;METADATA
;title{शब्दरत्नाकर}
;author{वाचनाचार्यश्रीसाधुसुन्दरगणि}
;bookFullName{वाचनाचार्यश्रीसाधुसुन्दरगणिविरचितः शब्दरत्नाकरः}
;bookSeriesDetails{शास्त्रसंदेशमाला}
;editor{पू. मु. श्री विनयरक्षितविजय म. सा.}
;editorQualifications{प.पू. आचार्य भगवंत श्रीमद् विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजीना साम्राज्यवर्ती पू.पंन्यासश्री बोधिरत्नविजयजी म.सा. ना शिष्यरत्न पू्.मु. श्री विनयरक्षितविजयजी म.सा.}
;publisher{शास्त्रसंदेश, ३, मणिभद्र एपार्टमेण्ट, सुभाषचोक, आराधना भवन मार्ग, गोपीपुरा, सुरत-१}
;pressDetails{शिवकृपा ओफसेट प्रीण्टर्स, अमदावाद-४}
;publicationYear{2065 V.S.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{SRSG}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Acharya Shri KailasaSagarsuri Gyanmandir for providing us the scanned book to digitize. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{syno}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{none}
;newVerseNumbersAtChangeOf{kanda}
;newLineNumbersAtChangeOf{none}
;version0.0.1{}
;version0.0.2{31 March 2019}
;version0.0.3{12 June 2019}
;version0.0.4{12 June 2019}
;version0.1.0{12 June 2019}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0175}
;c{वाचनाचार्यसाधुसुन्दरगणिविरचितः शब्दरत्नाकरः}
;k{प्रथमः काण्डः}
;preface{
ध्यात्वाऽर्हतो गुरून् प्राज्ञान् वाग्देवीमपि भक्तितः ।
शब्दरत्नाकरं कुर्वे शब्दभेदार्थसंग्रहम् ॥ १ ॥
अर्हद्देवनृतिर्यञ्चो नैरेयाः साङ्गकाः समाः ।
अव्ययाश्च क्रमोऽत्रायं लक्ष्यतां सुखलब्धये ॥ २ ॥
}
भवेज्जिनेऽर्हन्नर्हन्तः सार्वः सर्वीय इत्यपि ।
तीर्थङ्करस्तीर्थकरः परमेष्ठी ठकारयुक् ॥ ३ ॥
वृषभर्षभौ नाभेये, शंभवे संभवोऽपि च ।
एकादशजिने श्रेयान्, श्रेयांसो, द्वादशार्हति ॥ ४ ॥
वसुपूज्य-वासुपूज्यावनन्तोऽनन्तजिद् मतः ।
विंशे जिने मुनिस्तद्वद् मुनिसुव्रतसुव्रतौ ॥ ५ ॥
;p{0176}
अरिष्टनेमौ नेमिश्च नेमी नन्तोऽपि कथ्यते ।
श्रीपार्श्वः पार्श्वनाथश्च, वामेये, चरमेऽर्हति ॥ ६ ॥
महावीरः स वीरश्च, तुर्यार्हन्तस्य वप्तरि ।
दन्त्यादिः संवरः, कुन्थुबप्पे शूरश्च सुरयुक् ॥ ७ ॥
मरुदेवा मरुदेव्यप्याद्यार्हन्मातरि स्मृता ।
तालव्यमध्या त्रिशला, पञ्चमार्हदुपासके ॥ ८ ॥
त्र्युकारस्तुम्बुरुश्चक्रैश्वर्यामप्रतिचक्रिका ।
अजिताऽजितबलायां, सुतारा तु सुतारका ॥ ९ ॥
निमीश्वरोऽर्हद्विशेषे द्वीकारोऽथ कृतार्घके ।
तुर्यहल्, शूरदेवस्तु दन्त्यतालव्यसादिमः ॥ १० ॥
संवरो दन्त्यसादिः स्यात्, भद्रकृद् भद्र उच्यते ।
मोक्षे श्रेयः शिवं तालव्यादी, निःश्रेयसं पुनः ॥ ११ ॥
मध्यतालव्ययुक्, साधौ साधन्तः साधयन्तकः ।
रिष्यृषी यति-यतिनौ श्रमण-श्रवणौ तथा ॥ १२ ॥
मुनिस्वे तप-तपसी अदन्त-सान्तके स्मृते ।
प्रायश्चित्तं प्रायश्चित्तिः पापसंशोधके तपे ॥ १३ ॥
शिष्यः शिक्षु-शैक्षो तालव्याद्याश्छात्रे च तद्भिदि ।
व्रातादाने परिव्रज्या प्रव्रज्याऽप्यभिधीयते ॥ १४ ॥
क्षपणे नग्न-नग्नाटौ श्रमणः श्रवणोऽपि च ।
क्षेमे मद्रं भद्र-भन्द्रे प्रशस्तं शस्तमित्यपि ॥ १५ ॥
भावुकं भविकं भव्यं शिवं च श्वोवसीयसम् ।
श्रेयः स्वःश्रेयसं तालव्यादयः कुशलं पुनः ॥ १६ ॥
मध्यतालव्यकं प्रोक्तं, सुभं तालव्य-दन्त्ययुक् ।
मङ्गल्यमपि माङ्गल्यं मङ्गलं च तथा स्मृतम् ॥ १७ ॥
;p{0177}
;k{द्वितीयः काण्डः}
स्वर्गे स्वस्त्रिदिवोऽस्त्री द्युर्दीदिविर्दिदिविर्दिविः ।
द्यो-दिवौ दिवमित्युक्तं त्रिविष्टप-त्रिविष्टपे ॥ १ ॥
तात्तातो विषस्तविशं विहेलिम-विशेलिमौ ।
सुरे दिवोका दिवौकास्तौ विहङ्गेऽपि, दैवतः ॥ २ ॥
देवताऽऽदित्याऽऽदितेयौ, सुधाऽभिनवदुग्धयोः ।
पीयूषमपि पेयूषं, व्यन्तरा वानमन्तराः ॥ ३ ॥
असंयुक्ततकारः स्याद् वेतालो व्यन्तरान्तरे ।
मार्तण्डि-मार्ताण्डौ मार्तण्डोऽर्क एतश ऐतशः ॥ ४ ॥
तुविर्भुविश्च द्वौ सान्तौ तपनस्तापनो भगः ।
भर्गो हरिर्हरिद्भानु-भानू पेरुश्च पारुवत् ॥ ५ ॥
भासन्तो भासयन्तोऽगो नगवत् तरु-शैलयोः ।
भुजगेऽप्यंशुराशुश्च महिरो मिहिरस्तथा ॥ ६ ॥
मुहिरो मुदिरस्तद्वद् मुचिरः सहुरिस्तथा ।
मुहुरिः सृणि-सरणी अव्यवी स्योन-स्यूनकौ ॥ ७ ॥
प्रद्योतनो द्योतनश्च वृषाकपि-कपी अरुः ।
अरुषो रुषज-रूषौ दिवि-द्युभ्यां परो मणिः ॥ ८ ॥
सूरस्तालव्यदन्त्यादिस्तालव्यादिः शुचिर्वृकः ।
कोद्रिरिन्द्रोऽप्यरुः सान्तः किरणे द्युद्-द्युती रुचिः ॥ ९ ॥
रोची रुक् शुचियुक् शोचिर्भा-भासौ भाः प्रभा विभा ।
त्विट्-त्विषी प्रश्नि-पृष्णी च घृष्णिरभीश्वभीषुकौ ॥ १० ॥
रोचिः शोचिरिसन्तौ द्वौ मयूखो ह्याद्यवर्ग्यखः ।
प्रकाशे द्योत उद्योतः, सान्तोऽदन्तो महो महः ॥ ११ ॥
;p{0178}
धाम नान्तमदन्तं च, ताविषं तविषं तथा ।
बलेऽप्यथो विधौ राजा राजराजश्च चन्दिरः ॥ १२ ॥
चन्द्र-चन्द्रौ चन्द्रमसाऽमा विकुस्र-विकस्रकौ ।
विकस्रः सोम-सोमानौ यज्ञपेयरसेऽपि च ॥ १३ ॥
लाञ्छने लक्ष्मणं लक्ष्म, लक्षणं चन्दिरातपे ।
चन्द्रिका चन्द्रिमाऽपि स्यात्, मण्डले मण्डली मता ॥ १४ ॥
नक्षत्रे तारका तारा निरिकाराऽत्र तारका ।
अश्वयुज्याश्विकिनी चाश्विनी स्युः कृत्यका बहौ ॥ १५ ॥
बहुलाश्च मृगशीर्षे मृगमार्गौ मृगाच्छिरः ।
मृगशिराऽपि शीर्षस्तारकास्तस्य त्विल्वलाः ॥ १६ ॥
इन्वका मित्रदेवायामनुराधाऽनुराधिका ।
तृतीयवर्गद्वितीययुग् ज्येष्ठा मूल आश्रयः ॥ १७ ॥
तालव्यदन्त्ययोराप्यामषाढा ह्रस्वपूर्विका ।
श्रविष्ठा च धनिष्ठापि त्रिकवर्गद्वितीययुक् ॥ १८ ॥
तद्वत्प्रोष्ठपदा लग्नत्रिभागे तु दृकाणवत् ।
द्रिक-द्रेक्काण-दृक्काणाः, बुधे चान्द्रमसायनिः ॥ १९ ॥
चान्द्रमसायनश्चापि गुरौ गीर्पति-गीःपती ।
गीःपति-गीष्पती रेफ-विसर्गगजकुम्भषाः ॥ २० ॥
चतुर्ष्वेषु च वाग् वाग्मी प्रख्या आख्याः प्रचक्षसा ।
सकारान्तास्त्रयोऽमी स्युः, शुक्रे काव्य-कवी भृगुः ॥ २१ ॥
भार्गवेऽप्यर्कपुत्रे तु शनैश्चर-शनी-शनैः ।
अव्ययं, सौरि-सौरौ द्वौ, दन्त्य-तालव्यपूर्वकौ ॥ २२ ॥
राहौ स्वर्भाणु-स्वर्भानू तमास्तमस्तमोऽपि च ।
द्वौ सन्तौ तृतीयोऽदन्तो, ध्रुव उत्तानपादकः ॥ २३ ॥
;p{0179}
औत्तानपादिः, कौम्भौ तु, मैत्रावरुणि-वारुणी ।
मैत्रावरुण आग्नेय अग्निमारुत इत्यपि ॥ २४ ॥
अगस्त्येऽगस्तिरेकोक्त्या शशि-भास्करयोः पुनः ।
पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावुपलिङ्गमुपद्रवे ॥ २५ ॥
उपालिङ्गं रिष्टा-ऽरिष्टे माङ्गल्ये चाप्यनेहसि ।
कालेऽतिथोऽतिथः कालविशेषे सुषमा तथा ॥ २६ ॥
दुःषमा षोऽत्र मूर्धन्यः, काष्ठा त्वष्टादश स्मृताः ।
निमेषाष्ठाग्रगो वर्णोऽत्र घट्यां नाडि-नाडिके ॥ २७ ॥
नाडी-नाली-नालिकाश्च, दिने तु दिवसो दिवम् ।
दिवा प्रतिदिवा नान्तौ द्युरस्त्र्यव्ययमप्यहः ॥ २८ ॥
अह्न्यहे ङ्यन्त-टाबान्तावहः सन्तोऽथ वासरः ।
वाश्रश्च दन्त्य-तालव्यमध्यौ घस्रश्च हस्रयुक् ॥ २९ ॥
दिवाव्ययं सप्तम्यर्थे, व्युष्टे कल्यं सकाल्यकम् ।
उषः प्रत्युषसी सान्तौ प्रत्यूषोऽपि प्रगेऽव्ययम् ॥ ३० ॥
प्राह्णे पूर्वेद्युरेतौ च गोस-गोसर्गकौ समौ ।
मध्याह्ने तु दिवामध्यं मध्यं मध्यंदिनं तथा ॥ ३१ ॥
दिनावसाने सायोऽस्त्री सायं स्याद् मान्तमव्ययम् ।
पितृप्रस्वां सन्धा सन्द्या सन्धिश्चापि विभावरौ ॥ ३२ ॥
विभावरी निशा निट् च निशीथश्च निशीथिनी ।
निशीथ्या वासुरा मध्यदन्त्य-तालव्ययुक्, तमिः ॥ ३३ ॥
तमी तमा तामसी च वसतिर्वासतेय्यपि ।
शार्वरी सर्वरी दन्त्यतालव्यादिरुषा उषः ॥ ३४ ॥
उसास्त्रयोऽमी सान्ता स्युरुषा दोषाऽप्यनव्यये ।
अव्यये च तथाऽऽदन्तौ, रजनी रजनिः स्मृताः ॥ ३५ ॥
;p{0180}
त्रियामा यामिनी यामा याम्या रात्री च रात्रियुक् ।
नक्ता नक्तं तथा नक्तं मान्तमव्ययमप्यथो ॥ ३६ ॥
ज्योत्स्नायुक्तक्षपायां तु, ज्योत्स्नी ज्योत्स्नापि, दर्शनिट् ।
तमिस्रा दन्तसंयोगा द्युः पक्षी निड्द्वयावृतः ॥ ३७ ॥
ध्वान्ते तमं तमोऽदन्तौ, तमसं तमसस्तमः ।
सान्तं, तमिस्रा तमिस्रं सदन्त्यौ तिमिरं तथा ॥ ३८ ॥
सन्तमसा-ऽवतमसे अन्धातमसमन्धतः ।
तमसं चाऽन्धकारान्धे भूच्छायमनृलिङ्गकम् ॥ ३९ ॥
तुल्याहर्निशि विषुशो विषुवद् विशुवं तथा ।
विषुवं बहुलः कृष्णपक्षे मध्य उकारवान् ॥ ४० ॥
पूर्णिमायां पौर्णमासी, दर्शेऽमावास्यमावसी ।
अमावस्याऽमाऽमावास्या, नष्टेन्दौ तु कुहुः कुहूः ॥ ४१ ॥
चतुर्दशी विध्वदर्शे शिनीवाली सयुग्मभाक् ।
मासे माः स्याद् वर्षकोशो वर्षांशकयुतस्तथा ॥ ४२ ॥
मार्गशीर्षे मार्ग-सहौ सहाः सान्तोऽथ माघके ।
तपाः सान्तो ह्यस्त्रियां स्यात्, फल्गुनाले तु फाल्गुनः ॥ ४३ ॥
फल्गुनश्च फाल्गुनिको मधौ चैत्रः सचैत्रिकः ।
शुक्रे तु ज्येष्ठा-मूलयोर्ज्येष्ठ-ज्येष्ठौ त्रयोप्यऽमी ॥ ४४ ॥
त्रिकवर्गद्वितीयाप्तषसंयोगाः शुचौ पुनः ।
अषाढ आषाढोऽपि स्यात्, नभसि श्रावणः स्मृतः ॥ ४५ ॥
श्रावणिकोऽथ नभस्ये भाद्र-भाद्रपदौ समौ ।
प्रौष्ठपदस्त्रिकवर्गद्वितीयाप्तो ह्यथाश्विने ॥ ४६ ॥
अश्वयुज आश्वयुजो, बाहुले कार्तिकस्तथा ।
कार्तिकिकः प्रशलर्तौ हेमन्तो नान्तहेमयुक् ॥ ४७ ॥
;p{0181}
शैष-शिशिरौ तालव्योपेतौ ग्रीष्मर्तुरूष्मकः ।
ऊष्मायण ऊष्मा नान्त उष्ण उष्णागमोष्णकौ ॥ ४८ ॥
प्रावृषि प्रावृषा वर्षा बहुत्वे वरिषास्तथा ।
घनात्यये तु शरदा शरच्चाब्दे तु वत्सरः ॥ ४९ ॥
उद्वत्सर-संवत्सर-परिवस्तर-वत्सराः ।
अनुसंवत्सरो विवत्सरो वस्तोऽपि वर्षवत् ॥ ५० ॥
वरिषः शारदोपेता शरत् संवदनव्ययम् ।
अव्ययं च, समा स्त्रीत्वे वा बहुत्वे च तद्भिदि ॥ ५१ ॥
इड्वत्सरेडावत्सरौ क्षये कल्पान्तकल्पकौ ।
संवर्तः परिवर्तश्च सांदृष्टिक-सांमृष्टिके ॥ ५२ ॥
तात्कालिकफले प्रोक्ते, आकाशे द्यौ-दिवौ द्यु च ।
क्लीबं सन्तं नभश्चापि नभसो नभसं तथा ॥ ५३ ॥
अन्तरिक्षमन्तरीक्षं मेघे घन-घनाघनौ ।
ऋञ्जसानो रिञ्जसान उभ्रोऽभ्रमब्धमित्यपि ॥ ५४ ॥
गडयित्नुर्गदयित्नुर्वारितो वाह-वाहनौ ।
पर्जन्योऽष्टमवर्ग्याप्तोऽब्दमालायां तु कालिका ॥ ५५ ॥
काली वृष्ट्यां वर्षणं स्याद्वर्षं तद्विघ्नके त्ववात् ।
ग्रह-ग्राहौ, घनोपले तु करः करकस्त्रिषु ॥ ५६ ॥
आशायां दिग्-दिशे काष्ठा त्रिकवर्गद्वितीयभाक् ।
ककुभा ककुब् याम्याशाऽपाच्यवाची दिगन्तरे ॥ ५७ ॥
विदिक् प्रदिक् चापदिशं प्राक्-प्राचीने समे मते ।
अपाचीनमपाक् प्रत्यक् प्रतीचीनमुदक् तथा ॥ ५८ ॥
उदीचीनमपाक् प्रत्यक् प्रागुदगव्ययान्यपि ।
इन्द्रे मघवा मघवान् मघवन् दल्मि-वल्मिकौ ॥ ५९ ॥
;p{0182}
नान्तौ सुत्रामा सूत्रामा हर्यश्वो हरिमान् हरिः ।
बिडोजाः स्यात् बिडौजाश्च सन्तौ वृत्रश्च वृत्रहा ॥ ६० ॥
पर्जन्यः पूर्ववन्नान्तो वृषा दन्त्यद्वयान्वितः ।
तालव्यद्वयवानाद्यतालव्यश्च तृतीयकः ॥ ६१ ॥
शुनाशीरः स्मृतेन्द्राण्यां महेन्द्राणी सची शची ।
सचिर्वासवौ जयन्तः जयदत्तो जयस्तथा ॥ ६२ ॥
इन्द्रपुत्र्यां ताविषी स्याद् वात्यायां च तविष्यपि ।
इन्द्रहस्तिन्यैरावण, ऐरावतः ऋजौ घनौ ॥ ६३ ॥
इन्द्रस्यर्जुरोहितं स्याद् रोहितं पारिभद्रके ।
मन्दार-मन्दरौ तद्वद् मन्दारुश्च पवौ शृणिः ॥ ६४ ॥
सृणिश्च वह्नावप्येतौ, भिदिरं भिदुरं भिदुः ।
भिदि-भेदी दिभिः शम्ब-सम्बौ शाम्बः शतारकः ॥ ६५ ॥
धारः शित-शतात्, वज्रोऽस्त्रियां वज्राशनिर्द्वयोः ।
अशनिर्द्वयोराशनः, स्वार्थे प्रज्ञाद्यणा, शरुः ॥ ६६ ॥
स्वरु-श्वरू उदन्तौ द्वौ स्वरुः सान्तोऽथ षण्डके ।
व्याधाम नान्तं, व्याधामोऽदन्तः पुंसि च, दस्रयोः ॥ ६७ ॥
अश्विनावाऽश्विनेयौ च, देवत्वष्टरि विश्वकृत् ।
विश्वकर्मापि, स्वर्वध्वां, वा स्त्री भूम्न्यप्सरा मता ॥ ६८ ॥
ऊर्वसी दीर्घ-ह्रस्वादिर्दन्त्यतालव्यभाक् क्रमात् ।
गन्धर्वो गायने दैवे गान्धर्वोऽपि च तद्भिदि ॥ ६९ ॥
अव्ययाऽनव्ययौ हाहा हाहाः सान्तोऽप्यथो हहाः ।
हुहुर्द्विह्रस्वो हूहूश्च द्विदीर्घोऽव्ययमप्यथो ॥ ७० ॥
हाहाहूहूरित्यखण्डं, नामैके, शमने यमः ।
यमराजो यमराट् च संयमनी त्र्यकारयुक् ॥ ७१ ॥
;p{0183}
शङ्कावश्नपोऽन्तर्दन्त्योपि, हनुषो हनूषवत् ।
रात्रिंचरो रात्रिचरो, नृचक्षाः ख्याश्च चक्षसा ॥ ७२ ॥
त्रयः सान्ता अन्त्यषण्ढाः, क्रव्यात् क्रव्यादसंयुतः ।
जातुधानो यातुधानो जातु यातु च षण्ढकौ ॥ ७३ ॥
कर्बुरः कर्बरो रक्षः राक्षसोऽप्याशराऽऽशिरौ ।
तज्जनन्यां तु निकसा निकषा खषया सह ॥ ७४ ॥
वरुणे यादःपतियुक् यादसांपतिरप्पतिः ।
अपांपतिर्धनदे त्वैडविडैलविलौ समौ ॥ ७५ ॥
कैलासौका मध्यदन्त्यो नाराद् वाहण-वाहनौ ।
तद्विमानं पुष्पकं स्याद् मूर्धन्यौष्ठ्यकयोगयुक् ॥ ७६ ॥
वस्वोकसारा तत्पुर्यामोकःशब्दे सलोपभाक् ।
वित्ते ऋक्थं रिक्थमृक्तं रिक्तः सान्तं नपुंसके ॥ ७७ ॥
सारोऽस्त्रियां निधाने तु शेवधिर्नर-षण्ढभाक् ।
शङ्करे जोटी जोटीङ्गो गिरीशो गिरिशो हरः ॥ ७८ ॥
हीर ईशान ईशश्च वामदेवश्च वामयुक् ।
अहिर्बुध्नो बुध्नकाही महाकालः सकालकः ॥ ७९ ॥
भर्गो भार्गो भर्ग्यः शर्व-सर्वौ महेश्वरौ ।
भीम-भीष्मौ च तच्चापे, त्वजकावमजीजकम् ॥ ८० ॥
अजगावमाजगवं भवेदजकवं तथा ।
अजगवं, गणेष्वस्य, पार्षद्याः पार्षदा अपि ॥ ८१ ॥
पारिषद्याः पारिषदा, मृडान्यामीश्वरेश्वरी ।
कैटभी कैटभा दुर्गा दुर्गमा वरदा वरा ॥ ८२ ॥
अपर्णा चैकपर्णायुग् गौरी गौरा शिवी शिवा ।
भद्रकाली महाकाली काली काला च कालिका ॥ ८३ ॥
;p{0184}
हिमा हैमवतीयुक्ता विकराला करालिका ।
महारौद्री सरौद्रिका जयन्ती विजया जया ॥ ८४ ॥
महाजया नन्दयन्ती नन्दिनी नन्दयाऽन्विता ।
सुनन्दा कुला नकुली, भैरव्यां चर्ममुण्डिका ॥ ८५ ॥
चामुण्डा चण्डमुण्डा च चर्च्चा चर्च्चिः सचर्चिका ।
स्कन्दे गाङ्गायनिर्गाङ्गो गाङ्गेयो भीष्मकेऽप्यमी ॥ ८६ ॥
भृङ्गिणे भृङ्गिरिटिर्भृङ्गिरीटिश्च, तण्डुके ।
नन्दीश-नन्दिनौ नन्दिः, कमने क-कवी विधिः ॥ ८७ ॥
विधा वेधाश्च द्वौ सान्तौ सर्वविद्-विदुषोरपि ।
विरिञ्चन-विरिञ्ची च विरिञ्चः परमेष्ठियुक् ॥ ८८ ॥
परमेष्ठस्त्रिकवर्गद्वितीयकलितावमू ।
नाभिभूर्नाभिजन्मा च विश्वसृट् विश्वसृक् तथा ॥ ८९ ॥
द्रुहिणो द्रुघणस्तद्वद् द्रुघनोऽपि च शम्भुयुक् ।
स्वयंभूरथ गोविन्दे नारायण-नरायणौ ॥ ९० ॥
विष्वक्सेनो विश्वक्सेनो वृषाकपि-कपी विधुः ।
वेधा मुकुन्द-कुन्दौ च वासुदेवश्व वासुयुक् ॥ ९१ ॥
जलेशयो जलशयोऽधोक्षजोऽक्षज एकपात् ।
त्रिपाद् द्विपद एतद्वद् वृषाक्षः सुवृषोऽपि च ॥ ९२ ॥
कपिलो भद्रकपिलः सुभद्रो वासुभद्रकः ।
धन्वी सुधन्वा शतकः शतादाऽऽनन्द-वीरकौ ॥ ९३ ॥
श्रीवत्साङ्कश्च श्रीवत्सस्तदरौ मेन्द-मेन्दकौ ।
कालीयः कालियश्चास्य गदा कौमोदकी स्मृता ॥ ९४ ॥
कौपोदकी कौवोदकी, कृष्णमातरि देवकी ।
दैवकी, बलभद्रे तु, भद्राङ्गो बलिना बलः ॥ ९५ ॥
;p{0185}
पद्मायामीरी आ या च कमला कमलीन्दिरा ।
इन्दिः श्री-लक्ष्म्यौ क्विब्यन्तौ यरौ शम्बर-संबरौ ॥ ९६ ॥
शूर्पकश्चादितालव्यः, ऋष्याङ्कः कामनन्दने ।
