०४ ॥
नक्षत्रार्थेऽश्लेषहस्तश्रवणाः स्युस्तथैव च ।
कणो लेशे स्फुलिङ्गेऽपि कुम्भः स्यात्कलशे तथा ॥ १०५ ॥
कनीनिकाभयोस्तारो मेरुजम्ब्वां सुदर्शना ।
तरणिस्तु समुद्रार्कयष्ट्यंशुषु तथैव च ॥ १०६ ॥
लाजा वस्त्रदशार्थे च भूम्नि पुंसि स्त्रियामपि ।
राजदेये भागधेय ईहाद्याः प्रत्ययान्तरात् ॥ १०७ ॥
करेणुर्हस्तिहस्तिन्योर्भृङ्गाख्यालिमुखास्तथा ।
आपत्ये तद्धितोऽप्येवमुत्सर्गेण निरीक्ष्यताम् ॥ १०८ ॥
पिपीलिकः शल्यकशुण्डिका च
तुरुष्कशुङ्गौ घुटिकः सृपाटः ।
चोटः किलाटो वरटः स्फटश्च
कीटः सटः शाटफटौ घटोऽपि ॥ १०९ ॥
हुडुक्कः चुलुकश्चर्मप्रसेवकफणावपि ।
मल्लकः सल्लको लञ्चभुजतिन्दुककूपकाः ॥ ११० ॥
;p{0225}
किटश्चपेटो गुडशुण्डशाणा
गर्ताजमोदौ रथवारिपर्णौ ।
कुठारहारौ शफरो मसूरो
वर्ध्रो विधो मुद्गरनालिकेरौ ॥ १११ ॥
कृसरो बहुकरो जित्यरालकीलवितस्तयः ।
पटोलः कम्बलः शारो रभसो वेतसोऽपि च ॥ ११२ ॥
वर्तिः कुटिस्त्रुटिर्भल्लदंशगण्डूषलालसाः ।
रत्न्यरत्नी अणिः श्रेणिरूर्मिशम्यौ मषी मसी ॥ ११३ ॥
लव्यवीची शलिर्यष्टिमुष्टी शाल्मलिपाटली ।
जाटलिर्मेथिमेधी च श्रोण्यरण्यौ सृणिर्मणिः ॥ ११४ ॥
केलिर्मौलिर्मरीचिश्च पृश्निस्तिथ्यशनी हलिः ।
गव्यूतिः स्वातिबस्तीषुधयोऽहिः पार्ष्णिरप्यथ ॥ ११५ ॥
आणिर्योनिर्मुनिः सिन्धुर्हनुर्मृत्युर्मनुः पुनः ।
ऋष्टिः कर्कन्धुराखुस्त्ववटुः कन्दुरूरुस्तथा ॥ ११६ ॥
एर्वारुः काकुकिष्कू च गवेधुर्बाहुना सह ।
राभागौरेवमाद्याः स्युः शब्दाः पुंसि स्त्रिया(8)मपि ॥ ११७ ॥
;c{इति पुंस्त्रीलिङ्गसंग्रहः समाप्तः ।}
;v{पुंनपुंसकलिङ्गसंग्रहः}
;c{[ अथ पुंनपुंसकलिङ्गसंग्रहः ।]}
पुंनपुंसकलिङ्गानां क्रियते संग्रहो मया ।
दृष्टानां विश्वहेमादिनामकोषेषु सांप्रतम् ॥ ११८ ॥
;p{0226}
नरादन्यत्र वाच्येऽर्थे कंसः स्यात्पुंनपुंसकः ।
अब्जः शङ्खे तथा पद्मः संख्यायां कमलेऽपि च ॥ ११९ ॥
ह्रीबेरकेशयोर्बालस्तरोरन्यत्र विष्टरः ।
द्वापरः संशये बर्हिः कुशः छेदे तु पिप्पलः ॥ १२० ॥
तुषानले कुकूलोऽथ वर्षेऽब्दः पुंनपुंसकः ।
दरस्त्रासे परीवादे जन्यो राहौ तमस्तथा ॥ १२१ ॥
तपो माघे तथा घर्म उष्णे वत्सो हृदि स्मृतः ।
तुल्यतागोलभक्ष्येषु वटः स्यात्पुंनपुंसकः ॥ १२२ ॥
संपरायो रणे तल्पः पर्यङ्केऽपि तथैव च ।
