;METADATA
;title{शिवकोष}
;author{घासीलालजी महाराज}
;bookFullName{पूज्य जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित श्रीशिवकोष}
;bookSeriesDetails{}
;editor{}
;editorQualifications{}
;publisher{पंडित करुणाशंकर वेणीराम पंड्या, काव्यतीर्थ, ठि० डो० गांधी की चाली, नं० ९२|१०, चमनपुरा, असारवा, अमदाबाद}
;pressDetails{श्रीरामानन्द प्रिन्टिंग प्रेस, कांकरिया रोड, अहमदाबाद-२२}
;publicationYear{1976 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Foundation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{SKGL}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Acharya Shri KailasSagarsuri GyanMandir (http://kobatirth.org/) for providing us the scanned book to digitize. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to digitize and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{homo}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda holds varga which holds subvarga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{varga}
;newLineNumbersAtChangeOf{never}
;version0.0.1{03 July 2019}
;version0.0.2{03 July 2019}
;version0.0.3{04 August 2019}
;version0.0.4{04 August 2019}
;version0.1.0{04 August 2019}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;c{शिवकोषः}
;k{प्रथमः काण्डः}
;v{देववर्गः}
;c{देववर्गः ॥}
;vv{मङ्गलाचरणम्}
;p{0001}
इन्द्रचन्द्रनरेन्द्राणां वन्द्यं वन्दे जिनेश्वरम् ।
ध्रौव्योत्पादव्ययाधारं शब्दलिङ्गावबुद्धये ॥ १ ॥
श्रीवर्धमानं च शिवस्वरूपं शिवप्रधानं शिवदं प्रणम्य ।
प्रयत्नतोऽहं व्रति घासीलालः करोमि कोषं च शिवाभिधानम् ॥ २ ॥
;vv{परिभाषा}
रूपभेदात् साहचर्यात् सुप्रसिद्धेरपि क्वचित् ।
क्वचिद् विशेषनाम्नैव लिङ्गमत्र निरूपितम् ॥ ३ ॥
त्रिष्विति स्यात् त्रिलिङ्गेषु द्विलिङ्गेषु द्वयोरिति ।
निषिद्धलिङ्गं सर्वत्र शिष्टस्पष्टावबुद्धये ॥ ४ ॥
द्वन्द्वाद्यभावो लिङ्गानां पार्थक्येन प्रतीयते ।
क्वचित्क्वचिद्यथायोगं बोद्धव्यः शुद्धबुद्धिभिः ॥ ५ ॥
तु शब्दान्तोऽथ शब्दादिः क्वापि पूर्वत्र नान्वितः ।
प्राय एकार्थकाः शब्दा एकत्रैव प्रपञ्चिताः ॥ ६ ॥
;p{0002}
जिननामानि २४ चतुर्विंशतिः}
तीर्थङ्करो जिनेशोऽर्हन् केवली बोधिदो जिनः ।
स्वयंभूर्भगवान् शम्भुर्जगत्पति-रधीश्वरः ॥ ७ ॥
देवस्त्रिकालविच्चैव क्षीणकर्माऽथ पारगः ।
सर्वज्ञोऽभयदः सार्वः स्याद्वादी सर्वदर्शकः ॥ ८ ॥
आप्तस्तीर्थकरो देवाऽधिदेवः पुरुषोत्तमः ।
वीतरागः पुमांसोऽमी सर्वे ते जिनवाचकाः ॥ ९ ॥
;vv{अतीति २४ चतुर्विंशतिः}
अतीतोत्सर्पिणीकाले चतुर्विंशोऽर्हतां क्रमः ।
केवलज्ञानि निर्वाणि सागराश्च महायशाः ॥ १० ॥
विमलः सर्वानुभूतिः श्रीधरो दत्ततीर्थकृत् ।
दामोदरः सूतेजाश्च स्वामी च मुनिसुव्रतः ॥ ११ ॥
सुमतिश्च शिवगतिरस्ताधश्च नमीश्वरः ।
;p{0003}
अनिलो यशोधराख्यः कृतार्थश्व जिनेश्वरः ॥ १२ ॥
शुद्धमतिः शिवकरः स्यन्दनः संप्रतिस्तथा ।
;vv{वर्तमान २४ चतुर्विंशतिः}
एतस्यामवसर्पिण्यामृषभाऽजितसम्भवाः ॥ १३ ॥
अभिनन्दनश्च सुमतिः पद्मप्रभसुपार्श्वकौ ।
चन्द्रप्रभश्च सुविधिः शीतलश्च ततः परम् ॥ १४ ॥
श्रेयांसो वासुपूज्योऽथ विमलोऽनन्तनामकः ।
धर्मः शान्तिः कुन्थुऽररो मल्लिश्च मुनिसुव्रतः ॥ १५ ॥
नमिर्नेमिः पार्श्ववीरौ सर्वेऽप्येते जिनेश्वराः ।
;vv{जिनानां नामान्तराणि}
श्रेयांस इष्यते श्रेयान् अनन्तोऽनन्तजित्स्मृतः ॥ १६ ॥
सुविधिः पुष्पदन्तः स्याद् ऋषभो वृषभो मतः ।
सदृशस्त्येक एकस्य मुनिसुव्रत सुव्रतौ ॥ १७ ॥
अरिष्ठनेमिर्नेमि वा वीरश्चरमतीर्थकृत् ।
वर्द्धमानो महावीरो देवार्यो ज्ञातनन्दनः ॥ १८ ॥
;p{0004}
;vv{एकादश गणधरनामानि}
एकादश गणाधीशास्त्रयो गौतमगोत्रजा ।
इन्द्रभूत्यग्निभूतिः द्वौ वायुभूतिः क्रमादिमे ॥ १९ ॥
व्यक्तः सुधर्ममण्डितमौर्यपुत्रा अकम्पितः ।
अचलभ्रातृमेतार्यौ प्रभासोऽमी पृथक्कुलाः ॥ २० ॥
;vv{श्रुतकेवलिनः षट् नामानि}
चरमः केवली जम्बूस्वाम्यथ प्रभवः प्रभुः ।
शय्यम्भवयशोभद्रौ सम्भूतिविजयस्तथा ॥ २१ ॥
भद्रबाहुः स्थूलभद्रो श्रुतकेवलिनश्च षट् ।
;p{0005}
;vv{दशपूर्विणः नामानि}
महागिरिसुहस्त्याद्या वज्रान्ता दशपूर्विणः ॥ २२ ॥
;vv{तीर्थंकरकुलानि}
इक्ष्वाकुकुलसम्भूता स्याद् द्वाविंशतिरर्हताम् ।
मुनिसुव्रतनेमी तु हरिवंशसमुद्भवौ ॥ २३ ॥
;vv{भविष्यत् चतुर्विंशति जिन नामानि}
आगामिन्यां महापद्मः सूरदेवसुपार्श्वकौ ।
स्वयंप्रभश्च सर्वानुभूतिदेवश्रुतोदयाः ॥ २४ ॥
पेढालः पोट्टिलश्चोभौ शतकीर्तिश्च सुव्रतः ।
अममः सर्वभाववित् निष्कषायश्चतुर्दशः ॥ २५ ॥
निष्पुलाको निर्ममश्च चित्रगुप्तः समाधिकः ।
संवरोऽनिवृत्तिश्चैव विजयो विमलस्तथा ॥ २६ ॥
देवोपपातश्चानन्तविजयश्चान्तिमः स्मृतः ।
;p{0006}
;vv{मुक्तेरेकादश नामानि}
सिद्धालयश्च निर्याणं सिद्धिर्मोक्षोऽपवर्गकः ॥ २७ ॥
मुक्तिः कैवल्यं निर्वाणं श्रेयो निःश्रेयसाऽमृतम् ।
;vv{बुद्धस्य चतुर्विंशति नामानि}
समन्तभद्रः सर्वज्ञो धर्मराजो विनायकः ॥ २८ ॥
सुगतो लोकजिद्बुद्धोऽद्वयवादी जिनो मुनिः ।
षड्भिज्ञो मारजिच्च श्रीघनश्च तथागतः ॥ २९ ॥
बोधिसत्त्वो मुनीन्द्रश्च शास्ता दशबलस्तथा ।
यं शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिस्तथा ॥ ३० ॥
अर्कबन्धुर्गौतमश्च मायादेवीसुतो मतः ।
;p{0007}
;v{सुरवर्गः}
;c{अथ सुरवर्गः प्रारभ्यते ।}
;vv{देवलोकस्य नव नामानि}
देवलोकः स्वर्गनाकौ त्रिदिवस्त्रिदशालयः ।
क्लीबे त्रिविष्टपं स्त्रीत्वे द्यौदिवौ द्वे स्वरव्ययम् ॥ १ ॥
;vv{देवानां चतुर्विंशति नामानि}
देवोऽस्वप्नस्त्रिदशौ निर्जरो विबुधोऽमरः ।
अनिमेषी दिवौकाश्च सुपर्वा सुमनाः सुरः ॥ २ ॥
वृन्दारकाऽदितिसुतौ देवतं पुंनपुंसकम् ।
बर्हिमुखक्रतुभुजौ गीर्वाणो देवतास्त्रियाम् ॥ ३ ॥
आदित्यदिविषल्लेखा अमर्त्याऽमृतभोजनौ ।
दानवारिरिमे पुंसि लेखा देवे स्त्रियां मता ॥ ४ ॥
;p{0008}
;vv{देवानां भेदप्रदर्शनम्}
देवाश्चतुर्विधाः प्रोक्ता आद्या भवनवासिनः ।
वानव्यन्तरज्योतिष्काः पुनर्वैमानिका मताः ॥ ५ ॥
असुराद्या दशविधा देवा भवनवासिनः ।
व्यन्तराश्च पिशाचाद्या इमे षोडश संमता ॥ ६ ॥
पिशाचा भूत यक्षाश्च राक्षसाः किन्नरास्तथा ।
किंपुरुषा महोरगाः गन्धर्वा अप्रज्ञप्तिकाः ॥ ७ ॥
पंचप्रज्ञप्तिका ऋषिवादिनो भूतवादिनः ।
क्रन्दिता महाक्रन्दिताः कूष्माण्डाः पतगास्तथा ॥ ८ ॥
;vv{ज्योतिष्कदेवानां पञ्चनामानि}
ज्योतिष्काः पञ्चचन्द्रार्कग्रहनक्षत्रतारकाः ।
वैमानिकाः कल्पभवाः सौधर्मादिनिवासिनः ॥ ९ ॥
;p{0009}
;vv{देवलोकस्य द्वादशभेदाः}
सौधर्म ईशानसनत्कुमारा माहेन्द्रको ब्रह्मततश्च लान्तकः ।
शुक्रः सहस्रारक आनतश्च, ततः परं प्राणत आरणाच्युतौ ॥ १० ॥
;vv{कल्पातीतदेवानां चतुर्दशभेदाः}
ग्रैवेयका अनुत्तराः कल्पातीताश्चतुर्दशः ।
;vv{इन्द्रस्यैकत्रिंशद् नामानि}
इन्द्रस्तु मघवा शक्रः सुनासीरः पुरन्दरः ॥ ११ ॥
शतमन्युर्विडौजाश्च पुरुहूतो दिवस्पतिः ।
जिष्णुर्वज्री वृत्रहा च मरुत्वान् पाकशासनः ॥ १२ ॥
सक्रन्दनः सुरपतिर्गोत्रभिद् वासवो वृषा ।
सुरेश्वरो बलारातिः सहस्राक्षः शचीपतिः ॥ १३ ॥
हरिर्हरिहयो मेघवाहनो जम्भभेदनः ।
आखण्डलो देवराजः स्वाराड् देवेन्द्र इत्यपि ॥ १४ ॥
;p{0010}
;vv{इन्द्रपरिवारस्य नामानि}
पुत्रो जयन्त एतस्य प्रियेन्द्राणी शची मता ।
उच्चैःश्रवा घोटकश्च नगरी त्वमरावती ॥ १५ ॥
ऐरावतो गजः प्रोक्तः स ऐरावण उच्यते ।
सारथिर्मातलिः पर्षत् सुधर्मा नन्दनं वनम् ॥ १६ ॥
;vv{कल्पवृक्षस्य पञ्चनामानि}
पारिजातश्च सन्तानो मन्दारः कल्प इत्यपि ।
पञ्चैते देवतरवः पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ १७ ॥
;p{0011}
दम्भोलिर्वज्रमस्त्री स्याद् ह्रादिनी भिदुरं पविः ।
शतकोटिः स्वरुः शंबः कुलिशमशनिर्द्वयोः ॥ १८ ॥
;vv{ब्रह्मणो अष्टाविंशतिनामानि}
ब्रह्मात्मभूरब्योनिर्विधाता चतुराननः ।
परमेष्ठी सुरज्येष्ठः स्वयंभूः कमलासनः ॥ १९ ॥
वेधा विरिञ्चिर्लोकेशो विधिः स्रष्टा प्रजापतिः ।
विश्वसृट् सत्यको धाता सृष्टिकर्त्ता पितामहः ॥ २० ॥
नाभिजन्माण्डजो हंसवाहनः कमलोद्भवः ।
हिरण्यगर्भो द्रुहिणो रजोमूर्तिश्चतुर्मुखः ॥ २१ ॥
;p{0012}
;vv{विष्णोः एकोनचत्वारिंशद् नामानि}
हरिर्विष्णुर्हृषीकेशः केशवो गरुडध्वजः ।
गोविन्दो माधवः कृष्णः स्वभूर्दामोदरोऽच्युतः ॥ २२ ॥
नारायणश्चक्रपाणिः शौरिः श्रीशश्चतुर्भुजः ।
उपेन्द्रः पुण्डरीकाक्षो वासुदेवो जनार्दनः ॥ २३ ॥
त्रिविक्रमः पद्मनाभः श्रीपतिर्जगतीपतिः ।
देवकीनन्दनो विष्वक्सेनः श्रीवत्सलाञ्छनः ॥ २४ ॥
वनमाली बलिध्वंसी कंसारिर्विश्वनायकः ।
अधोक्षजो मधुरिपुर्मुकुन्दः पुरुषोत्तमः ॥ २५ ॥
विश्वरूपः कैटभजिद् मुरारिर्मधुसूदनः ।
;vv{कृष्णपितुर्द्वे नाम्नी}
जनको वसुदेवोऽस्य स एवाऽनकदुन्दुभिः ॥ २६ ॥
;p{0013}
;vv{बलदेवस्य एकोनविंशति नामानि}
स्याद् रामस्तु प्रलंबघ्नो बलदेवो हलायुधः ।
बलभद्रो रौहिणेयो बली नीलाम्बरो हली ॥ २७ ॥
रेवतीरमणः कामपालः संकर्षणः पुनः ।
कालिन्दीभेदनः सीरपाणिश्च मुसली तथा ॥ २८ ॥
बलरामो हलधरस्तालाङ्कश्चाऽच्युताग्रजः ।
;vv{कामदेवस्य एकोनविंशतिर्नामानि}
प्रद्युम्नो मदनो मारः कन्दर्पो मन्मथः स्मरः ॥ २९ ॥
अनङ्गो दर्पकः कामः पञ्चबाणो मनोभवः ।
कुसुमेषुः पुष्पधन्वा शम्बरारिरनन्यजः ॥ ३० ॥
आत्मभूर्मीनकेतुश्च रतीशो मकरध्वजः ।
;p{0014}
;vv{लक्ष्म्या एकादश नामानि}
रमा लक्ष्मीर्विष्णुकान्तापद्मापद्मालयास्तथा ॥ ३१ ॥
इन्दिरा कमला श्रीर्मा भार्गवी कमलासना ।
;vv{गरुडस्य एकादश नामानि}
कृष्णस्य वाहनस्तार्क्ष्यो गरुडः पन्नगाशनः ॥ ३२ ॥
नागान्तको वैनतेयो गरुत्मांश्च खगेश्वरः ।
पक्षिराजो विष्णुरथः सुपर्णो भोगिभोजनः ॥ ३३ ॥
;vv{कृष्णस्य उपकरणनामानि}
श्रीपतेः पाञ्चजन्यः स्याद् शंखश्चक्रं सुदर्शनम् ।
गदा कौमोदकी खड्गो नन्दकः कौस्तुभो मणिः ॥ ३४ ॥
;p{0015}
;vv{महादेवस्याष्टचत्वारिंशत् नामानि}
अथ शम्भुः शिवः शूली शर्व ईशो महेश्वरः ।
ईशानः शंकरश्चन्द्रशेखरो गिरिशो मृडः ॥ ३५ ॥
भूतेश ईश्वरः खण्डपरशुः प्रमथाधिपः ।
मृत्युंजयः पशुपतिः कृत्तिवासाः कपालभृत् ॥ ३६ ॥
उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः पिनाकी नीललोहितः ।
शितिकण्ठो महादेवो वामदेवस्त्रिलोचनः ॥ ३७ ॥
त्र्यम्बको धूर्जटिर्व्योमकेशः स्मरहरो हरः ।
गङ्गाधरो विरूपाक्षो भर्गश्च वृषभध्वजः ॥ ३८ ॥
भूतनाथो भवो भीमो बुध्न्यः स्थाणुरुमापतिः ।
रुद्रो गिरिशोऽष्टमूर्तिर्नीलकण्ठो जटाधरः ॥ ३९ ॥
जटाजूटः कपर्दोऽस्य पिनाकोऽजगवं धनुः ।
पार्षदाः प्रमथाः प्रोक्ताः कैलासः स्थानमव्ययम् ॥ ४० ॥
;p{0016}
;vv{पार्वत्याः षड्विंशति नामानि}
अथाऽस्य भार्या रुद्राणी भवानी सर्वमङ्गला ।
गौरी कात्यायनी काली शर्वाणी चण्डिकाऽम्बिका ॥ ४१ ॥
मृडानी पार्वती चण्डी श्यामा हैमवतीश्वरी ।
उमा माहेश्वरी तारा भद्रकाली च भैरवी ॥ ४२ ॥
चामुण्डी गिरिजा दुर्गा सत्याऽऽर्या भुवनेश्वरी ।
;vv{कार्तिकेयस्य चतुर्दश नामानि}
अथाऽस्य तनयः स्कन्दः कार्तिकेयः षडाननः ॥ ४३ ॥
पार्वतीनन्दनः क्रौञ्चदारणः शिखिवाहनः ।
षाण्मातुरो महासेनः शरजन्मा गुहोऽग्निभूः ॥ ४४ ॥
तारकारिः शक्तिधरः कुमारो-
;vv{गणेशस्य त्रयोदशनामानि}
-ऽथ गणाधिपः ।
;p{0017}
विनायको विघ्नहरो विघ्नराजो गजाननः ॥ ४५ ॥
हेरम्ब एकदन्तश्च लम्बोदर उमात्मजः ।
द्वैमातुरो गणाध्यक्षो गणेशो गणनायकः ॥ ४६ ॥
;vv{अग्नेः षड्विंशतिर्नामानि}
स्यादग्निरनलो वह्निः कृष्णवर्त्मा हुताशनः ।
वैश्वानरो जातवेदा ज्वलनो हव्यवाहनः ॥ ४७ ॥
तनूनपादाश्रयाशः पावकश्च धनञ्जयः ।
कृपीटयोनिः सप्तर्चिः कृशानुश्चाशुशुक्षणिः ॥ ४८ ॥
विभावसुश्चित्रभानुर्हुतभुग् दहनः शुचिः ।
हिरण्यरेताः शुक्रश्च शिखी वायुसखः पुमान् ॥ ४९ ॥
;p{0018}
;vv{वडवाग्निप्रभृतीनां नामानि}
और्वो वाडवनामाग्निः सन्तापोऽग्नेऽस्तु संज्वरः ।
उल्का प्रशान्तज्वाला स्यादिङ्गालं दग्धमिन्धनम् ॥ ५० ॥
कीलज्वालौ द्वयोरर्चिः क्लीबे हेतिः शिखा स्त्रियाम् ।
दावो दवश्च वन्याग्निः स्फुलिङ्गोऽग्निकणस्त्रिषु ॥ ५१ ॥
रक्षा भूतिः स्त्रियां क्षारः पुमान् भसितभस्मनी ।
;vv{यमस्य दश नामानि}
प्रेतराड् यमराट् कालः कृतान्तः शमनो यमः ॥ ५२ ॥
;p{0019}
धर्मराजोऽन्तको वैवस्वतो दण्डधरस्तथा ।
;vv{राक्षसस्य नव नामानि}
क्रव्यात्तु राक्षसो रात्रिचरो रात्रिञ्चरोऽसुपः ॥ ५३ ॥
क्रव्यादः कौणपो यातुधानो रक्षो नपुंसकः ।
;vv{वरुणस्य पञ्च नामानि}
वरुणोऽप्पतिः प्रचेताश्च पाशी च यादसांपतिः ॥ ५४ ॥
;vv{वायोः सप्तदशः, जलयुक्तयोः एकम्, उग्रवायोर्द्वे नामानि}
मारुतः पवनो वातो मातरिश्वाऽनिलो मरुत् ।
सदागतिर्गन्धवहो गन्धवाहः समीरणः ॥ ५५ ॥
समीर आशुगो वायुर्जगत्प्राणः प्रभञ्जनः ।
नभस्वच्छ्वसनौ झंझा वातस्तु प्राप्तवर्षणः ॥ ५६ ॥
प्रकम्पनस्तूग्रवातोऽथाऽसौ शारीरिको यथा ।
;p{0020}
;vv{प्राणवायोः पञ्च, वेगस्य पञ्च, शीघ्रस्यैकादश, निरन्तरस्य नवनामानि}
व्यानः सर्वशरीरेऽन्तः प्राणोऽपानो गुदस्थले ॥ ५७ ॥
समानो नाभिदेशे स्यादुदानः कण्ठसंस्थितः ।
क्लीबे रंहस्तरः पुंसि जवो वेगो रयः स्यदः ॥ ५८ ॥
अथ शीघ्रमरं क्षिप्रं चपलं सत्वरं द्रुतम् ।
त्वरितं लघु तद्वत्स्यात्तूर्णमाश्च विलम्बितम् ॥ ५९ ॥
संतताऽविरताऽश्रान्तसतताऽनारताऽनिशम् ।
नित्याऽनवरताऽजस्त्रं नस्त्री नैव पुमान् क्वचित् ॥ ६० ॥
;p{0021}
;vv{अतीशयस्य चतुर्दश नामानि}