मूर्द्धन्याद्यान्तः स्थिकभागूषोषा बाणपुत्रिका ॥ ९७ ॥
शम्ब-शाम्बौ जम्बुवत्याः पुत्रे, तार्क्ष्ये सुपर्णकः ।
सौपर्णेयो गरुडश्च गरुलो गरुटस्तथा ॥ ९८ ॥
सुगते तु महाबोधि-बोधी बुद्ध-बुधौ मुनिः ।
मुनीन्द्रः, सप्तमे बुद्धे शाक्यसिंहः सशाक्यकः ॥ ९९ ॥
दैत्येऽसुर आसुरश्च सरस्वत्यां गिरा गिरौ ।
वाग्-वाचे वाणि-वाण्यौ च तालव्याद्या च शारदा ॥ १०० ॥
व्याहारो वचो वचनं, कारके कर्म-कार्मणे ।
ज्ञाता धर्मकथायां स्यात् तकारो दीर्घसंयुतः ॥ १०१ ॥
द्वादशाङ्गे दृष्टिवादो दृष्टिपातोऽपि कथ्यते ।
प्रत्याख्यानप्रवादे तु प्रत्याख्यातं च ज्योतिषि ॥ १०२ ॥
ज्योतिषं ज्यौतिषं, भाष्ये चूर्णि-चूर्ण्यौ समे मते ।
यङ्लुगन्ते चर्करीतं, चर्करितं, कलिन्दिका ॥ १०३ ॥
कडिन्दिका सर्वविद्या, निघण्टुर्नामसंग्रहे ।
निर्घुण्टुश्च, जनश्रुतौ, वदन्ती किंवदन्त्यपि ॥ १०४ ॥
किंवदन्तिर्वदन्तिश्चोदन्ते वृत्तान्त-वार्तिके ।
अभिधायां नामधेयं नामाख्याऽभिख्ययाऽह्वयः ॥ १०५ ॥
आह्वा, हूतौ तु हक्कार-कङ्कारौ, शपथे शपः ।
शपनं, प्रियबाहुल्ये चटु चाटु, यथास्थिते ॥ १०६ ॥
तथ्यं यथातथं सम्यक्, समीचीनं च, रूक्षके ।
निष्ठुरं तृतीयवर्गद्वितीययुगवर्णने ॥ १०७ ॥
;p{0186}
निष्पर्यपात्परो वादो, जुगुप्सा च जुगुप्सनम् ।
गर्हणा गर्हणं गर्हो, रतशापे तु क्षारणा ॥ १०८ ॥
आक्षारणा क्षारणं च, क्षरणा, मङ्गलार्थने ।
आशीराशषया चोभे उशत्यशुभवाचि तु ॥ १०९ ॥
रुशती रुषती सर्वे त्रिलिङ्गा वाच्यलिङ्गतः ।
आज्ञायां स्याद् निराङ्निभ्यो देशोऽथाङ्गीकृतौ पुनः ॥ ११० ॥
सन्ध्या स्यात् सन्धया साकं संप्रत्याङ्भ्यः परः श्रवः ।
वर्जे वर्जनं वृजनं, नृत्ये नृत्तं च नर्त्तनम् ॥ १११ ॥
नाट्यं नटनमङ्गविक्षेपेऽङ्गाद् हारि-हारकौ ।
आतोद्ये वाद्यं वादित्रं, तूरं तूर्यं च वल्लकी ॥ ११२ ॥
तन्त्रीस्तन्त्रिश्च गन्धर्वे त्र्युकारस्तुम्बुरुः स्मृतः ।
मृदङ्गे मार्दलीकश्च, मार्दलो, दुन्दुभौ पुनः ॥ ११३ ॥
भेरिर्भेरी च भेरापि, कुहालायां तु काहला ।
चण्डकोलाहला पत्रकाहला, सुप्तबोधके ॥ ११४ ॥
द्रगडो द्रकटश्चापि, झल्लर्यां झर्झरी स्मृता ।
झलरी, बीभस्तरसे, विकृतं वैकृतं तथा ॥ ११५ ॥
घर्घरे हासिका हास्यं हासश्च हसनं हसः ।
त्रिकवर्गद्वितीयाप्ता स्मिते वक्रोष्ठिका मता ॥ ११६ ॥
शोचने शुक् शुकः शोकः, कोपे क्रोध-क्रुधा-क्रुधः ।
रुषा-रोष-रुषश्चाप्युत्साहो तूद्याम उद्यमः ॥ ११७ ॥
उद्योगोऽप्यभियोगश्च वीर्यं त्वतिशयान्विते ।
वीर्यापि, साध्वसे भीतिर्भीर्भिया भयमप्यथो ॥ ११८ ॥
भयङ्करे भीम-भीष्मे डमरं डामरं तथा ।
उड्डामरमुड्डमरं, शान्तावुपशमः शमः ॥ ११९ ॥
;p{0187}
शमथोऽप्यथ रोमाञ्चे पुलकः पुलसंयुतः ।
बाष्पेऽश्वस्रू अस्रमश्रं, चित् तान्ता चेतना मतौ ॥ १२० ॥
धीर्धीदा प्रतिपत्तिश्च प्रतिपच्छेमुषी पुनः ।
तालव्यादिर्मूर्धन्यान्ता, लज्जायां स्यादपत्रपा ॥ १२१ ॥
त्रपा ह्री ह्रीकया ह्लीका, व्रीडा व्रीडो, मनःखिदि ।
सादाऽवसादौ, निद्रायां, तन्द्रिस्तन्द्री च तन्द्रया ॥ १२२ ॥
तन्द्र्यमी चत्वारः शब्दाः स्युर्मोहाऽलस्ययोरपि ।
औत्सुक्य उत्कण्ठौत्कण्ठ्ये, आकारस्य तु गूहने ॥ १२३ ॥
कुटारिका कटिकाऽवाद्, ह्लादे मोदः प्रमोदयुक् ।
मुदाऽऽमोदौ प्रमदश्च संमदोऽपि मदो मुदा ॥ १२४ ॥
हर्ष-प्रहर्ष-हरिषा आनन्दानन्दथू समौ ।
गर्वेऽभिमान-मानौ च विस्मयः स्मय इत्युभौ ॥ १२५ ॥
तद्विशेषेऽहंपूर्वा-पूर्विका-प्रथमिकाऽग्रिका ।
व्यायामे तु क्लम-क्लमी परिश्रम-श्रमावपि ॥ १२६ ॥
चिन्तायां चिन्तिया ध्यानं धाम नान्तं नपुंसके ।
प्रतिचिकीर्षारूपे तु ध्याने मर्ष आमर्षकः ॥ १२७ ॥
चित्तस्थैर्ये मनस्कारो भवेद् मनसिकारयुक् ।
संभ्रमे त्वरया तूर्णिस्त्वरितस्तर्के वितर्ककः ॥ १२८ ॥
संवेगावेगावूहेहे परामर्शो विमर्शनम् ।
मृत्यौ मृतिः सर्वगे मरि-मारी मरकोऽपि च ॥ १२९ ॥
नटे भारत-भरतौ तथा भरतपुत्रकः ।
स्त्रीवेषधारकनटे भ्रकुंसः स भ्रुकुंसकः ॥ १३० ॥
भ्रूकुंसश्च भृकुंसोऽपि केलीकिलो विदूषकः ।
केलिकिलो वासन्तिक-वसन्तकौ च, हासिनि ॥ १३१ ॥
;p{0188}
केलिकिलः कैलिकिलो, विलासिनि जने पुनः ।
हेलिहेलो हैलिहिलः, आर्ये मारिष-मार्षकौ ॥ १३२ ॥
चेटी-नीचा-सखीह्वाने हण्डे हञ्जे हलाव्ययाः ।
अत्तिकाऽप्यन्तिका ज्येष्ठभगिन्यां, मातरि स्मृता ॥ १३३ ॥
अम्बिकाऽप्यंविका, भाट्टारक-भट्टौ तु पूज्यगात् ।
नाम्नः प्रयोज्यौ प्रायेण नाट्योक्तौ नाट्यवाचकः ॥ १३४ ॥
;k{तृतीयः काण्डः}
पुंसि पूरुष-पुरुषौ पुलषो ना नरोऽपि च ।
मुनुष्यो मानुषो मर्त्यो मर्तोऽपि बालिशः शिशौ ॥ १ ॥
बालः क्षीरात् कण्ठः पश्च स्तनयः स स्तनन्धयः ।
कुमार-कुमरौ दह्र-दहरावथ शैशवे ॥ २ ॥
बाल्यवद् बालिमा पाकं पाकिमा ना, वयस्यके ।
युवा युवानस्तरुणस्तलुनश्चाथ यौवनम् ॥ ३ ॥
यौवनिकापि तारुण्ये स्थविरे तु जरन् जरी ।
जरन्तश्च जीन-जीर्णावतिवृद्धे दश्म्ययम् ॥ ४ ॥
दशमीस्थोऽथ संस्तान्तः प्राज्ञो ज्ञः प्रज्ञकः कविः ।
कवी स्त्री कविता काव्यो वैदुषो विदुषस्तथा ॥ ५ ॥
विद्वांश्च शूरि-सूरी तु, सूर्येऽपि, बुद्धयुग् बुधः ।
प्रवीणे निष्ण-निष्णातौ नदीष्णः कृतकृत्यकः ॥ ६ ॥
कृती कृतार्थश्च विज्ञोऽभिज्ञो वैज्ञानिकोऽपि च ।
विदग्धे छेक-च्छेकालौ छेकिलश्च कलाविदि ॥ ७ ॥
कलाज्ञश्च कलज्ञोऽपि क्षुण्णः संस्कृतवाचकः ।
तृतीयवर्गप्रान्त्याप्तो, वक्नुर्वग्नु-वचक्नुकौ ॥ ८ ॥
;p{0189}
वाग्मिनि स्यात्, वक्तरि तु वदावद-वदौ समौ ।
अवाक्श्रुतावेडमूकानेडमूकावनेडकः ॥ ९ ॥
कलमूकश्चान्ध-शठ-मूर्खवाच्यपि सम्मतः ।
सतामनेडमूकश्चाऽस्फुटवाचि तु काहलः ॥ १० ॥
लोहलोऽपि जड-कडौ, ज्ञायके विदुरस्थथा ।
विन्दुरस्त्रिक-तुर्यवर्गमध्यौ कटुर-कद्वरौ ॥ ११ ॥
अत्यन्तकुत्सिते, क्षिष्णुर्णान्तो निराकरिष्णुके ।
प्रियंवदे शक्नु-शक्लौ वदान्यश्च वदन्ययुक् ॥ १२ ॥
दानशीलेऽप्यमू, मूर्खे, बालिशो बाडिशो जडः ।
जलो मुहेर-मुहिरावायोऽयः पूर्वशूलिकः ॥ १३ ॥
भवेद् राभासिके, लोकप्रीणके तु पृण-प्रिणौ ।
प्रीणश्च लोकंपूर्वाः स्युः परायत्ते परात्परौ ॥ १४ ॥
वश-वान्तौ गृह्यकश्च गृह्याऽऽगृह्यकसंयुतः ।
नायके नेत्र-नेतारावीडीश ईश्वरस्तथा ॥ १५ ॥
पति-पाती ऋज-रिजाविडीडौ डान्तिमावुभौ ।
ह्रस्व-दीर्घादी प्रभुयुग् विभुश्चाप्यथ वेतने ॥ १६ ॥
भृति-भृत्ये भर्म भर्मण्या कर्मण्याऽथ भारिके ।
भारवाड् भारवाहश्चाप्यथो वार्तावहे जने ॥ १७ ॥
वैवधिको विवधिको वीवधिकोऽथ भारके ।
भरो विवधो वीवधः स्यादथो भारयष्टिका ॥ १८ ॥
विहङ्गिका विहङ्गिमा, विक्रान्ते शूर-सूरकौ ।
कातरे भीरुको भीरुर्भीलुकस्वस्नु-त्रस्तकौ ॥ १९ ॥
भृशाकुले समुत्पिञ्ज उत्पिञ्जल-कपिञ्जलौ ।
अथो महेच्छेऽनुदार उदारोदात्तकावपि ॥ २० ॥
;p{0190}
दयालौ तु कृपालुः स्यात् कृपारुरनुकम्पने ।
कारुण्यं करुणा हिंस्रे हिंसीरोऽपि, निबर्हणे ॥ २१ ॥
विशारणं विशरणं निर्वासन-प्रवासने ।
उद्वासनं वधार्हे तु शैर्षच्छेदिकसंयुतः ॥ २२ ॥
शीर्षच्छेद्यो, मृते प्रेत-परेतौ, तदहेऽर्पणे ।
तदर्थं चोर्ध्वदेहिकमौर्ध्वदेहिकमित्यपि ॥ २३ ॥
ऊर्ध्वदैहिकमप्यग्न्याधाने तु मृतदाहगे ।
चिति-चित्या-चिताः प्रोक्ताः, ऋजो तु प्राञ्जलोऽञ्जसः ॥ २४ ॥
अनृजौ तु शठः शण्ठो, धूर्ते व्यंशक-व्यंसकौ ।
शठ-शण्ठौ च षण्ढेऽपि, जालिके मायि-मायिकौ ॥ २५ ॥
मायावी, दाण्डाजनिको, दण्डाजनिक इत्यपि ।
मायायां शठता-शाठ्ये व्याज्ये लक्ष्यं तु लक्षयुक् ॥ २६ ॥
संख्यायामपि पिशुने मत्सरो मत्सरी खलः ।
प्रखलः खुल्लकः क्षुल्लः क्षुद्रकः क्षुद्रसंयुतः ॥ २७ ॥
कौलीने वादिको जाते जातो जातात्परो मतः ।
तस्करे चोरटश्चोर-चोरौ पाटच्चरान्वितः ॥ २८ ॥
पटच्चरश्चौरकर्म चौर्यं चोरिका स्तेनवत् ।
स्तेयं स्तैन्यं हृतधने, लोप्त्रं लोत्रं च लोद्रकम् ॥ २९ ॥
मन्दे त्वलस आलस्यश्चतुरे दक्ष-दक्षिणौ ।
उष्णकोष्णौ, दातरि, तु स्यादुदारोऽनुदारयुक् ॥ ३० ॥
बहुप्रदे स्थूललक्षः स्थूललक्ष्योऽपि यान्तिमः ।
दानेंहतिरंहितिश्च प्रादेशन-प्रदेशने ॥ ३१ ॥
निर्वापणं निर्वपणं याचके तु वनीपकः ।
वनीयक-वनबकौ, प्रार्थनायां तु याचना ॥ ३२ ॥
;p{0191}
याञ्चैषणाऽध्येषणापि भवितरि भविष्णुयुक् ।
भूष्णुर्भविष्यति भवी भाव्यथो स्यात् प्रसारिणि ॥ ३३ ॥
विसारी च विसृमरो विसृत्वरयतो मतः ।
लज्जाशीले तु लज्जालुर्लज्जूः स्यात्, क्षमिता क्षमी ॥ ३४ ॥
क्षन्ता सहिष्णुः, सहने, ईर्ष्यालुः कुहने स्मृतः ।
ईर्ष्युश्च, क्रोधने क्रोधी, बुभुक्षायां तु रोचकः ॥ ३५ ॥
रुचिः क्षुधा-क्षुधौ, तृष्णक् तृषिते तृष्णकोऽपि च ।
क्षुदसहे क्षुधारुः स्यात् क्षुधालुः, शीतकाऽसहे ॥ ३६ ॥
शीतारुश्च सशीतालुः, पिपासायां तृषा-तृषौ ।
तृष्णा-तर्षौ च, लिप्सायां त्रयोन्त्या अपि, भक्षके ॥ ३७ ॥
आशितश्चाशिरो, भक्ते कुरुः, कूरं च दग्धिका ।
भिस्साटा भिस्सटा भिस्सा, दधिसर्वरसाग्रके ॥ ३८ ॥
दधिमण्डं मण्डमपि, भक्तमण्डे तु प्राड्स्रवः ।
निप्रात् स्रावश्च, श्राणायां विलेपी च विलेपिका ॥ ३९ ॥
विलेपनी विलेप्यापि क्वाथिका क्वथिकाऽपि च ।
तरलं तरला, सूपे सूदाप्यथ तिलान्नके ॥ ४० ॥
कृसर-त्रिसरौ पुंस्त्री, पिष्टके पूप-पूपकौ ।
पूपिकायां पौलि-पौल्यौ पूलिका पोलिकापि च ॥ ४१ ॥
पूपली चेषत्पक्वे त्वभ्यूषाऽभ्योषाऽभ्युषास्त्रयः ।
निष्ठानोऽस्त्री तेमने स्यात् सठः पत्रफलादिके ॥ ४२ ॥
शाकं साकं हरितके करम्भो दधिसक्तुषु ।
करम्बोऽपि घार्तिके तु पूरः स्याद् घृत-पिष्टतः ॥ ४३ ॥
घृतवरोऽवसेकिमे वटको वटसंयुतः ।
स्नेहभृष्टतण्डुलेषु भरुजी भरुजापि च ॥ ४४ ॥
;p{0192}
मर्मराले पर्पटश्चपटः पृथुके चेः पुटः ।
चिपिटश्चिपिटिका शर्करायामुपला सिता ॥ ४५ ॥
सितोपला मधुधूलौ खण्डो वर्गद्वितीयखः ।
फाणिते स्यात्तु मत्स्याण्डी मत्स्यण्डिश्च मत्स्यण्ड्यपि ॥ ४६ ॥
मत्सण्डी खण्डतो योज्या शर्करा सर्करापि च ।
शिखरण्यां रसाला स्याद् रसिता मार्जितायुता ॥ ४७ ॥
मर्जिता, मुद्गादिरसे यूर्यूषस्त्रिषु जुषयुक् ।
दुग्धे गव्यं गोरसश्च रसोत्तमरसे समे ॥ ४८ ॥
क्षीरस्य विकृतौ कूर्चिः कूचीका कूचिकान्विता ।
कूर्चिकापि किलाटी स्याद् किलाटा च किलाटयुक् ॥ ४९ ॥
द्रप्स-द्रप्स्ये दध्न्यघने, हविष्य-हविषी घृते ।
रसायन-गोरसौ द्वौ घोले, तक्रे त्वरिष्टयुक् ॥ ५० ॥
रिष्टमौदश्वितौदश्वित्के संस्कृत उदश्विति ।
पिच्छिले विजलं प्रोक्तं विजिलं विज्जलं विजम् ॥ ५१ ॥
विजेविलं विजिपिलमारनाले तु काञ्चिकम् ।
काञ्चिकं च सुवीराऽम्लं सौवीरं चाभितः षुतम् ॥ ५२ ॥
कुल्माषाभिषुतं चैव कुल्माषं चार्घराद्धके ।
माषादौ तु कुल्माषः स्यात् कुल्मासश्चाप्युपस्करे ॥ ५३ ॥
दन्त्य-तालव्य-मूर्धन्यमध्यः स्याद् द्वेषवारकः ।
तिन्तिडीक-तन्तिडीके चुक्रे पक्षण्यपि स्मृते ॥ ५४ ॥
राजिकायामासुरी स्यादसुरी च क्षुधा-क्षतात् ।
परोऽभिजननः शब्दो योज्यते शब्दवेदिभिः ॥ ५५ ॥
कुस्तुम्बुरुर्वार्ध्युकारस्तस्मिन् धान्यं च धान्यकम् ।
धन्या धन्याकं धान्याकं धानेयक-धनीयके ॥ ५६ ॥
;p{0193}
धनकोऽथ कोलके स्याद् मरीचं मरिचं तथा ।
ऊषणं ह्युषणं विश्वा शुण्ठी शुण्ठिश्च, पिप्पली ॥ ५७ ॥
उषणा स्यादूषणापि, कृष्णा च कृष्णतण्डुला ।
गजपिप्पल्यां वशिरो वसिरः, सर्वग्रन्थके ॥ ५८ ॥
ग्रन्थकं शिरोऽनादन्तः क्ली सान्तं चटकाशिरः ।
व्योषे त्रेः कटु-कटुके, अजाजी जीर-जीरकौ ॥ ५९ ॥
जीरणो जरणः कणः जीरकः कृष्णजीरके ।
सुषवी दन्त्यमूर्धन्यतालवयान्तर्गता पृथुः ॥ ६० ॥
पृथ्वी उत्कुञ्चिका चोपकुञ्चिकाप्यथ हिङ्गुनि ।
वाल्हीकं वाल्हिकं, जग्धौ खादनं खदनं घसिः ॥ ६१ ॥
निघसोऽपि विष्वाणाऽवष्वापौ जमन-जेगने ।
ग्रासे गुडेरक-गुडौ गुडेरोऽपि गडोलयुक् ॥ ६२ ॥
गण्डोलः कवलोपेतः कवकः सुहिते पुनः ।
आघ्राता-ऽऽघ्राणकौ, भुक्तत्यक्ते फेला च फेलियुक् ॥ ६३ ॥
मांसाशिनि शाष्वलः स्याच्छौष्कलः शाष्कलिस्तथा ।
मौष्कुलिर्मौष्कुलो, लिप्सौ लोलुपो लोलुभोऽपि च ॥ ६४ ॥
लोलोऽपि गर्धनो गृध्नु-गृध्नौ चेहेह ईहने ।
कामश्च कामना, धृष्टौ धृष्णुः स्याद् धृष्णजा सह ॥ ६५ ॥
शुभंयुः शुभसंयुक्ते शुभंयश्चाप्यहंकृति ।
अहंयोऽहंयुसंयुक्तः, कामुके कामि-कामिनौ ॥ ६६ ॥
कामनः कमनः कम्रः कमरः कमितापि च ।
कामयिताऽभिक-भीकावन्तर्दुर्विपरो मनाः ॥ ६७ ॥
विचेतस्याभिशस्ते तु स्यादक्षारित-क्षारितौ ।
तिरस्कारे परीभावः परापर्यभितो भवः ॥ ६८ ॥
;p{0194}
न्यक्कारः सनिकारः स्तात्, जागरूके तु जागरी ।
जागरिका, जागरणे जागर्या जागरस्तथा ॥ ६९ ॥
जागरा जाग्रिया, शङ्की संशयालुर्भवेदयम् ।
सांशयिको दक्षिणार्हे दक्षिण्यो दक्षिणीयकः ॥ ७० ॥
दण्डिते दाप्यतः प्रोक्तो दायितोऽपि तथोच्यते ।
अर्च्ये प्रतीक्ष्यो निर्योऽपि, पूजिते त्वपचायितः ॥ ७१ ॥
अपचितोऽथार्हणायां पूजा पूज्याऽथ पीनके ।
बहुलो बहलः स्थूर-स्थूलौ पीवा सपीवरः ॥ ७२ ॥
मांसलांसलौ निर्दिग्धे, कृशे शात-शितौ स्मृतौ ।
तीक्ष्णेऽप्येतौ, बृहत्कुक्षौ तुन्दी तुन्दिक-तुन्दिलौ ॥ ७३ ॥
तुन्दिभौऽप्युदरिकश्चोदरिलोदरिणौ समौ ।
अनासिके विख्र-विखू विग्रोऽपि, नतनासिके ॥ ७४ ॥
अवाद् भ्रट-टीट-नाटा नाशायां तन्नतावपि ।
खरनासे खरणसः खरणाः, खुरसदृग्नसि ॥ ७५ ॥
खुरणाः स्यात् खुरणसः श्रोणे पङ्गुः सपङ्गुलः ।
स्यात् खल्वाटे तु खलति-खलतावल्पकायके ॥ ७६ ॥
पृश्नि-पृष्णी गडुले तु न्युब्ज-कुब्जौ, कुहस्तके ।
कुणि-कूणी ह्रस्वकरपादे खर्वो निखर्वयुक् ॥ ७७ ॥
ह्रस्वशाखे वामनश्च वामा नान्तो, द्विनग्नके ।
वण्डो दन्तौष्ठ्यवादिः स्यादल्पमेढ्रेऽपि खञ्जके ॥ ७८ ॥
खोड-खोरौ च खोटोऽपि, पोगण्डो विकलाङ्गके ।
अपोगण्डोऽप्यूर्ध्वजानावूर्ध्वज्ञोर्ध्वज्ञकौ समौ ॥ ७९ ॥
विलजानौ प्रज्ञुः स्यात् प्रज्ञोऽपि, युतजानुके ।
संज्ञु-संज्ञौ च सर्वत्र जञसंयोग उच्यते ॥ ८० ॥
;p{0195}
वलियुक्ते वलिनः स्याद् वलिभः, शस्तकेशके ।
केशवः केशिकः केशी, तुण्डिलो वृद्धनाभिके ॥ ८१ ॥
तुण्डिभस्तुन्दिलोऽभ्यान्ताऽभ्यमितौ ग्लान-ग्लास्नुकौ ।
व्याधिते, कच्छुरे तु स्यात्पामनः पामरस्तथा ॥ ८२ ॥
सातिसारेऽतिसारक्यतीसारकी, कफान्विते ।
श्लेष्मणः श्लेष्मलः, क्लिन्ननेत्रे तद्वति पिल्लयुक् ॥ ८३ ॥
चिल्लश्चुल्लोऽपि मूर्ते तु मूर्च्छालो मूर्च्छितोऽपि च ।
पित्ते पलाग्निः पललज्वरोऽथ खेटयुक् खटः ॥ ८४ ॥
व्लासो दन्त्य-तालव्यप्रान्तकः कथितो बुधैः ।
कफे, व्याधौ रोग-रुजौ रुजाऽप्यामय आमकः ॥ ८५ ॥
अमः, क्षये राजयक्ष्मा यक्ष्मा जक्ष्मापि नान्तकः ।
जक्ष्म-यक्ष्मावदन्तौ द्वौ क्षवे क्षुत् क्षुतमप्यथ ॥ ८६ ॥
क्षवथौ काशः कासोऽपि, खसे पामा तु पामया ।
कच्छूः कच्छुः स्त्रियां सर्वे, खर्ज्वां कण्डूयनं मतम् ॥ ८७ ॥
कण्डूः कण्डूति-कण्डूये, व्रणे रुषो रुषा सह ।
ईर्मोऽस्त्रियामीर्म नान्तं गण्डे विस्फोट-स्फोटकौ ॥ ८८ ॥
पिटकः पिटका तद्वत्पिटकं च किलासके ।
सिध्म-सिध्मे, कुष्ठभेदे दर्द्रुर्दद्रूश्च दद्रुयुक् ॥ ८९ ॥
दद्रूर्दर्दूश्च, कोठके मण्डलकं च मण्डलम् ।
हृल्लासे हिक्का हेक्कापि, पीनसे स्यादपीनसः ॥ ९० ॥
