;METADATA
;title{शब्दरत्नप्रदीप}
;author{अज्ञात}
;bookFullName{शब्दरत्नप्रदीप}
;bookSeriesDetails{राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला ग्रन्थाङ्क १९}
;editor{Prof. Dr. Hariprasad Shastri}
;editorQualifications{M.A., Ph.D. (Bombay), (Asstt. Director, B. J. Institute of Learning and Research, Gujarat Vidya Sabha, Ahmedabad}
;publisher{Rājasthāna Purātana Granthamālā, Published by the Government of Rajasthan, A series devoted to the Publication of Sanskrit, Prakrit, Apabhraṁśa, Old Rajasthani-Gujarati and Old Hindi works pertaining to India in general and Rajasthan in Particular. Printed by order of the Director, Rajasthan Oriental Institute, Jaipur by Gopalanarayana Bahura}
;pressDetails{जयन्ति दलाल, वसंत प्रिण्टिंग प्रेस, घीकांटा रोड, अहमदाबाद}
;publicationYear{1956 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{SBRP}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Google OCR for providing us raw OCR data to work with. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{homo}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{kanda}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{17 January 2020}
;version0.0.2{01 March 2020}
;version0.0.3{07 March 2020}
;version0.0.4{07 March 2020}
;version0.1.0{07 March 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;c{शब्दरत्नप्रदीपः ।}
;k{प्रथमो मुक्तकः}
;c{प्रथमो मुक्तकः ।}
शुद्धवर्णमनेकार्थं शब्दमौक्तिकमुत्तमम् ।
कण्ठे कुर्वन्ति विद्वांसः श्रद्धधाना दिवानिशम् ॥ १ ॥
शब्दाम्भोधिर्यतोऽनन्तः कृतोऽप्यागमसंभवात् ।
स्वानुवाचैकमानाय तस्मै वागात्मने नमः ॥ २ ॥
सरस्वत्याः प्रसादेन कविर्बध्नाति यत् पदम् ।
प्रसिद्धमप्रसिद्धं वा तत् प्रमाणं च साधुभिः ॥ ३ ॥
शिवं भद्रं शिवः शम्भुः शिवा गौरी शिवाऽभया ।
शिवः कीलः शिवा क्रोष्ट्री भवेदामलकी शिवा ॥ ४ ॥
गौरी शिवप्रिया प्रोक्ता गौरी गोरोचना मता ।
गौरी स्यादप्रसूता स्त्री गौरी शुद्धोभयान्वया ॥ ५ ॥
हरिरिन्द्रो हरिर्भानुर्हरिर्विष्णुर्हरिर्मरुत् ।
हरिः सिंहो हरिर्भेको हरिर्वाजी हरिः कपिः ॥ ६ ॥
हरिरंशुर्हरिर्भीरुर्हरिः सोमो हरिर्यमः ।
हरिः शुको हरिः सर्पः स्वर्णवर्णो हरिः स्मृतः ॥ ७ ॥
;p{0002}
मधुर्मद्यं मधु क्षौद्रं मधु पुष्परसं (?सो) मृदुः ।
मधुर्दैत्यो मधुश्चैत्रो मधूकोऽपि मधु[ः] स्मृतः ॥ ८ ॥
क्षुद्रा वेश्या नटी क्षुद्रा क्षुद्रोक्ता मधुमक्षिका ।
असहिष्णुः स्मृतः क्षुद्रः क्षुद्रा स्यात् कण्टकारिका ॥ ९ ॥
वाहो युग्यं घनो वाहः प्रवाहो वाह उच्यते ।
वाहो मानविशेषश्च वाहो बाहुरिति स्मृतः ॥ १० ॥
इष्टकादिचयो हारो हारो मुक्तागणः स्मृतः ।
हारो मापविशेषश्च हारश्च क्षेत्रमुच्यते ॥ ११ ॥
आत्मा भावो मनो भावो भावः सत्ता भवोऽपि च ।
भावः पूज्यतमो लोके पदार्थो भाव इष्यते ॥ १२ ॥
कुथा कन्था समाख्याता कुथः स्यात् करिकम्बलः ।
कुथः कुशः कुथः कीटः प्रातःस्नायी द्विजः कुथः ॥ १३ ॥
कुशे काले तिले च्छागे कम्बले सलिलेऽम्बरे ।
दौहित्रे खड्गपात्रेऽग्नौ कुतपाख्या प्रवर्त्तते ॥ १४ ॥
बाणे वाचि पशौ भूमौ दिशि रश्मौ जलेऽक्षणि ।
स्वर्ग्गे मातरि वज्रेऽग्नौ मुखे सत्ये च गोध्वनिः ॥ १५ ॥
श्रियां यशसि सौभाग्ये योनौ कान्तौ महिम्नि च ।
सूर्ये संज्ञाविशेषेऽपि मृगाङ्केऽपि भगः स्मृतः ॥ १६ ॥
पर्जन्ये राज्ञि गीर्व्वाणे व्यवहर्त्तरि भर्तरि ।
मूर्खे बाले जिगीषौ च देवोक्तिर्नरि कुष्टि(?न्ति)नि ॥ १७ ॥
तूर्यास्येऽसिफले पद्मे कुञ्जराग्रकरे दिवि ।
द्वीपे तीर्थे निमित्ते च विशिष्टे पुष्करध्वनिः ॥ १८ ॥
;p{0003}
मूर्ध्नि चित्ते जले काये मुखे ब्रह्मणि मारुते ।
कामे काले सुवर्णे च कः शब्दो द्रविणे ध्वनौ ॥ १९ ॥
जीवे राज्ञि रवौ धर्मे तपस्विनि तुरंगमे ।
सिते पक्षिविशेषे च हंसशब्दो हरेऽपि च ॥ २० ॥
रसो जलं रसो हर्षो रसः शृङ्गारपूर्व्वकः ।
रसः पुष्पादिनिर्यासः पारदोऽपि रसो विषम् ॥ २१ ॥
क्षीरे पुष्परसे तोये मण्डे मद्ये घृतेऽसृजि ।
सप्तस्वर्थेषु कीलालं कथयन्ति मनीषिणः ॥ २२ ॥
तिलपिष्टे मले मांसे कम्बले कोमलेऽस्थनि ।
वत्से क्षीबे बले प्राज्ञाः पललं परिचक्षते ॥ २३ ॥
हये पुच्छे ध्वजे पुण्डे शैले पुंसि गुणाधिके ।
वित्ते धामनि भूषायां ललामेत्युत्तमे स्मृतम् ॥ २४ ॥
वसुः सूर्यो वसुर्वह्निर्वस्वर्च्चिर्वसवोंऽसवः ।
वसु रत्नं वसु द्रव्यं वसवोऽष्टौ धरादयः ॥ २५ ॥
अक्षराणि स्मृता वर्णा वर्णाः श्वेतादयो गुणाः ।
वर्णा नाट्यामुखे गाथा वर्णा ज्ञेया द्विजादयः ॥ २६ ॥
शुक्लो वर्णोऽर्जुनो नाम पाण्डवोऽप्यर्ज्जुनः स्मृतः ।
अर्जुनस्तृणजातिः स्यादर्जुनः ककुभो द्रुमः ॥ २७ ॥
;p{0004}
व्रणस्यावरणं पट्टः पट्टो भूर्जाहिताक्षरः ।
वीरदीक्षापटः पट्टः पट्टः स्यादधिवासनम् ॥ २८ ॥
बलिः पूजोपहारः स्याद् बलिर्दानवपुंगवः ।
बलिः स्त्रीमध्यभागोर्मिर्बलिश्चर्म जराकृतम् ॥ २९ ॥
रन्ध्रे वस्त्रे तथा मध्ये व्यवधानेऽन्तरात्मनि ।
बहिर्योगेऽवकाशे च विशेषे व्यसनेऽन्तरम् ॥ ३० ॥
अरिष्टं गृहमित्युक्तं अरिष्टो वृषभासुरः ।
काकनिम्बावरिष्टौ चारिष्टं क्षेममिहेरितम् ॥ ३१ ॥