प्रेते भूत उडावृक्षो वर्णः श्वेतस्वरादिके ॥ १२३ ॥
सैन्धवो लवणे शुक्रो वह्नौ मासे च संमतः ।
स्वर्णे चन्द्रश्च कर्पूरे पाताले वाडवोऽपि च ॥ १२४ ॥
छदे दलः स्वभावेऽथ धर्मो वध्रस्तु सीसके ।
रुचको मातुलिङ्गे स्याद्भूषाभेदेऽपि विश्रुतः ॥ १२५ ॥
दायस्वौ स्वापतेयार्थे व्रते कृच्छ्रोऽपि दृश्यते ।
पिटकायां पिटो मांसे जङ्गलः पुंनपुंसकः ॥ १२६ ॥
;p{0227}
जीवे सत्त्वो मधुर्मद्ये फलेऽप्यामलकस्तथा ।
एकाद्रात्रः समाहारे तनौ पिण्डोऽपि कथ्यते ॥ १२७ ॥
मध्यशैवलयोर्नाम सूतकः कूलकोऽपि च ।
कोरकः करकः पङ्कः पातकस्तिलकान्दुकौ ॥ १२८ ॥
व्यलीककिञ्जल्कवलीकतङ्का
वितङ्कवल्मीकतटाकनिष्काः ।
तडाकवर्चस्कविशेषकाश्च
विटङ्कवल्कौ पुलकालकौ च ॥ १२९ ॥
चषकफलककल्का मूलको मञ्चकोऽपि
मरकमणिकटङ्का शाटकः पुस्तकश्च ।
चरकसरकशूकानीकशुल्काश्च मुष्कः
कटकफरकनाका मस्तको मुस्तकश्च ॥ १३० ॥
मोदको मूषिकश्चैव रोचकातङ्ककञ्चुकाः ।
चण्डातकभ्रमरकौ वैनीतककरण्डकौ ॥ १३१ ॥
मेचकः कण्टकश्चैव बालको वर्णकः पुनः ।
पिनाकमालकौ शाकस्तम्बकौ यावकोऽपि च ॥ १३२ ॥
पिण्याकझर्झरकहंसकतण्डकानि
मस्तिष्कशङ्खमुखपुङ्खनखाधिकाङ्गाः ।
उद्योगटङ्गयुग [संयुग?] पद्मरागाः
शृङ्गं भगः क्रकचकूर्चनिदाघकुञ्जाः ॥ १३३ ॥
;p{0228}
अर्धर्चः कवचः कच्छपुच्छोञ्छास्तु व्रजोटजौ ।
[9] कुञ्जो मलयजो भूर्जध्वजाम्बुजसमास्तथा ॥ १३४ ॥
नटः किरीटः कुटकर्पटौ च
कूटारकूटौ विटकोट्टकुष्ठाः ।
खेटाट्टपिष्टानि कटश्च लोष्टः
प्रोक्तौ तथा त्र्यङ्गटकालकूटौ ॥ १३५ ॥
जकुटः कुर्कुटश्चैव कवटः कमठोऽप्यथ ।
तरण्डमुण्डकोदण्डप्रकाण्डानि नडो दृढः ॥ १३६ ॥
खण्डवारुण्डकाण्डानि मण्डषण्डाण्डदण्डकाः ।
आक्रीडवारबाणौ च बाणकार्षांपणव्रणाः ॥ १३७ ॥
पक्कणश्रवणद्रोणकङ्कणाः स्वर्णभूषणे ।
दूषणश्चरणो भारणोऽपराह्णस्तृणतोरणौ ॥ १३८ ॥
वृषणं प्रवणं चूर्णं रणः किणघृते अपि ।
पारतं प्रयुतं पूर्तनिकेतान्तयुतान्यपि ॥ १३९ ॥
निवातप्रयुते वृत्तं लोहितं क्ष्वेडितं शतम् ।
शुद्धान्तपलितौ प्रस्थं द्वियूथं प्रोथमेव च ॥ १४० ॥
ऐरावतं दैवतमक्षतं च
हस्तोपवीतव्रतपुस्तबुस्तम् ।
द्यूतायुतध्वान्तवसन्तयूथ-
वरूथगूथानि मुहूर्ततीर्थे ॥ १४१ ॥
;p{0229}
अलिन्दः कुकुदः कन्दाष्टापदौ गुददोहदौ ।
छदः ककुदकुन्दौ च सौधोत्सेधायुधा अपि ॥ १४२ ॥