आपीनसः प्रतिश्यायः प्रतिश्या, श्वयथौ पुनः ।
शोफ-शोथौ, छर्दने तु च्छर्दिश्छर्दी प्रच्छर्दिका ॥ ९१ ॥
वमनं वमि-वमथू, कुरण्डस्त्वण्डवर्धने ।
कूरण्डोऽपि प्रमेहे तु मेहोऽपि च, चिकित्सके ॥ ९२ ॥
;p{0196}
आयुर्वेद्यायुर्वेदिको भिषग्-भिषज-भिष्णजाः ।
जायौ भेषज-भैषज्ये उपचारश्चिकित्सने ॥ ९३ ॥
उपचर्यापि, सत्कृत्यालङ्कृतस्वकनीदये ।
कूकुदः कूपदश्चाऽऽपदापदे विपदे विपदा विपद् ॥ ९४ ॥
विपत्तौ, कृच्छ्रवञ्च्ये तु समौ दूडाभ-दूडभौ ।
समर्धुकस्तु वरदे स्यात् समर्धक इत्यपि ॥ ९५ ॥
सदस्ये तु पारिषद्य-पार्षद्यावथ संसदि ।
परिषत्-पर्षदौ तुल्ये समज्या च समाजयुक् ॥ ९६ ॥
आस्थानमास्था, दैवज्ञे नैमित्तिको निमित्तवित् ।
नैमित्तोऽपि च मौहूर्तो मौहूर्तिकेऽथ लेखके ॥ ९७ ॥
लिपिकरो लिविकरोऽक्षरन्यासे लिपिर्लिविः ।
मषी-मस्यौ मलिनाऽप्सु कितवे त्रितयं स्मृतम् ॥ ९८ ॥
धार्तो धूर्तोऽक्षधूर्तश्च, दुरोदर-दरोदरे ।
द्यूतेऽथाऽक्षे पाशकः स्यात् प्रासकः शारितः फलम् ॥ ९९ ॥
फलकोऽष्टापदे शारिः शारः खेलनिकोच्यते ।
व्यालग्राह्यहितुण्डिक आहितुण्डिक इत्यपि ॥ १०० ॥
मनोजवस्ताततुल्ये मनोजवसकोऽपि च ।
क्षेमङ्करो रिष्टतात्यरिष्टताती तथाऽस्तिके ॥ १०१ ॥
श्राद्ध-श्रद्धालू च, सहे प्रभविष्णुः प्रभूष्णुयुक् ।
शक्त-शक्लावसामर्थ्यजीवके चानवस्थिते ॥ १०२ ॥
चत्वारोऽमी पराः कर्णात् टिरिटिरि-ष्टिरेष्टिरा ।
चुरुचुरु-श्चुरुचुरा शिथिलः शिथिरः श्लथे ॥ १०३ ॥
स्थित ऊर्ध्वंदमश्चोर्ध्वो निर्वकारो वकारवान् ।
ऊर्ध्वदमस्तद्भवे तु ऊर्द्धात् दमिक-दामिकौ ॥ १०४ ॥
;p{0197}
ऊर्ध्वंदमिकोऽप्यध्वगे तु स्यादध्वन्योऽध्वनीनवत् ।
गन्तु-गान्तू पथिकश्च पान्थः, शम्बल-सम्बले ॥ १०५ ॥
पाथेये, जङ्घाकारे तु जङ्घाकरिक-जाङ्घिकौ ।
त्वरिते जवी च जवनः सहायेऽभ्यनुतश्चरः ॥ १०६ ॥
अनुगाम्यनुगश्चापि सेवायां स्यादुपासना ।
उपास्त्युपेता चोपास्या परेश्चैषणमेषणा ॥ १०७ ॥
पत्तौ पदातिः पादातौ पादातिक-पदातिकौ ।
पदकः पदगः पद्गः पादाविक-पदाजिकौ ॥ १०८ ॥
प्रष्ठे सरोऽग्रेऽग्र-पुरः-परतो गम-गामि-गाः ।
पुरस्तः आवेशेके तु स्तः प्राघूर्णक-प्राघुणौ ॥ १०९ ॥
अतिथ्योऽतिथिरातिथ्य आङ्परौ गान्तु-गन्तुकौ ।
आवेशिक आतिथेय्यातिथेयातिथ्यनिःस्वनाः ॥ ११० ॥
ग्रामे भवे तु ग्रामीण-ग्रामीणौ ग्राम्य इत्यपि ।
ग्रामेयकश्च लोके तु जनो जनपदस्तथा ॥ १११ ॥
देवलोके देवविशा देवविद् वाऽभिजातके ।
जात्याभिजौ कुलीनश्च कुल्यकौलेयकौ समौ ॥ ११२ ॥
महाकुलीनसहितौ महाकुल-महाकुलौ ।
गोत्रेऽन्वयोऽन्ववायश्च संतानः संततिस्तथा ॥ ११३ ॥
स्त्रियां महेला महिला मेहला च महेलिका ।
वामिर्वामा जोषा योषा स्याद् योषिदपि योषिता ॥ ११४ ॥
स्याद् मत्तकासिनी मत्तगामिन्यां मत्तकाशिनी ।
स्त्र्यलङ्कारे कुट्टुमितं द्व्युकारं कन्यका कनी ॥ ११५ ॥
कुमार्यां, मध्यमवयःस्त्रियां स्यात् तरुणी तथा ।
तलुनी, युवतिश्चोक्ता युवत्याद्यवयःस्त्रियाम् ॥ ११६ ॥
;p{0198}
सुवासिनी स्ववासिनी वधूटी वध्वटीति च ।
चिरिण्टी स्याच्चिरण्टी च चरिण्टी सचरण्टिका ॥ ११७ ॥
पत्न्यां सधर्मिणी सहधर्मिणीगृहिणीगृहाः ।
कलत्रं कडत्रं दारः पुंसि वा भूम्नि दारया ॥ ११८ ॥
जनिर्जनी कुटुम्बिन्यां स्यात् पुरन्ध्रिः पुरन्ध्र्यपि ।
स्नुषायां तु वधूयुक्ता वधूटी च जनिर्जनी ॥ ११९ ॥
कुलस्त्रियां तु कुलतो वालिका पालिकाऽपि च ।
कान्तायां प्रेयसी प्रिष्ठा षटकार-ठकारभाक् ॥ १२० ॥
प्रिया, कान्ते प्रियः प्रेयान् प्रेष्ठष्ट-ठद्वयान्वितः ।
वरो वरयितोद्वाहे विवाहे यम-यामकौ ॥ १२१ ॥
उपात्, जायापत्योस्तु जम्पती दम्पती स्मृतौ ।
द्वित्वे, जस्यती दस्यती प्रायो वेदे प्रयोजितौ ॥ १२२ ॥
जित्वरीवाचकौ पूर्वावेकत्वादावुदाहृतौ ।
हरणे तु सुदायः स्याद् दायो युतक-यौतकौ ॥ १२३ ॥
यौतुकः, परगेहस्था त्वायत्ता शिल्पजीविनी ।
सैरन्ध्री चापि सेरन्ध्र्यथावरोधनप्रेष्यिका ॥ १२४ ॥
असिक्निका स्यादसिक्नी, दूत्या दूतिरपि स्मृता ।
प्राज्ञी प्रज्ञा प्रजानत्यामाचार्यानी नृयोगके ॥ १२५ ॥
आचार्या मातुलानी च मातुल्यपि तथा मता ।
उपाध्यायान्युपाध्यायी क्षत्रियाणी स्वतो भवेत् ॥ १२६ ॥
क्षत्रिया स्यादुपाध्यायाय्युपाध्यायाऽर्याणिका पुनः ।
आर्या पुनर्भ्वां दिधिषूर्दिधीषुरपि तद्धवे ॥ १२७ ॥
दिधिषुर्दिधिषूर्विप्रे त्वग्रतो दिधिषुर्मतः ।
दिधिषूरप्यसत्यां तु वर्षणी घर्षणीति च ॥ १२८ ॥
;p{0199}
पांशुला पांसुलाऽथ स्यात् पतिः पत्नी च जीवतः ।
पतिवत्न्यां निर्वीरा च वीरा पति-सुतोज्झिता ॥ १२९ ॥
भिक्षुकी भिक्षुणी मुण्डा श्रमणा श्रवणापि च ।
गणिकायां वेश्या वेष्या पण्याङ्गना पणाङ्गना ॥ १३० ॥
कुट्टन्यां शम्भली दन्त्य-तालव्यादिर्मता बुधैः ।
कुम्भदास्यां पोटा वोटाऽवस्त्रनार्यां तु नग्निका ॥ १३१ ॥
नग्ना कोटवी कोट्टवी, ऋतुमत्यां तु पुष्पिता ।
पुष्पवती चाविरवी निष्पुष्पायां तु निष्कला ॥ १३२ ॥
निष्कल्यपि च स्त्रीधर्मे आर्तवं ऋतुसंयुतम् ।
रजः सान्तं रजोऽदन्तो ना गुणेऽप्यथ मैथुने ॥ १३३ ॥
सुरतं स्याद् रति-रते पशोर्धर्म-क्रिये स्मृते ।
जभनं यभनं, गर्भवत्यां गुर्वी च गुर्विणी ॥ १३४ ॥
प्रसूतायां विजाताख्या प्रजाताप्यथ भ्रूणके ।
वृधसानो वर्धसानो गरभो गर्भ इत्यपि ॥ १३५ ॥
दोहदं दौहृदं श्रद्धा, पुत्र्यां तु स्यात् स्तनन्धयी ।
स्तनन्धना सूनुः सुतापत्ये, पुत्रेऽपि तोककम् ॥ १३६ ॥
तुगपत्ये, भ्रातृपुत्रे भ्रातृव्यो भ्रात्रीयोऽपि च ।
पुत्रपुत्रे पौत्रस्तस्य युवापत्ये पुनः स्मृतः ॥ १३७ ॥
पौत्रायण एवं पुनर्भूर्नानान्द्रो दुहितृवत् ।
पौनर्भव-पौनर्भवायणौ, नानान्द्र इत्यपि ॥ १३८ ॥
नानान्द्रायणो, दौहित्रो दोहित्रायणकस्तथा ।
पैत्र्यां नप्ता भवेद् नप्त्री स्यात् पितृष्वसुरात्मजे ॥ १३९ ॥
पितृष्वसेयवत्पैतृष्वस्त्रीयो, जननीस्वसुः ।
पुत्रे तु मातृष्वस्त्रीयस्तद्वन्मातृष्वसेयकः ॥ १४० ॥
;p{0200}
दास्याः सुते तु दासेय दासेरौ च नटीसुते ।
नाटेय-नाटेरौ, पुत्रे बन्धक्या बान्धकेयवत् ॥ १४१ ॥
बान्धकिनेयश्च, कौलटेरः स्यात् कौलटेयवत् ।
भिक्षुसत्याः सुते कौलटेय-कौलटिनेयकौ ॥ १४२ ॥
स्वजाते त्वौरसौरस्यौ भवेद् गोलश्च गोलकः ।
मृते पत्यौ जारजोऽथ भ्रातरि स्यात्सहोदरः ॥ १४३ ॥
समानोदर्या-सोदर्य-सोदराः ज्येष्ठभ्रातरि ।
अग्रजोऽपि यवीयांश्च कनिष्ठे सोदरे समाः ॥ १४४ ॥
यविष्ठोऽपि यवीयांश्च कनिष्ठे सोदरे समाः ।
ज्येष्ठ-कनिष्ठ-यविष्ठास्त्रिकवर्गद्वितीयकाः ॥ १४५ ॥
स्यालस्तालव्य-दन्त्यादिः पत्न्या भ्रातरि कथ्यते ।
देवृ-देवर-देवानः स्युः पत्युरनुजे स्वसा ॥ १४६ ॥
जानिर्यानिः कुलस्त्री च भग्नी स्याद् भगिन्यन्विता ।
पत्युः स्वसरि ननन्दा ननान्दा नन्दनीत्यपि ॥ १४७ ॥
पत्नीकनिष्ठभगिन्यां श्याली शाली च, खेलने ।
परिहासः परीहासः कुर्दनं कूर्दनं समौ ॥ १४८ ॥
किलः केलिश्च जनके बप्पो वप्रश्च तातयुक् ।
ततो जनयिता तद्वज्जनित्रोऽपि च मातरि ॥ १४९ ॥
अम्बाऽप्यब्बा जनयित्री जनित्री जननीयुता ।
जानी, पित्रोः स्मृतौ माता-पितरौ, मातरात्परौ ॥ १५० ॥
पितरः पितृशब्दश्च ज्ञातौ स्वः स्वजनस्तथा ।
बान्धवो बन्धुरात्मीये स्व-स्वकीये नपुंसके ॥ १५१ ॥
पण्डु-पाण्डौ शण्ठ-शण्ढौ तृतीयाप्रकृतिस्तथा ।
तृतीयप्रकृतिर्देहे कलेवरं कडेवरम् ॥ १५२ ॥
;p{0201}
तनूः स्यात्तनु-तनुषी घनस्तद्वच्च भूघनः ।
गात्रं गान्त्रं मूर्तिमच्च मूर्तिः स्यात्, कुणपे शवः ॥ १५३ ॥
शवः सान्तं भवेत् षण्ढे, मूर्ध्नि मस्तक-मस्तिके ।
शिरः सान्तं स्मृतं क्लीबे शिरोदन्तो मतो नरि ॥ १५४ ॥
चिकुरश्चिहुरः केशे ललाटस्यालके पुनः ।
भ्रमरकः स्याद् भ्रमरालको वेणिः प्रवेणियुक् ॥ १५५ ॥
केशन्यासे काकपक्षे शिखण्डका-शिखण्डिकौ ।
वक्रस्त्रिषु च्छन्दस्यापि, दान्ते षण्ढे भषद् भसद् ॥ १५६ ॥
आमाशयास्थाने च जघनेऽपि तुण्डि-तुण्डकौ ।
घनं घनोत्तमं भाले त्वलीकमलिकं तथा ॥ १५७ ॥
कर्णे श्रवणं श्रुतिवत् श्रवः श्रोत्रं च श्रौत्रकम् ।
नेत्रेक्ष्यऽक्ष्णं दृशि-दृशे दृग् लोचन-विलोचने ॥ १५८ ॥
कनीनिकायां तारा स्यात् तारकाऽप्यर्धवीक्षणे ।
काक्षः कटाक्षो नेत्रस्य मीले मेष-मिषौ नितः ॥ १५९ ॥
कालभेदेऽपि भ्रूविकारे भ्र-भ्रु-भ्रू-भृतः कुटिः ।
भ्रूमध्ये कूर्च-कूपे कूर्पं नक्रे नस्नया नसा ॥ १६० ॥
नासा नस्या नासिका च नाशिका घ्राणमाघ्रया ।
घ्रा, दन्तवस्त्रे ओष्ठः स्यात् त्रिकवर्गद्वितीयवान् ॥ १६१ ॥
ओष्ठप्रान्ते सृक्क नान्तं क्लिबं सृक्कमदन्तकम् ।
सृक्कणी सृक्कणिर्ङ्यन्तेदन्ते सृक्कि नपुंसके ॥ १६२ ॥
इदन्तमेकैर्वद्द्वन्द्वं कयुग्ममपरैः स्मृतम् ।
सृक्कशब्देऽथ हन्वग्रसन्धौ स्याच्चिबुकं चिबुः ॥ १६३ ॥
दंष्ट्रिकायां दाढिका स्याद् द्राढिका खादने पुनः ।
रदनो रदयुग्दंश-दशनौ मल्ल-मल्ल्कौ ॥ १६४ ॥
;p{0202}
जिह्वायां रसना दन्त्य-तालव्यान्तर्गता रसा ।
रसमातृका रस्ना च रसिका रसनं तथा ॥ १६५ ॥
गले कण्ठः कण्ठी कण्ठं शब्द-समीपयोरपि ।
अंसे तु स्कन्धः स्कधश्च सान्तं क्लीबमुरोंसयोः ॥ १६६ ॥
सन्धौ तु जत्रु षण्ढे स्यात् तकार-रेफयोगवत् ।
प्रवेष्टो दोर्दोषा बाहुर्बाहा बाहो भुजो भुजा ॥ १६७ ॥
भुजामध्ये कपोणिः स्यात् कफोणी च कफोणियुक् ।
कफणिः कफणी तद्वत्कुर्परः कूर्परोऽपि च ॥ १६८ ॥
प्रकोष्ठे वर्गद्वितीयः स्यात् कलाचिः कलाचिका ।
हस्ते करः करिर्हस्तमूले तु मणिबन्धवत् ॥ १६९ ॥
मणिः स्यात्करशाखायामङ्गुरी चाङ्गुरिस्तथा ।
अङ्गुलोऽङ्गुलिरङ्गुल्यां तर्जन्यां तु प्रदेशिनी ॥ १७० ॥
प्रदेशिनी प्रदेशिका, ज्येष्ठाङ्गुल्यां तु मध्यमा ।
मध्या ज्येष्ठा-कनिष्ठे द्वे टवर्गद्वितीयान्विते ॥ १७१ ॥
पुनर्नव-पुनर्भवौ करजे नखरस्त्रिषु ।
नखोऽस्त्री तर्जन्यायत्तेऽङ्गुष्ठे त्वथ प्रदेशवत् ॥ १७२ ॥
प्रादेशोऽप्यायताङ्गुलौ हस्ते स्यात् प्रतलस्तलः ।
तालिका-तालौ चपेटश्चर्पटश्चपटोऽपि च ॥ १७३ ॥
तद्द्वये योजिते सिंहतलः संहतलस्तथा ।
तताङ्गुष्ठमध्याङ्गुलिमाने तालस्तलोऽपि च ॥ १७४ ॥
वितस्ति-खड्गमुष्ट्योश्च, कुब्जिताङ्गुलिके करे ।
प्रसृतः प्रसृतिश्चापि गण्डूषे चलुकश्चलुः ॥ १७५ ॥
चुलुको, निष्कनिष्ठे स्याद् हस्त आर्तिररत्नयुक् ।
तिर्यक्प्रसारितबाह्वोर्व्यायामो व्याम-व्यामनी ॥ १७६ ॥
;p{0203}
वियामः पृष्ठवंशे तु रीढको रीढयुग् मतः ।
पृष्ठं वर्गद्वितीयाप्तमुत्सङ्गेऽङ्को नपुंसके ॥ १७७ ॥
सान्तमङ्कोऽप्यदन्तो नाऽथोरोजोरसिजौ स्तने ।
कुच-कूचौ, जठरे तु स्यात् पिचण्डः पिचिण्डयुक् ॥ १७८ ॥
तुन्दं तुन्दिः कुक्ष-कुक्षी, यक्नि कालेय-कालके ।
कालखण्डं कालखञ्जं, गुल्मे प्लीहा प्लिहा तथा ॥ १७९ ॥
नान्तौ, प्लीहा चाबन्तोऽपि, मध्ये मध्यम इत्यपि ।
विलग्नावलग्नौ सर्वे पुंक्लीबाः, रसनापदे ॥ १८० ॥
कटीरं च कटि-कटी-कटाः श्रोणी च श्रोणियुक् ।
वलित्रयसमाहारे त्रिवलिस्त्रिवली तथा ॥ १८१ ॥
त्रिकपार्श्वगर्तयोस्तु कुकुन्दरे कुकुन्दुरे ।
युतौ स्फिचौ स्फिजौ चान्तौ जान्तौ, स्यात्स्मरमन्दिरे ॥ १८२ ॥
योनिर्योनी च, पुंश्चिह्ने शेपः शोफश्च सान्तगे ।
शोप-शेफौ च शेवश्च त्रयोऽदन्ता बुधैः स्मृताः ॥ १८३ ॥
लाङ्गूलं शङ्कु लङ्गूलं मुष्क आण्डाण्डकौ नरि ।
अण्डं पेलं पेलकोऽप्यथोरुरूरूश्च सक्थनि ॥ १८४ ॥
जङ्घायां तु टङ्क-टङ्गौ खनित्रेऽपि च तौ मतौ ।
पादग्रन्थौ कुल्फ-गुल्फौ घुटिको घुण्ट-घुण्टकौ ॥ १८५ ॥
घुटः सर्वेऽपि पुंस्त्रीगाः, चरणे चलनः क्रमः ।
क्रमणः पाद-पदौ पात् पत्-पदे अंह्रिरङ्घ्रियुक् ॥ १८६ ॥
तिलके कालकस्तद्वत् तिलकालक इत्यपि ।
जडुलो जटुलो, मांसे पलं पललमामिषम् ॥ १८७ ॥
अमिषं चार्द्रमांसे तु भवेदर्पशमर्पिशम् ।
मुख्यमांसे बुक्का नान्तं त्रिषु वुक्कस्त्रिषु स्मृतः ॥ १८८ ॥
;p{0204}
वुक्काग्रमांसाग्रमांसे वृक्कः स्य्यात्पुंस्त्रिर्योर्वसा ।
मेदः सान्तं मेदोऽदन्तो मस्तिष्को मस्तुलुङ्गकः ॥ १८९ ॥
मस्तकस्नेहे गोदोऽस्त्री करोटं शिरसोऽस्थनि ।
करोटीवत् करोटिश्च भकालं च भगालयुक् ॥ १९० ॥
पृष्ठहड्डे कशेरुका कशारुकाऽस्थिसंभवे ।
मज्जा नान्तो द्वयोर्मज्जाऽबन्तः स्त्री रेत्र-रेतसी ॥ १९१ ॥
बल-बल्ये च वीर्ये द्वे लोम रोम तनूरुहे ।
तनुरुहं, चर्म चर्मं त्वक् त्वचं चोचमित्यपि ॥ १९२ ॥
असृग्धरा सृग्धरा च कषिते लेख्यचर्मणि ।
कडित्रं सकटित्रं च स्नायौ वसस्नया स्नसा ॥ १९३ ॥
स्नावा नान्तो, धमन्यां तु धमनिर्नाडि-नाडकौ ।
नाडी शिरा सिरा नेत्रमले दूषी सदूषिका ॥ १९४ ॥
दूषीका काणुकं काणूकमाणूकवदाणुकम् ।
घ्राणमले शिङ्घाणक-सिङ्घाणौ, लालिका पुनः ॥ १९५ ॥
सृणीका सृणिका गूथो विड्-विषौ शान्त-षान्तगौ ।
वर्चस्क-वर्चसी तुल्ये विष्ठा वर्गद्वितीयभाक् ॥ १९६ ॥
नेपथ्ये वेष-वेशौ द्वावुत्सादनमुद्वर्तने ।
उच्छादनं चापि समालभने चर्चिक्यं मतम् ॥ १९७ ॥
चर्चाऽपि, मण्डने प्रति-परितः कर्म कथ्यते ।
मार्ष्टे मार्जो मृजा मार्जा मार्जना स्नान आप्लवः ॥ १९८ ॥
आप्लावोऽपि च, गात्रानुलेपन्यां वर्तिरुच्यते ।
वर्ती तथा जोङ्गके स्यादगर्वगुरु वंशकम् ॥ १९९ ॥
वंशिका वंशिकं कृमिजग्धं कृमिजमित्यपि ।
प्रवरं प्रकरं तुल्ये गोशीर्षे हरिचन्दनम् ॥ २०० ॥
;p{0205}
हरिश्च, रक्तचन्दने पत्रगं च पतङ्गकम् ।
पत्राङ्गं, सौमनसे तु जातिर्जाती फलं तथा ॥ २०१ ॥
जातीफलं जातिफलं तद्वत्कोशफलं मतम् ।
जातीकोशं जातीकोषं, कर्पूरे स्यात् सिताभ्रकः ॥ २०२ ॥
सिताभश्चापि, कस्तूर्यां नाभिवद् मृगनाभिजा ।
मृगनाभिर्मृगमदो मृगः स्याद् मद इत्यपि ॥ २०३ ॥
कुङ्कुमे वरवाह्लीकं वरं वाह्लीक-वाह्लिके ।
कश्मीरजन्म काश्मीरं कश्मीरजमपि स्मृतम् ॥ २०४ ॥
संकोचपिशुनं तद्वत्संकोचं पिशुनं समे ।
वर्णं वर्ण्यं, देवसुमे लवङ्गं लवसंयुतम् ॥ २०५ ॥
कोशफले कक्कोलकं कक्कोलं कोलकं तथा ।
कोलं कोरं च कालानुसार्ये यापक-जापके ॥ २०६ ॥
कालीयकं कालेयकं कालियं चाग्निवल्लभे ।
रालोऽक्ष्यरालः, श्रीवासे धूपः स्याद् वृक-वृक्षतः ॥ २०७ ॥
श्रीवेष्टः श्रीपिष्टकश्च कोटीरे मुकुटोऽस्त्रियाम् ।
मुकुटोऽपि किरीटं स्तात् तिरीटं पुष्पदाम तु ॥ २०८ ॥
नान्तः क्लीन्नोराबन्तोऽस्मिन् मुण्डमालाभिधे स्मृतम् ।
ललामवल्ललामाऽश्व-प्रधान-ध्वज-लक्ष्मसु ॥ २०९ ॥
पुण्ड्र-वालधि-शृङ्गेषु भूषा-प्रभावयोरपि ।
माल्यं माला, तिलके तमालपत्रं तमालवत् ॥ २१० ॥
शीर्षस्रज्यवतंसः स्याद् वसन्तोत्तंसकौ समौ ।
त्रयोऽमी कर्णपूरेऽपि पत्रावल्यां तु पत्रतः ॥ २११ ॥
भङ्गि-लेखा-लताङ्गुल्यो वल्लरी मञ्जरीति च ।
वल्लिश्चोत्क्षिप्तकायां तु कर्णान्दूश्च कर्णान्दुयुक् ॥ २१२ ॥
;p{0206}
कण्ठभूषायां ग्रैवेयं ग्रैवं ग्रैवेयकं तथा ।
मुक्तास्रज्याहारो हारः स्त्रीन्रोर्यष्ट्यां सरिः सरः ॥ २१३ ॥
सारिकाऽप्येकावल्यां तु कण्ठी कण्ठिकया सह ।
कटिके तु पारिहार्यः परिहार्यश्च कङ्कणम् ॥ २१४ ॥
कङ्कणिश्चोर्मिकायां त्वङ्गुलीयकाङ्गुरीयके ।
मेखलायां सारसनं दन्त्य-तालव्यमध्यगा ॥ २१५ ॥
रसना, काञ्चिः काञ्ची च किङ्किणिः क्षुद्रघण्टिका ।
किङ्किणी कङ्कणीका च कङ्कणी किङ्किणीत्यपि ॥ २१६ ॥
