;METADATA
;title{शब्दभेदप्रकाश}
;author{महेश्वर}
;bookFullName{श्रीमहेश्वरकविविरचितः श्रीज्ञानविमलोपाध्यायप्रणीतटीकयोपेतः शब्दभेदप्रकाशापरप्रसिद्धनामा शब्दप्रभेदः}
;bookSeriesDetails{}
;editor{विजयश्रीचन्द्रसूरीश्वर, विनयसागर}
;editorQualifications{प. पू. आचार्यश्रीविजयश्रीचन्द्रसूरीश्वरमहाराजः साहित्यवाचस्पति-महोपाध्याय श्रीविनयसागरश्च}
;pressDetails{भरत ग्राफिक्स, ७, न्यु मार्केट, पांजरापोळ, रिलीफ रोड, अमदावाद-३८०००१}
;publicationYear{2010 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{VJYP}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Google OCR for providing us raw OCR data to work with. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to type and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{special}
;pagenum{false}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda (named निर्देश) holds varga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{kanda}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{07 January 2020}
;version0.0.2{10 January 2020}
;version0.0.3{10 January 2020}
;version0.0.4{10 January 2020}
;version0.1.0{10 January 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;k{शब्दभेदनिर्देशः}
प्रबोधमाधातुमशाब्दिकानां कृपामुपेत्यापि सतां कवीनाम् ।
कृतो मया रूपमवाप्य शब्दभेदप्रकाशोऽखिलवाङ्मयाब्धेः ॥ १ ॥
प्रायो भवेद्यः प्रचुरः प्रयोगः प्रामाणिकोदाहरणप्रतीतः ।
रूपादिभेदेषु विलक्षणेषु विचक्षणो निश्चिनुयात् तमेव ॥ २ ॥
क्वचिन्मात्राकृतो भेदः क्वचिद्वर्णकृतोऽत्र च ।
क्वचिदर्थान्तरोल्लेखाच्छब्दानां रूढितः क्वचित् ॥ ३ ॥
जागर्ति यस्यैष मनःसरोजे स एव शब्दार्थविवर्तनेशः ।
निजप्रयोगार्पितकामचारः परप्रयोगप्रसरार्गलश्च ॥ ४ ॥
विद्यादगारमागारमपगामापगामपि ।
अरातिमारातिमथो अम आमः प्रकीर्तितः ॥ ५ ॥
भवेदमर्ष आमर्षोऽप्यङ्कुरोऽङ्कूर एव च ।
अन्तरीक्षमन्तरिक्षमगत्स्योऽगस्तिरेव च ॥ ६ ॥
अटरूष आटरुष अवश्योऽवश्याय इत्यपि ।
प्रतिश्यायः प्रतिश्यावो भल्लूको भल्लुकोऽपि च ॥ ७ ॥
जम्बूकं जम्बुकं प्राहुः शम्बूकमपि शम्बुकम् ।
जतुका स्याज्जतूकाऽपि मसुरः स्याद् मसूरवत् ॥ ८ ॥
वास्तुकं चापि वास्तूकं दैवकी देवकीति च ।
ज्योतिषं ज्यौतिषं चापि ष्ठेवनं ष्ठीवनं तथा ॥ ९ ॥
सुत्रामाऽपि च सूत्रामा हनूमान् हनुमानपि ।
ओषणं स्यादूषणं च भवेदुषरमूषरम् ॥ १० ॥
हारीतो हारितोऽपि स्याद् मुनिपक्षिविशेषयोः ।
तुबरस्तूबरोऽपि स्यात् कुबरः कूबरोऽपि च ॥ ११ ॥
उत्तमेऽनुत्तमं च स्यादाहते स्यादनाहतम् ।
उदारे चानुदारः स्यादुदग्रे चानुदग्रवत् ॥ १२ ॥
बन्धूरं बन्धुरं च स्यादूरीकृतमुरीकृतम् ।
वाल्हीकं वाल्हिकं चापि गाण्डीवो गाण्डिवोऽपि च ॥ १३ ॥
उषाऽप्यूषा ननान्दा च ननन्दा च प्रकीर्तिता ।
ह्रीबेरे हिरिबेरं च चिकुरे चिहुरोऽपि च ॥ १४ ॥
चण्डालोऽपि च चाण्डालः वदन्योऽपि वदान्यवत् ।
हालाहलं हालहलं वदन्त्यपि हलाहलम् ॥ १५ ॥
डाहालं डाहलं चापि डहालं च प्रचक्षते ।
कुङ्कणः कोङ्कणश्चापि श्यामाकः श्यामकोऽपि च ॥ १६ ॥
सहाचरः सहचरः स्फटिकं स्फाटिकं यथा ।
गन्धर्वोऽपि च गान्धर्वः चमरं चामरं तथा ॥ १७ ॥
चोरश्चौरश्चटुश्चाटुश्चेलश्चैलं चमुश्चमूः ।
चञ्चुश्चञ्चूस्तलस्तालः श्यामलः श्यमलोऽपि च ॥ १८ ॥
महिलायां महेलाऽपि महेला स्यान्महेलिका ।
छेकश्छयिल्लश्छेकालो विदग्धे छेकिलोऽपि च ॥ १९ ॥
गुग्गुलौ गुग्गुलोऽपि च हिङ्गुलौ चापि हिङ्गुलम् ।
मन्दिरे मन्दिरा चापि वीर्ये वीर्यापि कथ्यते ॥ २० ॥
धन्याकमपि धान्याकं युतकं यौतकं तथा ।
कपाटं च कवाटं च कपिलं कविलं मतम् ॥ २१ ॥
करवालः करपालः वनीपकवनीयकौ ।
पारापतः पारावतः जवा स्याज्जपया सह ॥ २२ ॥
जटायुषा जटायुं च विद्यादायुं तथाऽऽयुषा ।
सायं सायो भवेत् कोशः कोषः शण्ढश्च षण्ढवत् ॥ २३ ॥
तविशं तविषं चापि मुसलो मुषलोऽपि च ।
वेशो वेषश्च कथितः स्याद् बुसोऽपि बुषोऽपि च ॥ २४ ॥
स्यात्तनुस्तनुषा सार्धं धनुना च धनुर्विदुः ।
शूकरो सूकरोऽपि स्यात् शृगालश्च सृगालवत् ॥ २५ ॥
सूरः शूरश्च तरणौ कलसः कलशोऽपि च ।
शुनासीरः सुनासीरः नारायणनरायणौ ॥ २६ ॥
जाम्बुवान् जाम्बवोऽपि स्याल्लक्ष्मणो लक्षणोऽपि च ।
संस्तरः स्रस्तरोऽपि स्याच्चरित्रं चरितं यथा ॥ २७ ॥
पारतं पारदं वास्रो वासरः कृमिवत् क्रिमिः ।
तृफला त्रिफला चापि तृणता त्रिणताऽपि च ॥ २८ ॥
भवेदृष्टिस्तथा रिष्टिः प्रियालः स्यात्पियालवत् ।
कणाटीनः कटाटीनः वातिको वातिगोऽपि च ॥ २९ ॥
मिहिरो मुहिरोऽपि स्यान्मकुरो मुकुरोऽपि च ।