इन्द्रियं कम्बलं ज्ञेयं कम्बलो रोमजः पटः ।
कम्बलश्च गवां सास्ना कम्बलं कमलं स्मृतम् ॥ ३२ ॥
मण्डलं वर्तुलं प्रोक्तं संघातो मण्डलं स्मृतम् ।
मण्डलं भूमिभागश्च मण्डलं सु(?स)रमासुतः ॥ ३३ ॥
कुन्तलः केशपर्यायः कुन्तलो देशवाचकः ।
कुन्तलः सूत्रधारश्च कुन्तहस्तश्च कुन्तलः ॥ ३४ ॥
मणिर्लिङ्गाग्रिमो भागो मणिः प्रोक्तो भगध्वजः ।
मणिः कूपमुखोत्सेधः पद्मरागादिको मणिः ॥ ३५ ॥
तन्त्रं शास्त्रं कुलं तन्त्रं तन्त्रं सिद्धौषधिक्रिया ।
तन्त्रं सुखं बलं तन्त्रं तन्त्रं वप(?य)नसाधनम् ॥ ३६ ॥
नेत्रं वस्त्रविशेषः स्यात् नेत्रं चक्षुरुदाहृतम् ।
परावर्त्तगुणो नेत्रं नेत्रः कस्तूरिकामृगः ॥ ३७ ॥
;p{0005}
वातादिप्रकृतिर्धातुर्धातुः शैलोद्भवः स्मृतः ।
क्रियाभावः स्मृतो धातुर्धातुर्देहरसादिकः ॥ ३८ ॥
काण्डो बाणस्तुला काण्डः काण्डः संपात इष्यते ।
काण्डः कालो बलं काण्डं काण्डं मूलं तरोरपि ॥ ३९ ॥
सुधा प्रासादभाग्द्रव्यं सुधा विद्युत् सुधामृतम् ।
सुधेह भोजनं ज्ञेयं सुधा धात्री सुधा स्नुही ॥ ४० ॥
वेला कालविशेषः स्यात् वेला सिन्धुजलोद्धतिः ।
वेला सेवाङ्गुलिच्छेदो वेला द्रोण्यान्तरावनिः ॥ ४१ ॥
उत्सवे च प्रकोष्ठे च मुहूर्त्ते नियमे तथा ।
क्षणशब्दो व्यवस्थायां समयेऽपि निगद्यते ॥ ४२ ॥
भ्रूणो भीरुर्द्विजो भ्रूणो भ्रूणो गर्भाशयाश्रयः ।
भ्रूणोऽन्त्यजः शिशुर्भ्रूणो भ्रूणो विकल उच्यते ॥ ४३ ॥
श्रेष्ठ इन्द्र इति ख्यातो देवराडिन्द्र उच्यते ।
शब्दादिविषयाः पञ्च प्रसिद्धा इन्द्रसंज्ञया ॥ ४४ ॥
अहिर्दैत्यविशेषः स्यात् सूर्योऽहिरहिरध्वगः ।
भुजंगोऽहि[ः] समाख्यातः सिंहिकासूनुरप्यहिः ॥ ४५ ॥
व्यालोऽहिः श्वापदो व्यालो व्यालः स्याद् व्याकुलः करी ।
प्रमादवान् नरो व्यालो सिंहो व्याल उदाहृतः ॥ ४६ ॥
पयस्विन्यर्जुनी धेनुर्धेनुः कुञ्जरकामिनी ।
असिपुत्री स्मृता धेनुर्धेनुर्वृत्तिः शुभंकरी ॥ ४७ ॥
धर्म्मो वृषो वृषः श्रेष्ठो वृषो गौर्मूषिको वृषः ।
वृषो बलं वृषः कामो वृषलो वृष उच्यते ॥ ४८ ॥
;p{0006}
शलिर्मूर्खः शलिर्भृङ्गः शलिः कीलः शलिर्गदः ।
शलिः पर्व्वविशेषश्च शलिः कलिरुदाहृतः ॥ ४९ ॥
योगो ज्यातिर्विशेषश्च संयोगो योग इत्यपि ।
योगश्चागामिलाभः स्यात् समाधिर्योग उच्यते ॥ ५० ॥
सीता लक्ष्मीरुमा सीता सीता सस्याधिदेवता ।
सीता सीरध्वजापत्यं सीता मन्दाकिनी मता ॥ ५१ ॥
आदिमः क्षत्रियो नाभिर्नाभिश्चक्रस्य पिण्डिका ।
कुटुम्बस्याग्रणीर्नाभिर्नाभिर्निम्नोदरा मता ॥ ५२ ॥
गोत्रं नामान्वयो गोत्रं गोत्रश्च धरणीधरः ।
गोत्रा वसुंधरा प्रोक्ता गोत्रः सत्यवचः स्मृतः ॥ ५३ ॥
घनो मेघो घनं सान्द्रं कांस्यतालध्वनिर्घनः ।
घनो मन्द्रो घनं नित्यं घनः स्याल्लोहमुद्गरः ॥ ५४ ॥
रामा स्त्री जामदग्निश्च रामो रामौ सितासितौ ।
रामः पशुविशेषश्च रामो दशरथात्मजः ॥ ५५ ॥
वीतरागो जिनः प्रोक्तो जिनो नारायणस्तथा ।
कन्दर्पः स्याज्जिनश्चैव जिनः सामान्यकेवली ॥ ५६ ॥
शुक्रं देहवतां बीजं शुक्रमक्षिरुजं विदुः ।
ज्येष्ठमासः स्मृतः शुक्रः शुक्रो दैत्यपुरोहितः ॥ ५७ ॥
वीणादण्डः प्रवालः स्यात् प्रवालः पल्लवो नवः ।
प्रवालो विद्रुमः प्रोक्तः प्रवालः प्रबलो मतः ॥ ५८ ॥
;p{0007}
कोणोऽश्वो महिषः कोणः कोणः कोटिरिति स्मृतः ।
कोणो गृहैकदेशः स्यात् कोणो वीणादिवादनम् ॥ ५९ ॥
तालः कालक्रियामानं तालं पातालमिष्यते ।
वृक्षभेदः स्मृतस्तालः तालः करतलध्वनिः ॥ ६० ॥
काष्ठा दशा ककुभ् काष्ठा काष्ठा प्रोक्ता वसुंधरा ।
काष्ठा कालविशेषः स्यात् काष्ठं दारु निगद्यते ॥ ६१ ॥
पलाशो राक्षसः ख्यातः पलाशश्छदनं स्मृतम् ।
पलाशो हरितो वर्णः पलाशः पाश उच्यते ॥ ६२ ॥
सत्रं गृहं धनं सत्रं सत्रं दानमिहेरितम् ।
सत्रं धाम वनं सत्रं सत्रं सच्चरितं मतम् ॥ ६३ ॥
कलासु कुशलः कल्पः कल्पो ज्ञेयो निरामयः ।
कल्पं कालमिति प्रोक्तं कल्पं मद्यमिति स्मृतम् ॥ ६४ ॥
विष्टरो बर्हिषा(?षां) मुष्टिर्विष्टरं ज्ञेयमासनम् ।
विष्टरो वृक्ष इत्युक्तो विष्टरः क्रतुरेव च ॥ ६५ ॥
सभा समितिरित्युक्ता समितिः संयुगावनिः ।
समितिः समयो ज्ञेया समितिः संगतिः स्मृता ॥ ६६ ॥
सितः शुक्लः सितो वृद्धः सितं रजतमुच्यते ।
सायकोऽपि सितो ज्ञेयः सितो दैत्यपुरोहितः ॥ ६७ ॥
चित्रकं तिलकं प्रोक्तं चित्रकः श्वापदो मतः ।
चित्रको मूलजातिश्च चित्रको व्यन्तरो मतः ॥ ६८ ॥
;p{0008}
धातकी प्रोच्यते धात्री धात्री चामलकी मता ।
धात्री वसुंधरा ख्याता धात्री स्यात् स्तनदायिनी ॥ ६९ ॥
द्रोणः स्यात् कौरवाचार्ये(?र्यो) द्रोणः काक इतीरितः ।
द्रोणो गिरिविशेषः स्याद् द्रोणः स्याच्चतुराढकः ॥ ७० ॥
जयन्ती नगरी प्रोक्ता जयन्ती चेटकानुजा ।
जयन्त्यौषधभेदः स्यात् जयन्ती शक्रसंभवा ॥ ७१ ॥
रोहितः शक्रकोदण्डो रोहितो मत्स्यपुंगवः ।
रोहितो लोहितो वर्णो मृगजातिश्च रोहितः ॥ ७२ ॥
बलो हली बलं सैन्यं बलं सत्त्वं बलौषधी ।
रत्नयोनिर्बलो दैत्यो बला लक्ष्मीर्बला मही ॥ ७३ ॥
प्रतिग्रहो द्विजग्राह्यः सैन्यपृष्ठं प्रतिग्रहः ।
प्रतिग्रहोऽनुबन्धः स्यात् प्रतिग्राहः प्रतिग्रहः ॥ ७४ ॥
कुमातृकं कदम्बः स्यात् कदम्बो विशिखो मतः ।
कदम्बो वृक्षभेदश्च कदम्बो निर्गुणः पुमान् ॥ ७५ ॥
प्रियको बीजसारो द्रुः प्रियको द्वीपिचित्रकः ।
प्रियकः प्रियतोयः स्यात् प्रियको मुक्तकव्रती ॥ ७६ ॥