समे मञ्जीर-मन्दारे नूपुरे पादतः परे ।
शीली च नालिका पादाङ्गुलीये पादतः परे ॥ २१७ ॥
पालिका कीलिका, वस्त्रे वसनं वस्न-वाससी ।
सिनो निवसनं सन्नं कर्पटं पटमित्यपि ॥ २१८ ॥
पटः पट्याच्छादनं च छादः सिक्-सिचयौ तथा ।
वस्त्राञ्चले वर्ति-वस्ती दुकूलमतसीपटे ॥ २१९ ॥
दुगूलं, कम्बले रल्लो रल्लकोऽथ निवीतके ।
प्रावृतं निवृतं, स्थूलशाटे तालव्य-दन्त्यवान् ॥ २२० ॥
वरासिः परिधानस्य ग्रन्थौ नीवी च नीवियुक् ।
चण्डातके चलनकश्चलनश्चलनिका पुनः ॥ २२१ ॥
चोलश्चोली कञ्चुलिका कञ्चूलः कञ्चुकोऽपि च ।
कूर्पारकश्च कूर्पासः कुर्पासः सकूर्पासकः ॥ २२२ ॥
शाटके तु शाटः शाटी, परिधानापराञ्चले ।
कच्छा कच्छाटी च कच्छाटिका कौपीनके पुनः ॥ २२३ ॥
कक्षापटः कक्षापुटः, कर्पटे नक्तको मतः ।
लक्तकः, प्रच्छदपटे उत्तरच्छद उच्यते ॥ २२४ ॥
;p{0207}
निचोलको निचुलको निचोलं च निचोल्यपि ।
निचुलोऽवसत्थिकायां स्मृता पर्यस्तिकायुता ॥ २२५ ॥
पर्यस्तिश्चापि पर्यङ्कः पल्यङ्कोऽपि, कुथे पुनः ।
वर्णपरिस्तोम-वर्णौ परिस्तोमवदास्तरः ॥ २२६ ॥
आस्तरणं प्रवेणीयुक् प्रवेणिः प्रतिसीरिका ।
जवनी जवनिकापि यवनी यमनीति च ॥ २२७ ॥
दूष्ये स्थूलं स्थुडमपि, पटकुट्यां तु केणिका ।
केणिः पल्लवादिकृता शय्या संस्तर-प्रस्तरौ ॥ २२८ ॥
स्रस्तरोऽपि च तल्पे तु शयनं शयनीयवत् ।
शय्यापि च खट्वायां तु मञ्चवद् मञ्चकः स्मृतः ॥ २२९ ॥
पर्यङ्कोऽपि च पल्यङ्कः पतद्ग्राह-पतद्ग्रहौ ।
प्रतिग्रह-प्रतिग्राहौ पालेऽथो दर्पणे मतः ॥ २३० ॥
मकुरो मुकुरस्तद्वद् मङ्कुरोऽप्यात्मदर्शवत् ।
आदर्शो, वस्त्रासने त्वासन्दा-सन्द्यौ च सन्दवत् ॥ २३१ ॥
सन्दी भोजन आच्छादे एकोक्त्या चोभयोरपि ।
कशिपुर्दन्त्य-तालव्यमध्यः स्याच्छयनासने ॥ २३२ ॥
एकोक्त्योशीरमौशीरं पलङ्कशा पलङ्कषा ।
राक्षा रक्षा च लाक्षापि तद्रसे याववद्यतः ॥ २३३ ॥
यावको लक्तकालक्तौ, दीपस्तु कज्जलध्वजे ।
प्रदीपो दीपवृक्षश्च तालवृन्ते तु वीजनम् ॥ २३४ ॥
व्यजनं मृगचर्मेति धवित्रं च धुवित्रवत् ।
केशमार्जे कङ्कतिका कङ्कतः काक-कङ्कते ॥ २३५ ॥
कङ्कती, बालक्रीडने गिरिको गिरिवद्गुडः ।
गिरिगुडो गिरियको गिरीयकोऽथ गिन्दुकः ॥ २३६ ॥
;p{0208}
गेन्दुकोऽपि कन्दुके द्वौ, पार्थिवे नृपतिर्नृपः ।
भूप-भूपति-भूपालास्तथा मूर्ध्नाभिषिक्तयुक् ॥ २३७ ॥
मूर्द्धावसिक्तो राजा राट् राज्ये महिन-माहिने ।
वसुदेवा वासुदेवा अर्द्धचक्रिषु संमताः ॥ २३८ ॥
तज्ज्येष्ठभ्रातृषु बला बलदेवाः, पृथौ नृपे ।
वेनिर्वैन्यो, भरते तु स्यात् सर्वदमनस्तथा ॥ २३९ ॥
सर्वंदमः, सीतापतौ रामः स्याद् रामचन्द्रवत् ।
रामभद्रोऽपि, सौमित्रौ लक्ष्मणो लक्षणान्वितः ॥ २४० ॥
कैकेयी कैकयी चास्याः पुत्रे तु भरतो मतः ।
भरथोऽप्यथ जानक्यां शीता तालव्य-दन्त्ययुक् ॥ २४१ ॥
इन्द्रसुते वालिर्वाली, मारुतो हनुमानिति ।
हनूमान्, भीमशत्रौ किर्मीरः कर्मीर-कीर्मिरौ ॥ २४२ ॥
हिडिम्बो डीकारयुक्तोऽर्जुने फल्गुन-फाल्गुनौ ।
बीभत्सो बीभत्सुरपि, पाण्डुसूनुषु पाण्डवः ॥ २४३ ॥
पाण्डवायनाश्चाऽर्जुनधनौ गाण्डीव-गाण्डिवौ ।
धनुर्मात्रेऽप्यमू, हाले वाहनः सात-सालतः ॥ २४४ ॥
सालोऽपि, परिवारे तु परेर्बर्हश्च बर्हणम् ।
आतपत्रे प्रतपत्रं छत्रं छत्रश्च छत्र्यपि ॥ २४५ ॥
रोमगुच्छे चामरं स्याच्चामरश्चामरस्तथा ।
चामरापि, भृङ्गारे त्वालूराण्डूः, सचिवे पुनः ॥ २४६ ॥
अमात्य आमात्यो मन्त्री मन्त्रिश्च, द्वारपालके ।
प्रतीहारः प्रतिहारो द्वाःस्थो द्वाःस्थितदर्शकः ॥ २४७ ॥
द्वाःस्थितो दर्शकस्तद्वत् द्वाःस्थितादर्श्यऽपि स्मृतः ।
सूदाध्यक्षे पुरोगुः स्यात् तथा पौरोगवोऽपि च ॥ २४८ ॥
;p{0209}
सूपकारे सूप-सूदौ स्यादन्तःपुरके पुनः ।
आन्तर्वेश्मिकयुगान्तर्वंशिकोऽन्तःपुरे समौ ॥ २४९ ॥
अवरोधनावरोधौ भवेत्कञ्चुकिके पुनः ।
कञ्चुकी सौविदिल्लश्च सौविदः, स्थपतिस्तथा ॥ २५० ॥
स्थापत्यः स्थापतीकश्च रिपौ शत्रुः सशात्रवः ।
अभिमातिरभियातिरारातिश्चाऽप्यरातियुक् ॥ २५१ ॥
ऋष्व-ऋश्वौ घातुकेऽपि द्विषन् द्वेषी च द्विड्युतः ।
परेः पन्थक-पन्थिनौ, सख्यौ सूर्येऽपि चोच्यते ॥ २५२ ॥
मित्त्रशब्दो द्वितकारः, सख्ये सौहार्द-सौहृदे ।
मैत्त्र्यं मैत्त्री, हेरिके तु चरश्चारोऽवसर्प्यवत् ॥ २५३ ॥
अपसर्पः, सान्त्वजे तु शाम तालव्य-दन्त्ययुक् ।
प्रावृते लञ्चया लञ्च उपदोपप्रदानवत् ॥ २५४ ॥
शौर्ये शौण्डीर्य-शौण्डीरे नय-न्यायौ समञ्जसे ।
भागधेयो भागधेयी भागोऽपि कारवत् करः ॥ २५५ ॥
राजदेयेऽनीकिन्यां तु सेना सैन्यं चमूश्चमुः ।
सैन्यपृष्ठे प्रति-परेर्ग्रहः, केतौ तु केतनम् ॥ २५६ ॥
वैजयन्ती वैजयन्तो जयन्ती च ध्वजो ध्वजिः ।
ध्वाजिश्च ध्वजपस्तद्वत्पताकाऽपि पटाकया ॥ २५७ ॥
ध्वजः कूर्चक उच्चूडोच्चूलौ द्वौ चूड-चूलकौ ।
अवात्परौ क्रीडार्थे तु रथे पुष्परथो मतः ॥ २५८ ॥
मूर्द्धन्यान्तस्थायोगाप्तो, भवेत् कर्णीरथे पुनः ।
डयनं हयनं चाप्यनसि स्याच्छकटस्तथा ॥ २५९ ॥
शकटी शकटं तद्वच्छकटिर्वहसाऽन्वितः ।
वाहसो वृषभेऽप्येतौ, प्रधौ नेमी च नेमिवत् ॥ २६० ॥
;p{0210}
अक्षाग्रकीले त्वण्यानी अस्नि-सीम्नोरपि स्मृतौ ।
पिण्डिकायां नाभिर्नाभी, कूबरं स्याद् युगन्धरे ॥ २६१ ॥
कुबरं चाधःस्थदारावनुकर्षा नरि नान्तगः ।
अनुकर्षोऽस्त्यदन्तोऽपि धूर्वीवद् धूर्धुराऽपि च ॥ २६२ ॥
यानमुखेऽथ दोलायां प्रेङ्खः प्रेङ्खा, विनीतकम् ।
वैनीतकं, परम्परावाहने शिबिकादिके ॥ २६३ ॥
याने तु वह्यं वाह्यं च वहनं वाहनं तथा ।
सारथौ वर्ग्यद्वादश ऋकाराकारयुक् त्विह ॥ २६४ ॥
सव्येतः ष्ट्टष्ठ-ष्ठातारौ दक्षिणात् स्थश्च संस्थवत् ।
रथवति त्रयोऽप्येते रथिको रथिरो रथी ॥ २६५ ॥
अश्ववारे सादिः सादी रथिकेऽप्यमू यन्तरि ।
निषादी सनिषादिश्च, भटे योद्धा सयोधकः ॥ २६६ ॥
तथा भण्डीर-भाण्डीरौ वनेऽपि कथितावमू ।
सेनासमवेते सैन्यः सैनिकोऽपि च योद्धृषु ॥ २६७ ॥
सहस्रेण साहस्रिणः साहस्रः, प्रतिमुक्तवत् ।
स्यादामुक्तो पिनद्धश्च पिनद्धे कवचे पुनः ॥ २६८ ॥
माढिर्माढा दशनं च दंशस्त्वक्त्रं तनुत्रवत् ।
कञ्चुके वारबाणः स्याद् बाणवारो धियाङ्गवत् ॥ २६९ ॥
अधियाङ्गमधिकाङ्गं सारसने त्रयं स्मृतम् ।
शिरस्त्राणे तु शीर्षण्यं शीर्षकं, शस्त्रजीवनि ॥ २७० ॥
आयुधीयश्चायुधिको भवेत् परश्वधायुधे ।
पारश्वधिकवत् पारश्वधः, प्रहरणेऽस्त्रवत् ॥ २७१ ॥
शस्त्रं, चापे धन्व धन्वं पुंक्लीबो धनुवद्धनुः ।
धनूः स्त्रियां त्रिणतावत् तृणता धनुषोऽग्रके ॥ २७२ ॥
;p{0211}
अटन्यटनिरर्त्यार्त्नी पीडायामपि स्यात्तलम् ।
तला चाऽपि गोधायां स्याद् वेध्ये लक्ष्यं सलक्षकम् ॥ २७३ ॥
बाणे पृषत्कस्तात्कान्तः सायकः सायवत्सरः ।
शरः शरुः स्वरुर्भल्लो भल्लिश्चापि कडम्बयुक् ॥ २७४ ॥
कलम्ब इव कादम्बो भेर-भेलावमू तथा ।
भेकेऽपि कर्तरि पुङ्खे कर्तरी, शरधौ पुनः ॥ २७५ ॥
तूणी तूणा तूणं तूणस्तूणीरश्च निषङ्गवत् ।
उपासङ्गोऽपि खड्गे तु ऋष्टि-रिष्टी नरस्त्रियौ ॥ २७६ ॥
करवालः करपालः करालिकस्तथोदितः ।
चन्द्रहासश्चन्द्रभासो धारान्तोगो धरोऽपि च ॥ २७७ ॥
प्रत्याकारे कोश-कोषावावरणे फरं स्फरम् ।
स्फरः स्फरकः फरकः फलकं फलमित्यपि ॥ २७८ ॥
खेटकः खेटकं खेटं, कृपाणिका छुरी क्षुरी ।
क्षुरिका साऽऽयता पत्रात्पालः स्यात्पालिकाऽपि च ॥ २७९ ॥
एकधारासौ स्यादीली इली च करवालिका ।
करपालिकाऽपि तरवालिकाऽपि च कुन्तके ॥ २८० ॥
प्रासस्तालव्य-दन्त्यान्तो, मुद्गरे द्रुघणो घनः ।
द्रुघनः, कुठारे पर्शुः परशुश्च परस्वधः ॥ २८१ ॥
पर्श्वधः परश्वधश्च स्वधितिः परितो घके ।
पलिघो दन्त्य-तालव्यौ शर्वली शर्वला युधि ॥ २८२ ॥
लोहदण्डे पट्टिशः स्याद् दन्त्य-तालव्यप्रान्तगः ।
अभ्यासभुवि खण्डूरः खलूरश्च खलूरिका ॥ २८३ ॥
प्रस्थाने त्वभिनिर्याणं प्रयाणं खलु हेतवे ।
तृणकाष्ठादेः, प्रसृतौ प्रसरणा प्रसारिणी ॥ २८४ ॥
;p{0212}
प्रसारश्च प्रसरणं, वैरिणः प्रति गच्छति ।
अभ्यमित्र्योऽभिमित्रीयोऽभ्यमित्रीणो, बलान्विते ॥ २८५ ॥
उरस्वान् स्यादुरसिलोऽप्यतिबले ऊर्जस्वलः ।
ऊर्जस्वप्यूर्जस्वांश्च जिष्णौ जेता च जैत्रवत् ॥ २८६ ॥
जित्वरो, वैतालिके तु सौखशायनिको मतः ।
सौख्यशय्यिकश्चाक्रिके घण्टिको घाटिकोऽपि च ॥ २८७ ॥
मागधो मगधो मङ्खे वैश्यात् क्षत्र्यां भवेऽपि च ।
छन्दोजातावुष्णिहोष्णिग् बले शुष्मं तु शुष्मणा ॥ २८८ ॥
ऊर्ज ऊर्जो गूर्जः सान्तं क्लीबं च सहसा सहः ।
सङ्ग्रामे युद्धं युत् संयत् पुंस्त्रियोश्च संयद्वरः ॥ २८९ ॥
संयतं राटी रालिर्ना समितिः समितः समित् ।
समः स्फोट-स्फेट-फेटाः प्रध्मश्च प्रधनं तथा ॥ २९० ॥
समुदायः समुदयः सांपरायकमित्यपि ।
सांपरायः संपरायकमग्रगमने मतम् ॥ २९१ ॥
नासीरस्त्रिषु, धाटौ तु धाट्यवस्कन्द इत्यपि ।
अभ्यवस्कन्दः, सौप्तिके त्ववापात् स्कन्द उच्यते ॥ २९२ ॥
पलायने तु संदावः समुत्प्रेभ्यश्च द्राववत् ।
द्रववद् विद्रवो, भग्ने पराजित-जितौ समौ ॥ २९३ ॥
भूतः परापर्यभितो, गुप्तौ तु चार-चारकौ ।
बन्द्यां ग्रहश्च ग्रहकः प्रोपतो ग्रह इष्यते ॥ २९४ ॥
संन्यासिके तापसः स्यात् तपस्व्यपि च सूरतः ।
सूरथोऽपि च दाने द्वौ शान्त-श्रान्तौ जितेन्द्रिये ॥ २९५ ॥
शुद्धकर्माऽवापाद् दानं माहादाने प्रवारणम् ।
वरणं, विप्रे ब्रह्मा स्याद् ब्रह्माणो जाति-जन्म-जाः ॥ २९६ ॥
;p{0213}
द्व्यग्राभ्यां, बटौ माणवो माणवकस्तथैव च ।
मौञ्जीबन्धे तूपापाद् नाय-नयावानय इत्यपि ॥ २९७ ॥
अग्नीन्धने स्यादाग्नीध्राग्नीध्र्यौ स्यातां जटाजटिः ।
सटायां, तपस्वि पीठे वृषी वृसी, कमण्डलौ ॥ २९८ ॥
कुण्डं कुण्डी कुण्डिका च, यजमाने तु याजकः ।
यष्टाऽथ सोमपे सोमा सोमात्पीती पीथी च नान्तगौ ॥ २९९ ॥
सर्ववेदः सर्ववेदौ सान्ताऽदन्तौ तु याजके ।
सर्वस्वदक्षणेष्टेश्च, हुतौ होम नपुंसकम् ॥ ३०० ॥
नान्तं होमो नरेऽदन्तो होत्रं, भूमिः परिष्कृता ।
वेदिर्वेदी च, निर्मन्थदारुणि त्वरणिर्द्वयोः ॥ ३०१ ॥
अरणी समिधि त्वेध एधः सान्तं तथेन्धनम् ।
नान्तादन्ते तु इध्मेध्मे रक्षाभस्मनि क्षारवत् ॥ ३०२ ॥
स्रुवे स्रुग्, मखवधे तु शसनं शमनं समे ।
शृतोष्णक्षीरगे दध्नि आमीक्षाऽमिक्षया सह ॥ ३०३ ॥
दधिषाज्य-दीधीषाज्यौ दधियुक्तघृते मतौ ।
मृषावादिन्यपि चाग्निहोत्रिण्यग्न्याहितो भवेत् ॥ ३०४ ॥
आहिताग्निर्दर्विर्दर्वी घृतलेखनिकोच्यते ।
आचमने तूपस्पर्श उपसंस्पर्शनं तथा ॥ ३०५ ॥
उपसंस्पर्शः पाठे तु निपाठ-निपठौ समौ ।
स्वाध्याये जपो जाप उपवास उपोषितम् ॥ ३०६ ॥
अपवस्त्रमुपवस्त्रमौपवस्त्रोपवस्त्रके ।
वृत्ते चरित्रं चारित्रमाचार-चरणे अपि ॥ ३०७ ॥
चरितं, प्राचेतसे तु वाल्मीकिर्वल्मीकयुक् ।
वाल्मीक-वाल्मिकौ तद्वत् कविरादिकविस्तथा ॥ ३०८ ॥
;p{0214}
मैत्रावरुणिः समैत्रावरुणो, बादरायणे ।
वेदव्यासश्च व्यासः, स्याद् रामः परशुरामवत् ॥ ३०९ ॥
जामदग्न्यो, याज्ञवल्क्यो योगेशः सयोगीशकः ।
वशिष्ठो दन्त-तालव्यमध्यो, वर्गद्वितीययुक् ॥ ३१० ॥
गोनर्दीयमुनौ तुल्यौ पतञ्जलि-पतञ्जलौ ।
वररुचौ कात्यायन-कात्यौ, कक्षीवति स्मृतः ॥ ३११ ॥
स्फोटायनः स्फौटायनः पालकाव्ये करेणुभूः ।
कारेणवो मुनिभेदे स्यादत्त्रिरत्रिणा समम् ॥ ३१२ ॥
अपिशलिरापिशलिः कशात् कृत्स्नः सकृत्सकः ।
मृकण्डुवद् मृकण्डश्च, हारीतो हारितोऽपि च ॥ ३१३ ॥
पक्षिभेदेऽपि, कुमारः कुमारिलसमन्वितः ।
नास्तिके लौकायतिको लोकायतिक इत्यपि ॥ ३१४ ॥
बाहुसंभवे राजन्यो राजा च क्षत्र-क्षत्रियौ ।
आर्ये विड्-वैश्यौ वेतने वृत्तिर्वार्तापि जीविका ॥ ३१५ ॥
ऋते तूञ्छं शिलञ्चोञ्छं शिलोञ्छं शिलवत्तथा ।
कृषौ प्रमृतमनृतं वाणिज्यं वणिक्कर्मणि ॥ ३१६ ॥
वणिज्या वणिज्यं क्रयविक्रयिके तु वाणिजः ।
वणिक् प्रापणिकः प्रोक्त आङ्पराः पणिकस्तथा ॥ ३१७ ॥
पनिकः पतिकश्चैव पदिकः, क्रायके पुनः ।
क्रायिको विक्रायके च क्रयिको विक्रयी तथा ॥ ३१८ ॥
मूल्ये वक्रयाऽवक्रयौ मूलद्रव्ये तु नीविवत् ।
नीवी स्यात्तु विनिमयो नैमेयो निमयोऽपि च ॥ ३१९ ॥
वैमेयोऽपि परदाने व्यवहारे पणं पणः ।
न्यासार्पणे प्रतिदानं परिदानं, सत्यापने ॥ ३२० ॥
;p{0215}
सत्यङ्कारः सत्याकृतिः संख्येते तु गणेयवत् ।
गण्यं, पोते प्रवहणं वहनं वहितं तथा ॥ ३२१ ॥
वहित्रं वाहित्थमपि, पोतवाहे नियामकः ।
निर्यामोऽपि च बेडायां स्तरणिस्तरणी तरिः ॥ ३२२ ॥
तरी स्तरी च काष्ठाम्बुवाहिन्यां द्रुणिवद् द्रुणीः ।
द्रोणिर्द्रोणी च नौदण्डे क्षेपणिः क्षेपणीयुता ॥ ३२३ ॥
काष्ठकुद्दालेऽभ्रिरभ्री, प्लवे स्यादुडुवो डुवः ।
उडूप उडुपस्तरपण्ये तु तर आतरः ॥ ३२४ ॥
आतार आतारुरपि, वृद्ध्याजीवे तु वार्धुषिः ।
वार्धुषिक ऋणे धारोऽस्त्र्युद्धारे प्रतिभूः पुनः ॥ ३२५ ॥
लग्नको लग्नः, षोडशमात्रैः करिष-कार्षकौ ।
तुला विंशत्या तु भारो भरश्च शकटीनवत् ॥ ३२६ ॥
शाकटोऽपि शलाटश्च शरारोऽपि तुरीयके ।
प्रस्थभागे कुटपः स्यात् कुडवः कुलवोऽपि च ॥ ३२७ ॥
द्रोणैः षोडशभिः खारी खारी मानभिदि स्मृता ।
काकनी काकिणी, क्रोशद्वये गव्यूतिरुच्यते ॥ ३२८ ॥
गव्यागव्यूते, गोमति, गवीश्वर-गवेश्वरौ ।
गोम्याभीरे तु गोपाल-गोपौ स्यातां कुटुम्बिनि ॥ ३२९ ॥
कार्षकः कर्षकस्तद्वत् कृषकः कृषिकोऽपि, च ।
क्षेत्राजीवो भवेत् क्षेत्री सीरे हालो हलं हलः ॥ ३३० ॥
लाङ्गलदण्डे ईषेशे, प्रोक्ता लाङ्गलपद्धतौ ।
शीता तालव्य-दन्त्यादिर्नदीभेदेऽपि लाङ्गले ॥ ३३१ ॥
निरीषे तु कुट-कूटौ कुटकं, कुशिकं पुनः ।
कृशिकश्च फलं फालः कुद्दालश्च कुदालवत् ॥ ३३२ ॥
;p{0216}
गोदारणे प्रवयणे तोत्रं प्रतोद-तोदने ।
आबन्धे तु योत्र-योक्त्रे कोटीशो लोष्ठभेदने ॥ ३३३ ॥
कोटिशः खलवाल्यां तु मेधिर्मेथिश्च शूद्रके ।
पद्य-पज्जौ क्षत्र-वैश्याजातौ माहेष्यवद् मतः ॥ ३३४ ॥
महिष्योऽपि शिल्पिनि तु स्युः कारु-कारि-कारयः ।
ध्वजो ध्वजी कल्पपाले मध्ये कपिश-कापिशे ॥ ३३५ ॥
कापिशायनं माध्वीकं मार्द्वीकं च परिश्रुता ।
परिस्रुद् दन्त्य-तालव्यमध्यातालव्य-दन्त्यभृत् ॥ ३३६ ॥
सुरा-मदिरा मद्वरी मदना मद्य-बीजके ।
नग्नहूर्नग्नहुर्मध्यसन्धाने, भिष-वासवौ ॥ ३३७ ॥
पानपात्रे तु, तर्षणाऽनुतर्षौ मद्यपाशने ।
उपदंशश्चावदंशः स्यात् तेजसावर्तनीमुखा ॥ ३३८ ॥
मूषा मूषी शाणे शाणा शाणीर्निकषवत्कषः ।
कृपाण्यां कर्तरिः प्रोक्ता कर्तरी चापि, सेवनी ॥ ३३९ ॥
सूत्रिः सूत्री सूचि-सूत्रे द्वे पिप्पलक-पिप्पले ।
कर्तनसाधने तर्कुस्तर्कुट्यपि च सीवनम् ॥ ३४० ॥
सेवनं च स्यूतौ, स्यूते तु प्रसेवश्च प्रसेवकः ।
स्योनं स्यात्तन्तुवाये तु तन्त्रवायः कुविन्दवत् ॥ ३४१ ॥
कुपिन्दोऽपि सूत्रवेष्टे त्रसरस्तसरोऽपि च ।
वानदण्डे वेम वेमा तन्तौ स्यात् सूत्रतन्तुवत् ॥ ३४२ ॥
सूत्रः सूत्रं सूत्र्यपि स्यादुपानहि तु पादुका ।
पादूः पन्नद्धापि पादाज्जङ्गुर्वीथी रथी तथा ॥ ३४३ ॥
पीठी त्राणं रक्षणं च पदात् त्वरायतापि च ।
वरत्रायां नध्री वध्री वार्द्धी वर्द्धापि वर्द्धवत् ॥ ३४४ ॥
;p{0217}
पिण्याके खलिः खलोऽस्त्री स्यात्तक्षिण्यां तु वासिवत् ।