मकुलं मुकुलं चापि मकुटं मुकुटं विदुः ॥ ३० ॥
मकुतिकं मुकुतिकं चलुकं चुलुकं यथा ।
करञ्जः करजोऽपि स्यात्परेतः प्रेतवन्मतः ॥ ३१ ॥
किर्मीरोऽपि च कर्मीरः डयनं हयनं स्मृतम् ।
शौडीर्यमपि शौडीरं ज्येष्ठे ज्यैष्ठोऽपि दृश्यते ॥ ३२ ॥
शुष्केऽप्यवानं वानं स्यादुदके स्याद् दगं दकम् ।
कुष्ठभेदे शतरुषा शतारुश्च निगद्यते ॥ ३३ ॥
द्रेकदृक्काणद्रेक्काणा भवन्त्यपि दृकाणवत् ।
पत्रङ्गमपि पत्राङ्गे कुद्दालश्च कुदालवत् ॥ ३४ ॥
मारिषं मारुषः शाके प्लीहरोगे प्लिहोऽपि च ।
फेला फेलिस्तथोच्छिष्टे काकण्यां काकिणीति च ॥ ३५ ॥
सौदामनी सौदाम्नी च सौदामिन्यपि चेष्यते ।
जरठे जठरोऽपि स्यान्निमेषे निमिषोऽपि च ॥ ३६ ॥
बुको बकश्च कुसुमे मदनो मथनो द्रुमे ।
आरग्वधाऽऽरगवधौ क्षुरुकक्षुरकावपि ॥ ३७ ॥
पृष्टिः पृष्ठश्च सरयूः सरयुश्च निगद्यते ।
नीलङ्गुरपि नीलाङ्गुरीश्वरी चेश्वरापि च ॥ ३८ ॥
तापिञ्छमपि तापिच्छं त्रपुषं त्रापुषं तथा ।
दिण्डीरोऽपि च डिण्डीरः परशुः पर्शुना सह ॥ ३९ ॥
वालिका वालुका चापि दोर्दोषापि भुजा भुजः ।
बाहुर्बाहा त्विषिस्त्विट् च सन्ध्या स्यात् सन्धिवत् पुनः ॥ ४० ॥
भग्नीमपि भगिनीं च झल्लरीं झलरीं विदुः ।
रेतं च रेतसा सार्धमेधमाहुस्तथैधसा ॥ ४१ ॥
संवननं संवदनं तरुणी तलुनीति च ।
प्रमदावनं प्रमदवनं च परिकीर्तितम् ॥ ४२ ॥
खुरलिका स्यात् खुरली वज्रं वज्रोऽशनिस्तथा ।
शिलमुञ्छं शिलोञ्छं च भवेदुञ्छशिलं तथा ॥ ४३ ॥
धरित्र्यां धरयित्री च तविषी ताविषीति च ।
वासुदेवोऽपि वासुः स्याद्वामदेवोऽपि वामवत् ॥ ४४ ॥
आशीराश्यहिदंष्ट्रायां लक्ष्मीर्लक्ष्मी हरेः स्त्रियाम् ।
रुचकोरुवुकौ प्रोक्तावुरुवूकोऽपि तादृशः ॥ ४५ ॥
कुमुदं च कुमुच्चापि योषिता योषिदित्यपि ।
शरद्भवेच्छरदया प्रावृट् प्रावृषया सह ॥ ४६ ॥
नभं च नभसा साकं तपं तु तपसा समम् ।
सहं स सहसा सार्धं महं च महसा द्युतौ ॥ ४७ ॥
तमसेन तमः प्रोक्तं रजेनापि रजः समम् ।
शाब्दिकैस्तु जलौकाभिः कथितोऽयं जलौकसः ॥ ४८ ॥
दिवं प्रोक्तं दिवा तुल्यं पर्षत् पर्षदया सह ।
वर्षाः स्युः वरिषाभिश्च हर्षोऽपि हरिषेण च ॥ ४९ ॥
सर्षपः सरिषपश्च कर्षः स्यात्करिषेण च ।
मार्षो मारिष इत्युक्तः स्पर्शोऽपि स्परिशोऽपि च ॥ ५० ॥
एवमन्येऽपि बर्हादावूष्मवर्णाः प्रयोगतः ।
मूर्धरेफा विकल्प्यन्ते छन्दोभङ्गभयादिना ॥ ५१ ॥
दक्षिणस्यामपाच्येव प्रायं त्वनशनं विदुः ।
छन्दावभिप्रायवशौ कलज्ञः स्यात् कलाविदि ॥ ५२ ॥
समूहार्थस्य जातस्य चवर्गादित्वमीरितम् ।
अन्तथीययकारत्वं यवसस्य तु कथ्यते ॥ ५३ ॥
तन्तुवायस्य वायेऽपि तन्त्रादित्वं च दृश्यते ।
तुर्यस्वरादिरीर्वारुः कर्कट्यां पठ्यते बुधैः ॥ ५४ ॥
ह्रस्वादिरर्तिः पीडायां धनुःकोटावपीष्यते ।
एतौ मध्यतवर्गीयौ वैदूर्यमणिशाद्वलौ ॥ ५५ ॥
तवर्गमध्यो रात्रौ च जम्बाले च निषद्वरः ।
चुल्ल्यामुत्पूर्वकं ध्मानं धानं हानं च वर्तते ॥ ५६ ॥
तालव्यमध्यो विशदः ऊर्ध्वशब्दो वकारवान् ।
यवानी स्याद्वमध्या च श्रावणो मासि मध्यवः ॥ ५७ ॥
शफे खुरं कवर्गीयखकारं च क्षुरप्रके ।
नापितस्योपकरणे कषसंयोग इष्यते ॥ ५८ ॥
अव्ययानव्ययं दोषाशब्दं रात्रौ प्रचक्षते ।
कन्याकुब्जं कान्यकुब्जं कोसलोत्तरकोसला ॥ ५९ ॥
वाराणसीत्यपि प्रोक्ता पुरी वराणसीति च ।
तामलिप्ता दामलिप्ता द्रङ्गोऽप्याद्राङ्ग इत्यपि ॥ ६० ॥
नन्दी नन्दिश्च पत्त्री च पत्त्रिः स्यास्वस्नसा स्नसा ।
यमलं यामलं द्वन्द्वं दन्द्वं खण्डिलखल्लिकौ ॥ ६१ ॥
जनित्री जनयित्री च कफोणिः कफणिस्तथा ।
वल्मीकोऽपि च वाल्मीकः वाली वालिश्च कथ्यते ॥ ६२ ॥
सुमेन सार्धं कुसुमं मरन्दो मकरन्दवत् ।
अहितुण्डिकमित्याहुः तथा स्यादाहितुण्डिकः ॥ ६३ ॥
विद्यादण्डीरमाण्डीरमणिः स्यादाणिवत्पुनः ।
आमण्डमण्डावेरण्डे प्रियकेऽप्यासनोऽसनः ॥ ६४ ॥
अपिशलिर्मुनेर्भेदे भवेदापिशलिस्तथा ।
चन्द्रभागा चन्द्रभागी खनौ खानिरपि स्मृता ॥ ६५ ॥
गोनासगोनसौ सर्पे फाल्गुनः फल्गुनोऽर्जुने ।
स्यात् तर्जन्या युतेऽङ्गुष्ठे प्रादेशोऽपि प्रदेशवत् ॥ ६६ ॥
गजे मतङ्गमातङ्गौ नागे कालीयकालियौ ।
रोहीतके रोहितकोऽप्यपष्ठूरेऽप्यपष्ठुरम् ॥ ६७ ॥
ईषीका स्यादिषीकाऽपि वानायुजवनायुजौ ।
गुवाकोऽपि च गूवाकः कुचकूचौ स्तनेभयोः ॥ ६८ ॥
कुकरे च कुणिः कूणिः नाकौ कुलककूलकौ ।
पोगण्डः स्यादपोगण्ड उलूतः स्यादलूतवत् ॥ ६९ ॥
काकाचिके काकचिको भवेदृस्य(श्य)स्तु रिश्यवत् ।
वातूलो वातुलोऽपि स्यात् कैकयी केकयीत्यपि ॥ ७० ॥
विरिञ्चिश्च विरिञ्चोऽपि ब्रह्मण्यपि विरिञ्चनः ।
वरुटो वरुडोऽपि स्याद्विक्कपिक्कौ गजार्भके ॥ ७१ ॥
कर्करेटौ करेटुश्च कुर्कुरे कुक्कुरोऽपि च ।
अम्बरीषे चाऽऽम्बरीषं कुवले कुवलं कुवम् ॥ ७२ ॥