श्राद्धौषधकबन्धानि गन्धमादनचन्दनौ ।
प्रस्फोटनपिधाने च लग्नराजादनाशनाः ॥ १४३ ॥
वितानं यौवनं शिश्नं केतनं नलिनं दिनम् ।
आपीनपुलिने मौनमुदपानौदने धनम् ॥ १४४ ॥
समानो वर्धमानश्च विमाननिधने अपि ।
हायनस्थानयानानि वस्नोद्यानासनानि च ॥ १४५ ॥
वातायनाभिधानानुमानानि खलिनं तथा ।
खलीनं भवनं चैव रसोनभुवने समे ॥ १४६ ॥
निपानं शयनं द्वीपिगृञ्जनौ कुणपो निपः ।
विष्टपद्वीपशष्पानि मण्डपो विटपोऽपि च ॥ १४७ ॥
आवापचापसूर्पाणि दीपस्तूपोडुपाः शफः ।
कुतपोऽथ डिम्बबिम्बकलभाः ककुभो निभः ॥ १४८ ॥
जम्भः कुसुम्भसंक्रामसंक्रमार्महिमान्यथ ।
ललामहेमगुल्माश्चोद्यामकामोद्यमाश्रमाः ॥ १४९ ॥
कुट्टिमः कुसुमः क्षेमक्षौमौ संगम इत्यपि ।
कषायाः प्रमयो वाजपेयतूर्यौ च गोमयम् ॥ १५० ॥
मैरेयराजसूयौ च शल्यकुल्याव्ययान्यपि ।
हिरण्यारण्यसंख्यानि मलयो वलयोऽपि च ॥ १५१ ॥
;p{0230}
समयकविये पारि[10]हार्यः कम्बलवाह्यकः ।
संसारसीरशृङ्गारनेत्रवक्त्राणि गह्वरम् ॥ १५२ ॥
हिञ्जीरस्तुबरः सूत्रकूरालिञ्जरकूबराः ।
वस्त्रोपवस्त्रनीहाराः क्षत्रपद्रान्तराण्यपि ॥ १५३ ॥
पवित्रातिखरावारपारबेराणि कोटरम् ।
पत्रमेढ्रसहस्राणि क्षीरोशीरयुगंधराः ॥ १५४ ॥
अन्धकारान्तरे कर्णपूरा? वरदुरोदराः ।
पञ्जरः कुञ्जरश्चक्रचुक्रे केसरशेखरे ॥ १५५ ॥
तिमिराङ्गारराष्ट्राणि जीरमञ्जीरवासराः ।
विहारवारकान्तारकासाराणि च नूपुरम् ॥ १५६ ॥
कर्पूरजठरौ तक्रशरीरे शरतोमरे ।
आलवालं पलं भालं प्रवालकवले मलम् ॥ १५७ ॥
पलालपल्वलौ शौलबलशम्बलकुड्भलाः ।
शूलमूलाञ्चलाः शीलकुण्डलाङ्गुलमङ्गलाः ॥ १५८ ॥
निगलनीलनलाः कमलं हलं
मुशलसालतमालहलाहलम् ।
गरलधूमलखण्डलवल्कलं
फलतले मुकुलः शकलः खलः ॥ १५९ ॥
काकोलकोलाहलतैलतूलं
जम्बाललाङ्गूलकपालमुल्वः ।
कङ्कालगाण्डीवशरावभावा
निष्ठेवरावौ शवदैवपूर्वाः ॥ १६० ॥
;p{0231}
त्रिदिवताण्डवपारशवं पुनः
कुलिशकर्कशकोशविषा अपि ।
कणिशमङ्कुशपाशकरीषका
दिवसरोहिषमेषविशेषकाः ॥ १६१ ॥
माषाम्बरीषयूषाः प्रत्यूषोष्णीषकोषनिर्यासाः ।
आमिषवर्षकर्षमांसा मासः पनसावतंसौ च ॥ १६२ ॥
वीतंसमासं चमसांसकांसाः
कर्पासमाकाशमथोपवासः ।
बुसेत्थुसेचिक्कसगेहचाटु
तनूरुहं देहगृहेऽथ बर्हः ॥ १६३ ॥
कुस्तुम्बरुः सानुजानू जीवातुः कशिपुः चटुः ।
स्थाणुः कमण्डलुर्लक्षपटहावणुसीधुनी ॥ १६४ ॥