वासी तूलिका त्वीषी केषिका कान्दविके पुनः ॥ ३४५ ॥
भक्ष्यकारो भक्षकार आदितालव्य-दन्त्यभृत् ।
श्वेदनिका श्वेदनश्च कन्दौ स्याद् नापिते क्षुरी ॥ ३४६ ॥
क्षौरिको भण्डिवाही च भाण्डिकस्तस्य भाण्डके ।
क्षुरः खुरो, मायाकारे प्रातिहारिक उच्यते ॥ ३४७ ॥
प्रतिहारो, मायायां तु शाम्बरी साम्बरी तथा ।
इन्द्रजाले तु कुहुकं कुहकं तद्वदाहतम् ॥ ३४८ ॥
विनोदे स्यात् कुतुकं कौतुकं च कुतूहलम् ।
कौतूहलं, पापर्द्धौ तु मृगव्यं मृगया मृगः ॥ ३४९ ॥
आच्छोदनं च द्वितीयथद्वितीयकसंयुतम् ।
आखेटक आखेटश्च, रज्जौ तन्त्री च तन्त्रिवत् ॥ ३५० ॥
वटारक-वटारौ द्वौ वटस्त्रिषु तु दोरवत् ।
दवरश्च तन्तुगुणे, दाशो दासश्च धीवरे ॥ ३५१ ॥
दाशी सासी धीवरी स्याच्छिलाजतु च चेट्यपि ।
मत्स्यबन्धने बडिशं बलिशं च, वधास्पदे ॥ ३५२ ॥
शूना तालव्य-दन्त्यादिः, पामरः प्रामरोऽपि च ।
क्षुल्लकः खुल्लकस्तद्वद्, निषादे तु श्वपाकवत् ॥ ३५३ ॥
पाकश्चण्डाल-चाण्डालौ बुक्कसः पुक्कसस्तथा ॥
पुत्कसोऽन्तावसायी चान्तेवास्यपि पुलिन्दवत् ॥ ३५४ ॥
पुलिन्द्रोऽपि, शबरे तु पत्रशबर उच्यते ।
वरटो वारटोऽप्युक्त इडीडौ म्लेच्छजातिके ॥ ३५५ ॥
;p{0218}
;k{चतुर्थः काण्डः}
धात्र्यां भू-भूमि-भूम्यः स्युः पृथवी पृथिवी पृथा ।
धरित्री धरयित्री वसुधा सुधा वसुन्धरा ॥ १ ॥
विश्वा विश्वम्भरा क्षोणिः क्षोणी तद्वद् महिर्मही ।
जगतिर्जगत्युर्वरोर्विरूर्वी ग्मा क्ष्मा क्षमा ॥ २ ॥
अवन्यवनिर्धरणी धरणिर्धारया धरा ।
केलिश्च केलिनी ख्याता महास्थल्यम्बरस्थली ॥ ३ ॥
दीर्घादय ईडेलेराश्च त्विडीडौ डान्तगौ मतौ ।
अन्दताविड ईडश्च देवभिद्यपि तौ स्मृतौ ॥ ४ ॥
इडेले सर्ग-नाडी-गो-बुध-स्त्री-वाक्ष्वपीरिते ।
द्यावाभूम्योस्तु रोदस्यौ रोदसी रोदसी तथा ॥ ५ ॥
आद्यो ङ्यन्त इदन्तोऽन्यस्तृतीयः सान्तषण्ढगः ।
द्यावापृथिव्यौ च दिवस्पृथिव्यौ च तथोदिते ॥ ६ ॥
दिवः पृथिव्यौ च क्षारभूम्यामुषरमूषरम् ।
इरिणवदीरिणं भूः कृत्रिमोच्चा स्थला स्थलम् ॥ ७ ॥
मृद् मृत्तिकाऽपि सा शस्ता मृत्सा मृत्स्नाऽपि खानिका ।
लवणस्य रुमा नान्ता रुमाऽऽबन्तापि कथ्यते ॥ ८ ॥
वशिरो वसिरश्चापि सामुद्रलवणे मतौ ।
सैन्धवे दन्त-तालव्यादिमं सीतशिवं स्मृतम् ॥ ९ ॥
माणीमन्थं माणिबन्धं रौमके, वसुकं वसु ।
वस्तकं स्याद्, विड-विटौ पाक्ये, टङ्कस्तु टङ्कणे ॥ १० ॥
टङ्कनः पाचनकश्च पाचनस्तुग्घिका पुनः ।
खर्ज्जिः स्यात् खर्ज्जिका देशे, विशयी विषयी तथा ॥ ११ ॥
;p{0219}
विषयः पुंस्त्रियोर्नीवृदुपोपातस्तु वर्तनम् ।
जाङगलो निर्जले देशे जाङगलो जडभूयसि ॥ १२ ॥
नडकीयो नड्वलश्च नडांश्च, बहुशर्करे ।
शर्करा शर्करिलोऽपि शर्करावांश्च शार्करः ॥ १३ ॥
सिकता-वालुकाप्राये स्याद् सिकतिल-सैकतौ ।
सिकतावान्, साखायः शाखिनेडाहाल-डाहलाः ॥ १४ ॥
डहालाश्चेदयश्चैद्याः, साल्वाः सल्वा अपि स्मृताः ।
वाह्लिका-वाह्लि-वाह्लीकाः, पाञ्चालाः स्युः पञ्चालवत् ॥ १५ ॥
कुङ्कणः कौङ्कणोऽप्युक्तो, द्रविडो द्रमिडोऽपि च ।
ग्रामे तु वसथः सं-न्यु-प-प्रति-परितः परः ॥ १६ ॥
पल्लि-पल्ल्यौ गृह-गृहसमूह-स्थानकेष्वपि ।
सीम-सिमौ क्षेत्र-सीम-गोचर-भू-हयेष्वपि ॥ १७ ॥
मर्यादा घट आघाटः स्थविः स्थिविश्च सीमया ।
सीमः सीमा त्रिषु नान्तो मालं ग्रामान्तराटविः ॥ १८ ॥
मालकोऽपि भवेत्क्षेत्रे वप्रो वप्यश्च सम्मतः ।
शाकक्षेत्रे स्तृतं शाकं शाकटं शाकशाकिनम् ॥ १९ ॥
अणुक्षेत्रे चाणवीनमणव्यमपि, भङ्गवत् ।
भाङ्गीनं च भङ्गाक्षेत्रे, उमाक्षेत्रे तथोम्यवत् ॥ २० ॥
औमीनं च यवक्षेत्रे यव्यं यवक्यं यावकम् ।
माषाक्षेत्रे तु माषीणं माष्यं च, तृतीयाकृते ॥ २१ ॥
शम्बाकृतं सम्बाकृतं, वापादौ द्रौण-दौणिके ।
द्रोणस्य, खलधाने तु खलस्त्रिषु च, रेणुके ॥ २२ ॥
धूलि-धूल्यौ पांशु-पांसू रजो ना सान्तषण् रजः ।
दलौ लोष्टो लेष्टुर्लोष्टुर्नाकौ कुलक-कूलकौ ॥ २३ ॥
;p{0220}
नगरे नगरी द्रङ्ग-द्राङ्गौ पत्तन-पट्टने ।
पुरस्त्रिषु पूः पुरिश्च, कन्याकुब्जं तु गाधिपूः ॥ २४ ॥
कन्यकुब्जं, शिवपुर्यां कासिस्तालव्य-दन्त्यभृत् ।
वराणसी वाराणसी वाणारसी वराणसिः ॥ २५ ॥
कासी काश्यथाऽयोध्यायां कोसलोत्तरकोशला ।
कर्णपुर्यां चम्पा चण्या, मथुरा मघुरान्विता ॥ २६ ॥
मधूपघ्ने, गजाह्वये हस्तिनी हस्तिनायुतात् ।
हास्तिनात् पुरं स्तम्बपूः लिप्तं स्यात्ताम-दामतः ॥ २७ ॥
तामलिप्ती, विदर्भायां कुडिनी कुण्डिनात् पुरम् ।
द्वारकाऽनिकाररेफा, सालस्तालव्य-दन्त्यभृत् ॥ २८ ॥
वरणे प्राकारः पारक् जान्तः क्षौमे तु अट्टवत् ।
अट्टालकयुतोट्टालो, वृत्तौ वाटी च वाटिका ॥ २९ ॥
वाटो-वाटं वाटिरिव प्राचीनं च प्रचीरवत् ।
मार्गे तालव्य-दन्त्यादिः सरणिः सरणी पथः ॥ ३० ॥
पन्थाः पन्थान-पथी वर्त्मनिर्वर्त्म वर्तनिः ।
वर्तनी पदवी तद्वत् पदविः, सत्पथे पुनः ॥ ३१ ॥
स्वतितः पन्थाः, अपथमपन्था गूढवर्त्मनि ।
भूमध्ये तु द्व्युकाराप्ता दन्त-तालव्यपूर्वगा ॥ ३२ ॥
शुरुङ्गा सन्धिला सन्धिः, स्थाने तु पदमास्पदम् ।
पितृ-प्रेताद्वन-गृहे, धिष्ण्ये सदन-सादने ॥ ३३ ॥
गृहं गेहं धाम धामं मन्दिरं मन्दिरा कुटिः ।
कुटः कुट्योकः सान्तं षण् पुंस्योकोऽदन्त उच्यते ॥ ३४ ॥
सत्रं सार्त्रं वस्त्यं पस्त्यं निवासा-ऽऽवास-वासकाः ।
आवसथो वसितश्चोदवसितं न्याङ्युग् लयः ॥ ३५ ॥
;p{0221}
निकाय्य-निकायौ स्यातां स्यादागारमगारवत् ।
चतुःशाले चातुःसाली जवनं यवनं समः ॥ ३६ ॥
यमनं चोपकार्य्यावदुपकार्योपकारिका ।
प्रसादनः प्रसादोऽपि देव-भूपगृहे समौ ॥ ३७ ॥
मठस्त्रिष्वावसथ्यश्चावसथः स्तूप-तूपकौ ।
आयतनविशेषेऽथो मृतचैत्ये तु चैत्रवत् ॥ ३८ ॥
चित्यं च हविर्गेहे तु होत्रं होत्रीयवत्स्मृता ।
आथर्वणे शान्तिगृहं शान्तीगृहं, तृणालये ॥ ३९ ॥
कुटी-कुटि-कुडी तुल्ये, सूतका सूतिका परम् ।
गृहं त्वरिष्टे, कारूणां कर्मशालाऽनुवासनम् ॥ ४० ॥
अन्वासनमावेशनं, भिल्लसद्मनि पक्वणः ।
द्विककारोऽस्त्रियां, हट्टेऽट्टोऽस्त्रियां विपणिः स्त्रियाम् ॥ ४१ ॥
विपणी चाऽपणो, वेश्याश्रये वेशः सवेषकः ।
भित्तौ स्याद्भित्तिका कुड्य-कुट्ये अत्र तृतीयकौ ॥ ४२ ॥
तृतीयतुर्यवर्गस्थो, कुड्येऽन्तर्निहितास्थनि ।
एडुकैडूके औडूपं, वितर्दौ वेदि-वेदिके ॥ ४३ ॥
प्राङ्गणाऽङ्गणे त्वजिरेऽङ्गनं स्याद्वलजे पुनः ।
द्वाः स्री द्वारं च बारोपि, परिघेऽर्गलमर्गला ॥ ४४ ॥
अर्गलो तथा वर्गल्यर्गलिका, द्वारयन्त्रके ।
ताडकं तालकं चास्योद्घाटयन्त्रे तु तालिका ॥ ४५ ॥
प्रतिताल्यपि, कपाट्यां कपाटं च कपाटकः ।
कवाटः कवाटी तुल्यौ कुवाटोऽररोऽऽररी ॥ ४६ ॥
अररी स्तम्भाद्यधःस्थदारौ प्रोक्ते शिली-शिले ।
गोपानसिर्गोपानसी वक्रे वलभिच्छादने ॥ ४७ ॥
;p{0222}
दारौ, देहल्यामुम्बरोदुम्बरोऽम्बुरकास्त्रयः ।
बहिर्द्वारप्रकोष्ठे तु प्रघाण-प्रघणौ समौ ॥ ४८ ॥
प्रघानः प्रघनोऽलिन्दे आलिन्दः पटलस्त्रिषु ।
पटं छदिः छादिः सान्ते ल्कीत्वालेऽथेन्द्रकोशके ॥ ४९ ॥
तमङ्गस्तवङ्गश्छदिराधारे वलभीभवे ।
वलभिर्वर्डभी तद्वद्वडभिश्च्यूडया समम् ॥ ५० ॥
चूला मूलापि, गवाक्षे जालं जालकमित्यपि ।
कुसूलस्तालव्यदन्त्यमध्यः स्यादन्नकोष्ठके ॥ ५१ ॥
अधिरोहिण्यां निःश्रेणिः निर्विसर्गाऽविसर्गयुक् ।
निःश्रेणी, कोणोऽश्रिरस्रः पालिः पाली च पुत्रितः ॥ ५२ ॥
का-ल्यौ पञ्चाली पाञ्चाली विच्छन्दका-विछर्दका ।
नन्द्यावर्तप्रभृतिषु, समुद्गे संपुटः पुटः ॥ ५३ ॥
मञ्जूषायां तु मञ्जूषा पेटा-पटिक-पेटकाः ।
पेडा, व्यवहारिकायां तु वर्धनीवदवर्धनी ॥ ५४ ॥
बहुकरो बहुकरा बहुकरा तयेरिते ।
धूल्यादौ तु समः कार-कराववकरः स्मृतम् ॥ ५५ ॥
खण्डनभाण्डे तु भवेदुदूखलमुलूखलम् ।
उरूखलं किलिञ्जे तु कटः कटी कटं तथा ॥ ५६ ॥
मुसले मुषलोऽयोग्रमयोनिर्वंशनिर्मिते ।
भाण्डे तु कण्डोलकः स्यात्कण्डोलः पिटकः पिटम् ॥ ५७ ॥
तितउः चालनी स्त्रीषण्, सूर्पं तालव्यदन्त्ययुक् ।
प्रस्फोटनेऽन्तिकायां त्वश्मन्तमश्मन्तकान्वितम् ॥ ५८ ॥
अखन्तकमखन्तं च चुल्लि-चुल्ल्यावुदः परे ।
हानं धानं ध्मानं च, पिठरस्त्रिषु चोखया ॥ ५९ ॥
;p{0223}
उखः स्थालं स्थालिः स्थाली कुण्डकुण्डी च कुण्डिवत् ।
कुण्डी कुम्भिः कुम्भी घटे घटी कुटोऽस्त्रियां कुडः ॥ ६० ॥
कलसः कलशः कुम्भस्त्रिष्वङ्गारकपात्रिका ।
हसन्तिका हसन्ती च हसनी चाम्बरीषवत् ॥ ६१ ॥
अम्बारीषं, पिष्टपाकभृत्पृचीषमृजीषवत् ।
दर्व्यां खजा खजाका च खजका खजिकापि च ॥ ६२ ॥
दारुहस्तके तु तर्द्रूस्तर्दूरपि गलन्तिका ।
आडूरालूर्भवेदालुः कर्करीका च कर्करी ॥ ६३ ॥
करकोऽस्त्री लोहकर्णवत्पात्रे कटहः स्मृतः ।
कटाहः कर्परस्तद्वत् खर्परस्त्रितयं त्रिषु ॥ ६४ ॥
अलिञ्जरे तु मणिको मणिर्गर्गर्या मन्थनिः ।
मन्थनी कलशी तद्वत् कलशिः, क्षुब्धके मथः ॥ ६५ ॥
मथिर्मन्थान-मन्थकौ मथापो मन्थ एव च ।
मन्था विशाखा-वैशाखौ खजकी खजका खजा ॥ ६६ ॥
खजश्च खजको, मन्थविष्कम्भे कुटरस्तथा ।
कुटकः शालाजिरे तु दन्त्यतालव्यपूर्वगः ॥ ६७ ॥
सरावो ना दृतिस्तत्र खल्लं खल्लश्च भाण्डिभित् ।
ध्रुवका ध्रूवकाऽमत्रे पात्रं पात्री च पात्रकाः ॥ ६८ ॥
तद्विशालं स्थालं स्थाली, शैले तु धर-भूधरौ ।
भूध्रोऽद्रिश्च शद्रि-सद्री शिखी स्याच्छैखरोपि च ॥ ६९ ॥
क्रौञ्चे क्रुङ् तथा कौञ्जोऽपि, विन्ध्ये मेकल-मेखलौ ।
उज्जयन्ते रैवतको रैवतश्चक्रवालवत् ॥ ७० ॥
चक्रवाडो लोकालोकाचले, मेरूः सुमेरूवत् ।
स्वर्णाद्रावथ कन्दर्यां कन्दरा कन्दरं दरिः ॥ ७१ ॥
;p{0224}
कन्दरोऽपि दरो, दर्याः प्रस्थे प्रष्ठोऽपि सानुयुक् ।
स्नुर्ना तालव्यमूर्धन्यमध्यौ पाषाणयुग् दृषत् ॥ ७२ ॥
शिलाशिल्यौ ग्रावाकारे खनी खानी खनिस्तथा ।
निधितडागयोरप्येतौ द्वौ, धातौ तु गैरिकम् ॥ ७३ ॥
गवेरुकं च कस्सटी खटिनी च खटीयुता ।
कठिन्यां ताम्र ऊदम्बमुदुम्बुरमुडुम्बरम् ॥ ७४ ॥
औदुम्बरं वरिष्ठं स्यात् त्रिकवर्गद्वितीययुक् ।
वङ्गे त्रपु त्रपुस्तपुर्द्वे सान्ते त्रीणि षण्ढके ॥ ७५ ॥
तारे श्वेतं शितं रूप्यं रूप्रं भीरु सुभीरुकम् ।
कनके स्वर्णं सुवर्णं स्याद् महारजतान्वितम् ॥ ७६ ॥
रजतं हेम हेमोऽस्त्री रुक्मं रुग्मं च रुक्मलम् ।
शातकुम्भं शातकौम्भं हिरण्यं हिरणं तथा ॥ ७७ ॥
वराटशुक्रयोरप्येतौ स्यातां भर्म-भर्मणी ।
शृङ्गी शृङ्गिरलङ्कारसुवर्णेऽथाऽऽरकूटके ॥ ७८ ॥
आरोऽस्त्री रिरी रीरी च कांस्यं स्याद् वङ्ग-शुल्वजे ।
कंसं च पञ्चलोहे तु सौराष्ट्रं च सौराष्ट्रकम् ॥ ७९ ॥
पारतः पारदः सूते चलश्च चपलोऽभ्रके ।
अभ्रं गिरिजामलं स्याद् गिरिजं चामलं तथा ॥ ८० ॥
शिखिग्रीवे तुच्छाञ्जनतुच्छे पुष्पाञ्जने पुनः ।
पौष्पकं पुष्पकं पुष्पं पुष्पकेतुवदाढकी ॥ ८१ ॥
तूबरी तुबरी प्रोक्ता मृत्तालकं मृतालकम् ।
मृत्तिका मृत्स्नया मृत्सा, गन्धाश्मनि सुगन्धकः ॥ ८२ ॥
सौगन्धिकः सुगन्धश्च गन्धिको गन्धकोऽपि च ।
गोदन्ते हरितालं स्यात् तालमालमलं तथा ॥ ८३ ॥
;p{0225}
मनोगुप्तायां नेपाली नैपाली च मनः शिला ।
शिला सिन्दूरे शृङ्गारे भवेच्छृङ्गारभूषणम् ॥ ८४ ॥
हंसपादे हिङ्गुलोऽस्त्री हिङ्गुलुः स्यादथाश्मजे ।
गिरिजं गैरेयं शैलं शैलेयं च शिलाजतु ॥ ८५ ॥
बोले गोपरसो गोपो रसो गन्धरसान्वितः ।
रत्ने मणिश्च माणिक्यं वैडूर्यं वालवायजे ॥ ८६ ॥
वैडूर्यमपीन्द्रनीले महानीलं तथाङ्परौ ।
पनिकः पदिकश्चापीन्द्रकीलेऽपि वज्रके ॥ ८७ ॥
हीरश्च हीरको, राजपट्टे प्रोक्तो विराटजः ।
वैराटोऽपि चन्द्रकान्ते चान्द्रोऽपि स्फटिके मतम् ॥ ८८ ॥
स्फाटिकं च, शक्तिजे तु मुक्ता मुक्ताफलान्विता ।
मौक्तिकं च मकुतिकं भवेद् मुकुतिकं तथा ॥ ८९ ॥
वणिग्द्रव्येऽपि, पानीये जीवनीयं च जीवनम् ।
नीरं नारं भीरं वा स्त्री-क्लीबयोर्वारे वार्दरे ॥ ९० ॥
उदकोदे दक-दगे कबन्धं बन्ध-मन्धके ।
कमन्धमापः स्री भूम्नि आपः सन्तस्त्र्युत्सूत्सकौ ॥ ९१ ॥
शम्बरं दन्त-तालव्यादिमं स्याच्छवरः शिवम् ।
कृपीटं कृषीटमलं कमलं च शरं सरः ॥ ९२ ॥
सन्तं सारं दुमलं च द्रुमलं भुवनं वनम् ।
जलं जडं च सलिरं सरिलं सलिरं तथा ॥ ९३ ॥
सरिरं त्रिपकारं च पिप्पलं, स्यादगाधके ।
अस्थाघमस्ताघा-ऽस्तागे गम्भीरं च गभीरवत् ॥ ९४ ॥
निम्ने चलागाधयोश्च, धूमिका धूमरी हिमे ।
धूममहिष्यथाऽवश्याऽवश्यायौ, वारिधौ पुनः ॥ ९५ ॥
;p{0226}
वार्द्धिर्वारिनिधिरुत्सोत्सू अपांपतिरप्पतिः ।
यादसांपतिश्च यादःपतिश्चाप्यकूपारवत् ॥ ९६ ॥
अकूवारः पारापारः पारावारोऽपि कथ्यते ।
अवारपारस्तरङ्गे भङ्गो भङ्गं महत्पथम् ॥ ९७ ॥
लहरी लहरिः, फेन डिण्डीरः सहिण्डीरकः ।
पिण्डीर-दिण्डिरौ तट्यां तटं तटः प्रतीरवत् ॥ ९८ ॥
तीरं रोधोऽदन्तः पुंसि रोधः सान्तं नपुंसके ।
जलोज्झितेस्मिन् पुलिनं पुरिनं सैकतं तथा ॥ ९९ ॥
सिकता, नद्यां ह्रदिनी ह्रादिनी च धुनी धुनिः ।
आपगाऽथाप्यपगा श्रोतो दन्त्य-तालव्यगादितम् ॥ १०० ॥
स्रोतस्विनी स्रोतस्वती स्रोतोवहा स्रवन्तिका ।
द्रवन्त्योषधिभेदेऽप्यमू भवेतां च, गोदया ॥ १०१ ॥
गोदावरी, सुर्यात्मजा तापिस्तापी शतद्रुयुक् ।
शुतुद्रिः शुतुद्रुरपि शितद्रुः सरयूयुता ॥ १०२ ॥
सरयुः कोसलानद्यां, नदीभेदे तु चन्द्रिका ।
चन्द्रभागा चन्द्रभागी भागी चान्द्राच्च भागया ॥ १०३ ॥
वासिष्ठ्यां गोमती तद्वत् गोतमी स्याद् विपाड्युता ।
विपाशोक्ता, वैतरणी वैतरणिरवन्तिगा ॥ १०४ ॥
सिप्रा सृपापि, स्वतोऽम्भःसरणे श्रोत उच्यते ।
दन्त्य-तालव्ययुग् देहसिरास्वपि प्रवाहके ॥ १०५ ॥
वेणिर्वेणीवक्त्रं वक्त्रं पुटभेदेऽम्बुनिर्गमे ।
परिवाह-परीवाहौ नाल-नादौ प्रनालिका ॥ १०६ ॥
प्रणालः प्रणालं तोयमार्गे सरणिः सारणी ।
कुल्यायां सिकतायां तु वालुका वालिकापि च ॥ १०७ ॥
;p{0227}
बिन्दौ पृषतिः पृषतः पृषत्, पङ्के तु कर्दमः ।
दमोऽपि, दीर्घिकायां तु वापिर्वापी च कूपके ॥ १०८ ॥
क्षुद्रे चुरिश्चुरी चुण्ढिश्चुण्ढी च घटीयन्त्रके । उद्घाटकमुद्घाटनमुद्घातनमपि स्मृतम् ॥ १०९ ॥
कासारे तु तडागः स्यात् तडाकश्च तटाकवत् ।
सरः-सरस्यौ स्थानकेऽलवालं चालवालयुक् ॥ ११० ॥
आवालोऽस्त्री, उत्स उत्सुः स्रवः प्रस्रवणं झरः ।
झरी झरा निर्झरश्च, वह्नावग्निस्तु पुं-स्त्रियोः ॥ १११ ॥
दमुना दमूना सन्ता वञ्चतिश्चाङ्कतिस्तथा ।
शुष्मा बहिर्बर्हिः शुष्मा नान्तः शुष्मोऽस्त्यदन्तकः ॥ ११२ ॥
आश्रयाश आशयाश विश्वप्सा नान्तगो मतः ।
विश्वप्सोऽपि नान्तो दान्तः, शन्त्रतोऽपि तनूनपात् ॥ ११३ ॥
घासिर्घसुरिर्हवनो हविश्च द्वौ वनात्परौ ।
दवो दावो, हेतौ कीला कीलो ज्वालोऽपि ज्वालया ॥ ११४ ॥
अर्चिरर्ची सन्तेदन्तावूष्मा नान्तः सहोष्मया ।
बाष्पे, तडिति शम्पा स्यात् सम्पा शम्बा च विद्युता ॥ ११५ ॥
विद्युत् सौदामिनी सौदामनी सौदाम्निकान्विता ।
सौदाम्नी च सुदाम्नी वा चपला चवला चला ॥ ११६ ॥
आकालिकी चाकालिका, वायौ मरुत-मारुतौ ।
मरुत् समीर-समरौ सृमरोऽप्यनलानिलौ ॥ ११७ ॥
जगत्प्राणो-जगत्प्राणौ गन्धाद् वाहि-वाह-वहाः ।
वातिर्वातो भवेत् सारो दन्त्य-तालव्यपूर्वगः ॥ ११८ ॥
शबलवर्णेऽपि सरट्-सरडौ टान्त-डान्तगौ ।
लघट् च लघिटिः पविः पवनः पवमानवत् ॥ ११९ ॥