भरोऽतिशय एतौ द्वौ पुंस्युद्गाढं च निर्भरम् ।
अतिमात्रं नितान्तं च गाढबाढदृढानि च ॥ ६१ ॥
अत्यर्थमतिवेलं च भृशं तीव्रमुदाहृतम् ।
एकान्तमपि शीघ्रादि सत्वेनैव नपुंसकम् ॥ ६२ ॥
;vv{वात्यायाः पञ्च नामानि}
वात्या स्त्री वातुलो वातग्रन्थिस्तृणविघूर्णकः ।
वातुलो ह्रस्वमध्योऽपि क्षीरस्वामिमतं यथा ॥ ६३ ॥
;vv{स्वर्गवेश्याया द्वे नामानि}
उर्वश्याद्या दिवो वेश्या बहुत्वेऽप्सरसः स्त्रियाम् ।
बहुत्वेऽप्सरसो वादः प्राय आह पतञ्जलिः ॥ ६४ ॥
;p{0022}
;vv{देवगायकानां ‘हाहा हूहू’ इत्यादीनि नामानि}
गन्धर्वा ये च हाहाद्याः सर्वे ते देवगायकाः ।
;vv{विश्वकर्मणश्चत्वारि नामानि}
विश्वकर्माऽथवा त्वष्टा विश्वकृद् देववर्धकिः ॥ ६५ ॥
;vv{विमानस्य द्वे नारदस्य द्वे नामानि}
विमानोऽस्त्री नभोयानं नारदः कलहप्रियः ।
;vv{किन्नरस्य चत्वारि नामानि}
किन्नरो यस्तुरङ्गाऽऽस्यो मयुः किंपुरुषश्च सः ॥ ६६ ॥
;vv{कुबेरस्यैकादश नामानि}
कुबेरो यक्षराजः स्याद् धनदश्च धनेश्वरः ।
गुह्यकेश्वरपौलस्त्यौ राजराड् विश्रवः सुतः ॥ ६७ ॥
किंपुरुषेश्वर ईशानसखश्च नरवाहनः ।
;p{0023}
;vv{कुबेरस्य स्थानपुरीसुतविमानोद्यानानामेकैकम्}
कैलासः स्थानमलका पूः सुतो नलकूबरः ॥ ६८ ॥
विमानं पुष्पकं चैत्ररथमुद्यानमुत्तमम् ।
;vv{निधेः द्वे नाम्नी, तत्प्रभेदा नव}
निधिस्तु शेवधिः पुंसि प्रभेदा नव कीर्तिताः ॥ ६९ ॥
तथाहि मकरः खर्वः शंखः पद्मश्च कच्छपः ।
महापद्मो मुकुन्दश्च कुन्दो नीलः क्रमादमी ॥ ७० ॥
;c{इति सुरवर्गः समाप्तः ।}
;v{व्योमवर्गः}
;c{॥ अथ व्योमवर्गः प्रारभ्यते ॥}
;vv{आकाशस्योनविंशतिर्नामानि}
अथ व्योम वियद् विष्णुपदं खं पुष्करं नभः ।
अन्तरीक्षाऽम्बराऽनन्तगगनानि नपुंसके ॥ १ ॥
अस्त्री विहाय आकाशोऽन्तरिक्षसुरवर्त्मनी ।
;p{0024}
तारापथो द्योदिवौ स्त्री मेघमार्गो विहायसः ॥ २ ॥
;vv{मेघस्य त्रयोदश नामानि}
धाराधरो जलधरो जीमूतो मुदिरोऽम्बुभृत् ।
जलमुग् धूमयोनिश्च वारिदश्च बलाहकः ॥ ३ ॥
वारिवाहो घनो मेघस्त्वभ्रमेव नपुंसकम् ।
;vv{मेघमालाया द्वे विद्युतोऽष्टौ नामानि}
कादम्बिनी मेघपङ्क्तिर्विद्युत्सौदामिनी तडित् ॥ ४ ॥
ह्लादिनी चञ्चला शम्पा चपला च क्षणप्रभा ।
;p{0025}
;vv{मेघध्वनेश्चत्वारि नामानि}
मेघध्वनिस्तु रसित-गर्जितस्तनितानि च ॥ ५ ॥
;vv{१ वज्रघोषस्य द्वे, २ घनज्योते र्द्वे ३ करकाया द्वे, ४ दुर्दिनस्य द्वे ५ धारासंपातस्य द्वे ६ अम्बुकण्स्य द्वे, ७ इन्द्रधनुषो द्वे नाम्नी}
वज्रघोषः स्फूर्जथुः स्याद् घनज्योतिरिरंमदः ।
वर्षोत्पलस्तु करका मेघाच्छन्नं तु दुर्दिनम् ॥ ६ ॥
धाराप्रपात आसारः शीकरोऽम्बुकणः पुमान् ।
इन्द्रधनुः शक्रचापे दृश्यते वार्दलोद्गमे ॥ ७ ॥
;vv{अन्तर्धानस्य दश, चन्द्रस्य विंशतिः}
पुंस्यन्तर्धिर्निलयने ह्यन्तर्धा व्यवधा स्त्रियाम् ।
पिधानमपिधानं च तिरोधानाऽपवारणे ॥ ८ ॥
निकोचनाऽऽच्छादने च चन्द्रस्त्विन्दुर्निशापतिः ।
सोमः सुधांशुः शुभ्रांशुर्हिमांशुश्चन्द्रमा विधुः ॥ ९ ॥
;p{0026}
शशी शशधरः शीतरश्मिः कुमुदबान्धवः ।
नक्षत्रेशो मृगाङ्को ग्लौरोषधीशः कलानिधिः ॥ १० ॥
क्षपाकरनिशानाथौ विंशतिः केवलं पुमान् ।
;vv{सूर्यचन्द्रमण्डलस्य द्वे, चन्द्रकिरणानां षोडशांशस्यैकम् खण्डस्य चत्वारि}
मण्डलं त्रिषु बिम्बोऽस्त्री षोडशांऽशः कला स्त्रियाम् ॥ ११ ॥
खण्डोऽस्त्री शकले भित्तं पुंस्यर्धोऽर्ध समांशके ।
;vv{१ चन्द्रचन्द्रिकायाः पञ्च, २ प्रसन्नताया द्वे ३ चिह्नस्य षट् ४ शोभायाश्चत्वारि ५ अगस्त्यस्य चत्वारि ६ नक्षत्रस्य षट्, ७ मृगशिरसो द्वे}
;p{0027}
चान्द्री स्याच्चन्द्रिका चन्द्रकला ज्योत्स्ना च कौमुदी ॥ १२ ॥
प्रसन्नता प्रसादः स्यात् लाञ्छनं लक्ष्मलक्षणम् ।
चिह्नमङ्कः कलङ्कश्च चत्वार्याहुर्नपुंसके ॥ १३ ॥
द्युतिः कान्तिश्छविः शोभा सुषमा तु महाद्युतिः ।
अगस्त्यो घटयोनिश्च मैत्रावरुणकुम्भजौ ॥ १४ ॥
उडु नक्षत्रमृक्षं भं तारा स्त्री तारका न ना ।
मृगशीर्षं मृगशिर आह गोपालितः स्त्रियाम् ॥ १५ ॥
;vv{१ बृहस्पतेः पञ्च, २ शुक्रस्य षट्, ३ मङ्गलस्य चत्वारि, ४ त्रीणि बुधस्य, ५ त्रीणि शनेः, ६ राहोः पञ्च, ७ सूर्यत्रिंशन्नाम}
जीवो गुरुः सुराचार्यो वाचस्पतिबृहस्पती ।
भार्गवो भृगुजः काव्यः शुक्रो दैत्यगुरुः कविः ॥ १६ ॥
मङ्गलोऽङ्गारको भौमः कुजो भूमिसुतस्तथा ।
रौहिणेयो बुधः सौम्यः शनिः शौरिः शनैश्चरः ॥ १७ ॥
;p{0028}
स्वर्भानुः सैंहिकेयोऽपि तमो राहुर्विधुन्तुदः ।
सूर्यः स्यादर्यमासुर आदित्यो भास्करो रविः ॥ १८ ॥
अर्को विभाकरो भास्वान् प्रभाकरदिवाकरौ ।
मार्तण्डो मिहिरो लोकचक्षुर्ग्रहपतिस्तथा ॥ १९ ॥
उष्णरश्मिश्च चण्डांशुः सप्ताश्वः पूषणोऽपि च ।
तरणिस्तपनः पूषा तमोहन्ता ह्यहर्पतिः ॥ २० ॥
विवस्वानंशुमान्भानुर्मित्रो द्युमणिरुष्णगुः ।
;p{0029}
;vv{१ सूर्यतेजोमण्डलस्य द्वे २ सूर्यस्य पार्श्वचरा अष्टादश ३ सूर्यपत्न्या द्वे ४ उदयस्य द्वे ५ अस्तकालस्य द्वे ६ सूर्यस्य रथेश्चत्वारि}
परिधिः परिवेषस्तु सूर्यमण्डलतः परे ॥ २१ ॥
रवेः पार्श्वचरा नित्यं माठराद्या उदाहृताः ।
सूर्यप्रिया तु छाया स्यात् समौस्त उदयोद्गमौ ॥ २२ ॥
अस्तंगतेऽर्थेऽस्तमनं तथाऽस्तमयनं द्वयम् ।
अनूरुररुणः सूरसूतश्च गरुडाऽग्रजः ॥ २३ ॥
;vv{१ सूर्यकिरणानामेकादश २ प्रभाया एकादश ३ आतपस्य त्रीणि ४ ईषदुष्णस्य चत्वारि ५ अत्युष्णस्य त्रीणि ६ मृगतृष्णाया द्वे ७ राशयो द्वादश}
मयूखांऽश्वस्रकिरणा गभस्तिघृणिरश्मयः ।
भानुःकरो मरीचिस्तु द्वयोः स्याद् दीधितिः स्त्रियाम् ॥ २४ ॥
भा भाः प्रभा रुचिस्त्विड्रुग्दीप्तयश्च द्युतिश्छविः ।
शोचिरोचिरमू क्लीबे प्रकाशो द्योत आतपः ॥ २५ ॥
;p{0030}
कवोष्णं कोष्णमन्दोष्णे कदुष्णं त्रिषु तद्वति ।
तथा तीक्ष्णं स्वरं तिग्मं मृगतृष्णा मरीचिका ॥ २६ ॥
मेषो वृषश्च मिथुनं कर्कः सिंहश्च कन्यका ।
तुला च वृश्चिको धन्वी मकरः कुम्भमीनकौ ॥ २७ ॥
;vv{१ राशीनामुदयस्यैकम्, २ हिमस्य सप्त, ३ हिमसमूहस्य द्वे, ४ गुणे नपुंसकं शीतं तद्वदर्थाः सप्त ५ दिशायाः पञ्च ६ चतसृषु दिक्षु प्रत्येकदिशो द्वे द्वे नाम्नी ७ दिश्यं त्रिलिङ्गम्}
राशीनामुदयो लग्नं द्वादश स्युः क्रमादमी ।
अवश्यायस्तुषारश्च नीहारस्तुहिनं हिमम् ॥ २८ ॥
;p{0031}
प्रालेयं मिहिका वाऽपि हिमानी हिमसंचयः ।
शीतं गुणे तदर्था ये सुषीमः शिशिरो जडः ॥ २९ ॥
तुषारशीतलौ शीतहिमौ तल्लिङ्गवाचकाः ।
स्त्रियां दिक्ककुभौ काष्ठा हरिदाशाऽथ तद्भिदाः ॥ ३० ॥
पश्चिमादि प्रतीची स्यादवाची दक्षिणा मता ।
पूर्वा प्राच्युत्तरोदीची शदिश्यं तु दिग्भवे त्रिषु ॥ ३१ ॥
पूर्वे भवतु प्राचीनमर्वाचीनं ततः परम् ।
अर्वाचीनमुदीचीनं भवार्थे सर्व एव ते ॥ ३२ ॥
;p{0032}
;vv{१ अष्टौ तिर्यग्दिशां पतयः अष्ट, २ सूर्यादयोऽष्टौ पूर्वादिदिशां क्रमशो ग्रहाः, ३ दिशोर्मध्यस्यैकम् ४ मण्डलस्य द्वे ५ विदिशो द्वे}
तिर्यग्दिशां तु पतय इन्द्रोऽग्निर्यम नैर्ऋतौ ।
वरुणो वायुयक्षेशावीशानश्च यथाक्रमम् ॥ ३३ ॥
सूर्यः शुक्रः कुजो राहुः शनिश्चन्द्रो बुधो गुरुः ।
अष्टावेते क्रमाज्ज्ञेयाः पूर्वादीनां दिशां ग्रहाः ॥ ३४ ॥
अन्तरालं दिशोर्मध्यं चक्रवालं हि मण्डलम् ।
विदिक् स्त्रियां दिशोर्मध्येऽपदिशं क्लीबमव्ययम् ॥ ३५ ॥
;c{व्योमवर्गः समाप्तः}
;p{0033}
;v{समयवर्गः}
;c{॥ अथ समयवर्गः प्रारभ्यते ॥}
;vv{१ समयस्य पञ्च २ तिथेर्द्वे ३ दिवसस्य पञ्च ४ प्रभातस्य पञ्च ५ सन्ध्याकालस्य पञ्च ६ एकं दिनाद्यन्तमध्यानाम्}
समयः कालदिष्टौ चाऽनेहा च क्षण उच्यते ।
पक्षतिः प्रतिपत्स्त्रीत्वे तदाद्यास्तिथयोर्द्वयोः ॥ १ ॥
दिवसो वासरो घस्रः पुंसि क्लीबे दिनाहनी ।
प्रभातोऽहर्मुखं कल्यं प्रत्यूष ऊष इत्यपि ॥ २ ॥
सायं सन्ध्या दिनान्तश्च सायः पितृप्रसूरपि ।
त्रिधा विभक्ते दिवसे पूर्वाह्नः प्रथमस्ततः ॥ ३ ॥
;p{0034}
मध्याह्णो ह्यपराह्णोऽन्तस्त्रिसन्ध्यी न पुमान्भवेत् ।
शर्वरी क्षणदा रात्रिस्त्रियामा च क्षपा निशा ॥ ४ ॥
तमस्विनीविभावर्यौ यामिनी रजनी तमी ।
निशीथिनी तमिस्राऽपि तामसी तिमिरेऽधिके ॥ ५ ॥
चन्द्रस्य कलया युक्ता रात्रिर्ज्योत्स्नी निगद्यते ।
पूर्वाऽऽगामिदिनाभ्यां या युक्ता सा पक्षिणी निशा ॥ ६ ॥
गणरात्रं निशाबह्व्यः प्रदोषः क्षणदामुखम् ।
अर्धरात्रौ निशीथः स्याद् यामस्तु प्रहरः समौ ॥ ७ ॥
कः पर्वसन्धिः प्रतिपत् पञ्चदश्योर्यदन्तरम् ।
;p{0035}
राका च पूर्णिमा पौर्णमासी पूर्णे निशाकरे ॥ ८ ॥
कलया हीयमाने तु चन्द्रः सानुमतिः स्मृता ।
सूर्येन्दोः सङ्गमो दर्शोऽमावस्याऽप्यमामसी ॥ ९ ॥
अमावास्या सिनीवाली दृष्टेन्दुः कलया कुहूः ।
नष्टेन्दुः कृष्णशुक्लेषु पक्षान्तः पञ्चदश्यपि ॥ १० ॥
उपरागो ग्रहो राहुग्रस्ते चन्द्रे रवावपि ।
अजन्यमीतिरुत्पातो वह्न्युत्पात उपाहितः ॥ ११ ॥
स्यातां सहोक्तौ चन्द्रार्कौ पुष्पवन्तौ नचाऽन्यथा ।
उच्छवासेन च निश्वासे नैकेन प्राण उच्यते ॥ १२ ॥
;p{0036}
सप्तप्राणैर्भवेत्स्तोकः सप्तस्तोकैर्लवो लवैः ।
सप्तसप्ततिसंख्यावान् मुहूर्तस्त्रिंशता पुनः ॥ १३ ॥
मुहूर्तैश्च दिवारात्रिस्ताभ्यां च दशपंचभिः ।
पक्षः शुक्लोऽथ कृष्णश्च ताभ्यां मासः प्रकीर्तितः ॥ १४ ॥
द्वाभ्यां मार्गादिमासाभ्यामृतुस्तैरयनं त्रिभिः ।
दक्षिणोदग्गतार्कस्य ह्ययने द्वे तु वत्सरः ॥ १५ ॥
विषुवं विषुवद् यत्र समा रात्रिर्दिवा समम् ।
पुष्येण संयुता पौर्णमासी पौषी तया युतः ॥ १६ ॥
;p{0037}
पौषो माघादयोऽप्येवं तत्तन्नक्षत्रयोगतः ।
आग्रहायणिको मार्गोऽग्रयणं चाऽऽग्रहायणः ॥ १७ ॥
मार्गशीर्षः सहाः पौषे तैषो माघे तपा इति ।
फाल्गुनस्तु तपस्यः स्यात् चैत्रे तु चैत्रको मधुः ॥ १८ ॥
वैशाखो माधवो राधो ज्येष्ठ शुक्रः शुचिः पुमान् ।
आषाढः श्रावणो मासो नभाः श्रावणिको मतः ॥ १९ ॥
स्युर्नभस्यो भाद्रपदो भाद्रः प्रौष्ठपदोऽपि च ।
;p{0038}
अश्विनाऽश्वयुजौ तुल्यौ बाहुलोजौ तु कार्तिके ॥ २० ॥
हेमन्तशिशिरो न स्त्री वसन्तसुरभी समौ ।
ग्रीष्मो निदाघ उष्णश्च तपः प्रावृट् स्त्रियां स्मृता ॥ २१ ॥
भूम्नि वर्षाः शरत्स्त्रीत्वे ऋतवोऽमी प्रकीर्तिताः ।
हायनोऽब्दो वत्सरश्च संवत्सर इमेऽस्त्रियाम् ॥ २२ ॥
शरत् स्त्रियां समाश्चैव कल्प एभिः प्रवर्तते ।
संवर्त्तः प्रलयः कल्पः क्षयः कल्पान्त उच्यते ॥ २३ ॥
कालोऽवसर्पिणी नामोत्सर्पिणी सागरस्य यः ।
कोटीनां कोटयस्तासां विंशत्या स समाप्यते ॥ २४ ॥
षडराः पूर्वकालस्य विपरीताः परस्यते ।
कालचक्रमिदं लोको द्वादशैते विवर्तते ॥ २५ ॥
;p{0039}
पापे पङ्कं पुमान् पाप्मा कल्मषं किल्बिषं च तत् ।
कलुषं दुरितं चाऽघमेनो वृजिनदुष्कृते ॥ २६ ॥
स्याद्वृषः सुकृतं श्रेयः पुण्यं धर्मस्तु न स्त्रियाम् ।
प्रमोदाऽऽमोदहर्षाः स्युः प्रमदाऽऽनन्दसंमदाः ॥ २७ ॥
मुत्प्रीतिस्तः स्त्रियां क्लीबे शातं शर्म सुखे अपि ।
कल्याणं मङ्गलं भद्रं शुभं खः श्रेयसं शिवम् ॥ २८ ॥
कुशलं भवुकं भव्यं क्षेमं भविकमस्त्रियाम् ।
;p{0040}
शस्तं च त्रिषु द्रव्ये चेत् पुण्यं पापं सुखादिकम् ॥ २९ ॥
मतल्लिका प्रकाण्डं च तल्लजोद्घौ मचर्चिका ।
प्रशंसावचनान्येतान्ययस्तु सशुभो विधिः ॥ ३० ॥
यौवनादिरवस्था स्यात्प्रधानं प्रकृतिः स्मृताः ।
;p{0041}
क्षेत्रज्ञपुरुषावात्मा तमः सत्त्वं रजो गुणाः ॥ ३१ ॥
भाग्यं दिष्टं भागधेयं दैवं स्त्री नियतिर्विधिः ।
स्यान्निदानं मूलबीजं हेतुर्ना बीजकारणे ॥ ३२ ॥
उत्पत्तौ जननं जन्म जनुर्जनिसमुद्भवौ ।
शरीरी चेतनः प्राणी जन्तुर्जीवी च जन्मिनि ॥ ३३ ॥
हृदयं मानसं चित्तं हृन्मनः स्वान्तचेतसी ।
उक्तं कोषविदायत्तन्मयाप्यत्र प्रकीर्तितः ॥ ३४ ॥
;p{0042}
;v{मतिवर्गः}
;c{॥ अथ मतिवर्गः प्रारभ्यते ॥}
मतिर्धीर्धिषणा बुद्धिः शेमुषी चेतनाऽपि च ।
मनीषौत्पत्तिकी ज्ञेया ततो वैनयिकी मता ॥ १ ॥
कर्मजा सा तृतीया तु चतुर्थी पारिणामिकी ।
मनसः कर्मसङ्कल्पो मेधा तु धारणा धियः ॥ २ ॥
तर्कोऽध्याहर ऊहस्तु विचारे च विचारणा ।
संशयो विचिकित्सा स्त्री सन्देहः पुंसि कीर्तितः ॥ ३ ॥
अवधानं समाधानं द्वयमुक्तं नपुंसके ।
विमर्शो भावना चैव वासनापि निगद्यते ॥ ४ ॥
;p{0043}
मिथ्यादृष्टिरसच्छास्त्री निर्णयो निश्चयः पुमान् ।
उभौ सिद्धान्तराद्धान्तौ द्वेषो हि द्रोहचिन्तनम् ॥ ५ ॥
अतद्वस्तुनि तज्ज्ञाने भ्रान्तिर्मिथ्यामतिर्भ्रमः ।
अङ्गीकारेऽभ्युपगमः स्वीकारः स्वीकृतिस्तथा ॥ ६ ॥
मोक्षबुद्धिर्भवेज्ज्ञानं विज्ञानं शिल्पशास्त्रता ।
पुंसि मोक्षोपवर्गश्च स्त्रियां मुक्तिर्नपुंसके ॥ ७ ॥
निर्वाणाऽमृतकैवल्यश्रेयोनिःश्रेयसान्यपि ।
तिक्तः कटुः कषायोऽम्लो मधुरश्च रसा इमे ॥ ८ ॥
शब्दाद्या विषयाः पञ्च कर्णादीनीन्द्रियाण्यिमौ ।
;p{0044}
गन्धौ परिमलाऽऽमोदौ मर्दनोत्थमनोहरौ ॥ ९ ॥
इष्टगन्धस्तु सुरभिः सुगन्धिरपि गीयते ।
दुर्गन्धो पूतिगन्धस्तु विस्रं च मांसगन्धके ॥ १० ॥
अथ शुक्लोऽवदातश्च शुभ्रश्च धवलः सितः ।
श्वेतो गौरोऽवलक्षाश्चाऽर्जुनपाण्डरपाण्डवः ॥ ११ ॥
कापोतस्तु कपोताभः स्वल्पपीतस्तु धूसरः ।
कालेकृष्णाऽसितश्यामनीलश्यामलमेचकाः ॥ १२ ॥
हारिद्रः पीत आख्यातः पालाशे हरितो हरित् ।
;p{0045}
रक्ते लोहितशोणौ तु श्वेतरक्ते च पाटलः ॥ १३ ॥
पिञ्जरः पीतरक्तो यो बालसन्ध्याप्रभोऽरुणः ।
पिशङ्गपिङ्गकपिलकडाराः कद्रुपिङ्गलौ ॥ १४ ॥
कृष्णलोहितवर्णे तु पुमांसौ धुम्रधूमलौ ।
कर्बुरे चित्रकिर्मीरकल्माषशवलास्त्रिषु ॥ १५ ॥
गुणि लिङ्गा इमे प्रोक्ता गुणाः पुंसि तु केवलम् ।
;c{॥ इति मतिवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0046}
;v{वाणीवर्गः}
;c{अथ वाणीवर्गः प्रारभ्यते}
वाणी गीर्भारती भाषा ब्राह्मी वाक् च सरस्वती ।