कुमारिलः कुमारिश्च मथि मन्थो मथोऽपि च ।
वज्रो वज्रा स्नुहीभार्ग्योः वरट्यां वरटाऽपि च ॥ ७३ ॥
कैटभा कैटभीश्वर्यां कन्दर्यां कन्दराऽपि च ।
भिदिर्भेदिश्च कुलिशे वातिर्वाते कुठे कुठिः ॥ ७४ ॥
करे करिः जटायां तु जटिः शिल्यां तु शिलाऽपि च ।
पुलिन्दे स्यात्पुलिन्द्रोऽपि निषादिश्च निषादिनि ॥ ७५ ॥
यतिश्च यतिनि प्रोक्तः सृक्कणी सृक्की सृक्क च ।
वहितं च वहित्रं च निचुले हिज्जलेज्जलौ ॥ ७६ ॥
विखुर्विख्रस्तथा विग्रो नासाया विगमादिति ।
अमतिश्चाऽऽमतिः काले रजन्यां च तमा तमी ॥ ७७ ॥
विश्वप्साश्चापि विश्वप्सा सिध्म सिध्मश्च कथ्यते ।
स्याद्बुक्का वृक्कया साकं धर्मे धर्म च कीर्तितम् ॥ ७८ ॥
ऊष्मया सार्धमूष्माऽपि मज्जोक्तो मज्जया सह ।
शेफशेपौ च शेवश्च शेफः प्रोक्तं च शेपसा ॥ ७९ ॥
प्रापुन्नाटमित्याहुः प्रपुनाटे प्रपुन्नटम् ।
अररश्चाऽररिश्चापि कवाटे स्यात् कुवाटवत् ॥ ८० ॥
भल्लो भल्लिश्च बाणे स्याद्दले पात्रं च पत्रवत् ।
ईर्ममीर्मा व्रणेऽपि स्यान्निर्झरे तु झरो झरा ॥ ८१ ॥
भवेदमात्येऽप्यामात्यः पीनसे स्यादपीनसः ।
अन्वासनं समुद्दिष्टं तथा स्यादनुवासनम् ॥ ८२ ॥
यूषश्च यभनं यातु यकारद्वयवन्मतम् ।
परुणा च परुर्ग्रन्थौ काश्मरी कश्मरीति च ॥ ८३ ॥
मातुलुङ्गे मातुलिङ्गः कदल्यां कन्दलोऽपि च ।
परूषकफले प्रोक्तं परूषं परुषं तथा ॥ ८४ ॥
नारङ्गो नागरङ्गोऽपि स्याद्विसेऽपि विसण्डकम् ।
वार्ताकुरपि वार्ताके वृन्ताकोऽपि च दृश्यते ॥ ८५ ॥
किसलं स्यात्किसलये गुच्छे गुञ्छो गुलुञ्छवत् ।
आम्रातके स्यादम्लातममिलातकमित्यपि ॥ ८६ ॥
जम्बीरोऽपि च जाम्बीरः जूर्णायां जूर्णिरित्यपि ।
तित्तिरौ तित्तिरोऽपि स्यात् पीलकः स्यात् पिपीलके ॥ ८७ ॥
गोदा गोदावरी नद्यां मधुरा मथुरा पुरि ।
कवियं कविकायां च स्याद्गवेधौ गवेधुका ॥ ८८ ॥
मञ्जूषायां च पिटकः पेटा पेटक इत्यपि ।
पादातौ च पदातिः स्यात् पादातश्च पदातिकः ॥ ८९ ॥
पादत्राणे तु पन्नद्ध्री भवेत्प्राणहिताऽपि च ।
जलावुका जलूकायां गैरिके [च] गवेरुकम् ॥ ९० ॥
नासिकायां च नक्रं स्याद्वक्रे वङ्कोऽप्युदाहृतः ।
सरणा च प्रसारण्यां मुष्के स्यात् फलकं फलम् ॥ ९१ ॥
भवेद् दाढापि दंष्ट्रायां शाल्मल्यां शल्मलीति च ।
वध्वां च वधूकापि स्यात् अञ्जन्यामञ्जनाऽपि च ॥ ९२ ॥
ह्रस्वान्ता स्यादलाबुश्च दीर्घान्ता च प्रतीयते ।
ऊर्णनाभ इदन्तश्च किकीदिविः किकीदिवे ॥ ९३ ॥
करेटौ करटुश्चापि दूत्यां दूतीरपि स्मृता ।
स्यान्निचोले निचुलकं स्यादसिक्न्यामसिक्निका ॥ ९४ ॥
जीवञ्जीवे जीवजीवः चालन्यामपि चालनम् ।
स्यूते स्यूनं तथा स्योनमभ्यूषेऽभ्योष इत्यपि ॥ ९५ ॥
करम्बो मिश्रिते बान्तो भान्तस्तु दधिसक्तुषु ।
आमीक्षा ह्रस्वमध्यापि मध्योकारं च यौतकम् ॥ ९६ ॥
धुवित्रं निरुकारं स्यादृषौ रिषिरित्यपि ।
इरिणं स्याच्च दीर्घादि कृषके कृषिकोऽपि च ॥ ९७ ॥
तालव्यदन्त्ययोरुक्ते सर्वला सर्वलीति च ।
तालव्यद्वयमध्योऽसावाशुशुक्षणिरिष्यते ॥ ९८ ॥
विष्णौ दाशार्ह इत्यस्य मध्यतालव्यता मता ।
तालव्यान्तश्च कोटीशः प्रासस्तालव्यदन्त्ययोः ॥ ९९ ॥
दन्त्योपान्तं तु कूर्पासमहानसमलीमसम् ।
काञ्जिकादौ तु कुल्माषो दन्त्योपान्त्योऽपि कीर्त्यते ॥ १०० ॥
आदिदन्त्यास्तु सुषवीसम्बाकृतसमूरवः ।
कुसीदं च कुसूलं च मध्यदन्त्यमुदीरितम् ॥ १०१ ॥
पारावारः पमध्योऽपि सोपानं दन्त्यसादि तु ।
विश्वस्ता स्याद्वमध्यैव न विशस्तेत्युदाहृता ॥ १०२ ॥
स्यात् कवर्गद्वितीयादिः क्षादिरपि च खुल्लकः ।
स्यात् पवर्गद्वितीयादिः फणायां तु फटापि च ॥ १०३ ॥
त्रयोदशस्वराद्यस्तु शोभाञ्जन उदाहृतः ।
तनूनपात् तकारान्तो न तवर्गतृतीयभाक् ॥ १०४ ॥
तवर्गपञ्चमोपान्तमङ्गनं केवलं पुनः ।
हाहाशब्दस्तु सान्तोऽपि कथितो दिव्यगायने ॥ १०५ ॥
चतुःशाले चवर्गीयमध्यं सञ्जवनं विदुः ।
पवर्गमध्यः सन्तश्च रेफः स्यादधमार्थकः ॥ १०६ ॥
अन्तःस्थमध्यं वैयात्यं वेम्नि वेमश्च वेम च ।
कमने कामनोऽपि स्याद्दीर्घादिः कूकुदः स्मृतः ॥ १०७ ॥
प्रभायामपि भाःशब्दः सान्तः पुंलिङ्ग एव च ।
एडमूकेऽनेडमूकः सूर्म्यां सूर्मिरपि स्मृता ॥ १०८ ॥
एडूकं ह्रस्वमध्यं ह्रस्वान्ता च पदव्यपि ।
शैवाले स्याच्च शेवालं शेवालं शैवलं तथा ॥ १०९ ॥
तूणा तूणी च तूणीरे मरीचं मरिचेऽपि च ।
चित्रे च चित्रलोऽपि स्याच्चिन्तायां चिन्तियाऽपि च ॥ ११० ॥
छन्दसि स्यादनड्वाही भाषायामनडुह्यपि ।
मध्योकारोऽपि चिपिटः ह्रस्वादिश्चोरणोऽप्यवौ ॥ १११ ॥
उत्तमायां गवि प्राहुरिकारादिं च नैचिकीम् ।
साच्यर्थे साचिरप्युक्ता भूतार्थे च तथस्तथा ॥ ११२ ॥
चवर्गादिरपि प्रोक्तो यामिः स्वसृकुलस्त्रियोः ।
वातासहो वातसहो वातूले स्यादिदं द्वयम् ॥ ११३ ॥