;p{0228}
वातूलो वातुलो वातसमूहेऽथासहेऽपि च ।
वातविकारस्याऽरण्ये षण्डं शण्डं वनं वनी ॥ १२० ॥
सत्रं तालव्य-दन्त्यादि दवो दावोऽटव्यटविः ।
चुरुम्बः सतुरुम्बश्चारामेऽपोपात्परं वनम् ॥ १२१ ॥
राज्ञामन्तः पुरोद्याने प्रमदा-प्रमदाद् वनम् ।
वृक्षे द्रुमो विद्रुमो द्रुःकुठिः कुण्ठोंऽह्रिपोऽङ्घ्रिपः ॥ १२२ ॥
शालस्तालव्य-दन्त्यादिः शिखी शाख्यगमोऽगवत् ।
पारिन्दश्चापि पालिन्दो गाथकेऽपि दलान्विते ॥ १२३ ॥
पर्णलः पर्णिलो वृक्षे स्थाने वृक्षैर्वृतान्तरे ।
निकुञ्ज-कुञ्जौ जरुट-जरुडौ च, वनस्पतौ ॥ १२४ ॥
फलाप्तवृक्षे फलवान् फलिनश्च फली तथा ।
फलपाकावसानायामौषध्यौषधिरोषधी ॥ १२५ ॥
क्षुपो ह्रस्वशिफाशाखे क्षुपको, व्रततिर्लता ।
प्रततिर्व्रतती तद्वत् वल्लि-वल्ल्यौ च वेल्लिवत् ॥ १२६ ॥
प्ररोहे रोहेऽप्यङ्कुराङ्कुरौ शाखा शिखा लता ।
स्कन्धशाखा शाला साला जटा जटिः शिफा शिफः ॥ १२७ ॥
मूले वृक्षस्य बुध्नः स्याद् ब्रध्नोऽह्रिरङ्घ्रिसंयुतः ।
मज्जा नान्तो ना मज्जाबन्ता सारेऽथ वल्लिका ॥ १२८ ॥
त्वचस्त्वचा त्वक् च चोचं शल्कं वल्कं च वल्कलम् ।
शकलं वल्के शल्के त्वर्धेऽपि शल्कं शकलेऽपि ॥ १२९ ॥
कोटारे निक्कुटः प्रोक्तो निष्कहो, वल्लरौ पुनः ।
वल्लरी मञ्जरी मञ्जा मञ्जरिश्चापि पर्णके ॥ १३० ॥
पत्रं पात्रं पतत्रं च छादनं छदनं छदः ।
सन्तं छदोऽस्त्री चादन्तः नवेऽस्मिन् किसलं स्मृतम् ॥ १३१ ॥
;p{0229}
किसलयं द्वयं दन्त्यं, पुष्पे सुमनसः स्त्रियां ।
भूम्नि सुमना ऐक्येऽपि प्रसूनं सून-सूनके ॥ १३२ ॥
प्रसूतकं प्रसूतं च प्रफुल्लं फुल्लवत् सुमम् ।
कुसुमं कलिकायां तु कलिः स्यात्कोर-कौरकौ ॥ १३३ ॥
कुड्मले कुद्मलं तद्वत् कुष्मलं कुमलं तथा ।
मुकुलं मकुरं प्रोक्तं मुकुरं बकुलद्रुमे ॥ १३४ ॥
कुलालदण्डे कोरको दर्पणेऽपि च कोशवत् ।
कोषो द्वौ च कपे दिव्ये रैवये योनिशिम्बयोः ॥ १३५ ॥
जातीकोशे सिपिधानेऽण्डकोपि स्तबके पुनः ।
गुत्सो गुच्छो गुलुम्बुश्च गुलुच्छुः सगुलुच्छकः ॥ १३६ ॥
गुच्छको गुञ्छको गुञ्छो गुलुञ्छोऽस्त्री रसे पुनः ।
पौष्पे मकरन्दः ख्यातो मकलन्दो मकरन्दवत् ॥ १३७ ॥
प्रबुद्धे प्रफुल्ल-फुल्ले संफुल्लोत्फुल्लके स्फुटम् ।
स्फटितं स्व्याकोशं च व्याकोषं स्यात् फले पुनः ॥ १३८ ॥
शस्यं तालव्य-दन्त्यादि वानावाने तु शुष्कके ।
ग्रन्थौ पकः षण्ढं सन्तं पसश्च बीजकोशिका ॥ १३९ ॥
शिम्बा सिम्बायुता शिम्बिः शमी शमिश्च पिप्पली ।
पिप्पलः पिप्परी बोधिः स्याद् बोधिद्रुम इत्यपि ॥ १४० ॥
स्यादश्वत्थे च प्लक्षे तु पर्कटी नन्त-ङ्यन्तगः ।
जटी नन्तो जटी ङ्यन्तो भवेज्जटिरिदन्तकः ॥ १४१ ॥
न्यग्रोधे तु वटो वट्या वटं जन्तुफले पुनः ।
उदुम्बरोडुम्बरौ द्वौ मलयूर्जघनेफला ॥ १४२ ॥
मलयुः, सहकारेऽम्र आम्रोऽपि शिग्रुके स्मृतः ।
दन्त्य-तालव्यादिः शालाञ्जनोऽक्षीव आक्षीववत् ॥ १४३ ॥
;p{0230}
पुन्नागे केशरो दन्त्य-तालव्यमध्यः केशवः ।
बकुले केशरस्तद्वत् केसरः सिंहकेसरः ॥ १४४ ॥
मालूरे बिल्वो बिल्वी च, पर्णगुच्छे कुरण्टकः ।
कुरुण्टक-कुरण्डकौ किङ्करातवदीरितः ॥ १४५ ॥
किङ्किराटः, पलाशे तु दन्त्य-तालव्यमध्यगः ।
किंसुकस्तृणराजे तु तलस्तालश्च तद्भिदि ॥ १४६ ॥
तालि-ताडी, देवताडे देवताडी खरागरी ।
खरागर्यौ समे प्रोक्ते अगरीवद् गिरागरी ॥ १४७ ॥
मोचायां तु रम्भा रम्भः कदलिः कदलोऽपि च ।
कन्दलस्त्रिषु वारणवुषा बुषा बुसान्विता ॥ १४८ ॥
हयमारे करवीरः कणवीरस्तथा मतः ।
प्रतिहासः प्रतीहासः स्याद् गिरिमल्लिका कुटः ॥ १४९ ॥
कौटजः कुटजः कोटी, तत्फले त्विन्द्र-भद्रतः ।
यवं कलिङ्गं कलिङ्गा, वेतसे वेतसी रथः ॥ १५० ॥
रथाभ्रपुष्पोऽभ्रपुष्पः, कौलौ तु बदरी भवेत् ।
बदरिस्तथा कर्कन्धुः कर्कन्धूः कर्कुन्धुवत् ॥ १५१ ॥
कर्कुन्धूर्घुट्टा घोण्टा च गोपघोण्टातने भवा ।
नीपे कदम्ब-कलम्बौ शालस्तालव्य-दन्त्यवान् ॥ १५२ ॥
सर्जे फेनिले त्वरिष्ठो रिष्ठोऽपि पिचुमन्दवत् ।
पिचुमर्दोऽपि निम्बेऽथ कर्पासे पिचुतूलयुक् ॥ १५३ ॥
पिचुस्तूलः पिचव्यश्च कृतमाले त्वारग्वधः ।
आर्ग्वधारगवधौ च शम्पाकश्च सम्पाकवत् ॥ १५४ ॥
वृषे वृषक-वृषभावाटरूषोऽटरूषकः ।
अटरुषोऽटरुषक आटरूषो अटाद् रुषः ॥ १५५ ॥
;p{0231}
वाशको वाशिका वासा वाशा स्त्रीन्रोः करञ्जवत् ।
करजोऽपि नक्तमाले रक्तमालस्तथेमकौ ॥ १५६ ॥
काकाचिकः काकचिकस्तद्विशेषे तु पूतिकः ।
पूतीकोऽपि महावृक्षे स्नुक् स्नुट् स्नुहिः स्नुही स्नुहा ॥ १५७ ॥
गुडो गुडा गुडी वज्रो वज्रा वज्री सिहुण्डवत् ।
सीहुण्डो पराजितायामास्फोटा स्फोतया समम् ॥ १५८ ॥
पारिभद्रे तु मन्दारुर्मन्दारो मन्दरोऽपि च ।
मधुद्रुमे मधूकः स्ताद् मधुकश्च मधूलकः ॥ १५९ ॥
मध्वष्ठीलो मधुष्ठीलो मधुश्चापि, पलङ्कषे ।
गुग्गुलो गुग्गुलुः कुम्भं कुम्भोलूश्च कुभोलुवत् ॥ १६० ॥
उलूखलं च खलकं कुम्भोलूखलकं तथा ।
चारे प्रियालः पियालो राजादन-राजातनौ ॥ १६१ ॥
सन्नकद्रुः सन्नकोद्रुर्धनुष्यटो धनुष्पटौ ।
धनुरुदन्तः क्षीरिण्यां क्षीरिका च राजादनः ॥ १६२ ॥
राजातनो राजन्यां च फलाध्यक्षोऽप्यध्यक्षवत् ।
रथद्रुमे स्यात्तिनिषं तिलिशो नेमि-नेमिनौ ॥ १६३ ॥
नेमी ङ्यन्तोऽपि नारङ्गे नार्यङ्गस्तापसद्रुमे ।
इङ्गुदी गुदमिङ्गुदः स्याछ्रीपर्ण्यां तु काश्मरी ॥ १६४ ॥
कश्मीरवत् काश्मर्या च काश्मीर्यपि च संमता ।
कम्भारी गम्भारी तुल्ये अम्लीकायां मताम्लिका ॥ १६५ ॥
अम्ब्लिका चाम्ब्लिकाऽम्ब्लीका तिन्तिडी तिन्तिली तथा ।
तिन्तिडीका तिन्तिडिका, दाडिमः शुकवल्लभे ॥ १६६ ॥
दाडिम्बो दालिमोऽपि स्याच्छेलुः श्लेष्मान्तके शलुः ।
लकुचे लिकुचोऽप्युक्तो डहुश्चाडहुरित्यपि ॥ १६७ ॥
;p{0232}
बीजके त्वासनः प्रोक्ताऽसनोऽशनवदाशनः ।
पाटला पाटलिः स्त्रीन्रोर्बहुत्वके भवेद् भुजः ॥ १६८ ॥
भूर्जो भुर्जः कर्णिकारे परिव्याधश्च व्याधवत् ।
जलवेतसभेदे स्यादिज्जलो हिज्जलोऽपि च ॥ १६९ ॥
निचुलो निचुरो धात्र्यामामलकी त्रिलिङ्गिका ।
कायस्थावद् वयःस्था च स्याद् भूम्यामलकी पुनः ॥ १७० ॥
ताली तामलक्यमली झाटा चाज्झटयान्विता ।
विनुन्नको नद्वयाप्तो बिभीतक-बिभेदकौ ॥ १७१ ॥
अक्षभया हरीतकी त्रिलिङ्गा स्याद् वयःस्थया ।
कायस्थैतत्फलत्रय्यां त्रिफली त्रिफला फलम् ॥ १७२ ॥
तृफला, गन्धवृक्षे तु वरणो वरुण्स्तथा ।
भवेत् तमाले तापिच्छस्तापिञ्च्छो बिन्दुसंयुतः ॥ १७३ ॥
सिन्दुवारे तु निर्गुण्डी निर्गुण्डा च निगुण्ठ्यपि ।
सुरस इन्द्रसुरिसोऽप्यथातिक्तके लता ॥ १७४ ॥
माधवीलता माधव्यथोड्रपुष्पे जपा जवा ।
मालत्यां तु जातिर्जाती सुमनाऽबन्त-सन्तगा ॥ १७५ ॥
विचकिले मल्लिका च मल्लिः स्याच्छतभीरुका ।
शीतभीरुर्वनजेऽस्मिन्नास्फोता स्फोटया समम् ॥ १७६ ॥
शिवमल्ल्यां बक-बुकौ वसूको वसुको वसुः ।
वृक्षरुहायां तु वन्दा वन्दाका च जयन्त्यपि ॥ १७७ ॥
जीवन्ती सुषिणे करमर्दः स्यात् करमन्दवत् ।
कृष्णपाकफलः कृष्णपाकः कृष्णफलात् परः ॥ १७८ ॥
पाकः पाककृष्णफलः पाकाढिफलकृष्णवत् ।
प्रियङ्गौ फलिनीयुक्ता फला जम्बीरपादपे ॥ १७९ ॥
;p{0233}
जाम्बीरेऽपि च जम्भीरो जम्भीलो जम्भ-जम्भलौ ।
बीजपुरे पूरकः स्यात् सुपूरकश्च केसरी ॥ १८० ॥
केसराम्लोऽम्लकेसरो मातुलिङ्गश्च लिङ्गवत् ।
मातुलुङ्गोऽपि, ग्रन्थिले करीर-क्रकरौ समौ ॥ १८१ ॥
करर एरण्डे मण्ड आरण्डः स्यादमण्डवत् ।
उरुबूकश्चोरुबुको व्यडम्बक-व्यडम्बनौ ॥ १८२ ॥
कपिकच्छ्वां तु कण्डूरा कण्डुराण्डाध्यवेः परा ।
शूकशिम्बा शूकशिम्बी विजयायां तु मातुली ॥ १८३ ॥
मातुलानी भृङ्गी भङ्गा धूर्ते धुस्तूर-धूस्तुरौ ।
धूस्तूर-धुस्तुरौ धुस्तुर्धर्तूरो धुत्तुरो रवौ ॥ १८४ ॥
अर्कोऽर्कपर्णो वसुको वसुरा स्फोटयान्विता ।
आस्फोताऽथ दधिफले कपिच्छः स्यात्कपिच्छवत् ॥ १८५ ॥
लाङ्गली नन्तो ङ्यन्तो नालिकेरी नालिकेरवत् ।
नालिकेलो नालीकेरो नालिकेरिश्च पर्णकः ॥ १८६ ॥
चीर्णात्कर्जूर-खर्जूरौ वर्षपाकी कपीतनः ।
पीतनकोऽम्नातकश्चाम्रातकः क्रकचच्छदे ॥ १८७ ॥
केतकः केतकी कोविदारे कुद्दालवत् स्मृतः ।
कुदारो गजप्रियायां शल्लकी सल्लकीति च ॥ १८८ ॥
सिल्लकी ह्लादिनी ह्लादा तन्निर्यासे तु कुन्दुरुः ।
त्र्युकारः कुन्दः पालक्यां पालङ्कीति च वंशके ॥ १८९ ॥
त्वचिसारः त्वक्सारोऽपि शिंशपाऽगरुशिंशपा ।
अगरुवंशलोचना भवेद् वांशीव वंशजा ॥ १९० ॥
तुकाक्षीरी त्वक्क्षीरी च त्वक्क्षीरं रोचना च गोः ।
गोपित्तरोचना पूगे गूवाकः स्याद् गुवाकवत् ॥ १९१ ॥
;p{0234}
तद्भेदे चिक्कणं चिक्कं ताम्बूली कथिता बुधैः ।
ताम्बूलवल्ल्यां क्रमुकपर्णचूर्णकसंयुजि ॥ १९२ ॥
तम्बुलं च सताम्बूलं तुम्ब्यां तुम्बः सतुम्बकः ।
तुम्बी तुम्बिरलाबूवदालाबूरप्यलाबु च ॥ १९३ ॥
लाबुका गुञ्जायां काकचिञ्चिका काकणिन्दिका ।
काकनन्तिका, गोस्तन्यां मृद्वीका स्याद् मृदीकषा ॥ १९४ ॥
रसा द्राक्षा ध्राक्षा कण्ठ्यां त्रिकण्ट-त्रिकण्टकौ ।
गोक्षुरो गोक्षुरु-क्षुरौ गोखुरो गिरिकर्णिका ॥ १९५ ॥
आस्फोता स्यादास्फोटा च वीरणीमूल आदृतम् ।
औशीरमुषिरमुशिग् जान्तो लघुलयं लघु ॥ १९६ ॥
लयमृणाला-मृणाले अवदाहेष्टकापथम् ।
इष्टकापथावदाहौ बालके वाल इष्यते ॥ १९७ ॥
ह्रीवेरं हिरिवैरं च दद्रुघ्ने तु प्रपुन्नटः ।
प्रपुन्नाटश्च प्रातुन्नाटकः पद्माट इत्यपि ॥ १९८ ॥
प्रपुन्नाडः प्रपुनाड उरणा क्षोरणाख्यकौ ।
शिरीषे भण्डी भण्डीरो भण्डिरो भण्डिलोऽपि च ॥ १९९ ॥
जम्बूवृक्षे जम्बुरपि तत्फले जम्बु-जाम्बवे ।
जम्बूः स्त्री स्यादरलौ त्वरेटुः श्योनावशोणकौ ॥ २०० ॥
स्योनाकः कुटन्नटवद् नटोऽथ चिरजीवकः ।
जीवको मधुरकश्च मधुरः कूर्चशीर्षके ॥ २०१ ॥
कपीतनो गर्दभाण्डे कपीतः पीतनस्तथा ।
नागकेसरे केसरो नागः स्याद् मदनद्रुमे ॥ २०२ ॥
पिण्डी पिण्डीतकः कटहलद्रौ पनसः स्मृतः ।
फनसः पणसो भल्लातके रुष्वोऽप्यरुक्करः ॥ २०३ ॥
;p{0235}
पिच्छिलायां शाल्मलिः स्याच्छल्मलिः शाल्मलोऽपि च ।
प्लीहशत्रौ रोहितको सरोहितक-रोहितौ ॥ २०४ ॥
रोही खदिरे गायत्री नन्तो ङ्यन्तश्च कथ्यते ।
पुण्डरीके तु पुण्डर्यं प्रपुण्डरीकमित्यपि ॥ २०५ ॥
कतके कतोऽपि केशहन्त्र्या शमिः शमीति च ।
ह्रस्वा शमीरुः शमीरस्तूते तूदं तुदं तथा ॥ २०६ ॥
मधुयष्ट्यां यष्टिमधु यष्टीमधुकमादृतम् ।
यष्टिर्मधुकं त्वक्पत्रे गुडत्वक् त्वक् त्वचं तथा ॥ २०७ ॥
वराङ्गकं वराङ्गं च स्यादेलायां तु निष्कटिः ।
निष्कटा स्थूलैलायां तु कथिता त्रिपुटा पुटा ॥ २०८ ॥
कर्कटशृङ्ग्यां शृङ्गी च कृष्णाभेट्यां कटंवरा ।
कटुकी कटुकश्चापि अशोका रोहिणीयुता ॥ २०९ ॥
अशोकरोहिणी दारुहरिद्रायां कालेयकः ।
कालीयको गालवे तु रोध्र-लोध्रौ च सावरः ॥ २१० ॥
तालव्य-दन्त्यपूर्वः स्यात्, तद्भेदे ङ्यन्त-नान्तगः ।
पट्टी फणिज्जके तु स्याद् मरुबक-मरूबकौ ॥ २११ ॥
रक्ताम्राते कुरुबकः सोकारानुकाररकः ।
महासहायामम्लातो म्लातको म्लान इत्यपि ॥ २१२ ॥
अमिलातकेऽपि दुरालभायां तु यवासकः ।
यवास-यवाषौ यासो धन्वयासोऽपि सम्मतः ॥ २१३ ॥
धन्वयवासको धन्वयासो रोदनी बोधनी ।
मोरटायां मूर्वा मूर्वी स्रवा स्रुवाऽपामार्गके ॥ २१४ ॥
खराद् मञ्जरि-मञ्जर्यौ भार्म्यां हिञ्जी च फञ्जिका ।
ब्राह्मणी ब्राह्मण्याद्या स्याद् यष्टिकाथ किरातकः ॥ २१५ ॥
;p{0236}
किरातो हैमे कुष्ठे तु वर्ग्यद्वादशसंयुते ।
वानीरं वानीरजं च व्याप्यमाप्यं च तद्भिदि ॥ २१६ ॥
शतरुषा शतारुश्च सन्तोऽथो कत्पले पुनः ।
काफलं कट्फलस्तद्वत् केटरः कैटर्यं तथा ॥ २१७ ॥
अजमोदायां तु मयूरो भवेद् हस्तमयूरकः ।
यवानिका यवानी च यमानिका यमान्यपि ॥ २१८ ॥
झिण्ट्यां सैरेयश्च सैरीयकः सहचरान्वितः ।
सहाचरो नीलझीण्ट्यां वाणो वाणाथ पीतिका ॥ २१९ ॥
कुरुबकः कुरुण्टकः सहाचरः सहाच्चरः ।
सहचरी शतपुष्पा सितच्छत्राऽतिच्छत्रका ॥ २२० ॥
मिशिर्मिशी मिसि-मिस्यौ मधुरा तु मधूरिका ।
सालेयो दन्त्यतालव्यो मिशी मिशिर्मिसी मिसिः ॥ २२१ ॥
मिश्रेया कोकिलाक्षे तु क्षुर इक्षुर इत्यपि ।
शङ्खिन्यां तु चोरपुष्पी चौर्यथो खरकाष्ठिका ॥ २२२ ॥
काष्ठिकापि बलायां स्याद् नागबलायां तु द्वे पुनः ।
गङ्गेष्ठिका गङ्गेरुका महाबलायां संगता ॥ २२३ ॥
सहदेवी देवसहा हिङ्गुपत्र्यां तु कारवी ।
करवी कबरी तद्वत् कवरी बाष्पिकायुता ॥ २२४ ॥
बाष्पीका पृथु-पृथ्व्यौ च स्याद् मयूरशिखोऽप्यसौ ।
मयूरो लोचतः ख्यातो मस्तको मर्कटोऽपि च ॥ २२५ ॥
श्यामलतायां गोपे च गोपी गोपालिका तथा ।
गोपवल्ली शारिवद् भवेदुत्पलशारिवा ॥ २२६ ॥
चोराख्यगन्धद्रव्ये तु गणवद् गणहासकः ।
शुषिरायां नटी-नल्यौ ग्रन्थिपर्णेंऽशुकं मतम् ॥ २२७ ॥
;p{0237}
शुकबर्हं बर्हिः पुष्पं पुष्पं स्पृकौषधौ पुनः ।
कोटीवर्षा कोटिवर्षा कोटिर्माला मरुद्युता ॥ २२८ ॥
मरुन्मालाऽप्यथ वृद्धदारके इक्षगन्धया ।
इक्षुगन्धा छागलात्री छगली तद्वदात्र्यपि ॥ २२९ ॥
दन्त्यां मकूलक-मुकूलौ रक्ताङ्गके पुनः ।
स्यात्कम्पिल्लश्च काम्पिल्लः काम्पिल्योऽपि कम्पीलवत् ॥ २३० ॥
रोचना रोचनी बलभद्रिका त्रायमाणिका ।
त्रायन्ता, रास्नायां रस्या रसना रसनं रसा ॥ २३१ ॥
मांसिगन्धद्रव्येषु मिषी मिसिश्च जटिला जटा ।
जनातिगन्धद्रव्येषु स्याज्जनी जननी जनिः ॥ २३२ ॥
जतूका जतोः का-कार्यौ जतुकृच्चातिविषा पुनः ।
विषी विषा प्रत्युपाभ्यां त्रिवृति त्रिवृता स्मृता ॥ २३३ ॥
त्रिपुटी त्रिपुटा प्रोक्ता रोचनी रेचनीयुता ।
शतवीर्यायां तु शतावरी चेन्दीवरी वरी ॥ २३४ ॥
सहदेव्यां सहदेवः सहदेविश्च कथ्यते ।
मञ्जिष्ठा वर्गद्वितीययुग् भण्डीरी च भण्डिरी ॥ २३५ ॥
भाण्डीरी भण्डी विकसा विकषा कालमेश्यपि ।
कालमेषी चविकायां चविकं चवनं तथा ॥ २३६ ॥
चव्यं चव्याऽप्यथ तण्डुलायां तु तण्डुलः ।
तन्तुलोऽपि विडङ्गं च विलङ्गं गन्धमूलिका ॥ २३७ ॥
शटी षटी च कर्चूरः कर्चूरोऽप्यथ क्षीरिणी ।
हिमावती हिमवती स्थिरायां शालपर्णिका ॥ २३८ ॥
दन्त्य-तालव्याद्याथाखुपर्ण्यां चित्रोपचित्रया ।
ऐलवालुके वेलेयं वालुकं हरिवालुकम् ॥ २३९ ॥
;p{0238}
नवमालिका सप्तला सातला कैवत्तीपरे ।
मुस्तके वानेयं वन्यं प्लवं च परिपेलवम् ॥ २४० ॥
दशपूरं दशपुरं, कटम्भरौषधौ मता ।
भद्रबला राजबला महाबला प्रसारिणी ॥ २४१ ॥
सरणी सरणा वापि सारणी कटली पुनः ।
ज्योतिष्का ज्योतिष्मती च तर्कार्या वैजयन्तिका ॥ २४२ ॥
जया जयन्ती पानीयकण्टके तु शृगाटकम् ।
सङ्घाटिका त्रिकोणश्च त्रिकोने प्रोपमे पुनः ॥ २४३ ॥
बाताममपि बादामं पद्मेब्जोऽदन्त-सन्तषण् ।
जलात् पङ्कात् सरसोऽपि परे जन्म-ज-रुट्-रुहा ॥ २४४ ॥
सरसीरुहं सरसिरुहं विसप्रसूतवत् ।
विसप्रसूनमपि स्यात्कैरविण्यां कुमुद्वती ॥ २४५ ॥
कुमुदिन्यथोत्पले तु कुवेलं कुवलं कुवम् ।
कुवलयं कैरवे तु कुमुदं कुमुदुत्पले ॥ २४६ ॥
नीले त्विन्दीवरं चन्दीवारमिन्दीकरं तथा ।
सौगन्धिके तु कल्हारं हकाराक्रान्तलान्वितम् ॥ २४७ ॥
पद्मनाले तु मृणालं मृणाली च विशं विसम् ।
विसण्डकं च पद्मादिवृन्ते नाली तु नालया ॥ २४८ ॥
नालं किञ्जल्के तालव्य-दन्त्यमध्यं तु केसरम् ।
नवपत्रे संवर्तिका संवर्तिर्जलनीलिका ॥ २४९ ॥