आगमो वाक्यमाप्तानां सूत्रं शास्त्रं प्रचक्षते ॥ १ ॥
लपितं भाषितं लोके वचनं वच उच्यते ।
कृतिः क्रिया प्रयत्नश्च वाक्यं तु सुप्तिङां चयः ॥ २ ॥
ऋक् स्त्रियां सामयजुषी श्रुतिर्वेदास्त्रयस्त्रयी ।
शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दज्योतिषी ॥ ३ ॥
षडङ्गानि तु वेदस्य ओंकारः प्रणवः स्मृतः ।
;p{0047}
त्रयः स्वरा उदात्ताद्या इतिहासः पुरातनम् ॥ ४ ॥
आन्वीक्षिकी तर्कविद्या मीमांसा तु विचारणा ।
पुराणं धर्मशास्त्राणि स्मृतयो धर्मसंहिता ॥ ५ ॥
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च ।
भूम्यादेश्चैव संस्थानं पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ ६ ॥
षडङ्गानि चतुर्वेदा मीमांसाऽऽन्वीक्षिकी तथा ।
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या एताश्चतुर्दश ॥ ७ ॥
आचाराद्यागमा एकादशाङ्गानि जिनोदिताः ।
;p{0048}
औपपातिकमारभ्य द्वादशोपाङ्गकानि च ॥ ८ ॥
चत्वारि मूलसूत्राणि छेदान्यपि तथैव च ।
अन्त्यमावश्यकं प्राक्तं द्वात्रिंशत्ते प्रकीर्तिताः ॥ ९ ॥
आकाशगामिनी विद्या परकायप्रवेशिनी ।
रूपान्तरकरी नाम्नी चतुर्थी स्तम्भनी मता ॥ १० ॥
मोहिनी पञ्चमी षष्ठी स्वर्गसिद्धिकरी खलु ।
रौप्यसिद्धिकरी ख्याता रससिद्धिकरी तथा ॥ ११ ॥
दमनी नवमी ज्ञेया स्याद् वशीकरणी क्रमात् ।
भूतदमनी च नागदमनी द्वादशी मता ॥ १२ ॥
;p{0049}
सर्वसम्पत्करी चान्त्या शिवदाख्या चतुर्दशी ।
लोकलोकोत्तराः सिद्धा विद्याश्चैता श्चतुर्दश ॥ १३ ॥
प्रबन्धकल्पनायान्तु कथा साऽऽख्यायिका यदि ।
सत्यार्थेनोपलब्धा स्याद् गूढार्थे तु प्रहेलिका ॥ १४ ॥
;p{0050}
समासार्था समस्योक्ता संग्रहस्तु समाहृतिः ।
वार्ता प्रवृत्तिर्वृत्तान्त उदान्तोऽथ जनश्रुतिः ॥ १५ ॥
किंवदन्ती भवेत्सत्या वाऽसत्या निर्णयो नहि ।
आख्याऽऽह्वे अभिधानं च नामधेयं च नाम च ॥ १६ ॥
बहुकर्तृकमाह्वानं संहूतिरथ भूमिका ।
उपोद्घातो विरुद्धार्थो विवादः शपथः पुनः ॥ १७ ॥
;p{0051}
प्रतिज्ञावचने प्रोक्तः शास्त्रविद्भिः पुमानयम् ।
पृच्छा प्रश्नोऽनुयोगश्च प्रतिवाक्योत्तरे समे ॥ १८ ॥
घोषणोच्चैस्तु घोषो यः स्तुतिः स्तोत्रं स्तवो नुतिः ।
आम्रेडितं द्विरुक्तं च पुनः पुनरुदाहृतम् ॥ १९ ॥
परोक्षे निन्दनं लोके पृष्ठमासं नपुंसकम् ।
कुत्सा जुगुप्सा निन्दा स्त्री परिवादाऽपवादवत् ॥ २० ॥
आक्षेपो गर्हणायां स्यात् काकुः स्त्री विकृतिर्ध्वनेः ।
कठिनं च कठोरं च कर्कशं परुषं वचः ॥ २१ ॥
स्यात्सम्भाषणमालापः प्रलापोऽनर्थभाषणम् ।
;p{0052}
मिथ्यावागपलापः स्याद् विलापः परिवेदनम् ॥ २२ ॥
मिथ्यास्तुतौ चटुश्चाटु वाचिकं वचसाहृतम् ।
सूनृतं स्यात् प्रियं सत्यं सङ्गतं हृदयंगमम् ॥ २३ ॥
अवक्तव्यमवाच्यं स्याद्भणितं रतिकूजनम् ।
ग्राम्यमश्लीलवचनं वितथं त्वनृतं वचः ॥ २४ ॥
तथ्यं च सत्ये स्याद्ध्वाननिस्वाननिस्वनाः ।
स्वः स्वानः स्वनो नादो निनादनिनदौ ध्वनिः ॥ २५ ॥
आरवाऽरावसंरावविरावाः स्युश्चतुर्दश ।
;p{0053}
कोलाहलः कलकलः प्रतिश्रुत् स्त्री प्रतिध्वनौ ॥ २६ ॥
शिञ्जितं क्वाणनिक्वाणक्वणक्वणननिक्वणम् ।
भूषणानां ध्वनौ चाऽपि वीणायाः प्रक्वणादयः ॥ २७ ॥
गीतगाने विवक्षार्थबोधे चाऽऽलापको भवेत् ।
;c{॥ इति वाणीवर्गः समाप्तः ॥}
;v{नृत्यवर्गः}
;c{॥ अथ नृत्यवर्गः प्रारभ्यते ॥}
नाट्यं तु नटनं नृत्यं ताण्डवं नर्तनं च यत् ।
नाट्यं तौर्यत्रिकं नृत्यगीतवाद्यत्रयं त्विदम् ॥ १ ॥
;p{0054}
रङ्गः स्थानं तु नाट्यस्य पूर्वरङ्ग उपक्रमः ।
निषाद ऋषभश्चैव गान्धारः षड्जमध्यमौ ॥ २ ॥
धैवतः पञ्चमः सप्त स्वरास्तन्त्रीगता इमे ।
भरतादिमते रागाः षट् षडेषां च वल्लभाः ॥ ३ ॥
एकैकस्य च षट्त्रिंशद् रागिण्यो गुणिताश्च षट् ।
हिन्दोलकौशिकौ रागौ, रागौ भैरवदीपकौ ॥ ४ ॥
श्रीरागो मेघरागश्च रागः षट् नामतः क्रमात् ।
;p{0055}
केचिन्मालवमल्लारौ श्रीरागश्च वसन्तकः ॥ ५ ॥
हिन्दोलश्चाऽपि कर्नाट इति रागान् प्रचक्षते ।
उच्चैस्तारोऽथ गम्भीरे मन्द्रः स्यान्मधुरेऽस्फुटे ॥ ६ ॥
कलस्तस्मिन् कले सूक्ष्मे काकली स्वर ईर्यते ।
एकतालस्तु गीतस्य सामस्त्ये लयवाद्ययोः ॥ ७ ॥
विपञ्ची वल्लकी वीणा सप्तभिः परिवादिनी ।
तन्त्रीभिर्वाद्यवीणादि ततं स्यान्मुरजादिकम् ॥ ८ ॥
आनद्धं सुषिरं वेणुः कांस्यघण्टादिकं घनम् ।
वाद्यवादित्रतोद्यानि चतुर्णां नाम गीयते ॥ ९ ॥
;p{0056}
आङ्ग्याऽऽलिङ्ग्योर्ध्वकाभेदा मृदङ्गो मुरजः स्मृतः ।
आनकः पटहोऽस्त्री स्यात्कदाचित्पुंनपुंसकम् ॥ १० ॥
ढक्का स्त्रियां पुमान् ढोलः स्त्री भेरी पुंसि दुन्दुभिः ।
झर्झरो वाद्यभेदः स्याद् डमरुर्मड्डुडिण्डिभौ ॥ ११ ॥
लयः साम्ये भ्रकुंसश्च भ्रूकुंसश्च भ्रुकुंसकः ।
नर्तकः पुरुषः स्त्रीणां वेषधारी रसा नव ॥ १२ ॥
शृङ्गारकरुणाहास्याऽद्भुतरौद्रभयानकाः ।
बीभत्सवीरशान्ताश्च शृङ्गारः शुचिरुज्वलः ॥ १३ ॥
;p{0057}
अनुक्रोशाऽनुकम्पा च कारुण्यं करुणा कृपा ।
दया चाऽप्यथ हास्यं च हसो हासोऽथ विस्मयः ॥ १४ ॥
अद्भुताऽऽश्चर्यचित्राणि रौद्रमुग्रं भयानके ।
भीषणं दारुणं भीष्मं भीमं घोरं भयङ्करम् ॥ १५ ॥
भैरवं च प्रतीभयं त्रिष्वेते स्युश्चतुर्दश ।
त्रासाऽतङ्कौ भयं भीतिर्भीस्त्री क्लीबं तु साध्वसम् ॥ १६ ॥
मनोविकारे वैकृत्यं विकृतं विकृतिः स्त्रियाम् ।
गर्वे मानाऽभिमानाऽहङ्कारा दर्पमदौ स्मयः ॥ १७ ॥
अपलेपस्तिरस्कारोऽनादरश्चाऽवमानना ।
अपमानः परिभवस्तथाऽवज्ञाऽवलेहना ॥ १८ ॥
;p{0058}
ह्रीस्तु व्रीडा त्रपा लज्जा सैवाऽन्यस्मादपत्रपा ।
तितिक्षायां क्षमाक्षान्तिरभिध्या तु परस्पृहा ॥ १९ ॥
ईर्षा त्वीर्ष्या तितिक्षास्यादसूयाऽलीकदूषणम् ।
द्वेष वैरो विरोधेऽथ शोको मन्युः स्त्रियां तु शुक् ॥ २० ॥
पश्चात्तापोऽनुतापः स्याच्छीलं तु चरितेऽमले ।
क्रोधेऽमर्षस्तथा कोपो रोषो रुट् कृध् स्त्रियामुभे ॥ २१ ॥
;p{0059}
पुंसि प्रेमा तथा स्नेहः प्रेम हार्दे तु न द्वयोः ।
चित्तविभ्रान्तिरुन्मादः स्यादाधिर्मनसो व्यथा ।
कामे तर्षोऽभिलाषश्चाऽत्यभिलाषस्तु लालसा ॥ २२ ॥
वाञ्छा स्पृहेच्छा कांक्षेहा लिप्सा दोहो मनोरथः ॥ २३ ॥
तृडथोत्कलिकोत्कण्ठाऽऽध्यानं तूत्कण्ठया स्मृतिः ।
दम्भो व्याजश्छलं छद्मं कैतवं कपटोऽस्त्रियाम् ॥ २४ ॥
निकृतिः कुसृतिश्चापि शठतायां तु केचन ।
कुतुकं कौतुकं चित्रं कौतूहलकुतूहले ॥ २५ ॥
उत्साहोऽध्यवसायः स्यात्प्रमादोऽनवधानता ।
स्वेदे घर्मो निदाघश्चाऽवहित्थाऽऽकारगोपने ॥ २६ ॥
;p{0060}
मूर्च्छायां कश्मलं मोहः कल्पान्तः प्रलयो मतः ।
संवेगश्चैव निर्वेदो वैराग्यं तु नपुंसकम् ॥ २७ ॥
क्रदनं रोदने जम्भा जृम्भा जृम्भश्च जृम्भणे ।
स्वापः स्वप्नश्च निद्रायां शयनं च निगद्यते ॥ २८ ॥
असम्यक्त्वं विसंवादं समे स्खलनरिङ्गणे ।
तन्द्री तन्द्रा प्रमीला स्याद् भ्रुकुटिभ्रुकुटी समे ॥ २९ ॥
कम्पो वेपथुरुद्धर्षे तु क्षणो मह उत्सवः ।
स्वभावे प्रकृतिः स्त्री स्यान्निसर्गः पुंस्युदाहृतः ॥ ३० ॥
सन्तुष्टस्य च गुर्वादेः कृपादृष्टिः प्रसन्नता ।
;c{॥ इति नृत्यवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0061}
;v{पातालवर्गः}
;c{॥ अथ पातालवर्गः प्रारभ्यते ॥}
पाताल स्यादधोलोको बलिसद्म रसातलम् ।
बिलं तु सुषिरं क्लीबं कुहरं विवरं स्मृतम् ॥ १ ॥
रोकं छिद्रं रन्ध्रमथ श्वभ्रे गर्ताऽऽवटावुभौ ।
ध्वान्ते तमिस्रं तिमिरमन्धकारोऽस्त्रियां तथा ॥ २ ॥
अल्पे ध्वान्तेऽवतमसं घोरेऽन्धतमसं तथा ।
सर्पस्तु भुजगो व्यालो द्विजिह्वोऽहिः सरीसृपः ॥ ३ ॥
चक्षुःश्रवा फणी काकोदरो भोगी भुजंगमः ।
पन्नगः कुण्डली चक्री भुजंगः पवनाशनः ॥ ४ ॥
;p{0062}
अशीविषो द्विरसनो लेलिहानश्च जिह्वगः ।
विलेशयो दन्तशूको गूढपदुरगोऽपि च ॥ ५ ॥
गोकर्णः कञ्चुकी कुम्भीनसो विषधरस्तथा ।
काद्रवेयास्तु नागा स्युः शेषोऽनन्तस्तदीश्वरः ॥ ६ ॥
तिलित्सगोनसौ तूल्यौ सर्पराजस्तु वासुकिः ।
अलगर्दो दराधरोऽजगरो वाहसः शयुः ॥ ७ ॥
स्याद् घोणो निर्विषः सर्पस्तुल्यौ घर्मणधावनौ ।
राजीलो डुण्डुभो मालुधानो मातुलपन्नगः ॥ ८ ॥
;p{0063}
शरीरमस्य भोगः स्याद् दंष्ट्रा त्वाशीः फणा स्फटा ।
विषं तु गरलं क्ष्वेडो विषभेदा इमेऽस्त्रियाम् ॥ ९ ॥
हलाहलः कालकूटः काकोलश्च प्रदीपनः ।
शौक्लिकेयो ब्रह्मपुत्रो वत्सनाभश्च दारदः ॥ १० ॥
कञ्चुकः स्यात्तु निर्मोक आहियं स्यात् त्रिलिङ्गकम् ।
व्यालग्राही जाङ्गुलिको विषवैद्याऽऽहितुण्डकौ ॥ ११ ॥
नरको निरयः किञ्च नारको दुर्गतिः स्त्रियाम् ।
तत्प्रभेदास्तु तपनो महारौरवरौरवौ ॥ १२ ॥
;p{0064}
कालसूत्रं च सङ्घातोऽवीचिर्जीवास्तु नारकाः ।
सिन्धुवैतरणी प्रेता यातना घोरवेदना ॥ १३ ॥
कष्टं प्रसूतिजं दुःखमाभीलं कृच्छ्रमित्यपि ।
पीडाबाधा व्यथैतेषां त्रिषु ज्ञेयं विशेष्यगम् ॥ १४ ॥
घर्मावंशा तृतीया तु शैला तुर्य्याऽञ्जना क्रमात् ।
रिष्टा षष्टी मघा माघवती नरकभूमयः ॥ १५ ॥
;c{॥ इति पातालवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0065}
;v{जलवर्गः}
;c{॥ अथ जलवर्गः प्रारभ्यते ॥}
जलं स्यात्सलिलं वारि मेघपुष्पं दकं च कम् ।
पानीयमुदकं नीरं क्षीरं जीवनमम्बु च ॥ १ ॥
कीलालममृतं तोयं पाथोऽर्णोऽम्भश्च शंवरम् ।
क्लीबमापो बहुत्वे स्त्री पयो वाः पुष्करं वनम् ॥ २ ॥
नदी निर्झरिणी स्रोतस्वती द्वीपवती धुनी ।
तरङ्गिव्यापगा कूलंकषा शैवलिनी सरित् ॥ ३ ॥
सरस्वती स्रवन्ती च तटिनी ह्रदिनी तथा ।
निम्नगाऽमूः स्त्रियः सर्वा गङ्गा जह्नुसुताऽपि च ॥ ४ ॥
भागीरथी त्रिपथगा तथा विष्णुपदीति च ।
सूर्यात्मजा तु यमुना कालिन्दी शमनस्वसा ॥ ५ ॥
;p{0066}
सोमजा नर्मदा रेवा सैव मेकलकन्यका ।
करतोया सदानीरा चन्द्रभागा सरस्वती ॥ ६ ॥
शरावती वेत्रवती कावेर्याद्याः अनेकशः ।
ब्रह्मपुत्रो नदः शोणः कुल्योऽल्पा कृत्रिमा सरित् ॥ ७ ॥
समुद्र उदधिः सिन्धुरब्धिर्जलधिरर्णवः ।
सरस्वान् सागरः पारावारो रत्नाकरस्तथा ॥ ८ ॥
यादःपतिरुदन्वांश्च सरित्पतिरपांपतिः ।
भेदा लवणक्षीराऽऽज्यसुरेक्षुदधिवारयः ॥ ९ ॥
;p{0067}
तरङ्गभङ्गौ लहरी वीचिरूर्मिर्द्वयोर्मतः ।
जलभ्रमिः स्यादावर्तः कल्लोलोल्लौ महोर्मिषु ॥ १० ॥
विप्रुट् स्त्रियां पृषत्क्लीबे स्याद् बिन्दुः पृषतः पुमान् ।
पुटभेदो भ्रमः पुंसि चक्रं च जलनिर्गमे ॥ ११ ॥
स्यात् त्रिलिङ्गं तटं कूलं प्रतीरं तीररोधसी ।
परतीरं तु पारं स्यादवारमपरं तथा ॥ १२ ॥
सिन्धुमेले तु संभेदः प्रणाली जलपद्धतौ ।
अस्त्री द्वीपोऽन्तरीपं च जलाभ्यन्तस्तटे द्वयम् ॥ १३ ॥
सैकतं सिकतापुञ्जे द्वे सिक्ताऽसिकते स्त्रियौ ।
जलक्रमेण संजाते तटे पुलिनमीरितम् ॥ १४ ॥
;p{0068}
परीवाहो जलोच्छ्वासः प्रवृद्धजलनिर्गतौ ।
ह्रदोऽगाधजले पुंसि जलाधारो जलाशये ॥ १५ ॥
उदपानं स्त्रियां न स्यादन्धुः कूपः प्रहिः पुमान् ।
विदारको भवेत्कूपो गर्तेऽम्बुप्राप्तये कृतः ॥ १६ ॥
त्रिका तु नेमिः कूपस्य वीनाहो मुखबन्धनम् ।
देवखातमखातं स्यात्खातं पुष्करिणी स्त्रियाम् ॥ १७ ॥
पद्माकरस्तटाकोऽस्त्री तडागः सरसी सरः ।
कासारः पल्वले त्वल्पसरो वेशन्त इत्यपि ॥ १८ ॥
आधारो जलाधान्यालवाला वापोऽऽवालस्तु क्षुद्रजे ।
खेयं स्यात्परिखा वाप्यां दीर्घिका द्वे अमू स्त्रियाम् ॥ १९ ॥
;p{0069}
जलनील्यान्तु शैवालः वारिपर्णी तु कुम्भिका ।
सौगन्धिकं सिताम्भोजं कल्हारं यत् त्रिसन्ध्यकम् ॥ २० ॥
रक्तं तद् हल्लकं ज्ञेयं कमलेषु कुशेशयम् ।
पद्मारविन्दे नलिनं शतपत्रं स्त्रियं विना ॥ २१ ॥
सहस्रपत्रमम्भोजमब्जं राजीवमम्बुजम् ।
कञ्जं पङ्केरुहं पुण्डरीकं तामरसोत्पले ॥ २२ ॥
अम्भोरुहं सरसिजं सारसं सरसीरुहम् ।
रात्रीपद्मं कुवलयं कैरवं कुमुदं सिते ॥ २३ ॥
;p{0070}
नीले चेन्दीवरं कन्दस्त्वेषां शालूकमुच्यते ।
पद्ममूलं शिफाकन्दः करहाट उभौ पुमान् ॥ २४ ॥
नलिन्यां बिसिनी प्रोक्ता कुमुदिन्यां कुमुद्वती ।
नाला नालं स्त्रियां क्लीबे रक्तः कोकनदोऽम्बुजः ॥ २५ ॥
मृणालं च मृणाली स्त्री बिसे किञ्जल्ककेसरौ ।
वराटको बीजकोशे परागो रेणुरुच्यते ॥ २६ ॥
पङ्कोऽस्त्री कर्दमः शादो जम्बालश्च निषद्वरः ।
;p{0071}
नौतार्ये त्रिषु नाव्यं स्यात्तरणिर्नौर्स्तरिः स्त्रियाम् ॥ २७ ॥
पोतस्तु पुंसि वोहित्थं वहित्रं वहनं च तत् ।
स्रोतः स्वतोऽम्बुसरणे प्लवकोलौ तथोडुपः ॥ २८ ॥
काष्ठाऽम्बुवाहिनी द्रोणी गुणवृक्षस्तु कूपकः ।
अरित्रं केनिपातेऽथ नौदण्डे क्षेपणी स्त्रियाम् ॥ २९ ॥
आतराऽतितरौ स्यातां तरपण्येऽथ सेचनम् ।
सेकपात्रेऽथ नावोऽर्धेऽर्धनावं क्लीबलिङ्गकम् ॥ ३० ॥
नाविकः कर्णधारः स्यात्पोतवाहो नियामकः ।
पारगस्त्रिषु पारीणोऽवारपारीण इत्यपि ॥ ३१ ॥
;p{0072}
सांयात्रिको द्वयोर्नौका वणिक् पोतवणिक्च सः ।
अभ्रिः काष्ठस्य कुद्दाले प्रसन्नाऽच्छौतु निर्मलः ॥ ३२ ॥
समलः कलुषोऽनच्छ अविलश्चेत्यमी समाः ।
निम्नं गभीरगम्भीरे अगाधेऽस्ताद्य इत्यपि ॥ ३३ ॥
धीवरे दाशकैवर्तौ मत्स्याधानी कुवेणिका ।
मत्स्यवेधनयन्त्रे स्याद्बडिशं बडिशा स्त्रियाम् ॥ ३४ ॥
आनायो ना च जालं स्यान्मीने वैसारिणो झषः ।
पृथुरोमा च मत्स्यश्च विसारः शकली पुमान् ॥ ३५ ॥
;p{0073}
सहस्रदंष्ट्रपाठीनौ प्रौष्ठी तु शफरी द्वयोः ।
मद्गुरः शालराजीवौ शकुलस्तिमिरोहितौ ॥ ३६ ॥
झषास्तिमिङ्गिलोऽन्ये तु यादांसि जलजन्तवः ।
शङ्कुद्रशिशुमाराः स्युस्तद्भेदे मकरादयः ॥ ३७ ॥
कच्छपः कमठः कूर्मे कुलीरः कर्कटः पुमान् ।
ग्राहेऽवहारो नक्रस्तु कुम्भीरेऽथ महीलता ॥ ३८ ॥
;p{0074}
गण्डूपदः किंचुलुको निहाका स्यात्तु गोधिका ।
मुक्तास्फोटः पुमान् शुक्तिः स्त्रिजलौका तु रक्तपा ॥ ३९ ॥
क्षुद्रशङ्खे शङ्खनखाः शङ्खः कम्बुर्न तु स्त्रियाम् ।
भेके मण्डूकशालूरवर्षाभूदर्दुरप्लवाः ॥ ४० ॥