अप्सरःस्वप्सराः प्रोक्ता सुमनाः सुमनस्सु च ।
बर्बरी बर्बरा शाके वितुन्नं हल्चतुष्टयम् ॥ ११४ ॥
तन्द्री तन्द्रिश्च (तन्द्रीश्च) तन्द्रायां कुरङ्गे च कुरङ्गमः ।
पृथगच्छश्च भल्लश्च भाल्लूकेऽप्यच्छभल्लवत् ॥ ११५ ॥
जलायुके जलोकं च जलौकं च जलूकवत् ।
घूघके साम्बुकं क्वापि बुध्ने ब्रध्नश्च दृश्यते ॥ ११६ ॥
लङ्गूलमपि लाङ्गूलं भम्भरा भम्भराल्यपि ।
त्वचि त्वचः किरोऽपि स्यात् किरौ प्रोक्तः पथः पथि ॥ ११७ ॥
अजगवाऽजगावे च भवेदाजगवं तथा ।
पिनाकेऽजकावं चाथ सैंहिकेये तमस्तमाः ॥ ११८ ॥
चुलुकी चुलुपी च स्यादुलूपी शिशुमारके ।
अगाधेऽस्थागमस्थाघमस्ताघं च प्रयुज्यते ॥ ११९ ॥
स्यान्मध्योष्मचतुर्थत्वमंहसो रंहसस्तथा ।
चिह्ने ललामशब्दोऽपि स्याददन्तश्च पुंसि च ॥ १२० ॥
द्रविडः स्यान्ममध्योऽपि काफलं चापि कट्फले ।
व्रीडायां च भवेद् व्रीडः लज्जामात्रेऽप्यपत्रपा ॥ १२१ ॥
उण्डूकं ह्रस्वमध्यं च ह्रस्वादिः स्यादलिन्दकः ।
तथा कुरवके रेफो निरुकारः प्रयुज्यते ॥ १२२ ॥
मञ्जिष्ठायां च भण्डीरी मध्यह्रस्वापि पठ्यते ।
दीर्घादिर्वृश्चिकेऽपि स्यादाली स्यादालिरित्यपि ॥ १२३ ॥
बुक्को बुक्का स्मृतौ बुक्नि ग्रैवं ग्रैवेयकेऽपि च ।
खञ्जे खोडश्च खोरश्च स्यात्तरि तरिरित्यपि ॥ १२४ ॥
नासिकायां च नस्तापि मथि मन्थाक इत्यपि ।
कार्तस्वरं मध्यदन्त्यं सीहुण्डः स्यात् सिहुण्डवत् ॥ १२५ ॥
ओष्ठ्यो दन्त्यो लुलायोऽपि मारुतेऽपि हलन्तता ।
विद्यात् पुरुरवःशब्दे रुकारस्यापि दीर्घता ॥ १२६ ॥
स्यात् कुरण्डोऽपि दीर्घादिः सुरे ज्येष्ठोऽपि सम्मतः ।
नालिकेर इदन्तोऽपि तथा दीर्घद्वितीयवान् ॥ १२७ ॥
काण्डे शरः शुभं क्षेमे शारः शबलवातयोः ।
किंशुकश्च शुकश्चापि स्मृतास्तालव्यदन्त्ययोः ॥ १२८ ॥
सूनाशुङ्गासुरुङ्गास्तु दन्त्यतालव्ययोरपि ।
कोटीशश्चाप्यदन्तस्तु ऋभुक्षः स्वर्गवज्रयोः ॥ १२९ ॥
किन्नराश्वमुखौ भिन्नाभिन्नौ दैत्यासुराविव ।
रिष्टारिष्टे अभिन्नार्थे भिन्नार्थे च क्वचिन्मते ॥ १३० ॥
वाग्ग्मी वाल्म्मीकमित्त्रोल्क्कासत्त्रछत्त्रपतत्त्रिणः ।
संस्स्कर्त्तेत्यादिसंयोगिशब्देश्वनुपयोगिषु ॥ १३१ ॥
इदं तुल्याक्षरद्वन्द्वं स्यान्न चेद् भेदकं क्वचित् ।
यमकादावपीत्येषा चिन्ताऽस्माभिरुपेक्षिता ॥ १३२ ॥
तथा ह्यपश्यदद्राक्षिदित्यत्राऽर्थे क्रियापदम् ।
अपःपयस्तनूकुर्वदित्यन्यत्र पदद्वयम् ॥ १३३ ॥
;c{इति शब्दभेदनिर्देशः प्रथमः समाप्तः}
;k{ओष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्यवकारभेदनिर्देशः}
;v{सामान्यौष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्ययोर्निर्देशः}
वृन्दारकव्रजवराटकवन्दिवन्दा-
वन्दारुवैरबदरीविटपान् विटं च ।
विद्वद्व्रणौ वरणवृंहणबोधवेध-
बन्धूरबन्धुबधिरान् वधबन्धवृद्धान् ॥ १ ॥
वेलाबलौ बहुलबाहुलकव्यलीक-
बोलं बिलं बलजवालकवालुकाश्च ।
वेहद्बृहद्वहलवाहनवाहुबभ्रु-
वस्तं बलिं वनबलाहकवङ्कवीथी ॥ २ ॥
वालेयवञ्जुलवराजबकान् बलाका-
वाङ्गुलिकाबकुलबुक्कबकेरुकाश्च ।
वारूढवाढवरटानपि बार्बटीर-
वारुण्डवण्डकवरण्डकबर्बटीश्च ॥ ३ ॥
वाहिनीं वनितां वेदीं वणिज्यां वारि बन्धुरम् ।
वरत्रां वर्धनीं वृन्तं वटकं वसुकं वटम् ॥ ४ ॥
वासनावासितावास्रवीरवासरवागुराः ।
व्राह्मणीं वाणिनीं वाणीं वानीरं वानरं वचाम् ॥ ५ ॥
विहगाख्यं विशब्दं चाप्यव्ययं चैव वेति च ।
वर्तरूकं वदान्यं च विद्याद्वाद्यं च वादितम् ॥ ६ ॥
;c{षड्भिः कुलकम्}
;c{इति सामान्यौष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्ययोर्निर्देशः}
;v{ओष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्यवकारनिर्देशे मध्यपवर्गीयाः}
अथ मध्यपवर्गीयाः कर्बरः कर्बुरोऽर्बरे ।
बर्बरी शर्बरीर्बारु शम्बराऽडम्बराऽम्बरम् ॥ ७ ॥
कम्बलं शम्बलं चाम्ब्लं शबरः शाद्बलोऽपि च ।
नड्बलाऽऽबेलजम्बालशैबालाद्याश्च कीर्तिताः ॥ ८ ॥
;v{ओष्ठ्यदन्तौष्ठ्यवकारनिर्देशे पवर्गीयबकारनिर्देशः}
कथ्यन्तेऽथ पवर्गीयबान्तशब्दाश्च केचन ।
गन्धर्बखर्बगर्बाऽऽह्बाजिह्वापूर्बश्च दुर्बया ।
रोलम्बः शतपर्बोर्बी दार्बी चार्बी च दर्बिवत् ॥ ९ ॥
;c{षट्पदी}
कदम्बकादम्बनितम्बचिम्बा-
निम्बप्रलम्बाऽम्बुविडम्बडिम्बाः ।
करम्बहेरम्बकुटुम्बकुम्बा-
स्तुम्बीकलम्बीशबलुम्बिचुम्बाः ॥ १० ॥
जम्बूः कम्बुरलाबूश्च शम्बः शुम्बाऽम्बया सह ।
शिम्बा लम्बा च ताडम्बगोडुम्बस्तम्बकम्बयः ॥ ११ ॥
;v{ओष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्यवकारनिर्देशे आदिदन्त्यौष्ठ्याः}
विन्दुविद्रुमवरेण्यविक्रमा
बिम्बवर्त्मविशदाश्च विद्यया ।
व्याघ्रवप्रवरवेरवर्करा
वार्दरो वशिरवारवागराः ॥ १२ ॥
वामवामनविमानवेदना-
वानविन्नवमनं विलेपनम् ।
वातवातिकवितानवर्त्तनी-