अक्षो बिभीतको वृक्षः पाशकोऽक्षोऽक्षमिन्द्रियम् ।
अक्षो रावणिरित्युक्तः कुल्यमक्षं च निम्नगम् ॥ ७७ ॥
चक्रः पक्षिविशेषश्च चक्रं व्यावर्तनं मतम् ।
चक्रं राष्ट्रं च संघश्च रथाङ्गं चक्रमायुधम् ॥ ७८ ॥
सत्यसंधः खरो ज्ञेयः खरोऽपि परुषो मतः ।
खरो रासभ इत्युक्तो व्यवहारपटुः खरः ॥ ७९ ॥
;p{0009}
जातिः स्यात् सहजाख्यानं मालती जातिरुच्यते ।
गोत्रादि जन्म जातिश्च जातिश्चुल्लीति कथ्यते ॥ ८० ॥
गोविषाणं फणो ज्ञेयो भुजंगमफणः फणः ।
फणा जटा फणा कृष्णा फणा मन्थानकुण्डली ॥ ८१ ॥
तिलको वृक्षभेदः स्यात् तिलको बिन्दुचित्रकम् ।
तिलकं क्लोमसंज्ञं स्यात् प्रधानं तिलकं मतम् ॥ ८२ ॥
गन्धर्वो देवजातिः स्यात् गन्धर्वः स्यात् तुरंगमः ।
गन्धर्वश्च स्मृतो गाता गन्धर्वो मृगपुंगवः ॥ ८३ ॥
शृङ्गं प्रधानमिच्छन्ति शृङ्गं च शिखरं विदुः ।
शृङ्गं विषाणमित्याहुः शब्दकोशविचक्षणः[णाः] ॥ ८४ ॥
सारंगः कुञ्जरः ख्यातः सारंगश्चातको मतः ।
सारंगः पर्वतो ज्ञेयः सारंगो हरिणः स्मृतः ॥ ८५ ॥
करणं कारणं विद्यात् करणानीन्द्रियानि च ।
करणो जातिभेदश्च क्षेत्रं करणमिष्यते ॥ ८६ ॥
पुण्डरीकः स्मृतो व्याघ्रः पुण्डरीकः कमण्डलुः ।
पुण्डरीकः सितो वर्णः पुण्डरीकं सरोरुहम् ॥ ८७ ॥
कमलं कमलं प्रोक्तं कमलं चन्द्रमा भवेत् ।
कमलं क्रमयुग्मं च कमलं मस्तकं विदुः ॥ ८८ ॥
कमलं जलमाख्यातं कमलो हरिणः स्मृतः ।
कमलो जलदः प्रोक्तः कमलं मुकुटं विदुः ॥ ८९ ॥
अपत्येऽथ पृथिव्यादौ कालेऽतीते राक्षसे ।
प्रेते प्राणिनि कीनाशे भूतशब्दं प्रचक्षते ॥ ९० ॥
;p{0010}
सरभोऽष्टापदो ज्ञेयः स्वर्णमष्टापदः स्मृतः ।
किलीतकोऽष्टापदः स्यात् कृमिजातिरुदाहृतः ॥ ९१ ॥
बालः केशो जलं बालं बालं काशतृणं तथा ।
बालकं गन्धद्रव्यं च जटाजूटं च बालकम् ॥ ९२ ॥
बालकः खेचरो व्याघ्रो बालकः पृथुकस्तथा ।
बालः सर्पः शिशुर्बालो बालो वेग उदाहृतः ॥ ९३ ॥
श्यामा रात्रिस्त्रिवृत् श्यामा श्यामा स्त्री मुग्धयौवना ।
श्यामा प्रियंगुराख्याता श्यामा स्याद् वृद्धदारिका ॥ ९४ ॥
शुभा सुधा शुभा हत्या भगक्षीरी शुभा मता ।
शुभं श्रेयः शुभा शोभा शुभा प्रोक्ता हरीतकी ॥ ९५ ॥
कान्तारं काननं प्रोक्तं कान्तार[ः] पाकशासनः ।
इक्षुभेदश्च कान्तारः कान्तारो दुर्भरोदरः ॥ ९६ ॥
खर्जूरं फलभेदश्च खर्जूरं रजतं मतम् ।
खर्जूरः क्षुद्रजातिः स्यात् खर्जूरस्तृणगोधिका ॥ ९७ ॥
गुरुः पिता गुरुर्ज्येष्ठो गुरुर्देवपुरोहितः ।
दुर्वाहोऽपि गुरुः प्रोक्तो गुरुः शिष्याभिषेकदः ॥ ९८ ॥
;c{इति शब्दरत्नप्रदीपे श्लोकाधिकारः प्रथमो मुक्तकः ॥}
;p{0011}
;k{द्वितीयो मुक्तकः}
;c{द्वितीयो मुक्तकः ।}
इतः प्रभृत्यनेकार्थाः शब्दाः श्लोकार्धगामिनः ।
वेदितव्या बुधैः पश्चात् प्रत्यंह्रि कृतसंग्रहाः ॥ १ ॥
तटो वप्रः पिता वप्रो वप्रः प्राकार उच्यते ।
सर्पो व्याडः शफो व्याडो व्याडो ज्ञेयश्चतुष्पदः ॥ २ ॥
अङ्गे दारेषु शय्यायां तल्पशब्दो विधीयते ।
तारास्वग्नौ गृहस्थाने धिष्ण्यमाहुर्मनीषिणः ॥ ३ ॥
अभिख्येति समाख्याता कीर्त्तौ च कान्तौ च नाम्नि च ।
रम्भा देवाङ्गना प्रोक्ता रम्भा स्यात् कदलीति च ॥ ४ ॥
मोचा खल्येति विख्याता मोचापि कदली मता ।
कक्षेति भवनान्तर्भूर्मे(? मे)खलागजरज्जुषु ॥ ५ ॥
स्यादाषाढे विशुद्धेऽग्नौ शुक्रेऽनुपहते शुचिः ।
शक्रेऽपि वार्षिके मेघे मत्तनागे घनाघनः ॥ ६ ॥
संक्षेपे भक्तसित्के(क्थे) तुच्छधान्ये पुलाक-वाक् ।
च(ब)ले मरुति मासार्द्धे पक्षोऽभिभवपार्श्वयोः ॥ ७ ॥
वृक्षभेदे करीरः स्यात् घटे वंशाङ्कुरेऽपि च ।
देहे दारेषु केदारे क्षेत्रं बुद्धैः(? द्धे) प्रकीर्त्त्यते ॥ ८ ॥
श्रेष्ठं कम्बलमल्पं च विद्यादेकाक्ष(ख्य)या बुधः ।
निर्यूहो निर्गते पीडानिसर्ग्गद्वारभूमिषु ॥ ९ ॥
अविशब्दो रवौ मेघे पर्वतेऽपि निगद्यते ।
मृगपर्वतमन्त्रेषु निकृष्टेऽपि च संवरः ॥ १० ॥
;p{0012}
धुनो(?) धवे च दम्भे च गह्वरे गहनेऽपि च ।
न्याये तुल्ये विधौ काले दण्डे वित्ते च कल्प-वाक् ॥ ११ ॥
आत्मेति ब्रह्म-धी-देह-मनो-यज्ञ-धृतिष्वपि ।
पर्याप्तौ शिक्षिते पुण्ये क्षेमे च कुशलध्वनिः ॥ १२ ॥
प्रत्ययः शपथे छिद्रे विश्वासास्तित्वहेतुषु ।
पदं स्थाने परित्राणे क्रमे वस्तुप्रतिष्ठयोः ॥ १३ ॥
दोषे व्यपगमे दण्डे स्यादत्यय इति श्रुतिः ।
स्वभावे तेजसि स्थाने धामशब्दो निगद्यते ॥ १४ ॥
ज्ञाता(तौ) चात्मनि चात्मीये धने स्वाख्या प्रयुज्यते ।
कूटाख्यानृतयन्त्राभ्यां घने मायाधरेषु च ॥ १५ ॥
परिच्छेदे प्रमाणेऽल्पे मात्राख्या परिकीर्त्त्यते ।
इडाशब्दश्च पानीये भूमौ वा व्यसने मतः ॥ १६ ॥
साधु-सत्ता-प्रशस्येषु त्रिष्वेव सदिति ध्वनिः ।
प्रधाने राज्यलिङ्गे च ककुदाख्या प्रवर्तते ॥ १७ ॥
मानमण्डनयोर्निष्को निष्को दीनाररुक्मयोः ।
युग्मे(ग्य)संयोगयोरङ्कः स्यादङ्को लेख्यलक्ष्मणोः ।
विशिरस्के नरे नीरे कबन्धाख्या खलेऽपि च ॥ १८ ॥
मरौ वृक्षविशेषे च धन्वन्-शब्दश्च कार्मुके ।
अक्षिलोम स्मृतं वर्त्म वर्त्म मार्गश्च कथ्यते ॥ १९ ॥
वर्ष्म गृहप्रमाणं स्याद् वर्ष्म देहश्च कथ्यते ।
दायादः सहनः(जः) प्रोक्तो दायादस्तनयः स्मृतः ॥ २० ॥
;p{0013}
विग्रहो वैर्यवस्कन्दो विग्रहो वपुरुच्यते ।
प्रकोष्ठः कूर्प्परस्याधः प्रकोष्ठो द्वारकोष्ठकः ॥ २१ ॥
प्रोक्तं वितानमुल्लोचं वितानं शून्यमुच्यते ।
सती दाक्षायणी देवी सच्चरित्राबला सती ॥ २२ ॥
वधूर्नारी वधूर्भार्या वधूः पुत्रवधूः स्मृता ।