शेवालं शैवलं शैवालं शेपालं च शीवलम् ।
शेवलं पाटलसाला वाशुराशु च व्रीहिवत् ॥ २५० ॥
आशुव्रीहिः कलमस्तु कडमश्च कलामकः ।
मङ्गल्यके मङ्गल्याऽपि मसूरो मसुरस्तथा ॥ २५१ ॥
;p{0239}
मसूरा मसुराऽप्येते वेश्यायामपि वार्द्धयः ।
कलाये सतीनकः स्यात् सातीनश्च सतीनवत् ॥ २५२ ॥
सतीलक-सातीलकौ त्रिकटोऽङ्कट इत्यपि ।
चणके हरिमन्थः स्यात् हरिमन्थज इत्यपि ॥ २५३ ॥
मुद्गे हरिः सहरितस्तुम्बरस्तु वनोद्भवे ।
राजमुद्गे मकुष्टः स्याद् मयुष्ठोऽपि स-ठान्तिमौ ॥ २५४ ॥
मुकुष्ठक-मयष्ठकौ वर्गाद्याप्तौ स-ठान्तिम ।
मुकुष्ठः स्याद्, धान्यभेदे कुल्माषश्च कुल्मासवत् ॥ २५५ ॥
जघन्यव्रीहौ श्यामाकः श्यामकः पीततण्डुली ।
कङ्गु-क्वङ्गू कङ्गुनी च कङ्कुश्च कोरदूषके ॥ २५६ ॥
कोद्रवः कुद्रवोऽप्युक्तः युगन्धर्यां तु योनलः ।
जोन्नाला यवनालश्च, जूर्णा जूर्णिः शणः सणः ॥ २५७ ॥
भङ्गायाम्, गवेधुकायां गवीधुका गवेधुवत् ।
गवेडुश्च, तिलात्पिञ्जपेजौ षण्ढतिले ह्युभौ ॥ २५८ ॥
कदम्बके सरिषपः सर्षपः, सस्यशीर्षके ।
कविशं कणिशोऽफलकाण्डे पल-पलालकौ ॥ २५९ ॥
कडङ्गरे वुसवुषौ, मेघनादे स्मृतावुभौ ।
तण्डुलीयस्तण्डुलेरस्तण्डुलीशाकभिद्यहो ॥ २६० ॥
मारिषं मारुषम्, बिम्ब्यां स्यात्तुण्डी तुण्डिकेरिका ।
तुण्डिका तुण्डिकेरी च मधुस्रवायां तु जीवनी ॥ २६१ ॥
जीवन्ती जीवनीया च जीवा स्यात् क्षारपात्रके ।
शाकवीरो वीरशाको वास्थूकमपि वास्तुकम् ॥ २६२ ॥
चङ्गेर्यां स्यादम्ललोना लोणिका चाऽम्ललोणिका ।
अम्बोष्ठिकायुताऽम्बष्ठा टोलावदम्लटोलकः ॥ २६३ ॥
;p{0240}
खरपुष्पायां कबरी बर्बरा बर्बरी तथा ।
वृन्ताके वार्ता वार्ताकी वार्ताकं च वार्ताकुवत् ॥ २६४ ॥
वार्ताङ्गो वातिङ्गणश्च तथैव दुष्प्रधर्षिणी ।
दुष्प्रधर्षणी च शतपर्णायां तु कलम्बिका ॥ २६५ ॥
कलम्बूश्च, पालघ्ने तु छत्रा-छत्रा-ऽतिछत्रवत् ।
अतिछत्रस्तिक्तके तु पटोलः पटुवत् स्मृतः ॥ २६६ ॥
पुष्करमूले पौष्करं पुष्करं मूलमित्यपि ।
भृङ्गराजे भृङ्गरोऽपि भृङ्गरजो नादन्तगः ॥ २६७ ॥
भृङ्गरजश्च सान्तोऽपि षर्बुजे चापि मूर्धजे ।
दशाङ्गुलमितिख्यातं कारवेल्ले सुशव्यपि ॥ २६८ ॥
सुषवी सुशवी कर्कारौ कुष्माण्डो विदां मतः ।
कुष्माण्डोऽपि च कूष्माण्डी, पटोल्यां तु कोशातकी ॥ २६९ ॥
कोषातकी च, कर्कट्यां स्यादीर्वारुरिर्वारुवत् ।
ऊर्वारुरुर्वारुरपि एर्वारुश्चिर्भिटी तथा ॥ २७० ॥
चिर्भिटं चिर्भिटस्तद्वत् वालुङ्कः स्याद् वालुक्यपि ।
त्रपुषी त्रपुसी त्रपुषं त्रिपुषं च, घ्नेऽर्शसः ॥ २७१ ॥
शूरणो दन्त्यतालव्यादिमः, बालतृणे पुनः ।
शस्यं स्याद्दन्तमूर्धन्यमध्यम्, बर्हिषि दभ्रवत् ॥ २७२ ॥
दर्भः कुशं कुसो मुञ्जे शरस्तालव्यदन्त्यभाक् ।
दूर्वायां हरितालीवद्धरिता, धमने नडः ॥ २७३ ॥
नलो नटः, कुरुविन्दे मुस्ता त्रिषु च मुस्तकः ।
इक्षौ गण्डीरी गण्डकी, पुण्ड्रेक्षौ पुण्ड्र-पौण्ड्रकौ ॥ २७४ ॥
कासस्तालव्यदन्त्यान्त ईषीका स्यादिषीकया ।
यवासं यवसंघातेऽर्जुने तु द्वे तृण-त्रिणे ॥ २७५ ॥
;p{0241}
मालातृणं भ्रूस्तुणं च विषे तु गर-सङ्गरौ ।
गरलोऽथ हालाहले हालहलो हलाहलः ॥ २७६ ॥
पर्यन्तवने त्वोकण्युकणी कीटे कृमिः क्रिमिः ।
लाक्षायामपि तद्भेदे नीलाङ्गुश्च नीलङ्गुवत् ॥ २७७ ॥
गण्डूपदे किञ्चुलकः किञ्चुलुकोऽपि सम्मतः ।
जलसर्पिण्यां जलूका जलौका च जलौकसः ॥ २७८ ॥
स्त्रियां वा भूम्नि च जलालोका प्रोक्ता जलौकसः ।
पुंस्यदन्तो जलायुकास्रपाऽऽबन्ता विजन्तकः ॥ २७९ ॥
अम्बुमात्रजशङ्खे तु शम्बुः शम्बूश्च शम्बुकः ।
शम्बूकश्च सशाम्बूकः, कपर्दे तु हिरण्यवत् ॥ २८० ॥
हिरणः कथितः प्राज्ञैर्दीर्घकोशा पुनः स्मृता ।
दीर्घकोषा च दुर्नामाऽऽबन्तो नान्तो दुर्नाम्न्यपि ॥ २८१ ॥
पिपीलके पीलकोऽपि क्षुद्रजन्तौ तु धन्यजे ।
कणाटीनः कटाटीनः स्याद् युकाण्डे तु लिक्षया ॥ २८२ ॥
रिक्षोद्दंशे कोलकणो मत्कुणोत्कुणकावपि ।
इन्द्रगोपे त्विन्द्ररजोऽग्निकोऽथ तन्तुवायके ॥ २८३ ॥
तत्न्रवाय ऊर्णनाभ उर्णनाभिश्च मर्कटः ।
मर्कटको जालिकश्च जालकारकवत् कृमिः ॥ २८४ ॥
क्रिमिर्वृश्चिकेऽलि-राल्य-लालिर्द्रोणो द्रुणो द्रुतः ।
भ्रमरेऽलि-रली मधुकृत् मधुकरः शिलीमुखः ॥ २८५ ॥
शिलामुखः, मक्षिकायां भिम्भरा भिम्भराल्यपि ।
मधुरस्त्री मधूलं च, माक्षिके वरुटी पुनः ॥ २८६ ॥
वरटाऽपि च गन्धोल्यां वर्षकर्यां तु चीरिका ।
चीरी चरुका चिरुका झीरुका झिल्लीकायुता ॥ २८७ ॥
;p{0242}
झिल्लो झिल्लिका झिलिका विलेपनमले तथा ।
आतपस्य रुच्यपि च श्वापदे व्याड-व्यालकौ ॥ २८८ ॥
द्विपे मतङ्ग-मातङ्गौ गजो गर्जो मतङ्गजः ।
करी करिर्दन्तावलो दन्ती पेचकिपेचिलौ ॥ २८९ ॥
हस्तिन्यां धेनुका धेनुर्वाशिता वासिता द्वयम् ।
नार्यामपि कणेरुश्च गणेरुरपि तद् द्वयम् ॥ २९० ॥
वेश्यायां कर्णिकारेऽपि करेणुः स्त्रीन्रिभीभयोः ।
विंशतिवर्षेभे विक्कः, पिक्कोऽपि त्रिंशदब्दके ॥ २९१ ॥
कलभः कडभश्च द्वौ उद्वान्तोपात्तकौ समौ ।
निर्मदे राजबाह्ये त्वौपवाह्यश्चोपवाह्यवत् ॥ २९२ ॥
हस्तिदन्ते विषाणं स्याद्विषाण्यपि विषाणकः ।
तन्मूले तु करीरीवत्करीरिर्नेत्रगोलके ॥ २९३ ॥
ईषिका स्यादिषीकेवेभगण्डे करटः कटः ।
गजपश्चिमभागे त्वपरावदऽवरोदिता ॥ २९४ ॥
शृङ्खलस्त्रिषु हिञ्जीरे निगडो निगलोऽन्दुकः ।
अन्दूर्गजबन्धभूमौ वारिर्वारी च तोत्रके ॥ २९५ ॥
वेणुकं वैणुकं, दन्त्यतालव्यादिः शृणिर्मतः ।
अङ्कुशे, तदग्रेऽपष्ठं काद् द्वादशाऽक्षरान्तिमम् ॥ २९६ ॥
वीते वातं यतं चोक्ते, वरत्रायां सया पया ।
कक्ष्या गृहप्रकोष्ठे च काञ्चीसादृश्ययोरपि ॥ २९७ ॥
अश्वे तुरगस्तुरङ्गस्तुरङ्गमश्च वाज्यपि ।
वाजिर्वीतिः पीतिः पीती नान्तोऽश्वायां तु वामिवत् ॥ २९८ ॥
वामी-वनायुजा-वानायुजा-वाह्लीका-वाह्लिकाः ।
पुच्छे लङ्गुलं लाङ्गुलं गतिभेदे तु धौरितम् ॥ २९९ ॥
;p{0243}
धौरितकं धोरणं च धौर्यं स्यान्मुखयन्त्रणे ।
खलीनं खलिन-कवी कविका कवियं कविः ॥ ३०० ॥
सन्नाहऽस्य प्रक्षरं प्रखरोऽस्त्री रश्मि-रस्मिके ।
रुक् च वल्गा वल्गो वागाऽश्वतरे वेगतः सरः ॥ ३०१ ॥
वेसरो वेसरादश्वायां जाते, मुकयस्तथा ।
मुकुयो द्वौ मृगभेदे, गर्दभ्यश्वतरात्मजे ॥ ३०२ ॥
अप्युष्ट्रे तु मय-मयू क्रमेलश्च क्रमेलकः ।
दाशेरकः सदाशेरः उक्ष्णि शक्वर-शाक्वरौ ॥ ३०३ ॥
शाङ्करश्च वृषा नान्तो वृषोऽपि वृषभर्षभौ ।
शण्डे षण्डोऽपीड्वरः स्यादित्वरः विद्धनासिके ॥ ३०४ ॥
नस्योतो नस्तितो नस्तोतः स-ठौ प्रष्ठ-प्रष्ठतः ।
वाड, दमयो जितहलवोढ्रोरेकधुरावहे ॥ ३०५ ॥
एकधुरीणैकधुरौ, धुर्वहे तु धुरन्धरः ।
धूरीणधुर्यधौरेया धौरेयकोऽथ पृष्ठ्यके ॥ ३०६ ॥
स्थौरी स्थूरी स्थूली, षोडः षोडन् षोडत इत्यपि ।
षड्दन्ते, सकूटे तु कुकुदे ककुदं ककुत् ॥ ३०७ ॥
स्त्रीराट्चिह्ने शैलाग्रे श्रेष्ठेऽपि द्वयमन्तिमम् ।
नैचिकं नैचिकी शीर्षे कूणिकायां तु कूणिवत् ॥ ३०८ ॥
शृङ्गं शृङ्गः शृङ्गी विषाणोक्ता विषाण्यपि ।
विषाणं विपाणो गव्यां गौर्द्वयोरनुडुह्यहो ॥ ३०९ ॥
अनुड्वाही तम्पा तम्बा माहेयी सहा माहया ।
स्रवद्गर्भा त्ववतोका एतोका चोत्तमा च गौः ॥ ३१० ॥
नैचेकी निचिकी नीचिकी नीचीक्यऽप्यकोपना ।
सूरता सुरता सूरथा सुरथाऽथ गोकुले ॥ ३११ ॥
;p{0244}
गोधनं धनं कीलस्तु पुंस्त्रियोः पुष्पलान्विता ।
पुष्पलकः शिवकश्च शिवोऽपि ध्रुवको ध्रुवः ॥ ३१२ ॥
बन्धने संदानोद्दाने दामा-दाम-दामो-द्दितम् ।
संदितं संदानितेऽजे छगलः छागवत् छगः ॥ ३१३ ॥
स्तभ-स्तुभौ, युवाजे तु बर्करो बर्करी तथा ।
बर्करम् मेषे तु हुडुर्हुडोऽप्युरण ऊरणः ॥ ३१४ ॥
वडूटो वरुटस्तद्वद् वरूडो वरुडोऽपि च ।
भरूडो भरुडोऽप्युक्तो भरुडोऽस्थ्याशे कुक्कुरः ॥ ३१५ ॥
कुर्क्करः श्वानः स्वानश्च शुनकः श्वा शुनः शुनिः ।
शुनखो भषणो भषकोऽपीन्द्रमहकान्वितः ॥ ३१६ ॥
इन्द्रमहकामुकश्च श्वाने, द्वौ मृगयापटौ ।
विश्वकद्रुर्विश्वकद्रूः, शुनकी शुनका शुनी ॥ ३१७ ॥
श्वानकर्णे शुनस्कर्णः श्वकर्णोऽपि निगद्यते ।
सैरिभे मह-महिषौ लुलायश्च लुलायुयुक् ॥ ३१८ ॥
सिंहे पारिन्द्र-पारीन्द्रौ कण्ठीरव- कण्ठेरवौ ।
केशरी दन्त्यतालव्यः, व्याघ्रे द्वीपीव द्वीपिनः ॥ ३१९ ॥
चित्रकश्चित्रकायोऽपि, शरभेऽष्टापदोष्टपात् ।
गण्डके खड्गी खड्गीरः खड्गो वाध्रीणसोऽपि च ॥ ३२० ॥
दन्त्यतालव्यान्तः कोले शूकरः सूकरः किरिः ।
किरः ऋक्षे तु भल्लूको भाल्लूको भल्लुकस्तथा ॥ ३२१ ॥
भाल्लुकोऽपि च भालूकश्छोभल्लोऽप्यच्छभल्लवत् ।
गोमायौ फेरु-फेरुण्डौ फेरवो भूरिमायवत् ॥ ३२२ ॥
भूरिमायुर्जम्बुकश्च जम्बूकोऽपि शृगालवत् ।
सृगालोऽपि शिवाऽऽबन्तः खिङ्खिरः खिङ्खीरा स्त्रियाम् ॥ ३२३ ॥
;p{0245}
भूम्न्युभौ तु शिवाभेदे खट्वाङ्गे वारि-वालुके ।
भिक्षुभङ्गेऽपि, कीशे तु प्लवगः सप्लवङ्गमः ॥ ३२४ ॥
प्लवङ्गः प्रवगोपेतः प्रवङ्गोऽथ मृगे भवेत् ।
मर्कटः कर्मटास्तद्वत् कुरङ्गश्च कुरङ्गमः ॥ ३२५ ॥
वातायुश्च सवातायुर्दन्त्यतालव्यपूर्वगः ।
शारङ्गः शबलवर्णे चातकेऽपि ससार्गकः ॥ ३२६ ॥
मृगभेदे कृष्णसारकालसारौ सदन्त्यकौ ।
सतालव्यौ च, पृषत् पृषतो बिलशायिनी ॥ ३२७ ॥
कन्दली नन्तो ङ्यन्तश्च कदली त्रिषु कन्दला ।
हस्तायामऽश्याममृगे ऋश्य-रिश्यौ च सम्मतौ ॥ ३२८ ॥
ऋष्य-रिष्यौ मृगभेदे, वाताभिमुखगामिनि ।
मृगे वातप्रमीः पुंस्त्रीदन्तो ङीबन्तकोऽप्ययम् ॥ ३२९ ॥
आमि पुंसि वातप्रमी शशि वातप्रमीनिति ।
ङौ वातप्रमीति रूपं ग्रामणीवच्च शोषकम् ॥ ३३० ॥
स्त्रियामीदन्तं लक्ष्मीवद् ङीबन्तं तु नदीसमम् ।
श्वाविधि शललः शल्यः शल्यकः पुंस्त्रियोर्मतः ॥ ३३१ ॥
तच्छलाकायां तु शलं शललस्त्रिषु गोधिका ।
अवलत्तिका लत्तिका गोधा, सर्पसुते पुनः ॥ ३३२ ॥
गोधेर-गोधारौ, पल्यां गृहोली गृहगोलिका ।
गृहोलिका मुसली मूर्द्धन्यतालव्यदन्त्यभाक् ॥ ३३३ ॥
अञ्जन्यामञ्जनाधिका हालिनी च हलाहलः ।
कृकलासे कृकुलासः सरटः सरडस्तथा ॥ ३३४ ॥
सरण्डश्च प्रतिसूर्यः प्रतिसूर्यशयानकः ।
शयानकः, आखौ तु स्याद् मूषिका मूषिकोऽपि च ॥ ३३५ ॥
;p{0246}
उन्दरो-न्दुरो-न्दुरवः कुन्दुर्मूषी तु मूषिका ।
मूषा च, गन्धमूष्यां तु छुछुन्दरी छुछुन्दुरी ॥ ३३६ ॥
ओतौ बिडालो बिलालो दरुटो दरुडान्वितः ।
ह्रीको ह्लीको ह्रीकुर्ह्लीकुर्लज्जालौ नकुलोऽपि च ॥ ३३७ ॥
मार्जालीयश्च मार्जारोऽहौ भुजङ्गो भुजङ्गमः ।
भुजगः सर्प-सूर्पौ च सरीसृपश्च गूढपाद् ॥ ३३८ ॥
गूढपदो व्याल-व्याडावुरङ्गश्चोरगस्तथा ।
अजगरे शयथुश्च शयालुः स्यात् शयातु षण् ॥ ३३९ ॥
शयुर्जलसर्पे तु स्यादलीगर्दोऽलगर्दयुक् ।
अलगर्द्धोऽलीगर्द्धोऽपि राजिलाऽहौ तु डुण्डुभः ॥ ३४० ॥
दण्डुभो दन्दुभो दोडो दोलोऽपि च, तिलित्सिके ।
गोनासो गोनसोऽप्युक्तो घोणसः, मातुलोरगे ॥ ३४१ ॥
मालुधानोऽहिदंष्ट्रायामाश्यां-शीर्भोगके फटः ।
स्फटौ द्वौ पुंस्त्रियोः प्रोक्तौ फणस्त्रिषु च दर्वीवत् ॥ ३४२ ॥
दर्वी च कञ्चुके निर्ल्वयनी निर्लयनीयुता ।
पक्षिणी पत्त्री पतत्त्री नकारान्ताविदन्तकौ ॥ ३४३ ॥
पतन् पित्सन् पतङ्गश्च पतगो विहगो मतः ।
विहङ्गमो विहङ्गोऽपि नगौकाश्च नगौकवत् ॥ ३४४ ॥
सशकुन्तः शकुन्तिश्च शकुनिः शकुनः स्मृतः ।
वकीरो विकिरश्चापि विष्कीरश्च सृपाटिका ॥ ३४५ ॥
स्मृपाटी चञ्चुश्चञ्चूवत् त्रोटिस्त्रोटी, तनूरुहे ।
पिच्छं पिञ्छं पतत्रं च पत्रं पक्षो नरि स्मृतः ॥ ३४६ ॥
पक्ष नान्तं पक्षः सान्तं द्वे षण्डे च नभोगतौ ।
प्रडीनो-ड्डीन-संडीन-डयनान्यथ चाण्डके ॥ ३४७ ॥
;p{0247}
पीशीकोशः पेशी-कोशौ, नीडं त्रिषु कुलायके ।
केकिनि मोर-मयूरौ मयूको मरुकस्तथा ॥ ३४८ ॥
बर्ही च बर्हिणः शिखावलः शिखी, पिके पुनः ।
घोषयित्नुः पोषयित्नुः कोकिलः कौकिलान्वितः ॥ ३४९ ॥
मौकुलिर्मोकुलः काके, वनकाके तु द्रोणवत् ।
द्रोणकाकः निशाटे तु कौशिकः कुशिकेऽपि च ॥ ३५० ॥
कुक्कटः कुर्कुटस्ताम्रचूडेऽङ्को वक्र-चक्रतः ।
हंसे, कृष्णचञ्चुपादे धार्तराष्ट्र इति स्मृतः ॥ ३५१ ॥
धृतराष्ट्रो भवेद्, हंस्यां वारला वरला तथा ।
वारटा वरटा तद्वत् वरटी , खञ्जनः पुनः ॥ ३५२ ॥
खञ्जरीटः, सारसे तु लक्ष्मणो लक्षणोऽपि च ।
सारस्यां लक्ष्मणा लक्ष्मणी च लक्षणया सह ॥ ३५३ ॥
क्रौञ्चे क्रुङ्शत्त्रि-शक्री च क्रौञ्च्यां क्रुङ् क्रुचया समम् ।
चाषे चासः किकिदीविः किकीदीवि-किकीदिवौ ॥ ३५४ ॥
किकिः किकीः किकिदिविः दैविः, शकुनिभिद्यथ ।
वर्तको वर्तवत् प्रोक्तो वर्तका वर्तिका स्त्रियाम् ॥ ३५५ ॥
कटुक्वाणे टिट्टिभः स्यात् टीटिभश्चटके पुनः ।
कुलिङ्ककः कलम्बिकः चटका क्षिपकादिषु ॥ ३५६ ॥
स्त्रियां तयोः स्त्र्यपत्येऽपि चाटकेरो नरे तुकि ।
जलरङ्कौ जलरञ्जः कालात्कण्टक-कण्ठगौ ॥ ३५७ ॥
दात्यूहश्च सदात्योहः, कह्वे बक-बुकौ समौ ।
बकोटोऽपि, बलाकायां कण्टिका-कण्ठिके बिसात् ॥ ३५८ ॥
चिल्ले आतापिरातापी आतायी नान्तकावुभौ ।
कामायौ तु गृध्र-गुत्सौ दाक्षाय्यश्च दक्षाय्यवत् ॥ ३५९ ॥
;p{0248}
रामाश्रिते जटायुर्नोदन्तकः सान्तिमोऽपि च ।
कीरे तालव्यदन्त्यादिः सुकोऽथ शारिका मता ॥ ३६० ॥
गोकिराटिका गोराटी स्यात् चर्मचटका पुनः ।
जतुका च जतूका च, परोष्ठ्यां वल्गुली स्मृता ॥ ३६१ ॥
वल्गुलिका, कर्करटौ करेटुः कर्कराटुकः ।
करटुः कर्करेटोऽथाटिराडिश्च शरातिवत् ॥ ३६२ ॥
आतिः शरारिः शलालिः कृकण-क्रकरावुभौ ।
कपिञ्जले, भास-भाषौ शकुम्भे, रक्तलोचने ॥ ३६३ ॥
पारापतः पारावतः पारपतः कपोतवत् ।
कपोटः, गुन्द्राले जीवञ्जीवः स्याद् जीवजीववत् ॥ ३६४ ॥
व्याघ्राटे तु भरद्वाजो भारद्वाजश्च, तित्तिरः ।
तित्तिरिः खरकोणे द्वौ, गरुले कारण्ड इष्यते ॥ ३६५ ॥
कारण्डवः, मीने मच्छो मत्सो मत्स्यो विसारिणा ।
वेसारिणो विसारश्च शक्लीव शकली मता ॥ ३६६ ॥
शम्बरो दन्त्यतालव्यो वादालश्च वदालवत् ।
सहस्रदंष्ट्रे शिशुके चुलूपीव दुलूप्यपि ॥ ३६७ ॥
शफरे शफरी प्रोष्ठः प्रोष्ठी ठान्तौ चिलीचिमिः ।
चिलिचीमश्चिलिचिमः, नलमीनेऽथ मत्स्यभित् ॥ ३६८ ॥
शालः सालश्च नक्रे तु कुम्भी कुम्भीर इत्यपि ।
शङ्खमुखः शङ्कुमुखः, ग्राहे तु तन्तु-तन्तुणौ ॥ ३६९ ॥
तन्तुनागश्च नागोऽपि, कर्कटे तु कुलीरवत् ।
कुटीरश्च चन्द्राश्रयराशावऽपि च कच्छपी ॥ ३७० ॥
दुलिर्दुली कुडिर्भेके प्लवगः सप्लवङ्गमः ।
प्लवः सालूश्च सालूरो दन्त्यतालव्यपूर्वकः ॥ ३७१ ॥
;p{0249}
शालस्तथैव भेक्यां तु वर्षाभूरिति कथ्यते ।
वर्षाभ्व्युद्भिदि चोद्भिज्जमुद्भिदं चोद्भिजं तथा ॥ ३७२ ॥
;k{पञ्चमः काण्डः}
नैरयिके नारकको नारकीयश्च नारकः ।
प्रेतः परेतः आजूः स्त्र्यूदन्ता रेफान्तिमाऽपि च ॥ १ ॥
आजूराजूरावाजूर इत्येवं रूपसङ्गतिः ।
निर्वेतनकर्मकृतौ भद्राख्ये करणे तथा ॥ २ ॥
निरये दुर्गतिः स्त्रीन्रोर्नरको नारकान्वितः ।
पातालेऽधोऽव्ययं चाधः, भुवनं विवरे सुषिः ॥ ३ ॥
तालव्यदन्त्यः शुषिरम्, गर्ते गर्ता दरस्त्रिषु ।
स्वभ्रं तालव्यदन्त्याद्यमवटोऽवटिरित्युभौ ॥ ४ ॥
;k{षष्ठः काण्डः}
लोके विष्टपं पिष्टपं जगती, जगत्प्राणिनि ।
जन्यु-जन्तू, उद्भवे षण् जन्म जन्मोऽस्त्रियां जनिः ॥ १ ॥
जनुः सान्तं षण् जननम्, जीविते जीवस्त्रिष्वचि ।