वर्तिवेतनवासन्तवृत्तयः ॥ १३ ॥
वार्ताविच्छित्तिवृत्तान्तवितण्डाश्च वितुन्नकम् ।
विकटो वेकटो व्युष्टिर्विष्टिविष्टरवेष्टनम् ॥ १४ ॥
वल्लूरो वल्लरी वल्ली वेल्लितं वल्लभोऽपि च ।
विदेहो विग्रहो बर्हो बहिर्बर्हिर्विहायसः ॥ १५ ॥
वहित्रं विकचो वीचिर्वर्चो वञ्चकवाचिकम् ।
बन्धूकवीवधविधावेधाविधुवधूवृकाः ॥ १६ ॥
विवेको वर्णकं वेणीवीणाविपणिवेणवः ।
विषाणं वीरणं वाणो वपावापीवपुर्वयः ॥ १७ ॥
वैशाखो विशिखो वाहव्यूहवर्ष्मविषं वृषः ।
विषयं वर्षणं वीजं वाजो वृजिनवर्जने ॥ १८ ॥
व्यञ्जनं व्यजनं वज्रं वैजयन्ती विशारदः ।
व्यालवण्ठालवल्मीकवामिला वाल्हिको वली ॥ १९ ॥
वालो विचकिलो वङ्गविडङ्गवेगवर्गणम् ।
विवशो वासितं वेशवैश्यविस्रम्भवेशयः ॥ २० ॥
विश्वविश्वस्तविश्लेषवंशव्यसनवासयः ।
वायसो वाहसो वत्सो वीतंसो वसतिर्वसुः ॥ २१ ॥
विदारी विवरो वीरुदित्याद्यन्तस्थवादयः ।
;v{ओष्ठ्यदन्तौष्ठ्यवकारनिर्देशे मध्यान्तस्थीयवकारनिर्देशः}
अथापि मध्यदन्तौष्ठ्याः कथ्यन्ते केचनापरे ॥ २२ ॥
देवकीसेवकाऽऽवुत्तप्रावाराः प्रवरोऽपि च ।
तन्तुवायापवरकौ गोविन्दः श्रावणोल्बणम् ॥ २३ ॥
अध्वा धन्वा युवाऽर्वा च मघवाऽथर्वपर्वणी ।
;v{ओष्ठ्यदन्तौष्ठ्यवकारनिर्देशे वान्तशब्दसङ्ग्रहः}
दन्तौष्ठ्यवान्तशब्दानां सङ्ग्रहः क्रियतेऽधुना ॥ २४ ॥
राजीवजीवजवयावविभावहाव-
माहावदावदवदैवदिवद्रवं च ।
निष्पावपौतवधवाभिषवाः शरावः
संरावपारशवसैन्धवशारिवाश्च ॥ २५ ॥
आदीनवापह्नवमार्कवाणि धामार्गवो भार्गवपुङ्गवौ च ।
स्रुवाध्रुवाकैरवकैतवानि सवाडवान्याहवरौरवौ च ॥ २६ ॥
क्षवः प्लवः पेलवश्च पल्लवो वल्लवो लवः ।
शेवः शिवश्च सचिवो गाण्डीवस्ताण्डवोद्धवौ ॥ २७ ॥
केशवप्रसवक्लीबक्षीवाः शिविरविछिवि ।
अविः कविः पविर्ग्रीवा कारवी सुषवी गवी ॥ २८ ॥
अटवी कोटवी पृथ्वी लघ्वी लट्वा च खट्वया ।
स्वमश्वः सत्त्वसान्त्वोर्ध्वं तत्त्वं किण्वं च कण्ववत् ॥ २९ ॥
प्राध्वं पार्श्वं च पक्वोल्वद्वन्द्वविल्वं च नल्ववत् ।
अवेवैवाव्ययं चान्ये कथ्यन्ते च विचक्षणैः ॥ ३० ॥
वरपः क्वरपोऽवश्यं दन्तौष्ठ्यत्वमुदाहृतम् ।
उदस्वित् किंस्विदाहोस्वित् क्विबादिप्रत्ययेष्वपि ॥ ३१ ॥
दन्तौष्ठ्यो वो गुणे वृद्धावुपमार्थे वतिस्तथा ।
उपसर्गविशब्दोऽपि दन्तौष्ठ्यः समुदाहृतः ॥ ३२ ॥
उवावादिविधानाच्च सम्प्रसारणतोऽपि च ।
इत्येवमादयः शब्दा वभेदेऽत्र विनिश्चिताः ॥ ३३ ॥
ओष्ठ्यदन्त्यौष्ठ्ययोरत्र धात्वर्थादिविशेषतः ।
यदि स्यादनयोः क्वापि कादाचित्को व्यतिक्रमः ॥ ३४ ॥
;c{इत्योष्ठ्यदन्तौष्ठ्यवकारनिर्देशो द्वितीयः समाप्तः ।}
;k{ऊष्मभेदनिर्देशः}
;v{ऊष्मनिर्देशे आदितालव्याः}
अथ तालव्यमूर्धन्यदन्त्यानामपि लेशतः ।
शषसानां विशेषेण निर्देशः क्रियतेऽधुना ॥ १ ॥
श्यामाकशाकशुकशीकरशोकशूक-
शालूकशङ्कुशकशङ्करशुक्रशक्राः ।
शौडीरशाटिशकटाः शिपिविष्टशिष्ट-
शाखोटशाटकशटी शटितं शलाटुः ॥ २ ॥
शीतं च शातशितशातनशुम्बशम्ब-
शम्बूकशम्बरशुनारशिवाः शिलिन्ध्रः ।
शेपः शुभं शरभशारभशुम्भशम्भु-
श्वभ्राणि शुभ्रशरदौ शकुनिः शकुन्तिः ॥ ३ ॥
शालाशिलाशिवलशाद्वलशालुशेलु-
शार्दूलशूलशबलाः शमलं शृगालः ।
शेफालिकाशिथिलशृङ्खलशिलशैल-
शेवालशल्यशलशम्बलशैवलानि ॥ ४ ॥
शालालुशालशलिशाल्मलिशुक्लशल्क-
शुल्कानि शिल्पशलभौ शललं शलाका ।
श्रोणिः शणश्रवणशोणितशोणशाणाः
श्रेणीश्रुतश्रमणशून्यशरण्यशङ्काः ॥ ५ ॥
शोचिः शचीशुचिशयाः शरुशर्मशीर्ण-
श्रीपर्णशोथशपथश्लथशण्डशण्ढाः ।
श्रयः श्रमः शमनशोधनशिक्यशाक्य-
शाण्डिल्यशल्वलशमीशुनकाः श्रविष्ठाः ॥ ६ ॥
शाखाशिखाशिखरशेखरशङ्खशाप-
शम्पाशिफाशफरशेफशफाः शिखण्डः ।
शृङ्गारशृङ्गशवशावशरारिशारि-
शाराः शरावशवरश्वशिरःशिराश्च ॥ ७ ॥
शरीरशालारशला(रा)रुशेरु-
शोभाञ्जनश्रावणशादशूद्राः ।
श्येनः शनैः श्लीपदशिग्रुशीधु-
शुद्धान्तशान्ताः शितिशूर्पशौण्डाः ॥ ८ ॥
शण्ठः शुण्ठी शठः श्रेष्ठश्वित्रश्रोत्राणि शर्करा ।
शक्वरीशर्वरीशक्तिशुक्तिशुक्तानि शष्कुली ॥ ९ ॥
श्रान्तश्वेतशिविश्यावशत्रुश्वयथु शाकिनी ।
शिशुः श्लोकश्च शुल्वं च शालीनश्च शिलीमुखः ॥ १० ॥
श्लक्ष्णं श्लाघा च शीघ्रं च शक्यं श्रद्धा च शिञ्जया ।
श्योनाकः शूरणः श्राणा शिक्षा श्यामा च शेवधिः ॥ ११ ॥
;c{इत्यादितालव्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे मध्यतालव्याः}
उशीरकाश्मीरककिंशुकांशुकं
किशोरकिंशारुकशेरुकौशिकम् ।
जलाशयाशोककृशानुकाश्यपा
यशःपिशङ्गाश्मपिशाचरश्मयः ॥ १२ ॥
निशान्तवेशन्तविशालपेशलं
बिलेशयाश्वत्थनिशीथविंशति ।
विशङ्कटानुशयाश्र(श)याश(श्र)याः
सहोपस(श)ल्याशनवाशिताश्विनैः ॥ १३ ॥
निशितं पिशितं प्रश्नः पिशुनो दशनोऽपि च ।
उशना लशुनो वेश्म कश्मलं विश्वमश्ववत् ॥ १४ ॥