भक्षे कशिपुरित्युक्तिः प्रावारः कशिपुर्मतः ॥ २३ ॥
आडम्बरो गजारावस्तूर्यनादश्च भण्यते ।
कपर्द्दो हरजूटौघः कपर्द्दः श्वेतकाकिणी ॥ २४ ॥
तूबरो निर्विषाणो गौर्नि[ः]स्मश्रुस्तूवरः पुमान् ।
पापीयांसो नृशंसाः स्युर्नृशंसा वन्दिनो मताः ॥ २५ ॥
शारदस्तु शरत्कालः स्यादधृष्टश्च शारदः ।
उपह्वरो रहःस्थानं समीपं स्यादुपह्वरः ॥ २६ ॥
कश्मलः स्यात् पिशाचश्च कश्मलो मोह उच्यते ।
अवज्ञा कथ्यते रीढा रीढा गतिरपीक्षते(ष्य)ते ॥ २७ ॥
प्रस्वेदोऽपि निदाघः स्यात् निदाघो ग्रीष्म उच्यते ।
केतुर्ग्रहविशेषः स्याद् ध्वजः केतुरुदाहृतः ॥ २८ ॥
वर्द्धनं छेदनं प्रोक्तं वर्द्धनं वृद्धिरिष्यते ।
कशेरुकं जले कन्दे पृष्ठास्थि स्यात् कशेरुकम् ॥ २९ ॥
निवातमाश्रयं विद्यादभिन्नः कवचस्तथा ।
कीनाशश्च कदर्यः स्यात् कीनाशौ यमकार्षकौ ॥ ३० ॥
;p{0014}
नागो वृक्षविशेषः स्याद् नागौ वारणपन्नगौ ।
कुलं संघः कुलं गोत्रं शरीरं कुलमुच्यते ॥ ३१ ॥
पूगं पूगीफलं ज्ञेयं तथा पूगं कदम्बकम् ।
ज्ञेयाः सुमनसो देवाः कुसुमानि च सज्जनाः ॥ ३२ ॥
कुसुमं पुष्पमित्याहुः स्त्रीरजश्च तदाख्यया ।
धवः पतिर्धवो भीरुर्वृक्षजातिर्धवो मतः ॥ ३३ ॥
त्र्यम्बकस्ताम्रधातुः स्यात् त्र्यम्बकश्च त्रिलोचनः ।
सिफा सेफालिका प्रोक्ता सिफा शिखा सिफा जटा ॥ ३४ ॥
पुण्यं सुविहितं कर्म्म पवित्रं पुण्यमुच्यते ।
ब्रह्म वैज्ञानमित्युक्तं ब्रह्मा पौनर्भवो मतः ॥ ३५ ॥
खलो राशिः खलो नीचः खलः पिण्याक उच्यते ।
शाला श्लाघा शिला शाला शाला शाखा च वेश्मनः ॥ ३६ ॥
माल्यो मान्यः स्थिरो माल्यो माला माल्यमुदाहृतम् ।
राढा देशविशेषः स्यात् शोभा राढाभिधीयते ॥ ३७ ॥
पलं मांसं पलं मानं पलो मूर्खः पला तुला ।
आलिः सहचरी ज्ञेया पङ्क्तिरालिः प्रकीर्त्तिता ॥ ३८ ॥
दलमर्द्धं दलं पर्णं दलं हस्त्यादि साधनम् ।
आजिः स्यात् समभूभागः संग्रामोऽप्याजिरुच्यते ॥ ३९ ॥
प्रतिज्ञा संगरो ज्ञेयः संग्रामः संगरो मतः ।
उलूकः पुरुहूतः स्यात् पुरुहूतः पुरंदरः ॥ ४० ॥
अमृतं वारि विज्ञेयं देवभोज्यं तथामृतम् ।
कुन्त्या भूमिः समाख्याता कुन्त्या कुन्तकदम्बकम् ॥ ४१ ॥
अन्तकेऽजगरे कुन्ते मृत्युः स्यान्मरणेऽपि च ।
संपा विद्युत् पतिः संपा संपा शङ्खध्वनिर्मतः ॥ ४२ ॥
;p{0015}
पिण्डेऽथ कितवे द्यूते दुरोदर इति श्रुतिः ।
दीप्तौ दृष्टौ च तारासु ज्योतिःशब्दोऽभिधीयते ॥ ४३ ॥
रोगार्त्तभाग्यमूढाल्पा मन्दाः प्रोक्ता विचक्षणैः ।
शास्त्रं प्रमाणमिच्छन्ति स्थितिहेतुं च कोविदाः ॥ ४४ ॥
हरिणः पाण्डुरो वर्णः कुरङ्गो हरिणो मतः ।
करटः कातरो ज्ञेयः करटो ध्वाङ्क्ष उच्यते ॥ ४५ ॥
कङ्करेटुः स्मृतो गृध्रः कङ्करेटुरमर्षणः ।
प्राध्वं बन्धनमिच्छन्ति प्राध्वं प्रध्वं सूरयः ॥ ४६ ॥
सौधावयवविज्ञानगमनेषु कला मता ।
तुषारः क्षुद्रपाषाणस्तुषारस्तुषवेणिषु ॥ ४७ ॥
मणिः कोलिंजरो ज्ञेयो मणिको मणिरेव च ।
विषं पानीयमित्युक्तं विषमन्तकरो रसः ॥ ४८ ॥
वाजमन्नं गरुद् वाजो वाजं पीयूषमिष्यते ।
व्रजो गोष्ठो व्रजो मार्ग्गो व्रजः संघो व्रजो गणः ॥ ४९ ॥
वीर्यं शक्रं बलं वीर्यं वीर्यं बीजमुदाहृतम् ।
नक्षत्रस्य मघा नाम कुन्दस्य कलिका मघा ॥ ५० ॥
द्विजिह्वः सूचको ज्ञेयो द्विजिह्वस्तु भुजंगमः ।
विज्ञेयं शयनं शय्या शय्या पुस्तकसंचयः ॥ ५१ ॥
तरसं मांसमाख्यातं तरसं बलमुच्यते ।
वारुणी मदिरा ज्ञेया पश्चिमा दिक् [च] वारुणी ॥ ५२ ॥
मन्दुरा वाजिशाला स्यादावासोर्णं च मन्दुरा ।
सूनृतः शिक्षितो मर्त्त्यः सूनृतः सत्यवाक् स्मृतः ॥ ५३ ॥
कीकसो वानरोऽभि(पि) स्यात् कीर्त्त्यते चास्थि कीकसम् ।
रोमन्थः स्यात् पशूद्गारो रोमन्थः कीटवर्त्तनम् ॥ ५४ ॥
;p{0016}
हरिद्रा रजनी प्रोक्ता रजनी च विभावरी ।
परिघः परिघातः स्यात् परिघो दण्ड इष्यते ॥ ५५ ॥
धरा पृथ्वी धरा धारा धरः शैलो धरा धृतिः ।
क्रतौ क्रोधे तथा दैन्ये मन्युशब्दः प्रचक्ष्यते ॥ ५६ ॥
सरलो देवदारुश्च सरलः सरलो मतः ।
बहुलाः कृत्तिका ज्ञेया गावश्च बहुला मताः ॥ ५७ ॥
मूलः पुद्गलकः कन्दः कन्दो वारिज उच्यते ।
मानदण्डनयोर्निष्को निष्को दीनाररुक्मयोः ॥ ५८ ॥
करो हस्तः करो रश्मिः करः कर्षकशोधनम् ।
द्वन्द्वे दुन्दुभिरक्षेषु दुन्दुभिः स्यात् तथानकः(के) ॥ ५९ ॥
ख्यातं विपिनमुद्यानमुद्यानं गमनं मतम् ।
उपर्यभ्यधिके प्रस्थे विदुरग्रं विपश्चितः ॥ ६० ॥
निवृत्तावभिधेयेऽर्थो धने चोक्तः प्रयोजने ।
वर्द्धनी वार्घटी(?वा घटी) प्रोक्ता वर्द्धनी तृणकूर्चिका ॥ ६१ ॥
कुङ्कुमं रुधिरं प्रोक्तं रुधिरं क्षतजं मतम् ।
नन्दनः स्वसमः पुत्रो नन्दनं शक्रकाननम् ॥ ६२ ॥
मानसं चित्तमित्युक्तं मानसं त्रैदिवं सरः ।
धावनं शोधनं प्रोक्तं धावनं शीघ्रवर्त्तनम् ॥ ६३ ॥
स्यन्दनाख्या द्रुमस्रावे स्यन्दनो रथ उच्यते ।
तुरायणमसंगोक्तिः क्रियाहीनस्तुरायणः ॥ ६४ ॥
;p{0017}
परायणं रिपुस्थानं तत्परश्च परायणः ।
करिपृष्ठे कुले वेणौ वंशाख्या कविभिर्मता ॥ ६५ ॥
जटाजूटे शिखण्डोक्तिः कलापे च शिखण्डिनः ।
शिष्टभाजनदेहेषु पात्रशब्दः प्रचक्ष्यते ॥ ६६ ॥
पादत्राणे दले पक्षे लेख्यवस्तुनि पत्र-वाक् ।
द्रव्येऽसिपरिधानेऽपि क्रियापानेऽपि कोश-वाक् ॥ ६७ ॥
हंसेऽग्नौ गरुडे चन्द्रे द्विजराज इति ध्वनिः ।
कैवर्त्तेऽपि च कैवर्त्तः कैवर्त्तः सलिलेचरः ॥ ६८ ॥
पिप्पलाख्या जलास्वच्छवस्त्रकर्त्तनवस्तुषु ।