शृङ्गी मग्दुरपुंयोगे भेकी स्त्री कमठी डुलिः ।
;c{॥ इति जलवर्गः समाप्तः ॥}
;v{अव्ययवर्गः}
;c{॥ अथ अव्ययवर्गः प्रारभ्यते ॥}
प्रादुराविः प्रकाशले श्वस्त्वनागतवासरे ।
परेद्यवि परश्वः स्यात्प्रपरश्वस्तदुत्तरे ॥ १ ॥
दुष्ठु प्रोक्तं जुगुप्सायां सुष्ठु प्राशस्त्यवाचकम् ।
अधुना सम्प्रतीदानीं स्यादेतर्हि च साम्प्रतम् ॥ २ ॥
समया निकषाऽसन्ने प्रभाते प्रातरुच्यते ।
सन्ध्याकाले स्मृतं सायमुषा रात्र्यन्तमीरितम् ॥ ३ ॥
;p{0075}
बत हर्षे विषादे च स्याद्यथार्थे यथायथम् ।
कच्चित्कल्याणपृच्छायामुद्याऽस्मिन्नहनीष्यते ॥ ४ ॥
ह्यो गतेऽहन्यद्रुते तु शनैः प्रायस्तु भूमनि ।
अयि कोमलसंबुद्धावोमा मेवं च सम्मतौ ॥ ५ ॥
स्वीकृता वस्तुपर्याप्ते कामं वा स्याद्विकल्पने ।
बाह्ये बहिरदृष्टेऽस्तं स्यादनेके च निश्चये ॥ ६ ॥
उच्चैरूर्ध्वं सना नित्येऽधस्तान्नीचैः पुनर्मुहुः ।
मामास्माऽलं निरोधे स्युः पुरस्तादयतः पुरः ॥ ७ ॥
न नो नहि निषेधेऽर्थे हा खेदेऽहो तु विस्मये ।
सत्रा साकं समं सार्धं सहार्थे धिक् च भर्त्सने ॥ ८ ॥
;p{0076}
यदि चेद् अन्यपक्षे द्वे ह्यः पूर्वेद्युः समावुभौ ।
एकदा युगपत्सद्यः सपद्यऽत्र त्विहार्थकम् ॥ ९ ॥
तदानीं तदा तस्मिन्कालेऽमुत्र भवान्तरे ।
किञ्चिदीषन्मनागल्पे स्याद् व्यर्थे तु मुधा वृथा ॥ १० ॥
चिरं च चिररात्राय चिरस्य च चिराय च ।
चिराच्चिरे चिरेणाऽपि चिरार्थे योजिताः पुरा ॥ ११ ॥
कदाचिज्जातु तुल्ये द्वे सहसाऽतर्किते मतम् ।
विनामध्यार्थयोः प्रोक्ता व्यन्तरेणाऽन्तरेऽन्तरा ॥ १२ ॥
तिर्यगर्थे तिरः साचि दिष्ट्याऽऽनन्देऽर्चने स्वति ।
;p{0077}
सम्बोधनेऽङ्ग हे है भोः किल सम्भाव्यवार्तयोः ॥ १३ ॥
उताहो किमुताऽऽहो च तु विकल्पे नु निश्चये ।
नीचाह्वाने त्वरे रे च त्वरा च सम्भ्रमः समौ ॥ १४ ॥
प्रसह्य तु हठार्थे स्यात्प्रतिक्षणमनुक्षणम् ।
वर्जने स्तो हिरुक् नाना हेतौ यत्तद् यतस्ततः ॥ १५ ॥
सुदि शुक्ले दले कृष्णे वदि संवत्तु वत्सरे ।
अह्नीत्यर्थे दिवा नक्तं दोषा च रजनाविति ॥ १६ ॥
स्वयं स्यादात्मनेत्यर्थे तत्त्वेऽद्धाऽर्वाक् तथाऽवरे ।
निश्चये पादपूर्तौ च तुहि च स्म ह वै इति ॥ १७ ॥
;p{0078}
साम्ये यथा तथा वे वाऽतिशयेऽतीव सुष्ठु च ।
झटित्यह्नाय मङ्क्षुद्रा गञ्जसा सपदि द्रुते ॥ १८ ॥
हविर्दाने स्वधा स्वाहाऽसाकल्पे चित् चनेत्युभे ।
तूष्णीं च तूष्णिकां मौनेऽवश्यं नूनं च निश्चिते ॥ १९ ॥
आम् एवं निश्चये प्रातः प्रभातार्थे प्रगेऽपि च ।
तर्के वितर्के हुं प्रश्ने ऊं ननु द्वे प्रयोजिते ॥ २० ॥
;p{0079}
एषमोऽस्मिन् परुत् पूर्वे परार्यद्बे ततोऽपि च ।
पूर्वोत्तराऽपराऽन्याऽन्यतरादितरतोऽधरात् ॥ २१ ॥
पूर्वाद्यहःसु पूर्वेद्युरादयः स्युः क्रमादिमे ।
रुद्रकोशे तु पूर्वेद्युः प्रातर्वा पूर्ववासरे ॥ २२ ॥
परेद्यवि परेऽह्नि स्यादुभयेद्युर्दिनद्वये ।
वितथे स्तो मृषा मिथ्या सत्त्वेऽस्ति नमने नमः ॥ २३ ॥
;p{0080}
सर्वतः परितो विष्वक् समन्तादभितस्तथा ।
;c{॥ अव्ययवर्गः समाप्तः ॥}
;c{॥ इति प्रथमः काण्डः समाप्तः ॥}
;k{द्वितीयकाण्डम्}
;c{॥ श्री ॥}
;c{॥ अथ द्वितीयकाण्डम् ॥}
;v{लोकवर्गः}
;c{॥ अथ लोकवर्गः प्रारभ्यते ॥}
लोकोऽयं जगती स्त्री स्याद् जगद् भुवनविष्टपम् ।
भरतैरवतानि स्युर्विदेहाः कर्मभूमयः ॥ १ ॥
अन्ये हैमवताद्याः स्युस्त्रिंशच्चाऽकर्मभूमयः ।
आर्यावर्तो जन्मभूमिः सत्तीर्थङ्करचक्रिणाम् ॥ २ ॥
आचारवेदिः पूण्याभू दक्षिणार्धस्य मध्यमः ।
;p{0081}
भूमिर्वसुमती क्षोणी रत्नगर्भा वसुन्धरा ॥ ३ ॥
जगती वसुधा गोत्राऽचलाऽनन्ता रसा च भूः ।
विश्चम्भरा च पृथिवी स्थिरा कुः सागरांबरा ॥ ४ ॥
महीधात्री च पृथ्वी च धरित्री धरणी क्षमा ।
धरा क्षोणिः क्षितिक्ष्मा गौरिला सर्वसहाऽवनिः ॥ ५ ॥
मृत्तिका मृत् प्रशस्ता चेत् मृत्सा मृत्स्ना च सा मता ।
ऊषः स्यात्क्षारमृत् सर्वसस्याढ्या योर्वरा च सा ॥ ६ ॥
स्थलं स्थलाऽकृत्तिमा तु स्थली चोषरमूषवत् ।
;p{0082}
निर्जले मरुधन्वानौ खिलमप्रहतं त्रिषु ॥ ७ ॥
निवृज्जनपदो देशविषयौ तूपवर्तनम् ।
शाद्वलः स्यादहरिते सपङ्के पङ्किलः स्थले ॥ ८ ॥
सवेतसे तु वेतस्वान् कुमुद्वान् कुमुदैर्युते ।
नड्वांस्तु नड्वलः प्रोक्तः समौ चिक्कणपिच्छिलौ ॥ ९ ॥
स्थलं नद्यम्बुवृष्ट्यम्बुजातसस्यसुरक्षितम् ।
नदीमातृकमेकं तद् द्वितीयं देवमातृकम् ॥ १० ॥
सुराज्ञि सति राजन्वान् देशोऽन्यत्र तु राजवान् ।
रजोयुक्ते सिकतिलः सैकतः शार्करोऽपि च ॥ ११ ॥
;p{0083}
गोष्ठं स्याद्गोव्रजस्थानं गोष्ठीनं भूतपूर्वकम् ।
कच्छः पुमान् जलप्रायप्रदेशेऽनूपमित्यपि ॥ १२ ॥
पुमान् परिसरः प्रान्ते पर्यन्तो जलबन्धने ।
सेतुः पुमान् स्त्रियामालिर्वल्मीके पुंनपुंसकम् ॥ १३ ॥
वामलूरश्च नाकुश्च वर्त्म त्वयनमेकपात् ।
वर्तनी पद्धतिः पद्या पदवी सरणिः सृतिः ॥ १४ ॥
पुंसि मार्गाऽध्वपन्थानः सत्पथस्त्वर्चितोऽध्वनि ।
सुपन्था अतिपन्थाश्च कापथे विपथोऽपथः ॥ १५ ॥
अपन्थाश्च कदध्वाच दुरध्वव्यध्वकत्पथाः ।
;p{0084}
शृङाटकं पथांयोगे चतुर्णां स्याच्चतुष्पथः ॥ १६ ॥
घण्टामार्गो राजमार्गे क्लीबं संसरणं विदुः ।
दुर्गे मार्गे तु कान्तारं प्रान्तरं शून्यवर्त्मनि ॥ १७ ॥
;p{0085}
द्वाभ्यां धनुःसहस्राभ्यां गव्यूतं क्रोश उच्यते ।
क्रोशद्वयं स्त्री गव्यूतिर्नल्वो हस्तचतुःशती ॥ १८ ॥
भूद्यावौ रोदसी पुर्या अध्वा स्यादुपनिष्करम् ।
;c{॥ इति लोकवर्गः समाप्तः ॥}
;v{नगरवर्गः}
;c{॥ अथ नगरवर्गः प्रारभ्यते ॥}
नगरं नगरी पूः स्त्री पुरी वा पत्तनं पुरम् ।
वणिजां सति वासे तु निगमः पुटभेदनम् ॥ १ ॥
सर्ववस्तूपलब्धौ तद्भेदे ग्रामस्ततस्ततः ।
वसतेर्वासभेदाः स्युः खेटकर्बटकादयः ॥ २ ॥
;p{0086}
लघुर्ग्रामठिका ग्रामा वेशो वेश्यालयस्थलम् ।
द्विकानमापणो हट्टो विपणिः पण्यवीथिका ॥ ३ ॥
प्रतोली विशिखा रथ्या वप्रः स्यान्मृच्चयोऽस्त्रियाम् ।
कृत्रिमेवेष्टने सालः प्राकारो वरणस्तथा ॥ ४ ॥
प्राचीरं चैव प्राचीनं प्रान्ततो वृत्तिरिष्यते ।
कुड्ये भित्तिः स्त्रियामन्तर्न्यस्तास्थ्न्येडूक मुच्यते ॥ ५ ॥
;p{0087}
गृहं स्याद् वेश्म भवनं गेहं सद्म च सादनम् ।
निकेतनमगारं चाऽऽगारं च सदनं तथा ॥ ६ ॥
गृहाः पुंस्यपि भूम्न्येव निकाय्यो निलयाऽऽलयौ ।
कुटीरो यतिनां गेहं पर्णशालोटजः कुटी ॥ ७ ॥
हर्म्यं तु धनिनां वेश्म प्रासादो देवभूभृताम् ।
स्वस्तिकादीनि चिह्नानि गृहेष्वीश्वरवेश्मनाम् ॥ ८ ॥
अरिष्टं सूतिकागेहं मण्डपस्तु जनाश्रयः ।
वस्त्रनिर्मितगेहं यद् उपकार्योपकारिका ॥ ९ ॥
क्षत्रियाणां स्त्रिया वेश्म शुद्धान्तोऽन्तःपुरं तथा ।
;p{0088}
वलभी चन्द्रशाले द्वे तस्यैवोर्द्धं तु वेश्म यत् ॥ १० ॥
प्रपा पानीयशालायां गञ्जा यन्मदिरागृहम् ।
ग्रामे गेहे च गोपस्य घोषः पल्लिरिति द्वयम् ॥ ११ ॥
धर्मशालं धर्मशाला शालान्तो न क्वचित्पुमान् ।
मन्दुरावाजिनः शालाऽऽवेशनं शिल्पिवेश्मनि ॥ १२ ॥
श्मशाने यज्ञशालायां चैत्यमायतनं गृहे ।
वातायनं गवाक्षोऽस्त्री क्षोममट्टः शिरोगृहम् ॥ १३ ॥
विष्कम्भो नाऽर्गला नान कपाटमररं त्रिषु ।
तालं च तालिका ताला मोचनोद्घाटने समे ॥ १४ ॥
;p{0089}
च्यावी स्त्री कुंचिका कुञ्ची कुंजिकोद्घाटनीति च ।
देहल्युदुम्बरोऽपि स्याद् गृहावग्रहणी तु या ॥ १५ ॥
स्तम्भादूर्ध्वमधस्ताद्वा दारु नासा शिला मता ।
गोपानसी च वलभी छादने वक्रदारुणि ॥ १६ ॥
विटङ्कोऽस्त्री स्त्रीकपोतपाली पारावतालये ।
नीघ्रं वलीकं पटलप्रान्तेऽथो पटलं छदिः ॥ १७ ॥
प्रघाणः प्रघणोऽलिन्दो बाह्ये द्वारप्रकोष्ठके ।
;p{0090}
वेदिस्तु वेदिकाद्वारे द्वाः प्रतीहार इत्युभौ ॥ १८ ॥
आरोहणं तु सोपानं निःश्रेण्यामधिरोहिणी ।
गोपुरं स्यात्पुरद्वारं बहिर्द्वारेऽस्त्रि तोरणम् ॥ १९ ॥
पुरोभागे समतले ह्यङ्गनं चत्वराजिरे ।
मतो हस्तिनखः कूटेऽवतारार्थे पुराद्बहिः ॥ २० ॥
वेश्मभूर्वास्तुरस्त्री स्याद्भिल्लग्रामस्तु पक्वणः ।
संकराऽवकरक्षेप्त्यां सम्मार्जन्यैव शोधनी ॥ २१ ॥
;p{0091}
उपकण्ठं तूपशल्ये सीमा सीमा स्त्रियां द्वयम् ।
;c{॥ इति नगरवर्गः समाप्तः ॥}
;v{मेरुवर्गः}
;c{॥ अथ मेरुवर्गः प्रारभ्यते ॥}
मेरुर्हिमालयो विन्ध्यो निषदो माल्यवानपि ।
वैताढ्यादय इत्येवं विशिष्टा भूध्रभूधरौ ॥ १ ॥
पर्वतः शिखरी शैलो महीध्रोऽद्रिर्गिरिर्नगः ।
शिलोच्चयोऽचलः क्ष्माभृद्भूभृच्च सानुमानिति ॥ २ ॥
पाषाणोऽश्मोपलो ग्रावा प्रस्तरः स्त्री शिला दृषत् ।
शृङ्गं तु शिखरं कूटोऽस्त्री प्रपातोऽतटो भृगुः ॥ ३ ॥
;p{0092}
नितम्बे कटकोऽद्रे स्यात् प्रस्थः स्नुः सानुरस्त्रियाम्
गुहायां गह्वरः किञ्च कन्दरः कन्दरा दरी ॥ ४ ॥
स्थूलो पलो गण्डशैलो यश्च्युतः पर्वताद्भूवि ।
आकरः स्त्री खनिः खानिः पादः प्रत्यन्तपर्वते ॥ ५ ॥
लताऽऽद्याऽऽच्छादितस्थानं निकुञ्जः कुञ्ज इत्युभौ ।
अधित्यकोर्ध्वभूरद्रेरासन्ना भूरुपत्यका ॥ ६ ॥
झरोत्सनिर्झरा वारिप्रवाहो गैरिकादयः ।
;p{0093}
धातवो गिरिसम्भूताः सन्ति तेऽन्यत्र विस्तराः ॥ ७ ॥
;c{॥ इति मेरुवर्गः समाप्तः ॥}
;v{वनस्पतिवर्गः}
;c{॥ अथ वनस्पतिवर्गः प्रारभ्यते ॥}
अपुष्पैः फलवान् यः स वानस्पत्यो वनस्पतिः ।
फलैस्तु फलवांश्चेत्स पलाशी पादपस्तरुः ॥ १ ॥
सालो महीरुहः शाखी विटपी च कुटोऽगमः ।
द्रुर्द्रुमोऽनोकहो वृक्षः शिखरी पुष्पदो नगः ॥ २ ॥
अवकेश्यफलो बन्ध्यः फलिनः फलवान्फली ।
फलेग्रहिः स्वकाले योऽबन्ध्यः पाकान्ततौषधिः ॥ ३ ॥
;p{0094}
गुल्मः स्तम्बोऽप्रकाण्डद्रौ स्याद्वल्ल्यां व्रततिर्लता ।
प्रतानिनी लता या सा भवेद् वीरुच्च गुल्मिनी ॥ ४ ॥
दैर्घ्ये उत्सेध आरोह उच्छ्रायश्चोच्छ्रयस्तरोः ।
स्कन्धः प्रकाण्ड आमूलाच्छाखापर्यन्तमस्त्रियाम् ॥ ५ ॥
वृक्षमूलं तु बुध्नः स्याच्छिरोऽग्रं शिखरोऽस्त्रियाम् ।
शाखा लता द्रुमांशे स्यात्स्कन्धशाखा तु या पुरा ॥ ६ ॥
शिफाऽवरोहः शाखाया मूले मूले शिफाजटे ।
त्वच्यस्त्री वल्कलो वल्कः सारो मज्जा समावुभौ ॥ ७ ॥
काष्ठमात्रे दारु काष्ठं शुष्के त्वत्रेन्धनैधसी ।
;p{0095}
पुमानेधः समित्तु स्त्री वृक्षरन्ध्रे तु कोटरम् ।
निष्कुहो वल्लरिस्तस्यान्मञ्जरिर्मञ्जरी स्त्रियाम् ॥ ८ ॥
पलाशं छदनं पर्णं दलं पत्रं पुमान् छदः ।
स्यात्पल्लवः किसलयं वृन्तं पुष्पादिबन्धनम् ॥ ९ ॥
ततौ विस्तारविटपौ कलिका कोरकः पुमान् ॥ १० ॥
आरामः कृतिमाऽरण्यं तथैवोपवनं मतम् ।
स्यात्पुंस्याक्रीड उद्यानं राजसाधारणं वनम् ॥ ११ ॥
;p{0096}
अमात्यादेर्गृहाऽऽसन्न आरामो वृक्षवाटिका ।
अन्तःपुरोचितं यत्स्यात्प्रमदावनमुच्यते ॥ १२ ॥
वनेऽटवी स्त्री विपिनाऽरण्ये गहनकानने ।
निष्कुटस्तु गृहारामोऽरण्यानी तु महावनम् ॥ १३ ॥
वनानां संहतिर्वन्या नूतनोद्भिदि वाऽङ्कुरः ।
वीथी श्रेण्याबलिः पङ्क्तिःरालिर्लेखासुराजयः ॥ १४ ॥
व्याक्रोशो विकचः फुल्लः स्फुटो विकसिते द्रुमे ।
क्षुद्रशाखे क्षुपः प्रोक्तः शङ्कौ स्थाणु ध्रुवः पुमान् ॥ १५ ॥
;p{0097}
आमे शलौटुः शुष्के तु वानं सत्ये फले त्रिषु ।
विकसन्ती तु कलिका कुड्मलो मुकुलोऽस्त्रियाम् ॥ १६ ॥
वृक्षादेर्वल्कलाज्जातो रसो निर्यास इष्यते ।
प्रसूनं कुसुमं पुष्पं सुमं सुमनसः स्त्रियः ॥ १७ ॥
रजः परागः पुष्पाणां मकरन्दो रसः स्मृतः ।
फले स्याज्जाम्बवं जम्बुवृक्षे जम्बूः स्त्रियां मता ॥ १८ ॥
पुष्पे जातिः फले व्रीहिः विदारी पाटलः पुमान् ।
वासन्ती मालती जातिश्चम्बेली तूपजातिका ॥ १९ ॥
;p{0098}
वार्षिकी मल्लिका श्वेता हेमपुष्पा तु यूथिका ।
चन्द्रवल्यतिमुक्ता च वासन्ती माधवी लता ॥ २० ॥
लाक्षापुष्पा तु सेवन्ती शतपुष्पा महासहा ।
चाम्पेयश्चम्पको हेमपुष्पको भ्रमरातिथिः ॥ २१ ॥
बकुलो मुकुलो वृद्धबकुलस्तु बुको वसुः ।
माध्यः कुन्दो मुकुन्दस्तु पालक्यां कुन्दकुन्दरू ॥ २२ ॥
पुन्नागस्तिलको नीपकदम्बौ तु हरिप्रिये ।
;p{0099}
कर्णिकारः परिव्याधः लिकुचे लकुचो डहुः ॥ २३ ॥
केतकी पांशुला च स्त्री केतकः क्रककच्छदः ।
अशोको वञ्जुलः पुंसि स्यात्पुंनागे तुङ्गकेसरौ ॥ २४ ॥
झिंटी सैरीयकः सैव रक्तः कुरुवको मतः ।
दासी वाणा द्वयोरार्तगलो नीला भवेद्यदि ॥ २५ ॥
महासहा तथाऽऽम्लानो झिण्टीभेदे बुधैः स्मृतौ ।
पीते कुरूण्टकः शोणे भवेत्कुरवकः स च ॥ २६ ॥
बन्धुजीवो ज्वरघ्नश्च बन्धूको बन्धुजीवकः ।
पारिजातो निम्बभेदे ओड्रपुष्पे जपा जवा ॥ २७ ॥
;p{0100}
तुलसी पावनी वृन्दा मरुन्मरुवकौ समौ ।
गन्धोत्कटो दमनको बर्बरी वनबर्बरी ॥ २८ ॥
अव्यथाऽतिचरा पद्मा सारदा स्थलपद्मिनी ।
आम्रो रसालो माकन्दः सहकरोऽतिसौरभः ॥ २९ ॥
राजाम्रः कलभाम्रः स्यात्कोशाम्रस्तु सुकेशकः ।
पक्वस्याऽस्य रसो घर्मशुष्क आम्रातकः स्मृतः ॥ ३० ॥
आम्रातके पीतनः स्यात्समौ दाडिम्बदाडिमौ ।
;p{0101}
रम्भायां कदली मोचा नारिकेलो जटाफलः ॥ ३१ ॥
स्त्री खर्जूरी च खर्जूरः छोहारा तत्प्रभेदभाक् ।
स्याद् वातादस्तु वादामो वदामः सुफलश्च सः ॥ ३२ ॥
नागरङ्गो नागरूको नारङ्गो नागरोऽपि च ।
बीजपूरे मातुलुङ्गः कपोतो रुचकस्तथा ॥ ३३ ॥
जम्बीरो जम्भिरो जम्भो जम्भलश्चेत्यमी समाः ।
निम्बूकं निम्बुकं क्लीबे निम्बुनिम्बू उभे स्त्रियाम् ॥ ३४ ॥
चुक्रमम्लं तिन्तिडीकं वृक्षाम्लं च द्वयो समी ।
कालस्कन्धस्तिन्दुकः स्यात्किम्पाकस्तु विषद्रुमः ॥ ३५ ॥
;p{0102}
मधुवारो मधुकः स्यात् पीलुर्गुडपलो मतः ।
इम आक्षोट आखोट आखरोटः पुमंसकाः ॥ ३६ ॥
गुवाकः पूगगूवाकौ क्रमुकः खपुरः क्रमुः ।
तृणराजः तलस्तालः कपित्थं तु कपिप्रियम् ॥ ३७ ॥
कारुकः कर्मरङ्गः स्यात् करम्लः करमर्दनः ।
विकङ्कतो यज्ञवृक्षो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः ॥ ३८ ॥
राजादनं प्रियालोऽपि प्रियालः क्षीरिणीतरौ ।
म्रियेतैकफलं सूत्वा तदनन्नासमुच्यते ॥ ३९ ॥