वश्यावश्यायविशिखविशाखत्रिशिखाशिषः ।
विशदः पाशकः पार्श्वं विश्रामश्चेश्वरोऽशनिः ॥ १५ ॥
;c{इति मध्यतालव्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे अन्ततालव्याः}
ईशः प्रकाशकुशकेशविकाशकाश-
माकाशकीशकपिशानिशपाशपेशि ।
पिङ्गाशतादृशदृशः सदृशो विनाशः
कीनाशकर्कशदिशो दशवेशदेशाः ॥ १६ ॥
क्रोशाशुलोमशपलाशनिवेशलेश-
क्लेशप्रवेशपरिवेशवशं च दाशः ।
पर्शुः पशुः परशुरंशुरुपांशुपांशु-
निस्त्रिंशदंशविवशा मशवंशतंशाः ॥ १७ ॥
बालिशः कुलिशो राशिर्वराशिर्वडिशो भृशम् ।
अपभ्रंशः पुरोडाशो विमर्शांशावनेकशः ॥ १८ ॥
दर्शः स्पर्शः स्पशो मर्शः कर्शो वाशा निशा कशा ।
आशादर्शोर्वशीकाशीतिनिशेशाप्रतिष्कशाः ॥ १९ ॥
;c{इत्यन्ततालव्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे व्यवस्थातालव्याः}
शौरिर्मुरारौ शिव एव शर्वः
शूरः समर्थे झष एव शालः ।
शमः प्रशान्तौ शकलं च खण्डे
शकृत् पुरीषेऽजगरे च शीरः ॥ २० ॥
मूर्धन्याज्येष्ठयोर्वेश्या करिण्यां च वशाऽश्रुणि ।
अश्रं वेदे च कर्णे च श्रुतिर्दाशश्च धीवरे ॥ २१ ॥
;c{इति व्यवस्थातालव्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे उभयतालव्याः}
शिंशपा शाश्वतं श्वश्रूः श्वशुरः शिशिरः शिशुः ।
शिश्नश्मश्रुश्मशानानि शशी शश्वत् कुशेशयम् ॥ २२ ॥
शूकशिम्बिश्च काशीशस्तथा शीतशिवोऽपि च ।
तालव्यशद्वययुताः कियन्तोऽमी प्रदर्शिताः ॥ २३ ॥
;c{इत्युभयतालव्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे तालव्यदन्त्याः}
तालव्या अपि दन्त्याश्च शम्बशम्बलशूकराः ।
रसनाऽपि च जिह्वायां शृगालः कलशोऽपि च ॥ २४ ॥
;c{इति तालव्यदन्त्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे आदिमूर्धन्याः}
षण्डालिकाषाण्डवभूषणोषणं
पाषाणरोषाणविषाणभीषणम् ।
पाषण्डकूष्माण्डनिषेकमूषिकं
गवेषितं निष्षमदुष्षमेषिकम् ॥ २५ ॥
;c{इत्यादिमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे मध्यमूर्धन्याः}
पुष्पाभिषेकौषधयोषिदीषद्-
दृषत्तुराषाट्विषुवन्निषेधाः ।
दुःषेधभैषज्यकषायघोषणं
हृषीकमीर्ष्या च विषादवर्षणे ॥ २६ ॥
ऐषमो वर्ष्मभीष्मोष्मनिषादाषाढगोष्पदम् ।
अभिषङ्गोऽनुषङ्गश्च दुष्खं वार्धुषिको द्विषन् ॥ २७ ॥
दूषीका चषकः प्रेष्यो भाष्यं च धिषणैषणे ।
पृषतः परिषत् पर्षत् तुषारोषरमर्षणम् ॥ २८ ॥
वास्तोष्पतिर्दिविषदो दुष्पीडं च बहिष्कृतम् ।
निष्कुटः किष्कुमस्तिष्कपुष्करं दुष्करेषिरौ ॥ २९ ॥
तुरुष्कमुष्कविष्कम्भनिष्कनिष्कलपुष्कलम् ।
वस्तिष्कं वष्कयिण्या च लोष्टेष्टप्लुष्टविष्टरम् ॥ ३० ॥
;c{इति मध्यमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशेऽन्तमूर्धन्याः}
पेयूषयूषपीयूषगण्डूषजूषविप्रुषः ।
वातरूषो वरूषश्च खलूषाऽरूषपूरुषाः ॥ ३१ ॥
हनूषः कल्मषः पूषोऽभ्यूषश्चूषो मनीषया ।
हेषा ह्रेषा जिगीषा च स्नुषाऽतिविषया सह ॥ ३२ ॥
रौहिषो महिषोन्मेषप्रमोषामिषमारिषम् ।
कल्माषोष्णीषकुल्माषमाषमेषमिषं मृषा ॥ ३३ ॥
किल्बिषं कलुषं चोषस्ताविषस्तविषो विषम् ।
तविषी त्रपुषी रोषस्तृषातोषतुषत्विषः ॥ ३४ ॥
अभिलाषो भषोऽभ्रेषपरुषाव्यथिषेषवः ।
मञ्जूषा निकषाद्वेषदोषाः कोषः कषः कृषिः ॥ ३५ ॥
उषाऽपुषवृषव्योषवेषास्तर्षझषर्षयः ।
हर्षो वर्षश्च संहर्षः कर्षः कर्षूः प्रुषः प्लुषः ॥ ३६ ॥
अम्बरीषं करीषं च तरीषं च पुरीषवत् ।
निष्पेषोऽलम्बुषः पौषो घोषश्चेषः पलङ्कषः ॥ ३७ ॥
;c{इत्यन्तमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे तालव्यमूर्धन्याः}
शीर्षं शिरीषं शुषिरं श्लेषः श्लेष्मा च शेमुषी ।
शेषश्च शोषणं शिष्यः शष्पशैलुषशौष्कलाः ॥ ३८ ॥
;c{इति तालव्यमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे दन्त्यमूर्धन्याः}
तालव्यशादयः प्रोक्ताः कथ्यन्ते दन्त्यसादयः ।
सुषूतिः सुषमा सर्पिष्कल्पं चापि सुषुप्तकः ॥ ३९ ॥
सुषीमश्च सुषेणश्च सुषवी सर्षपोऽपि च ।
;c{इति दन्त्यमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे तालव्यान्तमूर्धन्याः}
तालव्यान्ताश्च धूष्पाशगीष्पाशवृषदंशकाः ॥ ४० ॥
;c{इति तालव्यान्तमूर्धन्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे आद्यदन्त्याः}
सद्यः सुधासलिलसुन्दरसिन्दुवार-
सिन्दूरसान्द्रसिकतासितसेतुसूताः ।
सालूरसूरसरकस्वरसौरिसूरि-
स्मेरस्मराः समरसारसमीरसीराः ॥ ४१ ॥
सौवीरसागरसरित्सुतसारमेयाः
संवित्समित्सकलसल्हकसौविदल्लाः ।
स्वादः सदासपदिसूदसदःसरण्डाः
स्वेदः स्वरुः सवनसीवनसत्रसूत्रम् ॥ ४२ ॥
स्वामी समः समयसामजसामिधेनी-
सोमाः समूहसमवायसमुद्रसामि ।
सीमन्तसीमसिमसूमसमानसुह्माः
सूक्ष्मं समूढसरटस्तनसानुसूनु ॥ ४३ ॥
स्फालः सृणिः सरणिसारथिसिक्थसक्थि-