चन्द्रमाश्चन्दनो ज्ञेयश्चन्दनं मलयोद्भवम् ॥ ६९ ॥
सकला व्रीहयः सस्यं विज्ञेयाः सस्यमिक्षवः ।
दृषद्यरण्यसस्ये च कुरुविन्द इति श्रुतिः ॥ ७० ॥
करवीरश्च मारः स्यादङ्गुष्ठः करवीरकः ।
करिणां बन्धनस्थानं वारि वारि जलं मतम् ॥ ७१ ॥
प्रचू(चु)रं भूरि विज्ञेयं भूरि काञ्चनमेव च ।
सूदः स्यात्सूपकारश्च सूदो ज्ञेयः कुरंटकः ॥ ७२ ॥
भषको दुर्जनो ज्ञेयो भषकः सरमासुतः ।
सूतो भास्कर इत्युक्तः सूतः सारथिरुच्यते ॥ ७३ ॥
प्रतिरोधकस्तु चौरो दुर्ज्जनः प्रतिरोधकः ।
सौवीरोऽश्म(श्व)विशेषः स्यात् सौवीरं काञ्जिकं मतम् ॥ ७४ ॥
;p{0018}
दौर्मनस्यं घृणा प्रोक्ता घृणा च करुणा मता ।
भङ्गः पलायनं वीचिर्भङ्गो भङ्गश्च भञ्जनम् ॥ ७५ ॥
तीक्ष्णं तीव्रं समाख्यातं तीक्ष्णं लोहमुशन्ति च ।
मार्ग्गणो याचको ज्ञेयो मार्ग्गणो बाण उच्यते ॥ ७६ ॥
भृङ्गः शिलीमुखः ख्यातो नाराचोऽपि शिलीमुखः ।
भूशुण्डी सूकरः प्रोक्तो भूशुण्डी च कृषीवलः ॥ ७७ ॥
मृणालं बिसिनीमूलं मृणालं च जटौपली ।
काव्यास्तु पितरो ज्ञेयाः काव्यं ग्रन्थनिबन्धनम् ॥ ७८ ॥
ह्रस्वदीर्घप्लुते ध्वानः कृतपित्तव्यथास्वपि ।
रुक्मं हेम विजानीयाद् रुक्मं रजतमुच्यते ॥ ७९ ॥
उत्पलं नलिनं प्रोक्तमुत्पलं कुष्ठमौषधिः ।
वासुरा वसती ज्ञेया वासुरा वलभी मता ॥ ८० ॥
रजतं कलधौतं स्यात् कलधौतं च काञ्चनम् ।
वर्णः कृष्णोऽच्युतः कृष्णः प्रोक्ता कृष्णा च पिप्पली ॥ ८१ ॥
समवाये यमे देवे संयद्वर इति श्रुतिः ।
शर्व्वरश्चन्द्रमा ज्ञेयः शर्व्वरः शवरो मतः ॥ ८२ ॥
महिला रमणी ज्ञेया रमणी वेदिका मता ।
प्रधानं प्रकृतिः सांख्ये प्रधानं विदुरुत्तमम् ॥ ८३ ॥
वक्त्रमप्यरविन्दं स्यादरविन्दं सरोरुहम् ।
शृगालो जम्बुको भीरुः शृगालो वरुणोऽपि च ॥ ८४ ॥
त्रिदशा मरुतः प्रोक्ता मरुतोऽपि समीरणः ।
मायाशब्दो बुधैरिष्टः स्थलसत्त्वविशेषयोः ॥ ८५ ॥
कुण्डलं मण्डलं ज्ञेयं कुण्डलं कर्णभूषणम् ।
प्रतिबन्धः कुलाधारः प्रतिबन्धः खलक्रिया ॥ ८६ ॥
किषिर्गोत्रविशेषः स्यात् किषिः कालः किषिः कपिः ।
कुशिर्लोणक इत्युक्तः कुशिर्वैखानसो मुनिः ॥ ८७ ॥
;p{0019}
वर्त्तिर्दीपशिखासूत्रं वर्त्तिर्नेत्राञ्जनोदिता ।
धूम्राटश्च कलिड्गः स्यात् कलिङ्गो देशवाचकः ॥ ८८ ॥
शैले तृणविशेषेऽर्क्के नृषु गर्त्तुरिति ध्वनिः ।
शेलुस्तृणविशेषश्च शेलुः श्लेष्मातको मतः ॥ ८९ ॥
शैलः पर्वत आख्यातः शैलः शिलासमुद्भवः ।
वाल्मीकश्च सीमिकः स्याद् वाल्मीको वाग्विशारदः ॥ ९० ॥
समाजः कुञ्जरो ज्ञेयः समाजः समयो मतः ।
प्राजिकः पक्षजातिः स्यात् प्राजिका नीलमक्षिका ॥ ९१ ॥
सारसो लक्ष्मणः प्रोक्तो लक्ष्मणो राघवानुजः ।
लक्ष्मणा औषधी प्रोक्ता कथयन्ति मनीषिणः ॥ ९२ ॥
;c{इति शब्दरत्नप्रदीपेऽर्द्धश्लोकाधिकारो द्वितीयो मुक्तकः ॥}
;p{0020}
;k{तृतीयो मुक्तकः}
;c{तृतीयो मुक्तकः ।}
इतः प्रभृत्यनेकार्था ज्ञेयाः प्रत्यंह्रि सूरिभिः ।
राजा चन्द्रो नृपो राजा पयः क्षीरं पयो जलम् ॥ १ ॥
मित्रो भानुः सुहृन् मित्रं दरं छिद्रं दरं भयम् ।
ओघः पूरोऽथ वेगश्च वनं काननम्बु च ॥ २ ॥
इला भूमिर्मता गौश्च संज्ञा चित्तं च नाम च ।
शैलोऽद्रिरंशुमानद्रिर्भा भानुर्भानुरर्यमा ॥ ३ ॥
श्रीकण्ठः स्थावरः स्थाणुः हय(?र)च्छागाच्युता अजाः ।
गोविन्दो हरिगोसंख्ये शिवः कृष्णो वृषाकपिः ॥ ४ ॥
शरीरोत्सेधयोः कायः सन्धावधिप्रतिज्ञयोः ।
तेजः पुरीषयोर्वर्चो वसतिः स्थाननक्तयोः ॥ ५ ॥
सरीत्समुद्रयोः सिन्धुः शालः प्राकारवृक्षयोः ।
चातकापत्ययोः स्तोकः पापव्यसनयोरघः ॥ ६ ॥
पिपासालोभयोस्तृष्णा भुवनं तोयलोकयोः ।
मद्याश्वमेधयोः काश्यो वाडवो ह्यग्निविप्रयोः ॥ ७ ॥
निस्त्रिंशौ खड्गपापिष्ठौ भृङ्गबाणौ शिलीमुखौ ।
मानमण्डने निष्कौ स्तो बाष्प उष्मा तथाश्रु च ॥ ८ ॥
वृक्षजातिगजौ पीलू प्रदरौ रोगमार्गणौ ।
सूकरोष्ट्रौ च करभौ हावौ क्रन्दनविभ्रमौ ॥ ९ ॥
वनवह्न्यनलौ दावौ जीमूतौ मेघपर्वतौ ।
वल्लवौ सूदगोपालौ चिकुरौ केशचञ्चलौ ॥ १० ॥
;p{0021}
अरिष्टपिष्ठकौ कल्कौ वृषौ दानववैरिणौ ।
पङ्गुपद्मारुणौ शोणावम्बरौ व्योमवाससी ॥ ११ ॥
उदानाख्यौ मरुद्बन्धौ निस्रंसौ वटदुग्धिलौ ।
ध्वाङ्क्षः काको बको ध्वाङ्क्षो नगः शैलो नगो द्रुमः ॥ १२ ॥
खटो ह्रस्वः खटः क्रूरः क्षितिः पृथ्वी क्षितिः क्षयः ।
क्षयं गेहं क्षयो ह्रासः श्रमः खेदः श्रमः क्रिया ॥ १३ ॥
कण्ठो विधिर्गलः कण्ठः प्रहिः कूपः प्रहिः सरः ।
उन्दुरे सूकरे कोलः कलिः कलहकालयोः ॥ १४ ॥
शशाङ्कस्वर्णयोश्चन्द्रः किरिः सूकरलोहयोः ।
बर्हिर्दर्भो जलं बर्हिर्लाङ्गलं हलमम्बु च ॥ १५ ॥
निमित्तहृदये हेतू हीरौ वज्रमहेश्वरौ ।
काश्मीरकशुकौ कीरौ वीरौ विक्रमबान्धवौ ॥ १६ ॥
कौशिकौ वासवोलूकौ सायकावसिमार्ग्गणौ ।
मार्ग्गणौ याचको बाणो मार्ग्गणं मृगमांसता (?) ॥ १७ ॥
ध्वान्ताचलौ मतावन्धौ मयूराग्नी शिखण्डिनौ ।
कमरः कोमले काम्ये समरो युद्धसंघयोः ॥ १८ ॥
;p{0022}
उत्सङ्गे सूकरे क्रोडो वत्सः स्व(? त)र्णकपुत्रयोः ।
कान्त्यनातपयोश्छाया दया हिंसानुकम्पयोः ॥ १९ ॥
द्रुमो वृक्षे पुराणेऽन्ने ध्रुवो निश्चितनित्ययोः ।
संघाते पूरणे पूरः सूरः सूर्यनरेन्द्रयोः ॥ २० ॥
धीरौ सात्त्विकधीमन्तौ वरौ श्रेष्ठहुताशनौ ।
पतङ्गौ शलभादित्यावर्कौ स्फाटिकभास्करौ ॥ २१ ॥
गुह्यं कार्ये च कौपीने संज्ञे स्तो नामचेतने ।
मधुरौ च प्रियस्वादू शम्भू ब्रह्ममहेश्वरौ ॥ २२ ॥