सीताफलं स्यादातृप्यं लवनी स्त्री मृदूफलम् ।
;p{0103}
तथा रामफलं प्रोक्तं स्यात्पिस्तं तु निकोचकम् ॥ ४० ॥
तूतस्तूदस्तिन्दूकः स्याल्लघुद्राक्षा तु काकली ।
स्वाद्वी मधुरसा द्राक्षा मृद्वीका गोस्तनीति च ॥ ४१ ॥
लताम्रं तुवरं तद्वत् दृढबीजं च फेरुकम् ।
वटे जटालो न्यग्रोधो बहुपाद् दीर्घजीवनः ॥ ४२ ॥
विप्रश्चैत्यद्रुमोऽश्वत्थः पिप्पलः कुञ्जराशनः ।
जटी स्यात्पर्कटी प्लक्षः काकोदुम्बरिका तु सः ॥ ४३ ॥
उदुम्बरो वा क्षीरी वा शिरीषस्तु कपीतनः ।
शिंशपा सारिणीपीता गजभक्षा तु सल्लकी ॥ ४४ ॥
;p{0104}
सालोऽश्वकर्णकः सर्जः तत्प्रभेदे तु सर्जकः ।
जीवकोऽसनबन्धूकपुष्पाविन्द्रद्रुमोऽर्जुनः ॥ ४५ ॥
खदिरो रक्तसारः स्यात् प्लीहशत्रौ तु रोहितः ।
तुल्यौ बबूलबब्बूलौ स्यादरिष्टे तु फेनिलः ॥ ४६ ॥
इङ्गुदस्तापसो वृक्षः पुत्रंजीवस्तु गर्भदः ।
मण्डुकपर्णी मञ्जिष्ठा स्यात्पलाशस्तु किंशुकः ॥ ४७ ॥
स्थिरायुः पूरणी मोचा पिच्छिला शाल्मलिर्द्वयोः ।
;p{0105}
तापिच्छलश्च तमालः स्यात् कालस्कन्धस्तमोऽपि च ॥ ४८ ॥
धवलश्च धवो गौरः करीरक्रकचौ समौ ।
भूतवासस्तु शाखोटो वरुणे सेतुसेतुकौ ॥ ४९ ॥
शम्यैकाऽल्पा समीरोऽन्यः शिवा सक्तुफली शमी ।
शमी शिम्बाफलं यस्या अग्निगर्भा शमीतरुः ॥ ५० ॥
करवीरः शतप्राशो रथद्रुस्तिनिशे स्मृतः ।
शारदः सप्तपर्णः स्याद् विशालत्वगयुक्छदः ॥ ५१ ॥
मृगनाभौ मृगमदः कस्तूरी च द्रुमेष्वपि ।
;p{0106}
घनसारस्तु कर्पूरश्चन्द्रः स्त्री हिमतालुका ॥ ५२ ॥
पुलिके स्यादर्कमूला सुनन्दा च विषापहा ।
कुङ्कुमं केसरे रक्तचन्दनन्तु कुचन्दनम् ॥ ५३ ॥
श्रीखण्डे चन्दनं गन्ध-सारं पाटीरमस्त्रियाम् ।
देवदार्विन्द्रदारु स्यात् क्लीबेऽगरुकजोङ्गकम् ॥ ५४ ॥
धूपवृक्षश्च सरलस्तगरश्च महोरगः ।
पद्मकं पद्मकाष्ठे स्यात् समौ कोशिकगुग्गुलौ ॥ ५५ ॥
;p{0107}
रालः सर्जरसो देवधूपो धूनकधूपने ।
श्रीवासे तिलपर्णः स्यात् पालङ्के कुन्दुकुन्दुरू ॥ ५६ ॥
जातीफलं जातिफलं लवङ्गं तु लवङ्गकम् ।
जातीकोषा जातिपत्री स्थूलैला गर्भसम्भवा ॥ ५७ ॥
कङ्कोलकं कोषफलं केशरो नागकेशरः ।
त्वक्पत्रम् स्याद्दारुसिता सूक्ष्मैला द्राविडिस्त्रुटिः ॥ ५८ ॥
तेजपत्रे पत्रकं स्यात् पाकरञ्जनमित्यपि ।
लोमशा जटिलाऽपि स्याज्जटामांसी तपस्विनी ॥ ५९ ॥
;p{0108}
प्रियङ्गुः फलिनी गुन्द्रा गौरी गोरोचनेऽस्त्रियाम् ।
उशीरे नलदं व्याघ्रनखे व्याडायुधं स्मृतम् ॥ ६० ॥
शैलेयमश्मनो जातं कन्दं पुष्पं मधुद्रवः ।
मुस्ता नगरमुस्ता स्त्री वन्यं कैवर्तमुस्तकम् ॥ ६१ ॥
शंखिनी चोरपुष्पी स्यात् तस्करश्चोरके पुमान् ।
कुष्ठं तु जरणं रामं कर्चुरे कल्पकः स्मृतः ॥ ६२ ॥
गन्धिनी तालपर्णी स्याद् दैत्या गन्धकुटी मुरा ।
;p{0109}
उक्तं खसफलक्षीरं माफूकं महिफेनकम् ॥ ६३ ॥
उच्यन्ते खसबीजानि ते खाखसतिला अपि ।
एला वालुकमैरेयं स्पृक्का देवी लघुर्लता ॥ ६४ ॥
शौण्डी कृष्णोपकुल्या च मागधी पिप्पली कणा ।
नली नटी कपोताङ्घ्रिः पुदिनो वान्तिहारकः ॥ ६५ ॥
हरीतक्यभया पथ्या कायस्था श्रेयसी शिवा ।
विभीतकः कलिद्रुर्ना भूतावासो बहेडुकः ॥ ६६ ॥
द्वयो रामलको धात्री स्त्रियां तिक्तफलाऽमृता ।
;p{0110}
आर्द्रकं शृङ्गवेरं स्यादथ शुण्ठी महौषधम् ॥ ६७ ॥
कोलकं कृष्णमरिचं मरीचे शिग्रुजं सिते ।
श्रेयसी कपिवल्ली च वशिरो गजपिप्पली ॥ ६८ ॥
ऊषणं पिप्पलीमूलं ग्रन्थिलं चटकाशिरः ।
कणामूलं गुणं चन्यं चविका गुदजापहम् ॥ ६९ ॥
चविकायाः फलं प्राज्ञैः कथ्यते गजपिप्पली ।
अतिच्छत्रा सितच्छत्राऽवाक्पुष्पी कारवी मिसिः ॥ ७० ॥
मधुरा शतपुष्पा च शालेयो वनजो यदि ।
मिश्रेयोऽसौ शीतशितश्छत्रा मधुरिका मिसिः ॥ ७१ ॥
शतपुष्पा त्वहिच्छत्रा चित्रके व्यालपाठिनौ ।
;p{0111}
चन्द्रिका चन्द्रशुरोऽपि पशुमेहनकारिका ॥ ७२ ॥
मेथिका मेथिनी मेथी कालाऽजाज्यपि जीरकः ।
धान्यकं तुवरं प्रोक्तमजमोदा यवानिका ॥ ७३ ॥
वचा तीक्ष्णोग्रगन्धायां पारसीकवचा तथा ।
द्वीपान्तरवचा चाऽपि कुलिञ्जनमितः पृथक् ॥ ७४ ॥
हपुषा पुष्पवस्ता च पराऽश्वत्थफला मता ।
फिरङ्गजा चोपचीनी विडङ्गं वह्निकृल्लघु ॥ ७५ ॥
;p{0112}
यवजं तु तवक्षीरं त्वक् क्षीरी वंशलोचना ।
निचुलः सिन्धुफेनः स्यादिज्जलो हिज्जलस्तथा ॥ ७६ ॥
मधुकं मधुयष्टी च यष्टीमधु मधुश्रवा ।
आरग्वधे तु संपाकव्याधिघातसुवर्णकाः ॥ ७७ ॥
कटुका कटुकी कट्वी चिरतिक्तः किरातकः ।
कुटजः कौटकः कौटः कलिङ्गेन्द्रयवौ समौ ॥ ७८ ॥
मदनो मुचुकुन्दः स्याद्रास्ना तु सुरसा रसा ।
;p{0113}
मत्स्याक्षी च वयस्था च ब्राह्मी च सोमवल्लरी ॥ ७९ ॥
स्वर्णक्षीरी हिमावत्यां समे काफलकट्फले ।
घोषा कर्कटशृङ्गी स्याद् घातकी घातपुष्पिका ॥ ८० ॥
मञ्जिष्ठा विकसा भण्डी कुसुम्भं ग्राम्यकुङ्कुमम् ।
पुमानलक्तो यावश्च स्त्री लाक्षा जतु न द्वयोः ॥ ८१ ॥
हरिद्राकाञ्चनी पीता निशाह्वा वरवर्णिनी ।
दार्वी दारुहरिद्रायां बाकुची सोमराजिका ॥ ८२ ॥
काश्मीरं पौष्करे मूले दद्रुघ्नश्चक्रमर्दनः ।
;p{0114}
द्वयोर्भल्लातको भल्लः वीरवृक्षो ह्यरुष्करः ॥ ८३ ॥
जया च विजया भङ्गा गञ्जा स्त्री च रसः पुमान् ।
सर्जिक्षारः सर्जिका च यवक्षारो यवाग्रजः ॥ ८४ ॥
सैन्धवं माणिमन्थं च विडं द्राविडभासुरम् ।
सांभरं रौमलवणं रुच्यं सौवर्चलं लघु ॥ ८५ ॥
लवणोदधिसंजातं सामुद्रं वशिरं च तत् ।
औद्भिदं पांशुलवणं यज्जातं भूमितः स्वयम् ॥ ८६ ॥
सौभाग्यं टंकणं क्षारो नवसारो नसादरः ।
;p{0115}
सूर्यक्षारस्तीक्ष्णरसः सर्वक्षारो मलापनुत् ॥ ८७ ॥
ताम्बूल्येव तु ताम्बूलवल्ली स्यान्नागवल्ल्यपि ।
मालूरः श्रीफलो बिल्वो गम्भारी मधुपर्णिका ॥ ८८ ॥
अमोघा पाटला कृष्णवृन्ता सैव फलेरुहा ।
अग्निमन्थस्तु कणिका श्रीपर्णं गणिकारिका ॥ ८९ ॥
मयूरः कारवी दीप्यः खराश्वालोचमस्तकः ।
ध्रुवा स्थिरा शालपर्णी लाङ्गली तोयपिप्पली ॥ ९० ॥
वार्ताकी बृहती सिंही कासघ्नी कण्टकारिका ।
;p{0116}
गोकण्टको गोक्षुरको जीवन्ती स्यान्मधुव्रता ॥ ९१ ॥
वनमुद्रा मुद्गपर्णी माषपर्णी तु पर्णिनी ।
एरण्डको व्याघ्रपुच्छः स्यान्मन्दारोऽर्कद्रुमो मत ॥ ९२ ॥
स्नुहा स्नुही भूरिदुग्धा सत्तला सातलाऽमला ।
वज्रवल्ल्यस्थिसंहारी कालिकारी तु लाङ्गली ॥ ९३ ॥
करवीरो दिव्यपुष्पो हयमारोऽश्वमारकः ।
कनको मत्तधत्तूरधूर्तधत्तूरधुस्तुराः ॥ ९४ ॥
वासकोऽटरुषो वासो वरतिक्तस्तु पर्पटः ।
निम्बो नियमनो नेता पिचुमन्दः शुकप्रियः ॥ ९५ ॥
;p{0117}
पाकारिः काञ्चनालञ्च काञ्चनो यमलच्छदः ।
कर्बूदारः कोविदारो विष्णुक्रान्ताऽपराजिता ॥ ९६ ॥
शोभाञ्जनः शिग्रुरुग्रो मुखमोदः शुभाञ्जनः ।
निर्गुण्डीन्द्राणिका सिन्धुवारकः सिन्दुकस्तथा ॥ ९७ ॥
कुटजः कुटकः शक्रः करञ्जः कलिमारकः ।
वल्लीकण्टकरञ्जः स्यात्काकजङ्घा तु रक्तिका ॥ ९८ ॥
गुञ्जाऽथ श्वेतेगुञ्जायां स्याच्चूडाला भिरिण्टिका ।
आत्मगुप्ता तु दुःस्पर्शा कपिकच्छूश्च कण्डुरा ॥ ९९ ॥
;p{0118}
समौ वेतसवानीरौ निचुलो हिज्जलोऽम्बुजे ।
वाट्यालका बलायां स्यादङ्कोटस्तु निकोचकः ॥ १०० ॥
गाङ्गेरुकी नागबला पुत्रकन्दा तु लक्ष्मणा ।
कृष्णाभा वनकार्पासी नलपोटगलौ समौ ॥ १०१ ॥
वंशस्तृणध्वजो वेणुस्त्वचिसारो बृहत्तृणः ।
वंशोऽसौ कीचको यः स्याद्रन्ध्रस्वानोऽनिलोद्धतेः ॥ १०२ ॥
स्थूलदण्डः सुरद्रुश्च देवनालो महानले ।
द्वयोर्मुञ्जः शरो वाणो गुन्द्रोरच्छः पटेरकः ॥ १०३ ॥
;p{0119}
काशेकासः पुमान्काशीषीकाकाशाः स्त्रियामिमाः ।
गुन्द्रैरके समे दर्भो बर्हिः क्लीबे कुशोऽस्त्रियाम् ॥ १०४ ॥
कत्तृणं श्यामकं पौरं स्याद्भूतोकं तु भूतृणम् ।
बल्वजा दृढपत्री स्यात्पण्यन्धा कङ्कनी दला ॥ १०५ ॥
सुनाला चणिका दुग्धा शूली तु महिषीप्रिया ।
अनन्ता दुर्भरा दूर्वा गोलोमी शकुलादनी ॥ १०६ ॥
भूकूष्माण्डी विलाडी च विदारी वाजिवल्लभा ।
अन्या क्षीरविदारी स्यादिक्षुगन्धा पयोलता ॥ १०७ ॥
;p{0120}
जीमूतः कुक्कुटो वेणी देवदाली गरागरी ।
कर्कटी च खरस्पर्शा विषघ्नी गरनाशिनी ॥ १०८ ॥
अर्शोघ्नी मुसली ताली तालमूली च तालिका ।
नारायणी वरी दिव्या शतमूली शतावरी ॥ १०९ ॥
अश्वगन्धा हया बल्या पाठा स्याद्विद्धकर्णिका ।
रेचनी सुवहा श्यामा दन्ती तु श्वेतघण्टिका ॥ ११० ॥
जयपालश्च जैपालो विशाला त्विन्द्रवारुणी ।
कल्याणी स्वर्णपात्री स्याद्रेचिका मलधारिणी ॥ १११ ॥
;p{0121}
रञ्जनी नीलिका नीला काला नीली च नीलनी ।
दुरालभा समुद्रान्ता यवासो बहुकण्टकः ॥ ११२ ॥
अपामार्गश्चमत्कारः श्वेते रक्ते क्षवा स्मृतः ।
काण्डेक्षुः कोकिलाक्षः स्यादिक्षुगन्धे क्षुरक्षुरौ ॥ ११३ ॥
कन्या घृतकुमारी स्यादेलीयः कृष्णबोधकः ।
पाटलिः पाण्डुफल्यां स्याद् वनप्सा तु ज्वरापहा ॥ ११४ ॥
नीलाऽसौ नीलिनी श्यामा राजपर्णी प्रसारिणी ।
अनन्ता सारिवा गोपी भृङ्गराजस्तु मार्कवः ॥ ११५ ॥
;p{0122}
शणपुष्पी पीतपुष्पी त्रायमाणा तु पालिनी ।
शंखिनी यवतिक्ता स्याल्लिङ्गिनी शिवमल्लिका ॥ ११६ ॥
गोकर्णी मोरटा मूर्वा काकमाची तु वायसी ।
काकजंघा तु काकाक्षी मेषशृङ्गी विषाणिका ॥ ११७ ॥
गुडूची त्वमृता सोमा सोमवल्ली त्रिदोषहा ।
चन्दा जीवन्तिका वृक्षरुहा वृक्षादनी स्मृता ॥ ११८ ॥
लज्जावती तु लज्जालुः स्पर्शलज्जा प्रसारिणी ।
;p{0123}
द्रोणपुष्पी फलेपुष्पाऽऽदित्यभक्ता सुवर्चला ॥ ११९ ॥
वन्ध्या कर्कोटकी नागारातिः सर्पविषापहा ।
मार्कण्डिका पीतपुष्पी मार्कण्डी मृदुरेचनी ॥ १२० ॥
देवदाली कोषफला लाङ्गली जलपिप्पली ।
भूम्यामली विषघ्नी स्याद्ब्राह्मी मण्डूकपर्णिका ॥ १२१ ॥
गोजिह्वा दार्विका गोभी छिक्कनीछिक्कके समे ।
रक्तपुष्पी बला नागदमनी विषमर्दिनी ॥ १२२ ॥
मूषाकर्णी मूषिका च द्रवन्ती शम्बरी वृषा ।
;p{0124}
शिखिनी बर्हिचूडा च स्यान्मयूरशिखा शिखा ॥ १२३ ॥
ब्रह्मदण्ड्यजदण्डी स्त्री रेवट्चीनी तु गन्धिनी ।
चहि स्त्री चविका चाहा तमाखुस्ताम्रकुट्टकः ॥ १२४ ॥
इषद्गोलं स्निग्धबीजं सुधामूली तु जीवनी ।
शिलीन्ध्रं गोमयच्छत्रं स्यादहिच्छत्रमित्यपि ॥ १२५ ॥
कीटारिः कीटमारी स्त्री सर्पदंष्ट्रा विषापहा ।
उष्ट्रकण्टस्तु कण्टालुर्मेदिका नखरञ्जिनी ॥ १२६ ॥
सञ्जीवनी रुदन्ती स्यात्पर्पोटी चिरपोटिका ।
;p{0125}
चिचोडकं चिचोडं स्यादजगन्धा तु काबरी ॥ १२७ ॥
पुमान्स्यादण्डखर्जूरः स एवैरण्डचिर्भिटः ।
;c{॥ वनस्पतिवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0126}
;v{धान्यादिवर्गः}
;c{॥ अथ धान्यादिवर्गः प्रारभ्यते ॥}
धान्ये स्तम्बकरिर्व्रीहिः कलमे शालितण्डुलौ ।
समौ गोधुमगोधूमौ यवकस्तु यवो मतः ॥ १ ॥
जूर्णलो यावनालश्च जूर्णो यवयवोऽपि च ।
स्त्री बर्जरी बर्जरिका नाली स्यात्पुंसि साजकः ॥ २ ॥
पुंसि भुक्तिप्रदो मुद्गो हरिन्मुद्गस्तु शारदः ।
माषे पित्र्यो धान्यवीरो मकुष्ठस्तु मकुष्ठके ॥ ३ ॥
बर्बटश्चवलो राजमाषश्चपल इत्यपि ।
निष्पावो वल्लको वाजिमन्थस्तु चणकश्चणः ॥ ४ ॥
;p{0127}
द्वयोर्मसूरमसुरौ तुवरी त्वाढकी स्त्रियाम् ।
कलायो मुण्डचणकः खञ्जकारिस्तु सण्डिकः ॥ ५ ॥
कुलत्थिस्तु कुलत्थेः स्यात्तिलस्तैलसमन्वितः ।
निष्फले तिलपिञ्जः स्यादारण्ये जतिलो मतः ॥ ६ ॥
राजी तु राजिका कृष्णे सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः ।
क्षुमोमे अतसी कङ्गौ प्रियङ्गुः स्युः स्त्रियामिमाः ॥ ७ ॥
चीनकः काककङ्कुश्च मण्डूकन्तु मलीयसः ।
मुनिधान्यं तु नीवारः स्त्रियामोडी तथौडिका ॥ ८ ॥
;p{0128}
श्यामाकश्यामकश्यामाः कोरदूषस्तु कोद्रवः ।
स्यान्मक्कायो महाकायः स्त्रीगवेधुर्गवेधुका ॥ ९ ॥
शाकराड् वास्तु वास्तूकं लोणा लोण्यौ तु धोलिका ।
अम्लं रसाम्लपत्राम्ले तुल्यौ वार्ष्पकमारिषौ ॥ १० ॥
कञ्चटः कञ्चुकी द्वे स्त उपोती स्यादपोदका ।
रसोनो लशुनोऽरिष्टं कलम्बी तु कलम्बिका ॥ ११ ॥
नाडीकः पट्टशाकः स्याम्नत्स्याक्षी हिलमोचिका ।
;p{0129}
प्रलम्बिका स्त्री करली शितिवारस्तु कुक्कुटः ॥ १२ ॥
एर्वारुः कर्कटी मूत्रफला तोयफला स्त्रियाम् ।
त्रपुषं कण्टकिफलं सुधावासः सुशीतलम् ॥ १३ ॥
चिर्भिटं स्याच्चिर्भटिका कुम्भसी कट्फला स्त्रियाम् ।
कृष्णबीजं कलिन्दे स्यात्तद्भेदस्तु दशाङ्गुलम् ॥ १४ ॥
कोषातकी सुघोषा स्त्री जालिनी राजिमत्फला ।
घण्टाली शोधनी क्ष्वेडा तिक्तकोशातकी स्त्रियाम् ॥ १५ ॥
श्वेतराजिश्चिचिण्डः स्यात्पटोलकुलकौ समौ ।
;p{0130}
शितिवारः शितिवरः स्वस्तिकः सुनिषण्णकः ॥ १६ ॥
श्रीवारकः सूचिपत्रः पर्णकः कुक्कुटः शिखी ।
बिम्बं बिम्बफलं तुण्डीकेरी तुण्डी समाऽसमा ॥ १७ ॥
कर्कोटकी पीतपुष्पी कारवेल्लः कठिल्लकः ।
भिण्डी भिण्डा पुमान् भिण्डः शिम्बिनीशिम्बके समे ॥ १८ ॥
बाकुची कालमेषी च शिम्बी तु फलिनी मता ।
वारिकण्टकशृङ्गाटके स्त्री संघाटिका मता ॥ १९ ॥
गृञ्जनं गाजरं क्लीबे पलाण्डुर्मुखदूषणः ।
;p{0131}
वानेयं स्थूलमूलं स्यान्मूलकं हस्तिदन्तकम् ॥ २० ॥
ओल्ल ओलः पुंसि पिण्डीतकस्तु स्वादुकन्दकः ।
आरवे स्यादारवी स्त्री राजालुस्त्वारुरारुकः ॥ २१ ॥
कोलकन्दे पुटालुर्ना हस्तिकन्दीति कन्दके ।
स्तम्भालु धरणीकन्दस्तुल्ये रक्तालुकाऽऽलुके ॥ २२ ॥
सुकन्दः स्यात्तु वाराहीकन्दं क्लीबे महौषधम् ।
कन्दालूकं सुकन्दं स्यात् शोथघ्नी तु पुनर्नवा ॥ २३ ॥
पुष्पगोभी पत्रगोभी ग्रन्थिगोभी च गोभिका ।
;p{0132}
कासमर्दनकासारि मखान्नं वारिजं फलम् ॥ २४ ॥
कटुवीरा तीव्रशक्तिर्द्वे रक्तमरिचे स्त्रियाम् ।
गुडकन्दः कसेरुः स्यात्कशेरुश्च कसेरुकः ॥ २५ ॥
पूपाऽपूपौ पिष्टकोऽपि वाटिकाऽङ्गारकर्पटी ।
दुग्धं क्षीरं पयश्चाऽपि पयस्यं तु भवेद्दधि ॥ २६ ॥
नवप्रसूते र्धेनोर्यत् प्रकृत्या स्फुटितं पयः ।
पीयूषमग्नियोगेन घनीभूतं किलाटकः ॥ २७ ॥
अपक्वमेव नश्येत क्षीरशाकं तु तत्पयः ।
हीनं तद्द्रवभागेन तक्रपिण्ड उदाहृतः ॥ २८ ॥