सार्थाः सहाचरसमाजसमीपसूर्याः ।
स्वैरं सरः सचिवसूचनसुचिसाचि-
सव्यानि सद्मसदनस्यदसूपसूर्पाः ॥ ४४ ॥
सायः स्मितं सायकसक्तुसेना-
सिन्धुस्फरस्रुक्सहदेवसर्गाः ।
सेकस्रजौ सेवकसेवसन्तः
सत्त्वं च सातिश्च सखा सुखं च ॥ ४५ ॥
सनातनस्यन्दनसाधनानि
सङ्कारसैरेयकसज्जसर्पिः ।
ससावरौ सूनृतसङ्कुलौ च
सर्वं च साक्षी सविता च सृक्कि ॥ ४६ ॥
सैरन्ध्री च सिनीवाली सारङ्गस्वप्नसाम्प्रतम् ।
स्नायुः स्नेहः स्नुही सह्मः सरघा सौरभं सभा ॥ ४७ ॥
;c{इत्याद्यदन्त्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे मध्यदन्त्याः}
वासारासारकासारकेसरप्रसरासुराः ।
वेसवारः परिसरो मसूरः कुसुमासनम् ॥ ४८ ॥
प्रासादापसदासन्दीव्यासङ्गास्रवदस्यवः ।
प्रसूनं प्रसवो लास्यमास्यं प्रसभरासभौ ॥ ४९ ॥
अवसायः किसलयं कुसूलं च विकस्वरम् ।
मसृणं प्रासनी वासी भस्माकस्मिकघस्मराः ॥ ५० ॥
अमावस्या प्रतिसरः प्रसारोऽवसरोऽपि च ।
वसन्तश्च मसारश्च मासुरी च रसाञ्जनम् ॥ ५१ ॥
वसुधाध्यवसायास्रवसनव्यसनानि च ।
तमिस्रं वास्रघस्रोस्राजस्रविस्रम्भवासिताः ॥ ५२ ॥
;c{इति मध्यदन्त्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे अन्तदन्त्याः}
कैलासलालसकिलासविलासलास-
कर्पासहासकृकलासनिवासनासाः ।
न्यासांसमांसमसिकीकसकंसहंस-
ध्वंसभ्रकुंसपनसासुवसुप्रयासाः ॥ ५३ ॥
निर्यासप्रासवीतंसोत्तंसालसमलीमसा ।
वासा विसं तामरसं वासश्चमसचिक्कसौ ॥ ५४ ॥
व्यासावभासदिवससारसौरसवायसाः ।
वाहसः पट्टिसेष्वासमासासिमिसिबुक्कसाः ॥ ५५ ॥
;c{इत्यन्त्यदन्त्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे संयुक्तदन्त्याः}
मृत्स्ना चिकित्साप्सरसो बुभुत्सु-
र्विधित्सितं मत्सरवत्सरं च ।
वात्स्यायनोत्सारणमत्स्यदित्सु-
गुत्सोत्सवोत्साहविधित्सुकुत्साः ॥ ५६ ॥
कृत्स्नं च लिप्सुरुत्सृष्टमुत्सनिर्भर्त्सनोत्सवः ।
बीभत्सता वीप्सिताभीर्त्सुसमुत्सेकोत्सुका अपि ॥ ५७ ॥
;c{इति संयुक्तदन्त्याः}
;v{ऊष्मनिर्देशे उभयदन्त्याः}
संसारसारससरीसृपसस्यसास्ना-
सारस्वतानि सरसी च समञ्जसं च ।
स्वस्रा च साहससहस्रसहःसमास-
सामस्त्यसंसरणसीसकस्रंसकानि ॥ ५८ ॥
सस्यकः साध्वसं सङ्कसुकः सारसनं तथा ।
अमी दन्त्यद्वयोपेता ऊष्मभेदेऽत्र दर्शिता ॥ ५९ ॥
;c{इत्यूष्मभेदः}
;k{लिङ्गभेदनिर्देशः}
;c{अथ लिङ्गभेदः}
;v{लिङ्गभेदनिर्देशे पुंनपुंसकलिङ्गसङ्ग्रहः}
आकाशकाशकुलिशाङ्कुशकोशकेश-
कासीसकीकसकुशाः कणिशोपवासौ ।
कर्पासवेशवडिशांसवतंसतंस-
वीतंसकंसरसमांसविशो(विसो)पदंशाः ॥ १ ॥
निर्यासरासचमसेच्छुसचिक्कसानि
सन्तानशङ्खसुखसैन्धवसङ्गमानि ।
सौधश्मशानशयनाशनशूकशल्य-
शूलानि शुल्कशफशेफसिमीकशम्बाः ॥ २ ॥
स्नानः सिनः किसलयं शकटो वसन्त-
वेशन्तशेषशकलाः सरकश्च पुच्छः ।
पुष्पं सटं सरटशूर्पसृपाटशङ्कु-
सङ्कारसङ्क्रमशरावशबाश्च सालः ॥ ३ ॥
आसारवासरसमीरशरीरसीराः
सोशीरशेखरशराः शिखरस्तुषारः ।
संसारसारससिराणि शरासनास्र-
कासारकेसरकुकुन्दरकन्दराणि ॥ ४ ॥
कोटीरकोटरकडङ्गरसङ्गराणि
क्षीराक्षराधरयुगन्धरकन्धराणि ।
वीरान्धकारसविहारसुनारवार-
केनारकूबरनिषद्वरगह्वराणि ॥ ५ ॥
केदारदारुदरतोमरचामराणि
हिञ्जीरजीरवरपञ्जरपिञ्जराणि ।
मञ्जीरमञ्जरकुठिञ्जरपारवारि-
प्रावारवेरगरवागरनागराणि ॥ ६ ॥
सौवीरशाक्वरमदारपदारपौर-
पातीरवार्दरदुरोदरशम्बराणि ।
आडम्बराम्बरसनूपुरकर्णपूर-
कर्पूरपार्परसकूर्परकर्पराणि ॥ ७ ॥
धाराङ्कुरप्रतिसरावसरप्रकार-
सीत्कारसीकरनिकारमसारसाराः ।
कान्तारतारतिमिरान्तरतुरतीर-
पङ्कारकारसमराजिरवेसवाराः ॥ ८ ॥
अङ्गारमन्थरपरम्परविष्टराणि
सिन्दूरपुष्करमरुष्करनिष्कमुष्काः ।
शृङ्गारहारजठरोदरगण्डशैल-
कीलालकीलकवलानि कलापकोलम् ॥ ९ ॥
शीलप्रवालवलयोपलमूलकानि
कङ्कालमङ्गलहलाहलचक्रवालम् ।
कोलाहलं हलकुतूहलकालकूट-
किट्टालशालकललानि खलं खलीनम् ॥ १० ॥
तूलाङ्गुलोत्पलपलालतमालताल-
शेवालगोलकलकुण्डलमण्डलानि ।
लाङ्गूललाङ्गलकपोलकपालवाल-
जम्बालजालपटलालकजङ्गलानि ॥ ११ ॥
विदलं कन्दलं भालं कमलं नलिनं तलम् ।
वालकं तिलकं तैलं मलिनं पल्वलं पलम् (फलम्) ॥ १२ ॥
पुलकं फलकं फालं पुलिनं तलिमं नलम् ।
मलयं प्रलयं लोहं लोहितं मुसलं शलम् ॥ १३ ॥
चषालं शम्बलं शुक्लं किञ्जल्कं वल्कवल्कले ।
कुलकं कूलकं चोलं खोलकं चावचूलकम् ॥ १४ ॥
अर्धर्चकूर्चकवचानि निकुञ्जकुञ्ज-
पुञ्जध्वजाब्जजलजाम्बुजतूर्यभूर्जाः ।
कन्दास्पदद्रवनिवातवितानवित्त-
वीतोपवीतनवनीतसुवर्णचूर्णाः ॥ १५ ॥
भावापराह्णपलितव्रतवृन्तकुन्त-
पिष्टाम्बुमेषवृषलानि समूषिकानि ।
उत्कोचकुक्कुटविटा विटपः कुटश्च
वज्रं धनुश्चरकमेचकचक्रपिण्डाः ॥ १६ ॥
विडङ्गकालिङ्गमृदङ्गशृङ्ग-
वराङ्गवाराङ्गनिदाघसङ्घम् ।
भालाङ्कवर्चस्कवलीकवक्त्र-
छत्रं सहस्राव्ययमध्यमं च ॥ १७ ॥