कार्यरिद्धौ तथा कृत्यौ बभ्रू नकुलपिङ्गलौ ।
स्पष्टप्राज्ञौ स्मृतौ व्यक्तौ दीप्तिः स्वेच्छा तथा रुचिः ॥ २३ ॥
नित्यं स्वं च निजं प्रोक्तं बलदीप्तौ तथौजसी ।
हायनं वर्षमोजश्च हेती शस्त्रार्च्चिषी मते ॥ २४ ॥
आशासंज्ञे ककुप्तृष्णे स्तनमेघौ पयोधरौ ।
अभिरूपं बुधे कान्ते जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः ॥ २५ ॥
उदयाधिगमौ प्राप्ती वह्निसूर्यौ विभावसू ।
वृजिनं मलिने पापे प्रज्ञानं बुद्धिचिह्नयोः ॥ २६ ॥
असन्मायाविनौ लीकौ वीर्योद्यमौ पराक्रमौ ।
वराके मूषके दीनः प्लवकः कपिभेकयोः ॥ २७ ॥
यज्ञः पूजा च दानं च दृष्टिभी(?री)क्षौ तथा मते ।
चीवरं वल्कले वस्त्रे कृष्णं काले तथोदरे (?) ॥ २८ ॥
;p{0023}
श्रोत्रश्च श्रवणे कर्णे तातस्तु पितृपुत्रयोः ।
कुट्टिमे शफरे मत्स्यो रूपं मूर्तौ विदुर्विधौ ॥ २९ ॥
अवटौ कालगर्तौ च निमित्ते हेतुलक्षणे ।
हिते शक्ते समर्थः स्यात् प्रशान्त(?न्ता)कठिनौ मृदू ॥ ३० ॥
स्थूलौ जडबृहन्तौ [च] विप्राश्च दशना द्विजाः ।
असदप्रियावलीकौ सहायप्रणिधी मतौ ॥ ३१ ॥
रचितोऽयमनेकार्थौ यथास्मृति [च] युक्तके तृतीयेऽपि ।
उपजयतां सौभाग्यं पठतां श्रद्धावतामनिशम् ॥ ३२ ॥
;c{इति शब्द[रत्न]प्रदीपे [पादाधिकारः] तृतीयो मुक्तकः ॥}
;p{0024}
;k{चतुर्थो मुक्तक्तः}
;c{चतुर्थो मुक्तकः ।}
यो जयेद् राजसूयेन मण्डलस्येश्वरश्च यः ।
पृथ्वीं प्रशास्ति यस्याज्ञा स सम्राडभिधीयते ॥ १ ॥
सबुद्धिः सचिवो राज्ञस्तन्मन्त्रं निश्चिनोति यः ।
नियुक्तः कर्म्मणि प्राज्ञः स कर्मसचिवो मतः ॥ २ ॥
यो राजरक्षवर्ग्गः स्यात् सोऽनीकस्थो निगद्यते ।
अन्तःपुरे येऽधिकृतास्तेऽन्तर्वेश्मिकसंज्ञकाः ॥ ३ ॥
यथार्थयुक्तस्तु चरः प्रणिधिः प्रणिगद्यते ।
एष ग्रामाधिकृत्यश्च स्थायुष(?कः) पुरुषो मतः ॥ ४ ॥
षण्ढो वर्षधरः प्रोक्तो द्यूताध्यक्षश्च सारिकः ।
विषयानन्तरं शत्रुर्मित्रं च तदनन्तरम् ॥ ५ ॥
यो लक्ष्याच्युतबाणः स्यात् सोऽपराद्धेषुर्भण्यते ।
कलिविन्यसनं व्यूहो वाज[जः] पक्षो भवेदिषोः ॥ ६ ॥
प्रत्यासारं विदुः प्राज्ञाश्चमूजघनमाहवे ।
प्रत्यरि सेनागमनं जानीयादभिषेणक(?न)म् ॥ ७ ॥
तुरङ्गरथपत्तीभं सेनाङ्गमभिधीयते ।
स्यात् प्रतिसर आरण्यः प्रतिरोधः समापनम् ॥ ८ ॥
वृत्ते वर्त्स्यति वा युद्धे पानं स्याद् वीरपानकम् ।
चापध्वनिश्च विस्फारः कबन्धमशिरो वपुः ॥ ९ ॥
निबन्धनं मेखलाद्यमङ्गस्य ग्रहणं स(?द)मः ।
वरूथो रथगुप्तिश्च गुल्मं सज्जनमिष्यते ॥ १० ॥
पुरुषो रिपुयुक्तो यः उ(?अ)पसय्यः(?र्प्पः) स भण्यते ।
तदभिभयमाख्यातं सबलाद् भयमेव यत् ॥ ११ ॥
;p{0025}
विषलिप्तफलो बाणो यः स दिग्ध इति स्मृतः ।
दुरापेऽपि च कृत्ये यः स्यादनवस्थितक्रियः ॥ १२ ॥
महोत्साहः स विज्ञेयः पुरुषः कृतनिश्चयः ।
वृंहितं स्तनितं प्रोक्तमालानं बन्धनं मतम् ॥ १३ ॥
मदो दानं गजेन्द्राणां वमथुः करिसीकरः ।
दन्तान्तप्रतिमानं च सृणिरुक्तस्तदङ्कुशम् ॥ १४ ॥
बिन्दुजालं शरीरोत्थं पद्मं विज्ञाः प्रचक्षते ।
आघोरणो नियन्ता स्यान् निषादी प्राजिता गजी(?) ॥ १५ ॥
आजानेयः कुलीनोऽश्वः पोतः प्रोक्तः किशोरकः ।
काम्बोजश्चैव बाल्हीकः साधुवाही विनीतकः ॥ १६ ॥
प्रोथं घोणान्तरं प्राहुर्द्धौरितं वलितं मतम् ।
अश्वकाङ्गः स्मृतो वाजी मृगयायां विचक्षणः ॥ १७ ॥
चक्रं चापस्करं विन्द्यात् कूबरं युगमध्यगम् ।
श्रेयमिष्टफलं दैवं तद्विपर्यासतोऽनयम् ॥ १८ ॥
इष्टार्थानर्थयोर्दूराद् दीर्घदर्श इति स्मृतः ।
वेहद् वृषोपगा गौः स्यादुत्तमा नैचिकी मता ॥ १९ ॥
काल्याऽथ सर्ज्यप्रजने समाना च सवर्णिका ।
दुह्यमानाप्यसंदाना सुव्रतेति निगद्यते ॥ २० ॥
दोहकाले पयोहीना संधिनीति विधीयते ।
प्रौढो वत्सो वत्सतरः प्रष्ठौही गर्भिणी मता ॥ २१ ॥
विद्याद् दध्यघनं द्रप्सं घृतं सर्पिर्निशान्तरम् ।
हैयङ्गवीनमित्युक्तं नवनीतं विचक्षणैः ॥ २२ ॥
समा गिरेः क्षितिः सानुरधःस्थानादुपत्यका ।
परं तीरं विदुः पारमर्वागवारमावचुः ॥ २३ ॥
;p{0026}
राजहंसा सिता रक्तैर्मलिनैर्मल्लिकाभिधाः ।
विश्रुताश्चरणैर्हंसा धार्तराष्ट्राः सितेतरैः ॥ २४ ॥
मध्यं प्रकोष्ठमित्युक्तमरत्निमणिबन्धयोः ।
कनिष्ठामणिबन्धान्तः करभः करपार्श्वगः ॥ २५ ॥
ज्येष्ठा कनिष्ठा निकटे तत्प्रदेशिन्यनामिका ।
बाहोश्च प्रसृताङ्गुल्योरन्तरं व्याम उच्यते ॥ २६ ॥
प्रादेश-ताल-गोकर्ण-वितस्तय उदाहृताः ।
तर्जन्यादिभिरङ्गुष्ठे वितताभिः क्रियापरे ॥ २७ ॥
प्रसारिताङ्गुलिः प्राज्ञैः करः प्रतलमुच्यते ।
कृतमुष्टिः स रत्निः स्यादरत्निर्वितताङ्गुलिः ॥ २८ ॥
पुच्छं प्रकीर्णकं सिक्तं कल्यं मद्यं चिरोषितम् ।
चतुर्विधं स्मृतं वस्त्रं त्वग्युक्तं कृमिरोमजम् ॥ २९ ॥
महाधनाख्यमित्युक्तं बहुमूल्यं विचक्षणैः ।
पौष्पं मधु मकरन्दं गुल्मस्थं स्तबकं बुधैः ॥ ३० ॥
बन्धनं वृन्तमिच्छन्ति विटपं तरुविस्तरम् ।
संभाविताऽस्मिका(?ता) दर्पादाहोपुरुषिका मता ॥ ३१ ॥
फलं सुस्वादु पक्वं स्यात् प्रपदं(?) पुष्टमुच्यते ।
जातौ जातौ यदुत्कृष्टं तद्रत्नमभिधीयते ॥ ३२ ॥
वाक्यं पदसमूहः स्यादाहोसाध्यमकारणम् ।
लुप्तवर्णपदं ग्रस्तं निरस्तं त्वरितोदितम् ॥ ३३ ॥
नितान्तं मधुरं सान्त्वं परुषं निष्ठुरं वचः ।
असद्भाष्यं बहुभाष्यमसंबद्धं निरर्थकम् ॥ ३४ ॥
;p{0027}
कल्या कल्याणवाचोक्ता सत्यकल्पा प्रियाप्रिया ।
पूर्वापरोक्तमक्लिष्टं हृद्गतं स्वगतं मतम् ॥ ३५ ॥