जीवातुरस्त्रियां प्राणाः पुंभूम्नि जीविताध्वनि ॥ २ ॥
आयुः सान्तं च षण् आयुरुदन्तः पुंसि चोच्यते ।
हृद् हृदयं चित्तं चेतो मनो मानसमित्यपि ॥ ३ ॥
स्वान्तमास्वनिताऽऽस्वान्ते, निर्वृत्तौ सुख-सौख्यके ।
सर्म-सर्मे नान्तादन्ते दन्ततालव्याद्ये मते ॥ ४ ॥
शान्तं तालव्यदन्त्याद्यं भद्रं भन्द्रमसौख्यके ।
तृप्तं दृप्रं बाधा बाध आबाधा चाऽमनस्यवत् ॥ ५ ॥
अमानस्यमामनस्यम्, चर्चा चर्चो विचारणा ।
स्वभावे निसर्ग-सर्गौ पश्चात्तापोऽनुतापवत् ॥ ६ ॥
;p{0250}
विप्रतिसारो विप्रतीसारोऽथ सुकृते वृषः ।
वृषभो धर्मधरीमा नान्तो धर्मोऽथ दिष्टके ॥ ७ ॥
भागो भाग्यं भागधेयं, शुभकर्मण्यपोऽप्तसा ।
सान्ते षण्ढे, पापं पाप्मा किल्बिषं कलुषं समे ॥ ८ ॥
कल्मषमभिप्राये तु छन्दो ना छन्दसा षणा ।
चतुरश्चतुरको द्वौ नेत्रगोचर ईरितौ ॥ ९ ॥
चाटुकारे चक्र-गण्डावपि, स्परिशः स्पर्शवत् ।
शिशिरे शीतलः शीतः सुसीमश्च सुषीमवत् ॥ १० ॥
ईषदुष्णे कवोष्णः स्यात् कदुष्णः कोष्ण इत्यपि ।
खरे जरठो जठरः करटः कर्कटोऽपि च ॥ ११ ॥
कक्खडः खक्खटस्तद्वत्, कोमले मृदुलो मृदुः ।
सोमालः सुकुमारश्च, मधूलो मधुरान्विता ॥ १२ ॥
गुल्ये, दन्तशठेऽम्लोऽम्ल्वः, कखाये तुबरस्तथा ।
तूबरः कुबरोऽपि स्यादाद्यौ द्वौ तौबरोऽपि च ॥ १३ ॥
त्रयोऽश्मश्रुनरे शृङ्गहीनपशावपि स्मृतः ।
आमोदिनि मुखशुभाद् वासनः, धवले सितः ॥ १४ ॥
शितिः श्वेतः श्येतः श्येनः शुभ्रिः शुभ्रश्च पाण्डुरः ।
पाण्डुर-पाण्डू गोराप्तो गौरः पीतेऽरुणेऽप्यमू ॥ १५ ॥
शुक्रः शुक्लः, कपोताभे कापोतः स्यात्कपोतवत् ।
कपोटोऽप्यथ हारिद्रे कथितौ पीत-पीतकौ ॥ १६ ॥
पीतनीले तु पालाशः पलाशो हरितो हरिः ।
लोहितो रोहितो रक्ते, पीतरक्ते तु पिङ्गलः ॥ १७ ॥
पिङ्गः कपिलः कविलः, कृष्णे तु स्याम-श्यामलौ ।
श्यामालश्च शिति-शिनी, रक्तश्यामे तु धूमलः ॥ १८ ॥
;p{0251}
धूम्रोऽथ कर्बुरश्चित्रः चित्रलोऽपि कल्माषवत् ।
कल्मासश्च, भवेत् शब्दो निस्वानो निःस्वनः स्वनः ॥ १९ ॥
स्वनिः स्वानो ध्वनिर्ध्वानो निक्वाणो निक्वणः क्वणः ।
क्वाणश्च घोष-निर्घोषौ निर्ह्रादो ह्राद इत्यपि ॥ २० ॥
निनादो निनदो नाद आरावो राव आरवः ।
रवो विरावः संरावः, क्ष्वेडा क्ष्वेडित-क्ष्वेलिते ॥ २१ ॥
भटानां सिंहनादेऽथ शिञ्जितं भूषणध्वनौ ।
सिञ्जाश्वशब्दे हेषा स्याद् ह्रेषा, गर्जस्तु गर्ज्जया ॥ २२ ॥
हस्तिशब्दे, विस्फारश्च विस्फोरोऽपि धनूरवे ।
मेघशब्दे गर्जितं स्यात् गर्जिवद् ना, खरारवे ॥ २३ ॥
रेषण-रेषे, तन्त्र्यास्तु प्रक्वाणः-प्रक्वणो रवे ।
गम्भीरध्वनिते मन्द्र-मद्रौ, सूक्ष्मकलध्वनौ ॥ २४ ॥
काकली काकलिर्वृन्दे कदम्बं च कदम्बकम् ।
समुदायः समुदयः पेटं स्यात् पेटकं त्रिषु ॥ २५ ॥
चक्रवालं चक्रवाडं चक्रं च चय-संचयौ ।
शण्ड-षण्डौ केदाराणां गणे कैदारकं मतम् ॥ २६ ॥
कैदारिकं कैदार्यं च, केशानां कैश्य-कैशिके ।
अश्वीयमाश्वमश्वानाम्, वातूलो वात्यया सह ॥ २७ ॥
वातानां, खलानां खल्या खलिनी, रथकट्यया ।
रथ्या रथानां, यौवतं यौवनं युवतीगणे ॥ २८ ॥
वंशादिदलनिर्मितभाण्डराशाविदं द्वयम् ।
स्यात् पिटक्या पिटाक्या च हल्या हालं हलोत्करौ ॥ २९ ॥
पङ्कौ वीथी वीथिरालिरावलिरावली मता ।
राजि-राज्यौ रेखा लेखा समाने पुंस्त्रियोः स्मृता ॥ ३० ॥
;p{0252}
श्रेणिः श्रीणी च युग्मे तु युगवद्युगलं यमम् ।
यमलं यामलं द्वन्द्वं दन्द्वं द्वैतं द्विती द्वयम् ॥ ३१ ॥
द्वितयं, प्रचुरे भूयो भूयिष्ठं पुरुहं पुरु ।
बहुलं बहु बहूलम्, लेशे त्रुटि-तुटी समौ ॥ ३२ ॥
अत्यल्पे त्वल्पीयोऽल्पिष्ठमुच्चे तूत्तुङ्ग-तुङ्गकौ ।
उदग्रमनुदग्रं च, खर्वे न्यग् नीचवद् ,गुरौ ॥ ३३ ॥
पृथुलं पृथु विपुलं पुलं वद्रं च वड्रवत् ।
वरिष्ठं वर्गद्वितीयाप्तमारोहे समुच्छ्रयः ॥ ३४ ॥
उच्छ्रायश्च, प्रपञ्चे तु विस्तारो विस्तरोऽपि च ।
शब्दे विस्तर एवैकः, समस्ते निखिला-ऽखिले ॥ ३५ ॥
समं सिमं च निःशेषाऽ-शेषे सकल-शल्कके ।
अन्यूनाऽनूने, अपूर्णे उनमूनम्, समार्द्धके ॥ ३६ ॥
शकलं शक्लं खण्डं च खण्डलं चाऽपि, भागके ।
अंसस्तालव्यदन्त्यान्तः, भागेऽर्थेऽष्टम आष्टमः ॥ ३७ ॥
षष्ठः षाष्ठः, मानभागे षष्ठः षाष्ठश्च षष्ठकः ।
म्लानं मलीमसे प्रोक्तं मलिनं कश्मलं तथा ॥ ३८ ॥
कष्मलं, मेध्ये पावनं पवित्रं च पविस्तथा ।
पूतं च प्रकृष्टे मुख्यं प्रमुखं मुखमित्यपि ॥ ३९ ॥
प्रधानमजहल्लिङ्गं वाच्यलिङ्गमपि स्मृतम् ।
वरं वरेण्यं प्रवरमग्र्यमग्रीयमग्रियम् ॥ ४० ॥
अग्रिममनुत्तमं चोत्तमं चाऽनवरा-ऽर्ध्यवत् ।
परं परार्ध्यं ग्रामण्य-ऽग्रण्यग्रे प्रष्ठमन्तठम् ॥ ४१ ॥
सत्तमे श्रेयसा श्रेष्ठं स्याद् टवर्गद्वितीययुक् ।
उपसर्जनमाविष्टलिङ्गं स्यादप्रधानके ॥ ४२ ॥
;p{0253}
निकृष्टे त्वपकृष्टं स्यादधमं चाऽवमं समे ।
याप्यं याव्यं रेप-रेफौ रेपो रेफश्च सान्तिमे ॥ ४३ ॥
अर्वाऽर्वाणोऽसेचनकमासेचनकमित्यपि ।
दर्शनाद्दृगतर्पेऽर्थे, शोभने मञ्जु-मञ्जुलौ ॥ ४४ ॥
रम्यं रमणीयं सौम्यं सोमं बन्धुर-बन्धुरे ।
नम्रेऽपि कमनीयं स्यात् काम्यं कम्रं मनोरमम् ॥ ४५ ॥
रामाऽभिरामे चाऽसारे शक्यं शिक्यं च, रिक्तके ।
शून्यं शुन्यं च, प्रत्यग्रे नवीना-ऽभिनवे नवम् ॥ ४६ ॥
नव्यवद् नूतनं नूत्नं, जीर्णं जरति जर्णवत् ।
प्रणं प्रीणं पुराणं च प्रतनं च पुरातनम् ॥ ४७ ॥
प्रत्नं चिरत्नं च चिरन्तनम्, परुद्भवे मतम् ।
परुत्तनं परुन्त्तमं परुत्नं च परारिजे ॥ ४८ ॥
परात्नं परारिन्तनं परारितनमित्यपि ।
पार्श्वे तालव्यदन्त्यान्तमभ्यासं सन्निधानवत् ॥ ४९ ॥
सन्निधिरन्तिकतमे नेदीयो नेदिष्ठं स-ठम् ।
अतिदूरे दवीयः स-ठं दविष्ठमनश्वरे ॥ ५० ॥
सनातनं सदातनं शाश्वतिकं च शाश्वतम् ।
अतिस्थिरे स्थेयं स्थास्नु स-ठं स्थेष्ठं च, जङ्गमे ॥ ५१ ॥
चरं चराचरं तद्वच्चरिष्णुवदिहाऽस्थिरे ।
परिप्लवं पारिप्लवं चञ्चलं च चलाचलम् ॥ ५२ ॥
चलं चपलं चटुलं कमनं कम्प्रमप्यथ ।
अधोमुखेऽवनतं स्यादानतं, कुटिले पुनः ॥ ५३ ॥
वक्रं वङ्कं च वङ्किश्चानुगे चान्वगन्वक्षवत् ।
असहाये चैकाक्येक एककोऽनन्यवृत्तिके ॥ ५४ ॥
;p{0254}
एकात्सर्गागा-ऽयन-ताना-ऽग्राण्ययनगतंं तथा ।
एकाग्रं, पूर्वे त्वाद्या-ऽऽदी आदिमं प्रग्रमग्रवत् ॥ ५५ ॥
चरमेऽन्त्यमन्तिमा-ऽन्तावन्तमं पश्चिमान्वितम् ।
अपश्चिमं स्वरूपे नञ् पाश्चात्यं पश्च-पश्चिमात् ॥ ५६ ॥
अर्द्धा-नुपूर्व्य-भिमुखाः शब्दा योज्याः, दिवोऽचि च ।
पृषोदरादित्वाद् दिवो द्युश्चाऽऽदेशः, यदुच्यते ॥ ५७ ॥
दिवः स्थाने दिवोऽचि स्याद् दिव् च दीर्घे पुनः परे ।
उकारोकारयोरुच्च पश्चातोऽर्धादिके तलुक् ॥ ५८ ॥
मध्यजाते मध्यमीयं मध्यमं माध्यमं तथा ।
मध्यन्दिनं माध्यन्दिनं मध्येऽभ्यन्तरमन्तरम् ॥ ५९ ॥
अन्तरालं, समं तुल्ये समानं सदृशं सदृक् ।
सदृक्षमनुहारे तूपान्मान-मिति-मा-मताः ॥ ६० ॥
औपम्यमुपमामुक्तेऽनुपमं स्यादनोपमम् ।
कथ्यते त्वर्चा प्रतिमा प्रतिमानमयोमयी ॥ ६१ ॥
शूर्मिः शूर्मी च तालव्यदन्त्यादी शूर्म इत्यपि ।
वामे वि-प्रतितो लोममपष्ठूरमपष्ठुरम् ॥ ६२ ॥
प्रसव्यमपसव्यं चोच्छृङ्खले तु निरर्गलम् ।
अनर्गले भिन्ने त्वन्यदन्यतरदपीतरत् ॥ ६३ ॥
मिश्रे करम्बः कबरम्, तूर्णे त्वरित-सत्त्वरे ।
संपातपाटवे झम्पा झम्पोऽजस्रे तु संततम् ॥ ६४ ॥
सततं चानवरता-ऽविरते स्यादनारतम् ।
सङ्कुले त्वाकुलं कीर्णं समाङ्भ्या कीर्णमित्यपि ॥ ६५ ॥
भरिते प्राणं पूर्णं च पूर्तं पूरितं छादितम् ।
छन्नं, त्यक्ते विधुतवद्धूतं, विन्नं विचारिते ॥ ६६ ॥
;p{0255}
वित्तं च, पिहिते छन्नं छादितं संवृताऽवृते ।
अपवारित-संवीते पिधाने व्यवधानवत् ॥ ६७ ॥
व्यवधाऽन्तर्द्धिरन्तर्धा, नाऽऽदृते मत-मानिते ।
अवादवज्ञायां हेलाऽवहेलमवहेलया ॥ ६८ ॥
असुक्षणमसुर्क्षणमसूर्क्षणमसूक्षणम् ।
कम्पिते तु धुतं धूतं प्रेङ्खोलितं च प्रेङ्खितम् ॥ ६९ ॥
अन्दोलने भवेद् दोला प्रेङ्खा प्रेङ्खोलनं समे ।
दोलके मता दोलेरिते निष्ठ्यूतमात्तठम् ॥ ७० ॥
नुन्न-नुत्ते, मुषिते तु मूषितं, गुणिते पुनः ।
आहताऽनाहते मृषार्थके ताडितकेऽपि च ॥ ७१ ॥
तेजिते निशातं शातं निशितं शितमित्यपि ।
वृते तु वृत्त-वावृत्ते, ह्रीतं ह्रीणं च लज्जिते ॥ ७२ ॥
दग्धे तु प्रुष्टं प्लुष्टं च, तष्टं त्वष्टं तनूकृते ।
छिद्रिते वेधितं विद्धं, विलीने विद्रुतं द्रुतम् ॥ ७३ ॥
तन्तुसन्तते स्यूतो-ते ऊतं स्यूनं च स्योनवत् ।
स्फोटने स्फुटनं तद्वद् भिदा, गीर्णो गिरिर्भवेत् ॥ ७४ ॥
उद्यमे तु गूरणं स्याद् गुरणं च संगीर्णके ।
श्रुतं संप्रत्याङ्भ्यः परमुर्यू-र्यु-ररीतः कृतम् ॥ ७५ ॥
खण्डिते छेदितं छिन्नं छितं छातं दिताऽन्वितम् ।
प्राप्ते तु भावितं भूतम्, भ्रष्टे पतित-पत्रके ॥ ७६ ॥
अतिक्रान्ते तीता-तीते, गवेषिते तु मार्गितम् ।
मृगितवदन्विष्टं स्याद्, अन्वेषितमीप्सिते ॥ ७७ ॥
क्लिन्ने कृन्नं सार्द्रमार्द्रं तिमितं स्तिमितं तथा ।
दूते सन्तापितं तप्तं धूपायितं च धूपितम् ॥ ७८ ॥
;p{0256}
शीने स्त्यानमन्तर्गते विस्मृतं प्रस्मृतं समे ।
विदिते बुधितं बुद्धं, स्यन्ने स्नुतं स्रुतं स्मृतम् ॥ ७९ ॥
रक्षिते तु त्राणं त्रातं गुप्तं गोपायितं तथा ।
वशक्रिया संवननं संवदनं, स्थितौ पुनः ॥ ८० ॥
आस्याऽऽसना, पर्यटनेऽटाट्याऽटाटाऽप्यटाट्यया ।
वैपरीत्ये विपर्यासो विपर्यायोऽप्यनुक्रमे ॥ ८१ ॥
क्रमः परिपाटि-परीपाटी स्यादानुपूर्व्यवत् ।
आनुपूर्वी, भवेदिष्टे निकामं च प्रकामवत् ॥ ८२ ॥
कामाप्त्यर्थे तु गाढमुद्गाढं भर-निर्भरौ ।
जृम्भणं त्रिषु जृम्भा स्यात्, परिष्वङ्गेऽङ्कपालिवत् ॥ ८३ ॥
अङ्कपाली परिरम्भः परीरम्भोऽप्यथोत्सवे ।
महो महश्च सान्तं षण्, मेलके सङ्ग-सङ्गमौ ॥ ८४ ॥
साङ्गमोऽथो अनौद्धत्ये प्रश्रयः प्रशरोऽपि च ।
आरम्भे क्रमः प्रोपाभ्यामुपोद्घात उद्घातवत् ॥ ८५ ॥
उत्क्रमे व्युक्रमः प्रोक्तोऽक्रमोऽथ विप्रलम्भने ।
विप्रलम्भः, विप्रयोगो वियोगो विरहे स्मृतः ॥ ८६ ॥
सामान्ये तु जातिर्जातम्, स्पर्धायां तु समः परौ ।
हर्ष-घर्षौ च संक्राम-संक्रमौ दुर्गसञ्चरे ॥ ८७ ॥
जलतरणेऽपि, परिणामे विकृति-विक्रिये ।
विकारः, घूर्णने घूर्णिर्भ्रान्तिर्भ्रमि-भ्रमावपि ॥ ८८ ॥
लवने लवा-भिलावौ, निष्पावे पवनं पवः ।
थूत्कृते ष्ठीवनं ष्ठ्यूत-निष्ठेव-ष्ठेवनानि च ॥ ८९ ॥
स्याद् निवृत्तावुपरमो व्युपाव्याङ्भ्यो रतिः परा ।
विधूनने विधुवनं, ग्रहणे ग्राहवद् ग्रहः ॥ ९० ॥
;p{0257}
वेधे व्यधः, क्षये क्षिया, स्फरण-स्फुरणे समे ।
देवतार्थ्ये वर-वृती अथाऽव्ययगणस्मृतिः ॥ ९१ ॥
स्वः स्वर्गे सुखमार्तण्डपरलोकेष्वपि, शनैः ।
शनैश्चरेऽप्यथोर्ध्वे तु उपरिष्ठादुपर्यपि ॥ ९२ ॥
अधरदेशेऽधोऽधस्ताद्, वर्जने त्वन्तरेणवत् ।
अन्तराऽन्तर्द्धा मध्ये हिरुक् कान्तं पृथक् पुनः ॥ ९३ ॥
कान्तं जान्तं च मौने तु तूष्णीकं तूष्णीमित्यपि ।
जोषं जोष्यं च सौख्येऽपि आनन्दे द्वयमिष्यते ॥ ९४ ॥
उपजोषं च समुपजोषं, सर्वासु दिक्ष्विह ।
समन्ततः समन्ताच्च, पुरस्तात् पुरतः पुरः ॥ ९५ ॥
पूर्वदेशेऽस्मिन् तु काले साम्प्रतं सम्प्रति स्मृतम् ।
शीघ्रे झटिति झगिति द्राक् प्राक् कान्ते समे मते ॥ ९६ ॥
सर्वकाले शश्वत् सश्वत् पुनरर्थेपि, सर्वदा ।
सदा सदं सनत् सनात् सना नित्यं च नित्यदा ॥ ९७ ॥
वारवारेण च वारंवारमसकृदर्थके ।
पुनःपुनः पुनर्मुहुमुहुर्मुहुरपि स्मृतम् ॥ ९८ ॥
सायं मान्तं दिनान्ते स्याद्दिने सान्तमुदन्तकम् ।
द्युराकाशेऽपि च देवा, तत्क्षणे सपदीति च ॥ ९९ ॥
पदन्तं स्यादेकपदे, दीर्घकाले चिराच्चिरम् ।
चिरेण चिररात्राय चिरायाऽपि चिरस्य च ॥ १०० ॥
रात्रौ मान्तं नक्तमुषा दोषा स्यात् पक्षणी निशि ।
उभयेद्युरुभयद्युर्निशान्ते तु उषा उषः ॥ १०१ ॥
अभ्यर्ण्णेऽपि हिरुक् कान्तमल्पे किञ्चिच्च किञ्चन ।
मनाक् कान्तं, वितर्के किं किमूत किमुताऽपि च ॥ १०२ ॥
;p{0258}
नुवै नु नुकं किंस्वित् स्विदाऽहोस्विदुताहो च ।
आ हौ, हेतौ यद् यतो येन यदि तेन च तत् ततः ॥ १०३ ॥
चैव, संबोधने पाट् प्याट् हंहो आहो अहो अपि ।
है हौ व्यस्तौ समस्तौ च स्मरणाऽऽह्वानयोरपि ॥ १०४ ॥
हो हौ व्यस्तौ समस्तौ च ह्वानेऽपि, अररे अरै ।
भोभो भो भो अयि हये ए ऐ च द्वौ स्मृतौ ॥ १०५ ॥
आह्वानेऽपि, ऊ ओ हूतावपि देवहविर्हुतौ ।
श्रौषट् वोषट् वषट् वट् वाट् वड्, मध्ये त्वन्तराऽन्तरे ॥ १०६ ॥
अन्तरेणाऽन्तरभावे, अ ना नो नहिकं नहि ।
नोहि नवा नवै नोचेत् नचेत् मा मास्म वारणे ॥ १०७ ॥
आशङ्केऽथाऽभ्युपगमे ओं अमाऽऽमां द्वे अन्तिमे ।
अवधारणेऽप्युमपाने इव एव च वा इव ॥ १०८ ॥
वत्, पक्षान्तरे चेत्, चाऽवधृतौ वा वैव मेव च ।
द्वौ द्वावित्यर्थे मिथुनं मिथो मिथुश्च सान्तिमे ॥ १०९ ॥
आनुपूर्व्ये अनुषगाऽनुषद्, संशयप्रश्नयोः ।
किम् कीम्, विनियोगाचारातिक्रमयोस्तु हा हवत् ॥ ११० ॥
प्रैषानुमानप्रतीक्षासमाप्तिषु वावदिति ।
त्वावन् वावद् वियोगे च पादपूर्तौ वेद् वाद् -वदौ ॥ १११ ॥
दान्ताः प्रश्ने वितर्के च प्रशंसायामिमौ मतौ ।
कूपत्सूपत्, विशेषे स्यात् न्वै तुवै तु च कुत्सने ॥ ११२ ॥
विनाशे चान्तकादऽऽङ्क, स्यातामद्भुतखेदयोः ।
अहहा अहह उभौ, वर्जने च निषेधने ॥ ११३ ॥
नकिर्, नकिस् माकिर् माकिस्, सत्ये हिंसाप्रशंसयोः ।
प्याट् पाट्, कोपे च पीडायां मत् आस् च रहसि त्विमौ ॥ ११४ ॥
;p{0259}
मिथो मिथस् कुत्सायां, पुक् पुत् द्वौ पादपूरणे ।
हहि प्रश्ने रोषे, उम् ऊम् द्वौ विस्मयविषादयोः ॥ ११५ ॥
हा है विस्मये ही हे है स्मरणे आ च आस् तथा ।
तुमर्थे क्रन्तुं क्रान्तुं च क्षन्तुं क्षान्तुं समे मते ॥ ११६ ॥
गन्तुं गान्तुं दीर्घादीनि गतौ कौ पन्थिके क्रमात् ।
अभिनय-व्याहरणे ईम् कीम् शीम् सीम् निरूपितम् ॥ ११७ ॥
अव्यक्ते ईम् शीम्, मर्षे पादपूर्तौ च, सीमिति ।
भार्यायां क्षम् गम् ऊम्, त्रीण्यूर्यादावाङ्गीकृतौ भृशे ॥ ११८ ॥
विस्तारेऽनुकरणे च प्रशंसायामुरर्युरी ।
उरुरी उरी चत्वारि, हिंसायां कथिता अमी ॥ ११९ ॥
भ्रंशकला ध्वंसकला स्रंसकला समःकला ।
ससकला समकलाऽपि मसमसा च मस्मसा ॥ १२० ॥
गुलुगुधा गुलुगुला पार्दाली च वार्दाल्यपि ।
विचारे आक्ली च विक्ली च तद्विड्वराऽऽकुलीकृतौ ॥ १२१ ॥
ताली विताली आताली क्रियासंपादने फली ।
फल्यू च सक्षादादौ स्यात् सामर्थ्योत्साहयोरमी ॥ १२२ ॥
असहने प्रसहने विसहने त्रयी त्वियम् ।
एदन्ताऽथ च वैरूप्येऽन्ये संतापे वधे क्रमात् ॥ १२३ ॥
प्रकम्पने विकम्पने एदन्तौ रोहशोभयोः ।
प्राजरुहा बीजरुहा जरणे कथिताविमौ ॥ १२४ ॥
प्राजर्या वीजर्या तुल्यौ चिता चित्ता च चेतने ।
इत्यूर्यादौ कतिचिदव्ययाः कुञ्संबुजः स्मृताः ॥ १२५ ॥
अदस् स्पर्शे स्थाने युक्तौ विभक्तिप्रतिरूपकम् ।
षष्ठीतृतीयार्थे तव ते मम मे च क्रमाद् मतौ ॥ १२६ ॥
;p{0260}
अधोऽर्थे त्वध अदन्तं हैमादर्शेषु दृश्यते ।
अथ सान्तमथ अथो एष्वर्थेषु त्रयोऽप्यमी ॥ १२७ ॥
कथिताः संशया-ऽऽरम्भ-साकल्येषु समुच्चये ।
अनन्तरार्थे च तथा प्रतिज्ञाप्रश्नयोरपि ॥ १२८ ॥
अन्वादेशेऽधिकारार्थे मङ्गले शं च सं सुखे ॥ १२९ ॥