;p{0133}
नष्टदुग्धस्य यन्नीरं मोरटो जेज्जटोऽब्रवीत् ।
क्लीबे हैयङ्गवीनं तु नवनीतं नवोद्धृतम् ॥ २९ ॥
दध्नः स्निग्धो घनोभागे उपरिष्टः सरः स्मृतः ।
मस्तु स्याद् दधिजं मण्डं तक्रघोले तु छच्छिका ॥ ३० ॥
घृतमाज्यं हविः सर्पिर्गव्यादि दधिजं स्मृतम् ।
यस्तिलादिसमुद्भूतः स्नेहस्तत्तैलमुच्यते ॥ ३१ ॥
मयने स्यान्मधूच्छिष्टं मधुनि क्षौद्रमाक्षिके ।
गुडमूलं पुमानिक्षुस्तद्भेदाः पौण्ड्रकादयः ॥ ३२ ॥
;p{0134}
यन्त्रैर्निष्पीडितस्येक्षोर्विकारो यो रसः स्मृतः ।
पक्वो रसो यदा गाढो राव इत्युच्यते बुधैः ॥ ३३ ॥
ततो गाढतरे क्लीबं फाणितं गुड इष्यते ।
अस्त्री खण्डोऽतिगाढ स्यान्मत्स्यण्डी स्त्री सिता भवेत् ॥ ३४ ॥
एकैकं नाम वक्ष्येऽथ पोलिकान्तं पृथक् पृथक् ।
संयावो मठकः पक्ववटी च तिलपर्पटी ॥ ३५ ॥
स्त्रियां पाटलजम्बूः स्यात् शट्टकं मुद्गमोदकः ।
यूषः पुमान् स्त्रियां लोप्त्री चूर्णिका दुग्धकूपिका ॥ ३६ ॥
;p{0135}
कलाकन्दः कुण्डलिनी वटाका घृतपूरकः ।
क्वाथः प्रहेलकश्चाम्लपानीयं शर्करोदकम् ॥ ३७ ॥
स्फुटितं चलिकं पेष्ठा स्त्रियां सेवनमोदकः ।
पूर्णपोली वेट्टमिका पर्पटी वटकस्तथा ॥ ३८ ॥
काञ्जीयवटकं खानपानं सेविश्च पोलिका ।
;p{0136}
ओदनोऽस्त्री भक्तमन्नमन्धोऽपि च नपुंसकम् ॥ ३९ ॥
दालिर्दाली व्यञ्जनं तु शाको लप्सी तु लप्सिका ।
निष्ठानं तेमनं चूर्णं क्षोदश्च वटिका वटी ॥ ४० ॥
घारट्टं वेशनं पिष्टदालिकायां तु पिष्टिका ।
प्रातराशः कल्पजग्धिः शष्कुली पुरिका पुरी ॥ ४१ ॥
समौ तु ग्रासकवलौ लेहाऽऽहारौ तु जेमनम् ।
स्यादुद्गिरणमुद्गारः कचोरी तु कचोरिका ॥ ४२ ॥
;p{0137}
क्षुद् बुभुक्षा क्षुधा तुल्यास्तृट् पिपासा तृषास्तथा ।
सपीतिः सहपानं स्यात्स्त्रियां सग्धिः सहाशनम् ॥ ४३ ॥
भुक्तशिष्टमथोच्छिष्टं फेला भुक्तोज्झिते स्त्रियाम् ।
चुलुकश्चुलुगण्डूषौ तृप्तौ सौहित्यतर्पणे ॥ ४४ ॥
स्याद् घरट्टः शिलाचक्रं तस्य दण्डे तु हस्तकम् ।
चक्रला चक्रिका द्वे स्तः साधनी वेलनी स्त्रियाम् ॥ ४५ ॥
शिलापुत्रः शिलालो घर्षणालस्तु पेषणी ।
;p{0138}
क्लीबे महानसं पाकस्थानं रसवती स्त्रियाम् ॥ ४६ ॥
पौरोगवोऽधिकार्यस्य सूपकारस्तु पाचकः ।
भवेत्कान्दविकोऽनेकभोज्यवस्तुविधायकः ॥ ४७ ॥
हसन्यङ्गारशकटी हसन्त्यङ्गारधानिका ।
अङ्गारस्तूल्मुकाऽलाते मणिकाऽलिंजरः समौ ॥ ४८ ॥
अम्बरीषं पुमान् भ्राष्टः कर्करी तु गलन्तिका ।
चुल्लिश्चुल्ली स्त्रियां क्लीबेऽश्मन्तमुद्धानमित्यपि ॥ ४९ ॥
स्वेदनो स्त्री द्वयोः कन्दुः घटः कुटनिपावपि ।
;p{0139}
कलशः पिठरः कुण्डं स्थाल्युखा त्रिषु न स्त्रियाम् ॥ ५० ॥
शरावः पत्रभेदे स्यात्तथैव वर्द्धमानकः ।
स्यात्कटोरं कटोरी स्त्री कटोरा तु महत्यसौ ॥ ५१ ॥
दुग्धादीनां हि यत्पानभाजनं सा कुपी स्त्रियाम् ।
अस्त्री कंसः पानपात्रमृजीकं पिष्टपाचनम् ॥ ५२ ॥
पात्रमात्रेऽमत्रपात्रभाण्डान्यावपनं तथा ।
भाजनं दर्विकम्बी तु स्त्री तर्दूर्दारुमुष्टिकः ॥ ५३ ॥
पिधानपात्रे तु प्रोक्तावुदञ्चनमुदञ्चनी ।
;p{0140}
चर्मणः स्नेहपात्रं स्यात्कुतूः सा कुतुपोऽल्पिका ॥ ५४ ॥
पर्णपात्रे करङ्को ना पर्णधान्युपहन्तिका ।
उपस्करो वेषवारो राज्यक्तस्तु रसालिका ॥ ५५ ॥
;c{॥ इति धान्यादिवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0141}
;v{पशुवर्गः}
;c{॥ अथ पशुवर्गः प्रारभ्यते ॥}
मृगधूर्तकगोमायुफेरवाः फेरजम्बुकौ ।
शृगालो वञ्चकः क्रोष्टा भूरिमायः शिवा स्त्रियाम् ॥ १ ॥
अच्छो भल्लुकभालूकौ ऋक्षो भल्लश्च भाल्लुकः ।
खड्गी च गण्डकः खड्गो लुलायो महिषस्तथा ॥ २ ॥
कासारः सैरिभो वाहद्विषच्च गोधिकात्मजे ।
गौधेयश्चापि गौधेरो गौधारश्च त्रयो मताः ॥ ३ ॥
भूदारः सूकरः कोलो वराहः क्रोडघोणिनौ ।
घृष्टिर्दंष्ट्री किरः पोत्री स्तब्धरोमा किटिस्तथा ॥ ४ ॥
व्याघ्रे द्वौ द्वीपिशार्दूलौ स्यात्तरक्षुर्मृगादने ।
;p{0142}
सिंहः पञ्चाननः कण्ठीरवः पञ्चनखो हरिः ॥ ५ ॥
पुण्डरीको मृगेन्द्रश्च केसरी मृगसूदनः ।
वानरो मर्कटो वाऽपि वनौका अपि कथ्यते ॥ ६ ॥
प्लवंगः प्लवगः कीशः शाखामृगवलीमुखौ ।
बिलाल ओतुमार्जारौ आखुभुग् वृषदंशकः ॥ ७ ॥
शल्यस्तु शल्लकी श्ववित्तल्लोम्नि शललं शलम् ।
ईहामृगो वृकः कोके कुरङ्गः हरिणो मृगः ॥ ८ ॥
रङ्कुरेणोरुरुर्न्यङ्कुः कृष्णसारश्च शम्बरः ।
;p{0143}
गोकर्णो रोहितश्चैव चमूरुश्चेति द्वादश ॥ ९ ॥
गवयः सृममरो रामो गन्धर्वः शरभः शशः ।
खनकः स्यादधोगन्ता पुंध्वजो वृष उन्दुरः ॥ १० ॥
मूषकोऽप्याखुरुन्दुश्च गिरिका बालमूषिका ।
दिवान्धा दीर्घतुण्डीच गन्धास्या तुर्च्छुछुन्दरी ॥ ११ ॥
मुसलो गृहगोधायां सरटः कृकलासकः ।
वृश्चिकेऽलिद्रुणद्रोणाः पत्रिश्येनौ शशादनः ॥ १२ ॥
भवेत्कलरवः पुंसि पारावतकपोतकौ ।
कौशिकोलूककाकारिदिवान्धघूकपेचकाः ॥ १३ ॥
;p{0144}
खञ्जनः खञ्जरीटौ द्वौ चाषश्चासः किकीदिविः ।
शारङ्गश्चातकः स्तोको दार्वाघाटे शतच्छदः ॥ १४ ॥
भृङ्गे कलिङ्गधूम्याटौ गोमयस्थानवासिनौ ।
कृकवाकुस्ताम्रचूडश्चरणायुधकुक्कुटौ ॥ १५ ॥
करेटौ कर्करेटुः स्यात्करटुः कर्कराटुकः ।
कृकणे क्रकरः कीरे शुकः परभृते पिकः ॥ १६ ॥
वनप्रियः कोकिलोऽपि काके ध्वांक्षश्च वायसः ।
बलिभुक्करटाऽरिष्टबलिपुष्टसकृत्प्रजाः ॥ १७ ॥
;p{0145}
आत्मघोषोऽथ चटकः कलविङ्कः स्त्रियां तु सः ।
चटका तदपत्येऽपि चटकेरः पुमान् यदि ॥ १८ ॥
दात्यूहः कालकण्ठेऽपि काकोलो द्रोणवायसः ।
दाक्षाय्यः कथितो गृध्रेऽथ चिल्लाऽऽतायिनौ समौ ॥ १९ ॥
क्रौञ्चे क्रुङ् स्याद्बके कह्वः सारसे पुष्कराह्वयः ।
रथाङ्गश्चक्रवाकः स्यात् कोकश्च कुररस्त्वयम् ॥ २० ॥
उत्क्रोशे मानसौकास्तु चक्राङ्गो हंस उज्ज्वलन् ।
मरालः कलहंसोऽपि कादम्बो राजहंसकः ॥ २१ ॥
;p{0146}
रथोऽङ्घ्रिचञ्चुभिर्योऽथ मलिनो मल्लिकेक्षणः ।
धार्तराष्ट्रो यदा नीलो ज्ञायते लक्ष्मभिः क्रमात् ॥ २२ ॥
लक्ष्मणा सारसस्य स्त्री हंसस्य वरटा मता ।
जतुकाऽजिनपत्रायां परोष्णी तैलपायिका ॥ २३ ॥
वर्वणा मक्षिका नीला विशिष्टा मधुमक्षिका ।
सरघा मधुदात्रिषु पुत्तिका वा पतङ्गिका ॥ २४ ॥
वनमक्ष्यां मतो दंशो दंशी तज्जातिरल्पिका ।
ततोऽपि क्षुद्रदंशे तु मशो मशक इत्युभौ ॥ २५ ॥
अन्यः शुलशुलः कीटः खट्वाकोटस्तु मत्कुणः ।
;p{0147}
पतङ्गः शलभो झिल्ल्यां चीरी झीरी च झीरुका ॥ २६ ॥
भृङ्गो मधुकरोऽलिश्च मधुपोऽली मधुव्रतः ।
मधुलिड् भ्रमरः पुष्पलिड् द्विरेफश्च षट्पदः ॥ २७ ॥
व्याघाटस्तु भरद्वाजे ज्योतिः खद्योत इङ्गणे ।
स्त्रीलूता चोर्णनाभोर्णौ तथा मर्कटकः पुमान् ॥ २८ ॥
मेघनादानुलासी च नीलकण्ठश्च बर्हिणः ।
शिखावलो मयूरोऽपि शिखी केकी भुजङ्गभुक् ॥ २९ ॥
बर्ही चाऽस्य शिखाचूडा वाणी केका निगद्यते ।
नेत्राकारेषु चिह्नेषु प्रोक्तौ मेचकचन्द्रकौ ॥ ३० ॥
;p{0148}
स्याच्छिखण्डः पुमान् बर्हं पिच्छं च स्यान्नपुंसकम् ।
खगो द्विजो विहङ्गश्च विहङ्गमविहायसौ ॥ ३१ ॥
विहगः शकुनिः पक्षी शकुन्तिः शकुनोऽण्डजः ।
पतन् पत्ररथः पित्सन् नगौका नभसंगमः ॥ ३२ ॥
गरुत्मान् पतगः पत्री शकुन्तो नीडजोऽपि विः ।
पतत्रिर्विष्किरो वाजी पतत्री विकिरः पुमान् ॥ ३३ ॥
विशेषाः कुक्कुभो मद्गु जीवं जीवश्च कोरकः ।
हारीतस्तित्तिरिः कोयष्टिकष्टिट्टिभकः प्लवः ॥ ३४ ॥
लावः कारण्डवो वर्तकः पुमान् वर्तिकादयः ।
पक्षतिः पक्षमूलं स्त्री त्रोटिश्चञ्चुः स्त्रियामिमे ॥ ३५ ॥
;p{0149}
तनूरुहं पतत्रश्च पत्रं पक्षच्छदौ गरुत् ।
डयनोड्डीनसंडीनप्रडीनानि नभोगतिः ॥ ३६ ॥
कोषः कोशं स्त्रियां पेशी पेशिश्चाण्डं नपुंसके ।
निवासे पक्षिगेहे च कुलायो नीडमस्त्रियाम् ॥ ३७ ॥
शिशौ डिम्भोऽर्भकः पोतः शावकः पृथुकोऽपि च ।
युगले तु युगं युग्मं द्वन्द्वं स्त्रीपुंसयोर्युतौ ॥ ३८ ॥
मिथुनं च समूहे तु निवहो व्यूहसंचयौ ।
संघातस्तोमनिकरसमुदायचयव्रजाः ॥ ३९ ॥
संदोहविसरव्राता ओघः समुदयो गणः ।
;p{0150}
समवायस्तथा वारः संहतिः स्त्रीनपुंसकम् ॥ ४० ॥
निकुरम्बं कदम्बं च वृन्दं वर्गः समैः स्मृतः ।
सजातीयैः कुलं संघसार्थौ स्यातां तु जन्तुभिः ॥ ४१ ॥
समजः पशुवृन्दे ना तिरश्चां यूथमस्त्रियाम् ।
अन्येषां तु समाजोऽथ निकायः सह धर्मिणाम् ॥ ४२ ॥
धान्यादेरुत्करः पुञ्जराशी ना कूटमस्त्रियाम् ।
शौकतैत्तिरमायूरकापोतादि स्वके गणे ॥ ४३ ॥
छेका वा गृह्यका गेहाऽऽसक्ता ये पक्षिणो मृगाः ।
;c{॥ इति पशुवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0151}
;v{मानववर्गः}
;c{॥ अथ मानववर्गः प्रारभ्यते ॥}
मानवो मनुजो मर्त्त्यो मनुष्यो मानुषो नरः ।
ना पुमान् पुरुषः किञ्च पुरुषोऽथाऽबला वधूः ॥ १ ॥
नारी सीमन्तिनी योषा योषित् स्त्री वनिता तथा ।
स्याद्वामा महिलैतस्याः प्रभेदा भीरुरङ्गना ॥ २ ॥
कामिनी ललना कान्ता मानिनी वामलोचना ।
प्रमदा रमणी रामा सुन्दरी च नितम्बिनी ॥ ३ ॥
उत्तमा तु वरारोहा या प्रोक्ता वरवर्णिनी ।
मत्तकाशिन्यपि स्यात्सा भामिनीकोपने समे ॥ ४ ॥
महिषी साभिषेका स्याद् राज्ञोऽन्या भोगिनी मता ।
;p{0152}
अध्यूढा चाधिविन्ना च कृतसापत्निका तु या ॥ ५ ॥
पत्नी पाणिगृहीती स्याद् द्वितीया सहधर्मिणी ।
जाया भार्या बहुत्वे तु पुंसि दाराः कुटुम्बिनी ॥ ६ ॥
पुरन्ध्य्रथ सती साध्वी सुचरित्रा पतिव्रता ।
स्वयंवरा तु वर्या स्यात् सैव प्रोक्ता पतिंवरा ॥ ७ ॥
कुलजा कुलसंपन्ना कुलस्त्री दुहिता च समा इमाः ।
कुमारी दारिका कन्या दुहिता च समा इमाः ॥ ८ ॥
तरुणी युवतिः प्रोक्ता स्नुषायां तु जनी वधूः ।
;p{0153}
सुवासिनी चिरण्टी स्यात्पार्श्वस्था प्रतिवेशिनी ॥ ९ ॥
पुंश्चली पांशुला स्वैरिण्यसती कुलटोच्यते ।
विश्वस्ता विधवा रण्डा वीरा स्वामिसुतान्विता ॥ १० ॥
पतिवत्नी सनाथा स्यात्पलिक्नी जरती मता ।
किञ्चिद्विज्ञा भवेत् प्राज्ञी प्राज्ञा तूत्कृष्टधीयुता ॥ ११ ॥
जातिः शूद्रस्य शूद्रा स्याद् भार्या शूद्री प्रकीर्तिता ।
स्यादाभीरी गोपपत्नी पोटा श्मश्व्रादिचिह्निनी ॥ १२ ॥
उपाध्याय्यप्युपाध्याया स्वयं विद्योपदेशिका ।
;p{0154}
आचार्याणी तु पुंयोगादाचार्या विदुषी स्वयम् ॥ १३ ॥
अर्याण्यर्या जातिमात्रे क्षत्रिया क्षत्रियाण्यपि ।
जातापत्या प्रसूता च प्रयाता च प्रसूतिका ॥ १४ ॥
कोटवी नग्निका नग्ना वीरमातरि वीरसूः ।
वीरपत्नी भवेद् वीरभार्या दूतिस्तु दूतिका ॥ १५ ॥
साऽसिक्नी याऽवरोधस्तथा युवती दूतिकापदे ।
स्ववशा परवेश्मस्था सैरन्ध्री शिल्पकारका ॥ १६ ॥
वेश्या वारङ्गना रूपाजीवा च गणिका जनैः ।
;p{0155}
सत्कृता वारमुख्या स्याद् शम्भली कुट्टनी समे ॥ १७ ॥
आत्रेयी मलिनी पुष्पवत्यविर्ऋतुमत्यपि ।
रजस्वला तथोदक्या स्त्रीधर्मिण्यामथो रजः ॥ १८ ॥
पुष्पमार्तवमेतस्माद् श्रद्धालुर्दोहदार्थिनी ।
गर्भिण्यापन्नसत्त्वायामन्तर्वत्नी च गुर्विणी ॥ १९ ॥
निष्कला विगताऽऽर्तायां गणिकादेस्तु संहतौ ।
गाणिक्यं गर्भिकं तद्वद् यौवतं च नपुंसकम् ॥ २० ॥
सौभागिनेय आख्यातः सुभगायाः परस्त्रियाः ।
;p{0156}
पारस्त्रैणेय एवं यः कानीनोऽनूढकन्यका ॥ २१ ॥
तस्याः सुतो विमातुस्तु वैमात्रेयः पितृष्वसुः ।
पैतृष्वस्रेयपैतृष्वस्त्रीयौ मातृष्वसुस्तथा ॥ २२ ॥
भवेद्बान्धकिनेयोऽपि कौलटेरश्च बन्धुलः ।
कौलटेयसुतेऽसत्याः अपि चेद् भिक्षुकी सती ॥ २३ ॥
तस्याः कौलटिनेयः स्यात्कौलटेयः स्वआत्मजः ।
आत्मजन्मा सुतः सुनुः पुत्रस्यनय आत्मजान् ॥ २४ ॥
प्राहुर्दुहितं स्त्रीत्वे तोकाऽपत्ये तयोः समे ।
स्वस्माज्जातः सवर्णायामुरस्यः स्यात्तथोरसः ॥ २५ ॥
;p{0157}
तातः पिता च जनके माता तु जननी प्रसूः ।
जनयित्री ननन्दा स्याद्भर्तुः स्वस्य तु या स्वसा ॥ २६ ॥
भगिनी पुत्रपुत्री तु पौत्री नप्त्री सुतासुता ।
मातुली मातुलानी स्याद्भ्रातृजाया प्रजावती ॥ २७ ॥
यातरो भ्रातृवर्गस्य भार्याः स्युस्तु परस्परम् ।
दम्पत्योर्जननी श्वश्रुर्जनकः श्वशुरो मिथः ॥ २८ ॥
पत्नीभ्राता भवेच्छ्यालः स्वामिभ्राता तु देवरः ।
स्यात्पितृव्यः पितृर्भ्राता मातुरेष च मातुलः ॥ २९ ॥
;p{0158}
जामाता कन्यकाकान्तो भागिनेयः स्वसुः सुतः ।
मातामहो मातृतातः पितृतातः पितामहः ॥ ३० ॥
प्रमातामह आख्यातः पिता मातामहस्य यः ।
पिता पितामहस्य स्यात्प्रपितामहनामवान् ॥ ३१ ॥
उभयोः पितरौ वृद्धविशेषणविशेषितौ ।
सनाभिस्तु सपिण्डः स्याद्बन्धुसंघस्तु बन्धुता ॥ ३२ ॥
सगोत्रे बान्धवो बन्धुर्ज्ञातिः स्वः स्वजनोऽपि च ।
सहोदरसगर्भ्यः स्यात्सोदर्यः सहजस्तथा ॥ ३३ ॥
;p{0159}
उपभर्तरि जारः स्यात् पत्यौ भर्ता प्रियो धवः ।
जारजो गोलकः पत्यौ मृते कुण्डस्तु जीविते ॥ ३४ ॥
भ्रात्रीयो भ्रातृजो भ्रातृपुत्रे भ्रातृव्य इत्यपि ।
जंपती दंपती जायापती स्त्रीपुरुषावुभौ ॥ ३५ ॥
गर्भाशयो जरायुर्द्वौ गर्भवेष्टनचर्मणः ।
कुक्षिस्थस्य भवेद्भ्रूणो गर्भो वैजननस्तु यः ॥ ३६ ॥
सूतिमासस्तृतीयस्तु शण्डः क्लीबो नपुंसकः ।
प्रकृतिः स्थाविरं वृद्धसंघोऽपि स्याच्च वार्धकम् ॥ ३७ ॥
;p{0160}
शिरोजातस्य पलितं शुक्लता विस्रसा जरा ।
डिम्भोत्तानशया बाला स्तनपाऽपि स्तनन्धयी ॥ ३८ ॥
बाले माणवको हारभेदे कुपुरुषेऽपि च ।
स्थविरे प्रवया वृद्धो वयःस्थे तरुणो युवा ॥ ३९ ॥
अतिवृद्धे द्वयोर्ज्यायान् ज्येष्ठे स्तः पूर्वजाऽग्रजौ ।
यविष्ठश्च कनिष्ठश्च जघन्येऽवरजाऽनुजौ ॥ ४० ॥
वलिनो वलिभद्रश्च जरसाश्लथचर्मणि ।
सुकेशो केशिकः केशी ह्रस्वखर्वौ तु वामनः ॥ ४१ ॥
;p{0161}
अवभ्रटोऽवटीटोऽवनाटो यो नतनासिकः ।
न्यूनाङ्गे स्यादपोगण्डः खरणास्तीक्ष्णनासिकः ॥ ४२ ॥
दुर्बलाऽमांसलौ तुल्यौ बलिन्यंसलमांसलौ ।
संज्ञुः संहतजानुः स्यात्प्रज्ञुर्विरलजानुकः ॥ ४३ ॥
स्यात्कृतनासिको विग्रः खुरणाः स्थूलनासिकः ।
एकाक्षे कननः काणः केकरो बलिरस्तथा ॥ ४४ ॥