स्पष्टं चित्रपदं नाम ग्राम्यमश्लीलमुच्यते ।
काञ्चनं रजतं प्रोक्तं हिरण्याख्ये कृताकृते ॥ ३६ ॥
आहते च स्मृते रूप्ये ततोऽन्यत् कुप्यमुच्यते ।
भूषणं कनकं शृङ्गी गवाद्यं पादबन्धनम् ॥ ३७ ॥
वेश्यावासोऽपि वेशः स्यादातोद्यं मुरजादिकम् ।
अर्थप्रयोगमाचार्याः कुशीदं परिचक्षते ॥ ३८ ॥
वार्द्धुषिक्यं च तद्वृत्तिस्तत्क्रिया च विकूणिका ।
स्यातां ग्राहकदातारवधमर्णोत्तमर्णकौ ॥ ३९ ॥
कुमुदः प्रतिभः श्वेतो बभ्रुः कनकपिङ्गलौ ।
रक्तश्यामः स्मृतो धूम्रः पिशङ्गो रोचनाप्रभः ॥ ४० ॥
मेचकः शिखिकण्ठाभो हरित् श्यामोऽसितासितिः ।
आरक्तः पाटलो वर्णः शोणः कोकनदारुणः ॥ ४१ ॥
आसारो वेगवान् वर्षः प्रावृडम्भोधरागमः ।
शीकरः पवनास्ताम्बु मेघाग्निः स्यादिरम्मदः ॥ ४२ ॥
वृष्ट्या संभूतशस्यो यः स देशो देवमातृकः ।
नद्यम्बुवृद्धशस्यो यः स नदीमातृको मतः ॥ ४३ ॥
वरपूर्वा तु या नारी सोच्यते दिधिषूरिति ।
सोऽग्रेदिधिषुराख्यातः पुरुषस्तत्पुरन्ध्रिकः ॥ ४४ ॥
खगा मृगाः स्मृताश्छेकाः सर्वदैव गृहे रताः ।
यदुष्ट्रिकादिकं भाण्डं तदेवाऽऽवपनं मतम् ॥ ४५ ॥
रजतादिकृतं तत् स्यात् भृङ्गारं जलदायकम् ।
अवकेशी फलैर्वन्ध्यः सर्वलोहं च तैजसम् ॥ ४६ ॥
व्याख्याता भैक्षदाता च प्राज्ञैश्च विकुलाविति ।
स्थानं मूलादधिष्ठानात् शाखानगरमुच्यते ॥ ४७ ॥
संसप्तकाश्च समये संग्रामादनिवर्त्तिनः ।
पद्याऽतः पथसंबन्धो गव्यूतिः क्रोशकद्वयम् ॥ ४८ ॥
;p{0028}
आगन्तुवर्तमानाभ्यां सहाहोभ्यां च पक्षिणी ।
श्रुतिविद्भिः स्मृता रात्रिः पुण्या हवनकर्मणि ॥ ४९ ॥
चिररात्रमिति ख्यातं चिरकालं च सूरिभिः ।
गणरात्रं तथा रात्रिर्बहुशश्चाभिवासिता ॥ ५० ॥
तत् शललीकमाख्यातं प्रच्छन्नं शललैरपि ।
अन्तर्गतास्थिकं कुड्यमेडूकं कवयो विदुः ॥ ५१ ॥
पञ्चरागिकवस्त्रेण निर्मिताः पुत्रिकास्तु याः ।
पञ्चालिका इति प्रोक्ता बालक्रीडनकाश्च ताः ॥ ५२ ॥
सपरिच्छदकन्यायाः प्रदाता कूकदो मतः ।
सोपप्लवस्थितो भानुरुपरक्तोऽथवा शशी ॥ ५३ ॥
पोगण्ड इति विख्यातो देहेन विकलः पुमान् ।
मासौ द्वौ चैत्रवैशाखौ तावेव मधुमाधवौ ॥ ५४ ॥
ज्येष्ठाषाढौ तथैव द्वौ प्रोक्तौ शुक्रशुची इति ।
नभः श्रावण इत्युक्तो नभस्यस्तदनन्तरः ॥ ५५ ॥
इषोर्ज्जाविति विज्ञेयौ मासावाश्विनकार्तिकौ ।
स्यातां सहःसहस्यौ द्वौ मार्गपौषौ यथाक्रमम् ॥ ५६ ॥
तपस्तु माघ इत्युक्तस्तपस्यः फाल्गुनो मतः ।
एकसर्ग्गजनं विन्ध्यादेकायनमिति स्फुटम् ॥ ५७ ॥
अनेडमूक इत्युक्तः श्रोतुं वक्तुं च यः क्षमः ।
समरात्रिदिनं कालं विषुवन्तमुशन्ति च ॥ ५८ ॥
वात्या वातसमूहः स्यादिल्वला मृगतारकाः ।
राकानुमतिराचार्याः पौर्णमासीद्वयं विदुः ॥ ५९ ॥
राका संपूर्णचन्द्रा स्यात् कलोनाऽनुमतिः स्मृता ।
शिनीवालप्रमाणोऽर्क्कसांनिध्ये यत्र चन्द्रमाः ॥ ६० ॥
दृश्यते सा त्वमावास्या शिनीवालीति भण्यते ।
कुहे(?ह्वि)ति कोकिलाध्वाने कलामात्रं विधौ स्थितिः ॥ ६१ ॥
;p{0029}
यत्रापि स्यादमावास्या नष्टचन्द्रा कुहूरिति ।
ऋचो यजूंषि सामानि कर्मविद्या त्रयी मता ॥ ६२ ॥
आन्वीक्षिकी तर्कविद्या वार्त्ता कृष्यादि कर्मभाक् ।
समग्रमर्थशास्त्राणि दण्डनीतिरितीष्यते ॥ ६३ ॥
मन्वादिधर्मशास्त्राणि स्मृतयः स्मरणादपि ।
ऋग्यजुषोरधीती यः स होताऽध्वर्युरिष्यते ॥ ६४ ॥
सान्नाय्यं हविरेव स्यादुद्गाता सामतो मतः ।
आषाढो व्रतिनां दण्डः सोमपीथीति सोमपः ॥ ६५ ॥
स्वसंस्काराद् द्विजो भ्रष्टो व्रात्य इत्यभिधीयते ।
त्यक्ताग्निर्वीरहा प्रोक्तो दीक्षितो मखसोमपः ॥ ६६ ॥
यजमानः स्मृतो यष्टा हुताग्नौ च वषट्कृतम् ।
इष्टापूर्तं ध्रुवं दानमन्यत् पूर्वमुदाहृतम् ॥ ६७ ॥
ब्रह्मस्वाध्यायसंवृत्तिर्ब्रह्मचर्यं समिष्यते ।
अभिमन्त्र्य हुतं सम्यग् विन्द्यादुपाकृतं पशुम् ॥ ६८ ॥
अन्वाहार्यं विदुः श्राद्धं मासिकं विधिकोविदाः ।
दर्शस्त्वसितपक्षान्ते सदस्या विधिदर्शिनः ॥ ६९ ॥
दिव्यः स्यादिति सत्रस्य शेषं प्राज्ञैरुदाहृतम् ।
सिद्धश्चाष्टगुणैर्युक्तस्त्रिवर्ग्गो धर्मपूर्वकः ॥ ७० ॥
प्राचीनावीती विख्यातः सत्यपाणौ समुद्धृते ।
हव्यं दैवे विधातव्यं पैत्रे कव्यमिति स्मृतम् ॥ ७१ ॥
योषिद् मुख्या वरारोहा वीरा स्यात् पतिपुत्रिणी ।
प्रसाधनज्ञा स्ववशा सैरन्ध्रीति निगद्यते ॥ ७२ ॥
कात्यायन्यर्द्धवृद्धा च सा राजवरवर्णिनी ।
मध्यस्थानं भ्रुवोः कूर्चस्तारकाऽक्षिकनीनिका ॥ ७३ ॥
स्त्रीणां पूर्वकटीभागं जघनं कोविदा विदुः ।
नितम्बमपरं भागं गुल्फं पादस्य पूर्वतः ॥ ७४ ॥
;p{0030}
मुखान्तरालमास्यं स्यात् पूर्वे संधिश्च लक्षणे ।
दृष्टे यत्र प्रसीदन्ति नयनानि मनांसि च ॥ ७५ ॥
प्रासादः स तु विज्ञेयः सौधः स्यात् सुधया सितः ।
मन्त्रोद्धारविधानज्ञः क्रियाकाण्डविशारदः ॥ ७६ ॥
आचार्यः प्रोच्यते सम्यक् स्वाम्नायेन च आचरन् ।
उपेत्याधीयते यस्माद् वाङ्मयं समुपागते ॥ ७७ ॥
उपाध्यायः स विज्ञेयो वृत्तिमात्रोपजीवकः ।
उपमर्द्दाप्तिवैमल्याः तण्डुलाः पाकयुक्तितः ॥ ७८ ॥
प्रमाथितेन ते मन्दाः क्लिन्नत्वादोदनः स्मृतः ।
मुद्गादिदलप्रस्विन्नाः स्वच्छाः स्वपस्निमाययोः(?) ॥ ७९ ॥
प्राच्यादीनां दिशां देवाः पालनाद् विदिशामपि ।
दिक्पाला इति विख्याताः शक्रवह्नियमादयः ॥ ८० ॥
पाञ्चजन्यं विदुः शङ्खं हरेश्चक्रं सुदर्शनम् ।
कौमोदकी गदा शार्ङ्गं कार्मुकं नन्दकस्त्वसिः ॥ ८१ ॥
शिवस्य समिध्या(?) वारिस्वशब्दं स्थिरमेव च ।