मुहूर्तमुद्यानभगाब्धमान-
सिंहाणकोद्योगपरागपूगाः ।
वातयनैरावतहस्तपुस्त-
मुस्तात्यया मस्ताकमुस्तके च ॥ १८ ॥
कोष्ठः प्रकोष्ठः कमठः सकुष्ठः
शिखण्डकोदण्डपिचण्डचण्डाः ।
कूष्माण्डकारण्डकरण्डकुण्डा
वरण्डवारुण्डसरण्डशौण्डाः ॥ १९ ॥
भाण्डाण्डकाण्डानि तरण्डमुण्ड-
गाण्डीवमण्डानि च गाण्डिवं च ।
प्रकाण्डदण्डावपि षण्डखण्डौ
सताण्डवं मण्डपमञ्चकं च ॥ २० ॥
करककोरकपाटकनाटकं
कटककण्टककन्दुकमोदकम् ।
मरकटङ्कविटङ्ककिरीटकं
स्तबकपङ्ककरङ्ककरीरकम् ॥ २१ ॥
क्षुरकपक्षकहारकहीरकं
प्रियकरोककटक्रकचच्छदम् ।
ककुददोहदवृन्दगुदार्बुदं
कुमुदतोयदकुन्दकुसीदकम् ॥ २२ ॥
नलदपारदकुट्टिमदैवतं
रजतदैवदिनावटकर्पटम् ।
कुणपदीपककञ्चुकचूचुकं
क्रमुकरालकचेलककीलकम् ॥ २३ ॥
पिन्नाकपिण्याकतिरीटकूट-
किरीटशृङ्गाटककङ्कटानि ।
अष्टापदं पातकपार्श्वमेढ्रा
भ्राष्ट्रं च राष्ट्रं च नखो मुखं च ॥ २४ ॥
वल्मीकवर्णकनटार्गलबिम्बवप्र-
कौपीनवस्ननिधनानि धनं निधानम् ।
द्युताम्बरीषचषकायुधगूथयूथ-
प्रोथानि तीर्थहरिचन्दनचन्दनानि ॥ २५ ॥
प्रग्रीवगोमयकवाटपटाः पटोल-
प्रान्तायुतप्रयुतभूतशताः शताह्वः ।
स्नेहो गृहं महिमहेमहिमाः सपुच्छ-
तापिञ्छकच्छकपटाः पटहार्मधर्माः ॥ २६ ॥
स्तम्भः शुभं ककुभकौस्तुभजम्भयूप-
कूपोपजापकुतपानि निपः प्रदीपः ।
द्वीपोलपौ लवणकङ्कणवाद्यमध्य-
क्षेमोद्यमानि भुवनो(नौ)दनजीवनानि ॥ २७ ॥
सूत्रं सवस्त्रमखनेत्रपवित्रपत्र-
पात्रीवशात्रवहरिद्रववर्ध्ररन्ध्राः ।
स्थानं कबन्धकुसुमप्लवलोमशुल्व-
क्षौमावसानशतमानविमानगुल्माः ॥ २८ ॥
तडागं निगडं नीडं नडं क्ष्वेडितमुल्मुकम् ।
मासमाषकपद्मानि बर्हिर्गेहेन्धनानि ॥ २९ ॥
लशुनं लाञ्छनं ग्राममनीकं घासमानकम् ।
यावनं कवियं हावं पारावारार्धगैरिकम् ॥ ३० ॥
आमिषं मुषलं माषं यूषं वर्षं च दूषणम् ।
भूषणं निकषः कर्षः कषायो विषमौषधम् ॥ ३१ ॥
करीषकार्षापणवारवाण-
वाणव्रणद्रोणरणाः पुराणः ।
भाणः किणः पक्वणकोणशाणाः
सतोरणघ्राणपरीपणाश्च ॥ ३२ ॥
जीवातुकुस्तुम्बुरुवास्तुकम्बु-
कशेरुशीधुर्मधुसिन्धुसानु ।
कमण्डलुर्जानुपलाण्डुहिङ्गु-
स्थाणुस्तथाऽणुस्तितउः सजन्तु ॥ ३३ ॥
चरणं वारणं लोष्ठं प्रस्थं कुल्यं सपल्लवम् ।
पुंनपुंसकशब्दानां संज्ञेयं तु सुनिश्चिताम् ॥ ३४ ॥
;c{इति पुंनपुंसकलिङ्गसङ्ग्रहः}
;v{लिङ्गभेदनिर्देशे व्यवस्थालिङ्गाः}
कामः कुकूलबलगोलशुभास्तु सार-
मित्रध्रुवाः कुशदुरोदरकुब्जशुक्राः ।
दिष्टाधरार्धमलकुण्डलपुण्डरीकाः
ऋक्षाक्षसत्त्वपिठराग्रयुगालकानि ॥ ३५ ॥
नन्दनं वृजीनोद्वेगस्वजीवाद्याश्च रोहितम् ।
लिङ्गव्यवस्थासहिताः शब्दाः केचित् प्रदर्शिताः ॥ ३६ ॥
;c{इति व्यवस्थालिङ्गाः}
;v{लिङ्गभेदनिर्देशे स्वतस्त्रिलिङ्गाः}
भल्लातकं कुवलमामलकं मृणाल-
पात्रप्रणालकलशाढकमण्डलानि ।
बाटः कवाटपुटदाडिमकन्दलानि
विद्याद् बिभीतकहरीतकपौरुषाणि ॥ ३७ ॥
कपाटं शकटं पेटं कटाहं पिटकं कटम् ।
वटं तटं मठं ताटं खनदीवदुदाहृतम् ॥ ३८ ॥
वल्लूरकन्दरविषाणविडङ्गनाल-
जृम्भा[ः] कुथप्रतिसरार्गलशृङ्खलाश्च ।
मुस्तस्फुलिङ्गनखराः सह मन्दिरेण
संदर्शिताः कतिपया निपुणैः खमावत् ॥ ३९ ॥
;c{इति स्वतस्त्रिलिङ्गाः}
;v{लिङ्गभेदनिर्देशे पुंस्त्रीलिङ्गाः}
गण्डूषवर्तकवराटकहारहीर-
व्रीडाः सटः सकरको वरटः सशुङ्गः ।
उत्कण्ठगर्तभुजजागरगर्जराल-
ज्वालादयः सरभसः कृसरः क्षमावत् ॥ ४० ॥
वतसो वृश्चिकः शारः शफरः सल्लको घटः ।
शाटकीटौ किटस्तूणः कथिताश्च नदीसमाः ॥ ४१ ॥
;c{इति पुंस्त्रीलिङ्गाः}
;v{लिङ्गभेदनिर्देशे स्त्रीक्लीबलिङ्गाः}
वडिशं तारकं तारं क्रोडं नीडं च पाटलम् ।
लक्षं वणिज्यं मसूरं रसनं विश्वमर्गलम् ॥ ४२ ॥
नपुंसकत्वेऽप्येतच्च मालावत् परिकीर्तितम् ।
षष्ठ्याः परा सुरा शाला सेनाच्छाया निशाऽपि च ॥ ४३ ॥
स्त्रीत्वेऽपि वनवच्चैते स्युर्नदीवदथोच्यते ।
आस्थानं नगरं स्थालं स्थलं च पटलं पुरम् ॥ ४४ ॥
;c{इति स्त्रीक्लीबलिङ्गाः}
;c{इति लिङ्गभेदनिर्देशश्चतुर्थः}
;k{ग्रन्थकृत्प्रशस्तिः}
श्रीसाहसाङ्कचरितप्रमुखासु गद्य-
पद्यप्रबन्धरचनासु वितन्वतैव ।
व्युत्पत्तिमुज्ज्वलतमां परमां च शक्ति-
मुल्लासिता जगति येन सरस्वतीयम् ॥ १ ॥
निःशेषवैदिकमताम्बुधिपारदृश्वा
शब्दागमाम्बुरुहखण्डरविः कवीन्द्रः ।
यत्नाद् महेश्वरकविर्निरमात् प्रकाम-
मालोक्यतां सुकृतिनस्तदसावनर्थः ॥ २ ॥
;c{युग्मम्}
नामपारायणोणादिनिरुक्तोक्तिविकल्पितैः ।
शब्दैर्वर्णविधेश्चान्तैः संदृब्धो ह्येष साधुभिः ॥ ३ ॥
कर्तुं चेतश्चमत्कारं सतां हर्तुं विपर्ययम् ।
संशयं च निराकर्तुमययमस्य परिश्रमः ॥ ४ ॥
छन्दोनुप्रासयमकश्लेषचित्रेषु निर्णयः ।
एष्वेवास्योपयोगश्च कवेर्जायत एव वा ॥ ५ ॥
;c{इति शब्दभेदप्रकाशः समाप्तः}