स्यादेडो बधिरे कुब्जे न्युब्जो गडुल इत्युभौ ।
रोगाद्यैर्दूषिते हस्ते कुणिर्मुण्डस्तु मुण्डिते ॥ ४५ ॥
;p{0162}
स्यातां खञ्जखोणावूर्ध्वज्ञस्तूर्ध्वजानुके ।
पङ्गुः श्रोणश्च निर्जङ्घे त्रिष्वेते पलितात्परे ॥ ४६ ॥
देहोऽस्त्री विग्रहः कायः पुंसि मूर्तिस्तनुः स्त्रियाम् ।
शरीरवर्ष्मगात्राणि वपुः क्लीबं कलेवरम् ॥ ४७ ॥
समाः परिणेयोद्वाहविवाहोपयमास्तथा ।
पाणीपीडनमानन्दपटस्तूढाम्बरे नवे ॥ ४८ ॥
छत्रामिषिः स्त्री मौलित्रे स्याद्वरः परिणेतरि ।
ज्येष्ठेऽनूढे कृतोद्वाहः परिवेत्ताऽनुजः स्मृतः ॥ ४९ ॥
;p{0163}
तज्ज्येष्ठः परिवित्तिः स्याद् व्यवायः पुंसि मैथुनम् ।
तिलकस्तिलचिह्ने स्याज्जडुले पिप्लुकालकौ ॥ ५० ॥
चिकित्सा रुक्प्रतीकारः आरोग्याऽनामये समे ।
औषधं भेषजं किञ्च भैषज्यमगदः पुमान् ॥ ५१ ॥
व्याध्यामयगदाः रोगोपतापौ रुग्रुजा स्त्रियाम् ।
यक्ष्मा शोषः क्षवो राजरोगाः स्त्री क्षुत् क्षवः क्षुतम् ॥ ५२ ॥
पीनसः स्यात्प्रतिश्यायः पादस्फोटे विपादिका ।
;p{0164}
खर्जूः कण्डूश्च कण्डूया शोफशोथौ समावुभौ ॥ ५३ ॥
पुंसि स्यात्क्षवथुः कासः कच्छू पामा विचर्चिका ।
पिटकश्चापि विस्फोटस्त्रिषु सिध्मं किलासकम् ॥ ५४ ॥
त्वक्पुष्पी श्वित्रकुष्ठे द्वे कोठो मण्डलकं पृथक् ।
वमिः प्रच्छर्दिकावन्तिर्मूत्रकृच्छेऽश्मरी स्त्रियाम् ॥ ५५ ॥
मूत्राघाते निबन्धो ना ग्रहणी तु प्रवाहिका ।
सालित्यरोगे शेशघ्नस्तापरोगे ज्वरः पुमान् ॥ ५६ ॥
;p{0165}
प्रमेहे स्यु र्मूत्रमेहमधुमेहादयो भिदाः ॥ ५७ ॥
अर्शो दुर्नामकं क्लीबं महामाया विसूचिका ।
भगन्दरादयोऽप्येवं व्याधिभेदा उदाहृताः ॥ ५८ ॥
आतुरो व्याधितो रोगी स्यादुल्लाघस्तु निर्गदः ।
भिषग् वैद्याऽगदंकाररोगहारिचिकित्सकाः ॥ ५९ ॥
चिल्लो विल्लश्च पिल्लश्च क्लिन्ने नेत्रे च तद्वति ।
अतिसारोऽप्यतीसारी वातरोगी तु वातकी ॥ ६० ॥
अन्धो नेत्रविहीनः स्यादुन्मत्तोन्मादिनौ समौ ।
;p{0166}
मूर्च्छलो मूर्च्छिते न्युब्जे भुग्ने शोषिणि तु क्षयी ॥ ६१ ॥
खल्वाटे खलतिर्व्याधे वृद्धनाभौ च तुन्दिलः ।
श्लेष्मा कफः श्लेष्मलस्तु श्लेष्मणः कफिनि स्मृतः ॥ ६२ ॥
सकुष्ठकुष्ठिनौ तुल्यौ त्रिलिङ्यामातुरादयः ।
दद्रुणोऽसृग्धरा चर्म तरलं पिशिताऽमिषे ॥ ६३ ॥
मांसं क्रव्यं च पललं शोणिते रुधिराऽसृजौ ।
क्षतजं लोहितं रक्तमस्रमश्रुणि लोहिते ॥ ६४ ॥
;p{0167}
वुक्काऽग्रमांस स्त्री गुल्मः प्लीहा मेदो वसा वया ।
मायुः पुंसि भवेत्पित्तं स्नायुस्तु वस्नसा स्त्रियाम् ॥ ६५ ॥
कालखण्डं यकृत्क्लीबे तिलकं क्लोम फुप्फुसे ।
गोदं गोर्दं च मस्तिष्कं क्लीबे किट्टे मलोऽस्त्रियाम् ॥ ६६ ॥
क्लीबे पुरी तदन्त्रे च लाला तु स्यन्दिनी स्त्रियाम् ।
स्यात्पिञ्जूषं श्रोत्रमलं सिंघाणं नासिकामलम् ॥ ६७ ॥
दूषिका स्त्री नेत्रमलं कुल्यं कीकसमस्थिनि ।
;p{0168}
प्रस्रावः पुंसि मूत्रं स्याद् रेचनं तु विरेचने ॥ ६८ ॥
उच्चाराऽवस्करौ पुंसि गूथं च शमलं शकृत् ।
विष्ठा विट् च स्त्रियामेव वर्चस्कं न स्त्रियां क्वचित् ॥ ६९ ॥
कङ्कालः पुंसि कायाऽस्थ्नि पृष्ठाऽस्थ्नी स्त्री कशेरुका ।
स्यात्पर्शुका स्त्री पार्श्वास्थि करोटिः स्त्री शिरोऽस्थनि ॥ ७० ॥
क्लीबे शीर्षं शिरो मूर्ध मौली पुंस्यस्त्रि मस्तकम् ।
चक्षुरक्षीक्षणं नेत्रं नयनं लोचनं समम् ॥ ७१ ॥
दृग् दृष्टिश्च स्त्रियां क्लीबे श्रोत्रं तु श्रवणं श्रवः ।
;p{0169}
पुंसि शब्दग्रहः कर्णः श्रुतिः स्त्रीलिङ्गमुच्यते ॥ ७२ ॥
कटाक्षोऽपाङ्गचेष्टायां नेत्रान्तोऽपाङ्ग उच्यते ।
तारकाऽक्ष्णः कृष्णगोले भ्रूमध्यं कूर्चमस्त्रियाम् ॥ ७३ ॥
भ्रूः स्त्रियां चक्षुषोरूर्ध्वमोष्ठान्ते सृक्किसृक्कणी ।
गण्डः कपोलः पुंस्योष्ठे त्वधरो रदनच्छदः ॥ ७४ ॥
ओष्ठात्परं स्याच्चिबुकं कपोलस्तु हनुः स्त्रियाम् ।
क्लीबमास्यं मुखं तुण्डं वदनं वक्त्रमाननम् ॥ ७५ ॥
जंभा जृम्भा स्त्रियां जृम्भः पुंसि क्लीबे तु जृम्भणम् ।
जिह्वा रसज्ञा रसना समे काकुदतालुनी ॥ ७६ ॥
;p{0170}
ललाटमलिकं भालं घ्राणं घोणाऽपि नासिका ।
ग्रीवाऽग्रो गलकण्ठौ च ग्रीवात् कन्धरा स्त्रियाम् ॥ ७७ ॥
कृकाटिकाऽवटुर्घाटा गलवृद्धिर्गडुः पुमान् ।
प्रसृतिः स्त्री करे कुब्जे युक्तयोर्नाऽञ्जलिस्तयोः ॥ ७८ ॥
पाणिः शयः करः पुंसि तच्छाखा त्वङ्गुलिः स्त्रियाम् ।
पुंस्यङ्गुष्ठस्तर्जनी स्त्री सैव ख्याता प्रदेशिनी ॥ ७९ ॥
मध्यमाऽनामिका किञ्च कनिष्ठेति क्रमादसौ ।
हस्ताघातश्चपेटा स्त्री करर्द्धिः करतालिका ॥ ८० ॥
;p{0171}
कफोणिः कूर्परस्तुल्यः प्रगण्डः कूर्परोपरि ।
प्रकोष्ठस्तदधः पुंसि भुजबाहू द्वयोः समौ ॥ ८१ ॥
मध्योऽस्त्री मध्यमं क्लीबं पृष्ठं स्यात्कायपश्चिमम् ।
पुंसि कक्षो बाहुमूलं तदधः पार्श्वमस्त्रियाम् ॥ ८२ ॥
अंसस्कन्धौ समौ तस्य सन्धिर्जत्रु नपुंसकम् ।
स्त्रीनपुंसकयोः क्रोडमुरो वक्षो भुजान्तरे ॥ ८३ ॥
स्तनाग्रः चूचुकं न स्त्री वक्षोजस्तु कुचः स्तनः ।
कुक्षिः पुंस्युदरं तुन्दं क्लीबं जठरमस्त्रियाम् ॥ ८४ ॥
;p{0172}
योनिर्द्वयोर्भगं शिश्ने शेफो मेढ्रं च मेहनम् ।
मुष्केऽण्डकोशवृषणावुपस्थो भगशिश्नयोः ॥ ८५ ॥
स्यान्नितम्बः पुंसि पश्चात् स्त्रीकट्या जघनं पुरः ।
पृष्ठवंशादधोगर्तदेशः क्लीबं कुकुन्दरम् ॥ ८६ ॥
श्रोणिः कटिः स्त्रियां वस्तिर्द्वयोर्मूत्राशयः पुमान् ।
क्लीबेऽपानं गुदं पुंसि पायुरूरुस्तु सक्थनि ॥ ८७ ॥
जानूरुपवर्णी तुल्ये जंघा तु प्रसृता स्त्रियाम् ।
;p{0173}
ऊरोः सन्धिर्वङ्क्षणः स्यात्पादाग्रप्रपदे समे ॥ ८८ ॥
क्रमः पादः पदङ्घ्रिश्च चरणोऽस्त्री समा इमे ।
नववरोऽपि नखोऽस्त्री ना करेरुहपुनर्भवौ ॥ ८९ ॥
पञ्चशास्वकरेऽङ्गुष्ठे तर्जन्यादि चतसृभिः ।
साकं तते तत्तदन्तर्देशाः स्युः क्रमशस्त्विमे ॥ ९० ॥
प्रादेशतालगोकर्णा वितस्तिर्द्वादशाङ्गुलः ।
द्वयोश्चपेटः प्रतलः पुंसि पाणौ तताऽङ्गुलौ ॥ ९१ ॥
वामश्च दक्षिणः पाणिः संहतौ विततौ यदि ।
तयोर्यः प्रतलः स स्याद् नाम्ना सिहतलः स्मृतः ॥ ९२ ॥
;p{0174}
केशः शिरोरुहो बालः कचश्चिकुरकुन्तलौ ।
केशवेशस्तु कवरी धम्मिलः संयतः कचः ॥ ९३ ॥
केशपाशी शिखा चूडा तापसानां जटा मता ।
अलकः कुटिलो बालस्तद्वृन्दं कैश्यकैशिकौ ॥ ९४ ॥
स्त्रीणां शिरःस्थिता वेणिः प्रवेणिर्जूटिकाऽऽकृतिः ।
बाह्वोरङ्गदकेयूरे भूषणं तन्नपुंसकम् ॥ ९५ ॥
रशना मेखला काञ्ची कटिसूत्रं च शृङ्खलम् ।
मञ्जीरो नूपुरो न स्त्री हंसकश्च पुमानयम् ॥ ९६ ॥
किङ्किणी क्षुद्रघण्टा स्यात्तूलं रूतमुभे समे ।
;p{0175}
वस्त्रयोनिः कृमी रोम त्वक् फलं त्रिषु ते दश ॥ ९७ ॥
कार्पासं बादरं फालं कौशेयं कृमिकोशजम् ।
वाल्कं क्षौमं राङ्कवन्तु मृगरोमोद्भवाऽम्बरम् ॥ ९८ ॥
नववस्त्रं निष्प्रवाणि तन्त्रकाऽनाहते अपि ।
क्लीबे तूद्गमनीयं तद् यद् धौताऽऽच्छादनद्वयम् ॥ ९९ ॥
क्षौमे दुकूलं, पत्रोर्णधौतकौशेयवाससि ।
तसरत्रसरौ दिव्यसूत्रनिर्मितमम्बरम् ॥ १०० ॥
दशाः स्त्रियां भूमनि स्युर्वस्त्रस्य प्रान्तयोर्द्वयोः ।
पटच्चरं जीर्णवस्त्रं कन्था स्त्री स्यूतवाससि ॥ १०१ ॥
;p{0176}
जीर्णवस्त्रे खण्डिते तु कर्पटो लक्तकः समौ ।
स्त्रियां मशहरी स्यूतवस्त्रे मशकवारणे ॥ १०२ ॥
स्यात्स्त्रियां चीरिका कच्छा कौपीनं मलमल्लकम् ।
रल्लकः कम्बलः पुंसि वराशिः स्थूलवाससि ॥ १०३ ॥
सुचेलः शोभने वस्त्रे निचोलः प्रच्छदः पटः ।
संख्यानमुत्तरासङ्गोऽथोत्तरीयेष्वधोंऽशुकं ॥ १०४ ॥
परिधानोपसंख्यानाऽन्तरीयाण्यथ चोलकः ।
कूर्पासकः स्त्रियां मूर्ध्नि वस्त्रं स्यादवगुण्ठनम् ॥ १०५ ॥
;p{0177}
चण्डातकं तु स्याच्छ्रेष्ठं स्त्रीणामर्द्धोरुकेंऽबरे ।
बहुमूल्ये तूर्णवस्त्रे स्याद् द्विशालो द्वयोरयम् ॥ १०६ ॥
नीशारो ना प्रावरणे शीतवातादिवारणे ।
चैलमाच्छादनं वस्त्रं वासो वसनमंशुकम् ॥ १०७ ॥
दूष्या पटकुटी साऽल्पांऽशुकुटीरः पुमानयम् ।
विताने चन्द्रकोल्लोचौ काण्डपट्टे तु कोणिका ॥ १०८ ॥
परदायां जवनिका तिरस्करिणिकाऽपि सा ।
स्यादुद्वर्तनमुत्सादो मार्जना तु मृजा स्त्रियाम् ॥ १०९ ॥
;p{0178}
परिकर्माङ्गसंस्कारे स्नाने त्वाप्लाव आप्लवः ।
चर्चा स्त्री स्थासकः पत्रालेखा पत्राङ्गुली समे ॥ ११० ॥
विशेषकं स्यात्तिलकेऽनुबोधस्तु प्रबोधने ।
यावालक्तौ जतु क्लीबे लाक्षायां स्यादथाऽगुरु ॥ १११ ॥
वंशिकं जोङ्गकं च स्यान्न द्वयोरथ यावनः ।
सिह्लोऽथ यक्षधूपस्तु रालः सर्जरसः पुमान् ॥ ११२ ॥
कालीयकं जायकं स्यात्कुङ्कुमाऽग्निशिखे समे ।
;p{0179}
कालागुरुणि मङ्गल्या श्रीवासः सरलद्रवः ॥ ११३ ॥
वृकधूपोऽनेकवस्तुकृते धूपे मनोहरे ।
कर्पूरो घनसारः स्याच्चन्द्रः स्त्री हिमवालुका ॥ ११४ ॥
पाटीरश्चन्दनो गन्धसारो मलयजः समाः ।
केशराऽगुरुकर्पूरकस्तूरीकोलकैः कृतम् ॥ ११५ ॥
मिश्रितं सर्वमेकत्र प्रोच्यते यक्षकर्दमः ।
विलेपनं वर्णकं स्याद्वर्तिर्गात्राऽनुलेपनी ॥ ११६ ॥
पिष्टातः पटवासोऽपि वासयोगोऽथ वासितम् ।
;p{0180}
भाविते त्रिषु माल्यादेः संस्कारस्त्वधिवासनम् ॥ ११७ ॥
न्यस्ता मूर्ध्नि भवेन्माल्यं माला स्रक् कुसुमावलिः ।
गर्भकः केशमध्यस्थं ललाटस्थं ललामकम् ॥ ११८ ॥
प्रभ्रष्टकं शिखान्यस्ते प्रालम्बं कण्ठलम्बिनि ।
रचनायां परिस्पन्दः समा वापीडशेखरौ ॥ ११९ ॥
शय्यायां शयनं तल्पं स्यादाभोगस्तु पूर्णता ।
तूलतल्पं तल्पभेदे गेन्दुकः कन्दुकः पुमान् ॥ १२० ॥
उपधाने तूपबर्होच्छीर्षौ खट्वा तु खट्विका ।
;p{0181}
निवारशणसूत्राद्याः खट्वावेष्टनसाधने ॥ १२१ ॥
पल्यङ्कमञ्चपर्यङ्काः सनिवारे तमङ्गकः ।
प्रदीपदीपौ सदृशौ विष्टरः पीठमासनम् ॥ १२२ ॥
पतद्ग्रहे प्रतिग्राहः सम्पुटे तु समुद्गकः ।
या स्यात्कंकतिका सैव कंकती च प्रसाधनी ॥ १२३ ॥
सिक्थकं स्यान्मधूच्छिष्टं सिक्थिका तस्य वर्तिका ।
दीपज्वालादीपशिखादीपार्चिस्तु नपुंसकम् ॥ १२४ ॥
दीपधानी स्त्रियां दीपाधारे दीपद्रुमः पुमान् ।
;p{0182}
दीपावली दीपमाला दीपालिर्दीपशृङ्खला ॥ १२५ ॥
व्यजनं स्यात्तालवृन्तं तुल्ये कज्जलकाजले ।
समा अमी स्युर्मुकुरमुकुराऽऽदर्शदर्पणाः ॥ १२६ ॥
पुंसि दीपध्वजो दीपकीट्टं स्याद्दीपकज्जलम् ।
;c{॥ इति मानववर्गः समाप्तः ॥}
;p{0183}
;v{वंशवर्गः}
;c{॥ अथ वंशवर्गः प्रारभ्यते ॥}
वंशोऽन्वयोऽन्ववायश्च सन्तानोऽभिजनः कुलम् ।
गोत्रं च जननं स्त्री स्यात्सन्ततिः क्षत्रियादयः ॥ १ ॥
वर्णाः ब्राह्मणविट्शूद्रा राजवीजी तु राजजः ।
सज्जने साधु सम्याऽर्यकुलीनाश्च महाकुलाः ॥ २ ॥
ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो भिक्षुश्चतुष्टयम् ।
चत्वार आश्रमा अस्त्री वर्णी स्याद्ब्रह्मचारिषु ॥ ३ ॥
विप्रब्राह्मणभूदेवाऽग्रजन्मद्विजवाडवाः ।
ज्ञो विपश्चित्कृती धीमान् संख्यावान्प्रज्ञ उच्यते ॥ ४ ॥
कविपण्डितदोषज्ञसुधीविद्वन्मनीषिणः ।
;p{0184}
सन् कोविदो बुधो धीरः सूरिः प्राज्ञो विचक्षणः ॥ ५ ॥
दूरदर्शी श्रोत्रियस्तु छान्दसो वेदपारगः ।
स्याद्वादी स्यादार्हकोऽथ वेदान्त्युपनिषद्विदि ॥ ६ ॥
मीमांसको यो मीमांसाज्ञानवान्सांख्यकापिलौ ।
वैशिषिकज्ञः काणादी न्यायो नैयायिकस्तथा ॥ ७ ॥
सौगतः शून्यवादी स्याच्चार्वाकाद्यास्तु तद्भिदाः ।
उपेत्याऽधीयते यस्मादुपाध्यायो गुरुस्तु यः ॥ ८ ॥
मन्त्रदाता पिता वाऽपि यष्टाऽऽदेष्टा व्रती मखे ।
;p{0185}
याजको यजमानश्च यायजूकोऽतियाजकः ॥ ९ ॥
इष्टवान् विधिना यज्वा तथा स आसुतीबलः ।
अनूचानः प्रवचने साङ्गेऽधीतो गणिर्मतः ॥ १० ॥
अनुयोगकृदाचार्यः उपाध्यायस्तु पाठकः ।
एकब्रह्मव्रताचारा मिथः सब्रह्मचारिणः ॥ ११ ॥
सतीर्थ्यास्त्वेकगुरुका आग्नीध्रा अग्निदीपकाः ।
छात्रान्तेवासिशिष्याः स्युर्वेदार्थं गुरुसेवकाः ॥ १२ ॥
उपज्ञा त्वादिमं ज्ञानं ज्ञात्वाऽऽरम्भ उपक्रमः ।
;p{0186}
सत्रं बर्हिर्वितानं च संस्तरः क्रतुरध्वरः ॥ १३ ॥
मखो यज्ञः सवो यागो गोष्ठी तु परिषत्सभा ।
समज्या समितिः संसद् आस्थानसदसी अपि ॥ १४ ॥
स्थण्डिलं चत्वरं सभ्ये सामाजिकसभासदौ ।
भूमिर्या संस्कृता वेदिर्यूपः स्याद् यज्ञकीलकः ॥ १५ ॥
सघनाऽऽवरणं कुम्बा निर्मन्थ्यं त्वरणिर्द्वयोः ।
परमान्नं पायसं च स्यात्क्षीरान्ने नपुंसकम् ॥ १६ ॥
दानं वितरणं त्याग उत्सर्गश्च विसर्जनम् ।
स्पर्शनं चाऽथ याञ्चा स्याद् याचना च गवेषणा ॥ १७ ॥
;p{0187}
अन्वेषणा प्रार्थना च भवेत्प्राघुणिकस्तु सः ।
अभ्यागतः प्राघुणकोऽतिथिः प्राधूणकस्तथा ॥ १८ ॥
आतिथेयं त्वाऽतिथेय्यां तथाऽऽवेशिकमित्यपि ।
अर्घार्थमर्घ्यं पादार्थं पाद्यं त्रिषु त्रयोदश ॥ १९ ॥
अर्हणाऽर्चासपर्याऽपचितिपूजाः समार्थकाः ।
शुश्रूषोपासना सेवा परिचर्या निगद्यते ॥ २० ॥
योगमार्गे स्थितिश्चर्याऽटा तु पर्यटनं भ्रमः ।
मुनेर्भावोऽथवा कर्म मौनं नोभाषणं विदुः ॥ २१ ॥
परिपाटी त्वानुपूर्वी पर्यायाऽनुक्रमावपि ।
पर्युपशमना पर्योसवना पर्यूषणा तथा ॥ २२ ॥
;p{0188}
पर्वण्याष्टाहिके पक्षे भवं तु पाक्षिकं स्मृतम् ।
पर्वसंवत्सरो नाम्ना सांवत्सरिकमुच्यते ॥ २३ ॥
उपात्ययोऽतिपातः स्यात्समेऽभ्युत्थानगौरवे ।
सावद्येभ्यस्तु कर्मभ्यो निवृत्तिर्व्रतमस्त्रियाम् ॥ २४ ॥
पृथगात्मता विवेकः स्यादुपवास उपोषणम् ।
पारणैतस्य निस्तार एकभक्तं सकृद्भुजि ॥ २५ ॥
सदाचाराऽध्ययनयोरुत्कर्षो ब्रह्मवर्चसम् ।
परिव्राण्मश्करी भिक्षुः सन्न्यासीन्यथ तापसः ॥ २६ ॥
तपस्वी संयमी तु स्याद् दान्तो वाचंयमो मुनिः ॥
;p{0189}
संयतश्च व्रती साधुर्निर्द्वन्द्वो विरजस्तमाः ॥ २७ ॥
पाखण्डः स्त्री पुमान्वाऽपि वैडालव्रतिको मतः ।
कुण्डी कमण्डलुः पात्रमासनं व्रतीनां बृसी ॥ २८ ॥
भैक्षं भिक्षाचयः कृत्तिः स्त्रियामजिनचर्मणी ।
अक्षौरे लुंचनं लोचः क्षौरे वपनमुण्डने ॥ २९ ॥
उत्कचः केशशून्ये स्याद् यम इन्द्रियनिग्रहः ।
प्रतिमा नियमश्चाऽभिग्रहो ज्ञेयः समार्थकः ॥ ३० ॥