शिवगङ्गेति विज्ञेया दुष्प्रापा दुष्कृतात्मना ॥ ८२ ॥
नाम गोत्रं च मन्त्रं च या अभिव्यापकाः स्वयम् ।
सुनृणां काव्यपिण्डस्य विज्ञेयाश्चित्रधेनवः ॥ ८३ ॥
उत्पत्तिः प्रलयो वंशा मन्वन्तर-विनिर्णयः ।
वंशानुचरितं यत्र तत् पुराणमिति स्मृतम् ॥ ८४ ॥
नाम्ना येऽणादयः सिद्धाः समासविधिनापि ये ।
शब्दास्ते वाक्यतो धातोर्बोद्धव्याः कविपुंगवैः ॥ ८५ ॥
मुक्तक एव चतुर्थो गुणभोग्यः संनिवेशतः शब्दैः ।
वाक्यविबोध्यैर्नित्यं नितरां सुश्रूग्रते लक्ष्मीः ॥ ८६ ॥
;c{इति शब्दरत्नप्रदीपे चतुर्थो मुक्तकः समाप्तः ॥}
;p{0031}
;k{पञ्चमो मुक्तकः}
;c{पञ्चमो मुक्तकः ।}
स्थानान्तरप्रधानत्वाद् व्यामिश्रा भवतोऽपि च ।
साम्प्रतं पृथगुच्यन्तेऽनेकार्थवाचकाव्ययाः ॥ १ ॥
समुच्चये विकल्पोक्तौ व्यभिचारे व्यवस्थितौ ।
औपच्येऽतिशये हेतौ चकारोऽन्वाचयादिषु ॥ २ ॥
व्यवच्छेदे विवक्षायां विकल्पौपम्यहेतुषु ।
पक्षान्तरविनिर्णीतौ वा-शब्दः स्यात्समुच्चये ॥ ३ ॥
हि स्फुटे हा विषादोक्तौ हन्त निर्दिष्टबोधने ।
हासोपहाससंवित्तिभावसंबोधनादिषु ॥ ४ ॥
अहो साकल्यसाहित्यवृत्तिमात्रेषु दृश्यते ।
परं वा निश्चयेत्यर्थ-व्यवच्छेदकृतार्थयोः ॥ ५ ॥
पश्चात्सत्यवितर्केषु न परेति विनिश्चये ।
हर्षविस्मयखेदेषु बत-शब्दो निबध्यते ॥ ६ ॥
किल संख्याक्तौपम्यपूर्वसूचनहेतुषु ।
असंबुद्धौ निषेधे च वाक्यस्मरणयोरपि ॥ ७ ॥
अतिरक्तौ विषादे च न संबुद्धिनिषेधयोः ।
आमित्येवमतीते स्म मा स्म चेति निगद्यते ॥ ८ ॥
इतीव संभावनौपम्यपादपूरणहेतुषु ।
नु वितर्के द्रुतेऽ? किमुत प्रश्नवितर्कयोः ॥ ९ ॥
उपहासे विषादे हि स्फुटानन्तरयोरुत ।
मिथोऽन्योन्यं ततश्चातः पुनः स्याच्च विनिश्चये ॥ १० ॥
अन्तरेणान्तारा-शब्दौ व्यतिरेकोदितौ(?) विना ।
सुष्ठु प्रायः प्रगे प्रातः पुनरत्यर्थतथ्ययोः ॥ ११ ॥
अहर्मात्रणकाः(?) प्रोक्ता वैतथ्याद्यावृता मुधा ।
अयीत्यामन्त्रणौत्सुक्ययुक्तिसंभावनादिषु ॥ १२ ॥
;p{0032}
अहो संभावनालापसंभ्रमामन्त्रणेषु च ।
अरे अनादराख्यायां स्थाने युक्तमितीष्यते ॥ १३ ॥
संभावने वितर्के च ए हे हाऽऽमन्त्रणे ह्ययम् ।
नु संबुद्धौ(?)न्योन्यं नीवेद्यदि(?) समुच्चये ॥ १४ ॥
स्वीकारे ऊररी ऊरी उरी बोधनिषेधयोः ।
वायुश्च जवितो मङ्क्षु वै स्फुटार्थस्य संमतः ॥ १५ ॥
आहोस्विदथवेत्यर्थे आनन्तर्ये तथा अहो ।
आश्चर्यपदसंबुद्धिसंभावेषु निगद्यते ॥ १६ ॥
एवावधारणे जातु कदाचित् खलु निश्चये ।
मा निषेधे अभावे च दिष्ट्यानन्दे मृषाऽनृते ॥ १७ ॥
अतन्द्रातादि(?)शीघ्रार्थे ह्यञ्जसा सहसा द्रुतम् ।
अथाऽऽनन्तर्यमाङ्गल्ये प्रश्नधिक्कारयुक्तिषु ॥ १८ ॥
संबुद्धौ च निषेधे च एव स्यादवधारणे ।
प्राक् पूर्वं देशकालादौ प्रत्यक् प्रत्यक्षदर्शने ॥ १९ ॥
ईषदर्थे मनाक् सम्यग् निश्चये कं सुखाम्बुयोः ।
अलं भूषणपर्याप्तिवारणेषु निगद्यते ॥ २० ॥
आ स्मृतौ संभ्रमे मोहे कामं स्यादतिशायिनि ।
धिक् तिरस्करणे कच्चित् साधुप्रश्नप्रवृत्तिषु ॥ २१ ॥
अन्वगित्यनुगत्यर्थे समाप्ताविति भण्यते ।
प्रश्ने विशेषयोगे च स्वित् संशयविकल्पयोः ॥ २२ ॥
युगपदेककालार्थं सातत्यादेश्चिदिष्यते ।
समन्ताद्-विष्वगित्युक्तिर्विभागे पृथगुच्यते ॥ २३ ॥
इ प्रहासे इ संबन्धे नु आमन्त्रणतथ्ययोः ।
पितृप्रीतौ तथा स्वाहा तर्पणे जातवेदसः ॥ २४ ॥
सहार्थं समया ज्ञेया हंहोऽनिर्दिष्टबोधने ।
संसुखे सत् प्रतिष्ठायां तूष्णीमध्यव्यति(?)क्रमे ॥ २५ ॥
;p{0033}
प्राहुर्नक्तं रजन्यर्थे दिनार्थे च दिवा दिनम् ।
संज्ञायां नामसत्तायामस्ति साध्येऽभिधीयते ॥ २६ ॥
उत्सारणे फडित्याहुर्वषट् वौषट् तु तर्प्पणे ।
अभि सामीप्यदूरोर्द्ध्वदेशेषु परिकीर्त्त्यते ॥ २७ ॥
सामीप्ये समया-शब्दः सामीप्ये निकषोच्यते ।
नानाऽनेकप्रकारार्थे तत्क्षणात्सपदि स्मृतः ॥ २८ ॥
चिराच्चिरेण कालस्य प्रकर्षोक्तौ चिराय-वाक् ।
दूराद् दूरेण दूरं च अविकृष्टं च देशकम् ॥ २९ ॥
लघु-शब्दोऽपि शीघ्रार्थे दूरोराप्तव्ययान्तिके(?) ।
अङ्गेत्यामन्त्रणे हाहा क्रोधकृत्यनिवारणे ॥ ३० ॥
विकल्पेऽहह हाहेति नं(?) प्रतीते च वर्जने ।
प्रदोषे सायमित्याहुर्बाढमत्यर्थयुक्तयोः ॥ ३१ ॥
समं साकं सहार्थे च कल्यं(?) श्वरमनुद्धते ।
पश्चान्न वरे सत्ये च ध्रुवं कृत्ये च निश्चये ॥ ३२ ॥
अभिन्नेषु पुनर्भूयो मध्येऽतः प्रणतो मतः ।
पूजायामति-सु प्रोक्तौ नीचैर्निम्नः शनैर्मनाक् ॥ ३३ ॥
प्रकटीकरणे प्रादुराविर्विश्वसितेऽनिशम् ।
बहिर्बाह्ये अधोऽधस्तात् परोऽग्रमिङ्गिते द्रुते ॥ ३४ ॥
तिरश्चीने तरीत्युक्तस्तरी सत्यार्थकीर्तने ।
आहि त्वरायामाहीति आक्षेपे आहि कीर्त्यते ॥ ३५ ॥
बाहुल्यार्थे स्मृतः प्रायः उच्चैरत्यर्थतुङ्गयोः ।
ह्योऽतीते मते काले ह्यनागते श्वो निगद्यते ॥ ३६ ॥
प्रश्ने तर्के च किं प्रोक्तो वरमिष्टप्रशंसने ।
अमाशब्दः सहार्थः स्यान् विषेधे वाभिधीयते ॥ ३७ ॥
प्रहासाग्रनयोरोभिः (?) प्रतिपत्तावहा तथा ।
एकत्वेऽर्थे सकृद् विद्यादुत्कर्षे निश्चये परम् ॥ ३८ ॥
;p{0034}
पूर्वकाले पुरा प्राहुः प्राचुर्ये रभसा बलात् ।
नित्यं प्रतिदिनं ज्ञेयं सर्वत्रार्थे परि-ध्वनिः ॥ ३९ ॥
ततो(?)च ज्योतिके द्योते यम्यैवसगुच्यते(?) ।
तथैत्थं स्वयं स्वार्थे हि यस्मादिति विस्मये ।
कौत्स्ये (च) मृदुरातीक्ष्णे योऽयं कुष्ठी विधीयताम् ॥ ४० ॥
;c{इति शब्दरत्नप्रदीपे पञ्चमो मुक्त[कः] समाप्तः ॥}