सक्तवोऽप्यररिः कम्बुर्दोर्दार्वगुरुहिङ्गवः ।
पलाण्डुस्तितउर्वास्तुवेमप्रेमाणि लोम च ॥ १६५ ॥
ब्रह्म कर्म धनुर्नामाष्ठीवत्पक्ष्मविहायसी ।
शिग्रुर्भूममहिम्नी चेत्यादयः पुंनपुंसकाः ॥ १६६ ॥
;c{इति पुंनपुंसकलिङ्गसंग्रहः समाप्तः ।}
;v{स्त्रीनपुंसकलिङ्गसंग्रहः}
;c{[अथ स्त्रीनपुंसकलिङ्गसंग्रहः ।]}
स्त्रीनपुंसकयोः शुक्तौ नखं पुष्पे च पाटलम् ।
ओषधे मधुकं विश्वं यवाग्वां तरलापि च ॥ १६७ ॥
लक्षं माने मधौ कल्पं [11] चये तु पटलं तथा ।
वसन्ततिलकं काव्ये तिन्दुकं फलवाचकम् ॥ १६८ ॥
कपालं भिक्षुपात्रे स्यादङ्के क्रोडस्तथैव हि ।
अट्समासान्तनौशब्दः पूर्वार्धपदपूर्वकः ॥ १६९ ॥
अनडन्तं ट्यणन्तं च कर्तृवर्जितकारके ।
अमनोज्ञाद्यचौराद्यकनन्तः स्त्रीनपुंसकः ॥ १७० ॥
वक्रोष्ठिकं वंशिककन्यकुब्जे
कथानकं नक्तमहोदये च ।
मृगव्यचव्ये रसनं तमिस्रं
पीठावहित्थे नगरं वणिज्यम् ॥ १७१ ॥
शुम्बं तुम्बं कांस्यजालस्थलानि
स्थाली गोला छर्द्यलाबूडवोऽथ ।
शास्त्रं गात्रं काहलं मन्दिरं च
वीर्यं नासीरापरे पित्तलापि ॥ १७२ ॥
कादम्बरमसूरौ तु त्वक्षीरं जम्बुना सह ।
रोदः सदः सरो दामोषस्तयट्प्रमुखा इति ॥ १७३ ॥
;c{इति स्त्रीनपुंसकलिङ्गसंग्रहः समाप्तः ।}
;v{स्वतस्त्रिलिङ्गसंग्रहः}
;c{[अथ स्वतस्त्रिलिङ्गसंग्रहः ।]}
स्वतस्त्रिलिङ्गः करकोऽब्दवाचकः
प्राणेषु जीवः शललः शले तु ।
केदारवाची वलजोऽनुतर्षे
स्वतस्त्रिलिङ्गः सरकोऽपि दृष्टः ॥ १७४ ॥
कोशः खड्गपिधाने स्याच्छिम्बायां च निरीक्ष्यते ।
कटाहकलशौ पूलकन्दलार्गलशृङ्खलाः ॥ १७५ ॥
तटपुटवटवाटाः कुण्डपेटौ कपाटः
कटशकटविडङ्गास्तारकस्तूणनीडौ ।
पटपिटकविषाणा आढको मण्डलस्तु
कुवलपिठरछत्राः कङ्कतः कन्दलोऽपि ॥ १७६ ॥
स्फुलिङ्गो मुस्तकः कुन्थ इङ्गुदो दाडिमः पुरः ।
इत्यादयस्त्रिलिङ्गाः स्युः स्वत एव विशेषणात् ॥ १७७ ॥
विश्वप्रकाशाभिधनामकोषात्
सारं गृहीत्वा विहितः प्रकाशः ।
जातो नु दीपान्तरतोऽत्र दीपः
प्रकाशकः किं न भवेज्जनानाम् ॥ १७८ ॥
;c{[इति स्वतस्स्त्रिलिङ्गसंग्रहः समाप्तः ।]}
;c{इति श्रीमत्कायत्स्थकुलचिरवारीयमाथुरवंशभूषणश्रीगढमलसुतश्रीपरमा-}
;c{नन्दनन्दनन्दनविरचितायां परमानन्दीयनाममालायां लिङ्गानुशासनं समाप्तम् ।}
;c{[इति लिङ्गानुशासनं समाप्तम् ।]}
;c{इति परमानन्दीयनाममाला समाप्ता ।}