ब्रह्मत्वं ब्रह्मसायुज्यं ब्रह्मभूयं यथा तथा ।
देवभावस्तु देवत्वं देवभूयं क्रमादनु ॥ ३१ ॥
पण्डितत्वं च मूर्खत्वं तत्तत्सायुज्यमर्थ्यताम् ।
;p{0190}
उपवीतं यज्ञसूत्रं प्रोद्धृते दक्षिणे करे ॥ ३२ ॥
अस्वाध्यायस्वनध्यायो वन्दना त्वभिवादनम् ।
पुंसि ग्रन्थे पद्धतिः स्त्री कृतिः कल्पितवाङ्मये ॥ ३३ ॥
सिद्धान्त आगमः पुंसि शास्त्रं शासनमेव च ।
तन्त्रं प्रवचनं सूत्रेऽथाऽऽकारो बाह्यमिङ्गितम् ॥ ३४ ॥
कर्मिष्ठकर्मनिष्ठौ द्वौ त्रिषु पुण्यादिकर्तरि ।
अभ्यासे खुरली योग्या सङ्केतस्त्विङ्गिते पुमान् ॥ ३५ ॥
स्यात्कागदं करगलं मषी स्त्री लेखरञ्जिका ।
;p{0191}
सञ्चः पत्रे पुमान् सञ्ची पत्रिका द्वे स्त्रियामिमे ॥ ३६ ॥
पट्टः शाणिः शिलापट्टः खटिका कठिनी खटी ।
पुंसि विद्यालयः पाठशाला स्त्री पाठवेश्मनि ॥ ३७ ॥
मार्जन्यूर्णामयी याऽऽस्ते सा रजोहरणं नना ।
सैवाऽल्पिष्ठा पुंसि गोच्छः पुञ्जनी च प्रमार्जिका ॥ ३८ ॥
रजोहरणदण्डस्थ वस्त्रं नैषद्यमुच्यते ।
क्लीबं प्रावरणं पुंसि प्रावारः शाटिका स्त्रियाम् ॥ ३९ ॥
ऊर्ध्ववस्त्रमधोवस्त्रे चोलपट्ट इति स्मृतः ।
मुखबद्धे खण्डवस्त्रे स्यात्स्त्रियां मुखवस्त्रिका ॥ ४० ॥
श्रमणोपासकः श्राद्धः श्रावकश्च समा इमे ।
;p{0192}
आषाढीमवधिं मत्वा पञ्चादशद्दिनपञ्चमी ॥ ४१ ॥
संवत्सरी पर्युषण पर्वाऽन्तः शास्त्रसंमतः ।
;c{॥ इति वंशवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0193}
;v{क्षत्रियवर्गः}
;c{॥ अथ क्षत्रियवर्गः प्रारभ्यते ॥}
मूर्धाभिषिक्तराजन्यविराट्क्षत्रियबाहुजाः ।
नृपे पार्थिवराट्क्ष्माभृद्राजभूपमहीक्षितः ॥ १ ॥
सार्वभौमः समुद्रान्तधरेशे चक्रवर्तिनि ।
मण्डलेश्वर ऊर्व्येकदेशशास्ताऽथ राजकम् ॥ २ ॥
राजन्यकं भवेदेषां सचिवोऽमात्यमन्त्रिणौ ।
महामात्रः प्रधानं स्याद् द्वाःस्थो दौवारिकस्तथा ॥ ३ ॥
द्वारपालः प्रतीहारो द्वारपो वेत्रधारकः ।
प्रहरीयामिकौ द्वौ स्तः प्राड्विपाकोऽक्षदर्शकः ॥ ४ ॥
प्रस्तोता धर्मकृत्यस्य पुरोहितपुरोधसौ ।
;p{0194}
स्याद्गर्वनरः कर्ममन्त्री तदवरस्तु यः ॥ ५ ॥
स कर्मेशनरः तप्पाऽधीशस्तु करकूटनः ।
न्यायाधीशस्त्वक्षपाटो धार्मिकोऽथ मनस्विपः ॥ ६ ॥
विवादाधिपतिः स्थेयः प्रान्तेशो मध्यदेशराट् ।
सेवकोऽर्थ्यऽनुजीवी स्यात्कोट्टपाले तु मुद्रकः ॥ ७ ॥
मुखतारो मुख्यतरः स्यान्मनस्वा तु मुद्रकः ।
औद्घाटिकः पुलीशस्तु पुरीशो यामिकाधिपे ॥ ८ ॥
पुंस्युद्घाटः स्त्रियां स्थानी यामिकाधिपतिस्थलम् ।
;p{0195}
नैष्किको रजताध्यक्षः कोशाध्यक्षस्तु कोशपः ॥ ९ ॥
धनपालो धनाध्यक्षः स्वर्णाध्यक्षस्तु भौरिकः ।
प्रशस्तकर्मकर्तृणां मानदानेऽभिनन्दनम् ॥ १० ॥
अधिकारिण्यधिकृताऽध्यक्षाऽधिपतिमालिकाः ।
जयपत्रं लब्धिपत्रं समौ मध्यस्थसाक्षिणौ ॥ ११ ॥
माध्यस्थं साक्षिता प्रातिभाव्यलग्नकते समे ।
यदावेदनपत्रं तत् प्रार्थनादलमुच्यते ॥ १२ ॥
प्रमाणपत्रं यत्तस्याद् व्यवस्थापत्रमित्यपि ।
अभियोगस्तु राजादिष्वपराधनिवेदनम् ॥ १३ ॥
;p{0196}
शङ्कातत्त्वाभियोगाभ्यां तद्भेदो द्विविधो मतः ।
अभियोगस्य यार्थाथ्याऽन्वेषणे त्वभियोजनम् ॥ १४ ॥
कारा स्त्री बन्धनाऽगारं बन्द्यां तु प्रग्रहः पुमान् ।
आवेदकोऽभियोक्ताऽभियोगी वादी च वादकः ॥ १५ ॥
अभियुक्तः प्रतिद्वन्द्वी प्रतिवादी विवादकः ।
कक्षावेक्षकशुद्धान्तपालाऽन्तर्वेशिकाः समाः ॥ १६ ॥
कञ्चुकी सैविदल्लः स्यात् षण्ढवर्षवरावपि ।
;p{0197}
आस्थानो राजधानी स्त्री हास्यकारी विदूषकः ॥ १७ ॥
भाण्डागारः कोषकोशौ रक्षी स्याद्राजरक्षकः ।
घण्टायन्त्रं घटीनाली यामनाली यमेरुका ॥ १८ ॥
स्वेदेशान्तरितो राजा मित्रं शत्रुरितोऽन्यदृक् ।
उदासीनस्तृतीयः स्यात्पार्ष्णिग्राहोऽनुपृष्ठगः ॥ १९ ॥
समौ स्निग्धवयसौ स्तः क्लीबे मित्रं सखा सुहृत् ।
शत्रुस्तु शात्रवाऽमित्राऽहिताऽरिरिपुवैरिणः ॥ २० ॥
परप्रतीपप्रत्यर्थिविपक्षाऽरातिविद्विषः ।
दुर्हृद्द्वेषिद्विषद्दस्युसपत्नपरिपन्थिनः ॥ २१ ॥
;p{0198}
आप्तो विश्वसितो गुप्तचरे चारचरस्पशाः ।
स्त्री मैत्री मित्रता मैत्र्यं सख्यं साप्तपदीनकम् ॥ २२ ॥
इष्टसंपादनं स्वस्याऽऽराध्यादेरनुवर्तनम् ।
सत्री सदाव्रती दानी सिद्धान्तज्ञस्तु तान्त्रिकः ॥ २३ ॥
दैवज्ञो गणको ज्योतिर्विद्भविज्ज्योतिषी स्मृतः ।
सामुद्रिकस्त्वीक्षणिको दूतः सन्देशहारकः ॥ २४ ॥
विविक्तं विजनैकान्ताः उपांशु च रहोऽव्ययः ।
रहस्यं त्रिषु तज्जाते युक्तौ क्लीबं समञ्जसम् ॥ २५ ॥
;p{0199}
धर्माधिकरणं धर्मासनं नीतिवितर्दिकाः ।
स्त्रियां न्यायालयः पुंसि तथा कचहरीत्यपि ॥ २६ ॥
स्याद्वार्णिकोऽक्षरकरो लेखकोऽक्षरजीवकः ।
तथैवाऽक्षरचञ्चुश्च लोकेऽक्षरचणो मतः ॥ २७ ॥
स्यात्कागदं करगलं स्त्रियां स्याल्लिपिधानिका ।
तथा पुंस्यक्षरन्यासोऽक्षरधिः पत्रिका स्त्रियाम् ॥ २८ ॥
लिपिर्लिबिः स्त्रियां लेखेऽक्षरन्यासोऽक्षराङ्गकम् ।
जननी त्वक्षरस्य स्याल्लेखन्यक्षरतूलिका ॥ २९ ॥
कलमोऽथ मसीधानी मसीपात्रं मसिप्रसूः ।
नीतिः स्त्रियां न्यायकल्पौ शासनं तु निदेशनम् ॥ ३० ॥
;p{0200}
स्त्रियामाज्ञाऽपराधे तु मन्तु रागो नपुंसकम् ।
मन्त्रः स्यादषडक्षीणो भ्रेष औचित्यपातनम् ॥ ३१ ॥
त्रिषु त्वौपायिकं न्याय्यं युक्तं बलिकरौ समौ ।
स्यात्तदात्वं तु तत्कालः समे उद्दानबन्धने ॥ ३२ ॥
गलहस्तोऽर्धचन्द्रः स्याद् धारा दण्डप्रणालिका ।
स्यादुद्बन्धनमुत्प्राशः शूलदण्डस्तु शूलिका ॥ ३३ ॥
प्रक्रिया त्वधिकारोऽस्त्रि शुक्लं घट्टादिजः करः ।
;p{0201}
आयतिः स्युरुत्तरे काले चमरं चामरं समे ॥ ३४ ॥
सुदायो यौतुके देये सज्जनं सैन्यरक्षणे ।
उपग्राह्योपचारौ द्वा वुत्कोच उपहारकः ॥ ३५ ॥
उपदानं कौशलिकं ढौकनाऽऽमिषप्राभृतम् ।
उपायनं तथा लञ्चोपदा दाने स्वयं कृते ॥ ३६ ॥
पुंस्युदर्कः फलं भावि सद्यः सान्दृष्टिकं तु यत् ।
हैमं सिंहासनं तुल्ये भद्रासननृपासने ॥ ३७ ॥
भृङ्गारः पुंसि झारी स्त्री झरीका कनकालुका ।
;p{0202}
धारायन्त्रमपांयन्त्रे वस्तिः स्याद्रेचके पुमान् ॥ ३८ ॥
स्याद्वेश्यालम्पटः कामकूटः कूर्चं तु कूर्चकम् ।
वेत्रासनं समावेदी चाऽऽसन्दी कथितास्त्रियाम् ॥ ३९ ॥
स्यादासङ्गस्तु सम्बन्ध आसनं तूपवेशनम् ।
नागदन्ताश्च भूम्न्येव पुंसि स्याद्घटकर्कटः ॥ ४० ॥
चक्राऽभ्यासश्चक्रशिला तत्स्थानं तु खलूरिका ।
शिबिरं कटकं षण्ढे निवेशोऽप्यथ कुञ्जरः ॥ ४१ ॥
द्विपो दन्तावली दन्ती द्विरदो वारणो गजः ।
इभः स्तम्बेरमो नागः करी हस्ती मतङ्गजः ॥ ४२ ॥
;p{0203}
मातङ्गोऽनेकपः पद्मी कुम्भी करीटसिन्धुरौ ।
मदोत्कटो मदोन्मत्तो मत्तो मदकलः समाः ॥ ४३ ॥
यूथेशो यूथनागः स्यात्कलभोऽतिशिशुः करी ।
उद्वान्तो निर्मदो यूथे हास्तिकं गजता स्त्रियाम् ॥ ४४ ॥
हस्तिगण्डः कटोऽस्य स्त्री हस्तिनी करिणी वशा ।
इषीका नेत्रगोलं स्याल्ललाटं स्यात्त्ववग्रहः ॥ ४५ ॥
शुण्डादण्डः करस्तज्जो जलाणुर्वमथुः पुमान् ।
;p{0204}
दानं मदः शिरःपिण्डः कुम्भोऽस्याभ्यन्तरं विदुः ॥ ४६ ॥
आसनं स्कन्धदेशोऽस्य बिन्दुजालं तु पद्मकम् ।
अङ्कुशोऽस्त्री सृणिः स्त्री स्यात्कशायां तोत्रवैणुकौ ॥ ४७ ॥
निगडोऽस्त्र्यन्दुको नाऽन्दूः स्त्री नना शृंखलं भवेत् ।
कल्पना सञ्जना कक्ष्यादूष्ये तूदरबन्धिनी ॥ ४८ ॥
कुथो वर्णः परिस्तोमः प्रवेण्यास्तरणं त्रिषु ।
आहवो पालितोऽन्ये तु द्वयोरेव कुथं विदुः ॥ ४९ ॥
झलझल्ला तथाऽस्फाले हस्तिनीकर्णचालने ।
;p{0205}
आलानं बन्धनस्तम्भः स्याद्वारी गजबन्धनी ॥ ५० ॥
हस्तिशाला वरण्डस्तु पुमान् स्त्री गजवेदिका ।
हस्तिपाऽघोरणौ तुल्यौ वीतं फल्गु हयद्विपम् ॥ ५१ ॥
अश्वस्तुरङ्गतुरगहयवाजितुरङ्गमाः ।	
घोटघोटकगन्धर्वसप्तिवाहाऽर्वसैन्धवाः ॥ ५२ ॥
पीतिर्विनीतः संजाता शिक्षा यस्य स आहवे ।
भिन्नो जह्यान्नयः संज्ञामाजानेयस्तु सत्कुलः ॥ ५३ ॥
काम्बोजा वाह्लिकास्तद्वत् पारसीका वनायुजाः ।
सवेगो जवनः पृष्ठ्यस्थौरिणौ भारवाहके ॥ ५४ ॥
;p{0206}
शुल्काऽश्वे पुंसि कर्कः स्याद् रथ्यस्तु रथवाहकः ।
आश्वीनं येन चैकाह्ना गम्यो गम्येत तत् त्रिषु ॥ ५५ ॥
घोट्यश्वा वडवा वामी वाडवं वडवागणः ।
अश्वस्य नासिका प्रोथं धारा पञ्चगतिर्यथा ॥ ५६ ॥
प्लुतमास्कन्दितं धौरितकं वल्गितरेचके ।
हेषा ह्रेषा च शब्दे स्त्री कश्यं मध्ये नपुंसकम् ॥ ५७ ॥
गलदेशो निगालोऽथाऽऽश्वीयमाश्वं हयोच्चयः ।
खुरः पुंसि शफं क्लीबे पुच्छाग्रं वालधिः पुमान् ॥ ५८ ॥
;p{0207}
लाङ्गूलं लाङ्गुलं लूमं पूच्छेऽथ कविका स्त्रियाम् ।
दन्तालिका खलिनोऽस्त्री वल्गा स्त्री प्रग्रहः पुमान् ॥ ५९ ॥
यो युद्धार्थो रथश्चक्री शताङ्गः स्यन्दनश्च सः ।
सुखेन भ्रमणार्थो यः सस्यात्पुष्परथो रथः ॥ ६० ॥
स्त्रीणां रथे पुमान् कर्णी रथः प्रवहणं तथा ।
क्लीबेऽनः शकटो नस्त्री गन्त्री गान्त्री च गाडिका ॥ ६१ ॥
ताम्रयानं चतुर्दोली पाल्यङ्कीशिबिके समे ।
प्रेङ्खाहिन्दोलयोर्दोला दोली तु खर्वयोस्तयोः ॥ ६२ ॥
वस्त्राद्यावृतयाने स्यात् त्रिषु वास्त्रादयः स्मृताः ।
साध्यकीलं तु पद्यानं कारयानन्तु मुष्टिलम् ॥ ६३ ॥
;p{0208}
व्योमयानं वायुयानं वाष्पयानं तु वह्न्यनः ।
स्थेशनं विश्रमस्थानं गुप्तवाटी तु गुर्वटी ॥ ६४ ॥
चिटिकाऽथो वेशपत्रं तद्द्रष्टा चिटिकेट् त्रिषु ।
वाष्पयानप्रकोष्ठे तु काम्यपीठं प्रकोष्टकम् ॥ ६५ ॥
अथ लौहपथो लौहकर्म तन्मार्ग उच्यते ।
उपरिष्टाज्जलादेर्यो मर्गः स पुलमुच्यते ॥ ६६ ॥
प्रधिः पुंसि स्त्रियां नेमिः चक्रभूस्पशि दारुणि ।
पिण्डिका तु स्त्रियां नाभिश्चक्रमध्यस्थपिण्डिके ॥ ६७ ॥
;p{0209}
समे रथाङ्गचक्रे तत् कीले त्वाणिरणिर्द्वयोः ।
काष्ठेऽधःस्थेऽनुकर्षोऽथ वरूथो रथवेष्टनः ॥ ६८ ॥
यानमात्रे स्मृतं युग्मं यानं पत्रं च वाहनम् ।
वृषादिस्कन्धसंसक्तो युगः प्रासङ्ग ईरितः ॥ ६९ ॥
अश्वादिबन्धने काष्ठे कूबरश्च युगन्धरः ।
रथाऽवयवमात्रेषु रथाङ्गोपस्करावुभौ ॥ ७० ॥
अस्त्री वैनीतकं तत्स्यान्न साक्षाद् वाहनञ्च यत् ।
रथाऽऽरोही रथी योद्धा सेनापालस्तु सैनिकः ॥ ७१ ॥
;p{0210}
अश्ववारोऽश्ववाहोऽश्वसादोऽश्वारोहसादिनौ ।
अश्वारोह्यश्च सादी च स्युः सप्तैतेऽश्ववाहकाः ॥ ७२ ॥
अश्वशास्त्रं शालिहोत्रमश्वशालासु मन्दुरा ।
सूतो यन्ता नियन्ता च सारथावथ सैनिकः ॥ ७३ ॥
सेनासंमिलितः सैन्यः बाणवारस्तु कञ्चुकः ।
सेनापतिस्तु सेनानीर्भटयोधौ तु योद्धरि ॥ ७४ ॥
वेधन्यास्फोटनी तुल्ये आस्फोटो बाहुताडनम् ।
परिधिस्थः सैन्यनेतृ नेता परिचरोऽपि सः ॥ ७५ ॥
क्लीबे सारसनं बाणवारबन्धवस्त्रिका ।
;p{0211}
स्याच्छीर्षण्यं शिरस्त्राणे किरीटे मुकुटं तथा ॥ ७६ ॥
कोटीरं च द्वयोर्मौलिः शिरोवेष्टनकं तु यत् ।
उष्णीषं शीर्षकं क्लीबे तनुत्रे वर्म दंशने ॥ ७७ ॥
कंकटोरश्छदावस्त्री कवचो जगरोऽपि च ।
नेत्रत्राणं च चक्षुर्मा उपनेत्रोपचक्षुषी ॥ ७८ ॥
क्लीबे कावचिकं तु स्याद् गणे कवचधारिणाम् ।
आडम्बरस्तु संरम्भस्तथैवाऽऽटोप इत्यपि ॥ ७९ ॥
व्यूढकङ्कटसन्नद्धसज्जदंशितवर्मिताः ।
आमुक्तप्रतिमुक्तौ द्वावपिनद्धः पिनद्धवत् ॥ ८० ॥
;p{0212}
गुणाः यानाऽऽसनद्वैधविग्रहोऽऽश्रयसन्धयः ।
त्रिवर्गस्तु क्षयो वृद्धिः स्थानं दण्डस्तु साहसम् ॥ ८१ ॥
दमश्चाऽथोपधाधर्माद्यैर्भृत्यादिपरीक्षणम् ।
प्रभावो दण्डजं तेजः प्रतापः कोशजं तथा ॥ ८२ ॥
उपायाः सामदानं च भेदो दण्डोऽथ शक्तयः ।
तिस्रः स्युर्मन्त्रणोत्साहप्रभावजनिता इमाः ॥ ८३ ॥
राजा मन्त्री सुहृत्कोषो राष्ट्रं सैन्यं च दुर्गभूः ।
राज्याङ्गं प्रकृतिस्तु स्यात् पुरश्रेणियुतं च तत् ॥ ८४ ॥
;p{0213}
सहायसाधनोपायौ विभागः कालदेशयोः ।
प्रतीकारो विपत्तीनां सिद्धिः पञ्चाङ्गमिष्यते ॥ ८५ ॥
पुंसि भेदोपजापौ स्तः क्लीबे साम तु सान्त्वनम् ।
अध्वगः पथिकः पान्थोऽध्वनीनो यात्रिकस्त्रिषु ॥ ८६ ॥
पदातिः पदिकः पत्तिः पदाजिः पदगस्तथा ।
पादातिकश्च गर्वाटः पादातं तत्कदम्बकम् ॥ ८७ ॥
मन्थरो मन्दगामी स्याज्जङ्घालाऽतिजवौ समौ ।
पुरोगमः पुरोगोऽग्रेसरः प्रष्ठः पुरःसरः ॥ ८८ ॥
तरस्वी त्वरितो वेगी रथिको रथिनो रथी ।
;p{0214}
जैत्रजित्वरजेतारो जिष्णावुरसिलस्त्वसौ ॥ ८९ ॥
उरस्वान् सांयुगीनस्तु युद्धे शक्तोऽथ धन्वनि ।
धनुष्मधन्विधानुष्कनिषङ्ग्यस्त्रिधनुर्धरः ॥ ९० ॥
शक्त्यस्त्रभृत् शाक्तीको याष्टीको यष्टियोधनः ।
काण्डीरः काण्डवान् पारश्वधिकः पर्श्वधायुधः ॥ ९१ ॥
नैस्त्रिंशिकोऽसिधारी स्यात्कौन्तिकप्रासिकौ समौ ।
फलकी ढालिकश्चर्मी पताकी वैजयन्तिकः ॥ ९२ ॥
लघुहस्तः शरक्षेपकुशलः सिद्धहस्तकः ।
;p{0215}
वेध्यच्युतशरस्तु स्यादपराद्धेषुरित्यपि ॥ ९३ ॥
काण्डपृष्ठाऽऽयुधीयाऽऽयुधिकाः स्युः शस्त्रजीविनः ।
योग्यो जयस्य जेयः स्याच्छक्यो जय्य इति स्मृतः ॥ ९४ ॥
अभ्यमित्रोऽभ्यमित्रीयोऽभ्यमित्रीणोऽभिशत्रुगे ।
यथेष्टगेऽनुकामीनोऽत्यन्तीनोऽत्यन्तगामिनि ॥ ९५ ॥
वीरः शूरश्च विक्रान्तस्त्रिष्विमे मन्थरादयः ।
नस्त्रियां तौ धनुश्चापौ पुंसीष्वासः शरासनम् ॥ ९६ ॥
कोदण्डं कार्मुकं धन्व चत्वार्येतानि न द्वयोः ।
एतत्पार्थस्य गाण्डीवं गाण्डिवं वाऽस्त्रियामुभे ॥ ९७ ॥
लस्तकं धनुषो मध्यं प्रान्ते कोट्यटनी स्त्रियौ ।
;p{0216}
ज्याघातवारणे गोधा ज्या मौर्वी स्त्री गुणः पुमान् ॥ ९८ ॥
शरो त्विषुर्द्वयोर्बाणविशिखाऽऽशुगमार्गणाः ।
लौहबाणस्तु नाराचो बाजपक्षावुभौ समौ ॥ ९९ ॥
विषाक्ते लिप्तिको लिप्तो निरस्तः प्रहिते त्रिषु ।
निषङ्गः तूणतुणीरोपासङ्गेषुधयः समाः ॥ १०० ॥
खड्गः कौक्षेयकोरिष्टिस्तरवारिः कृपाणकः ।
चन्द्रहासाऽसिनिस्त्रिंशा ईलिका तु कटीतलः ॥ १०१ ॥
अज्झलं फलकं ढालं परिघे परिघातनम् ।
;p{0217}
भिन्दिपालः सृगस्तुल्यौ मुद्गरे द्रुघणो घनः ॥ १०२ ॥
मुष्टिः फलस्य संग्राहः खड्गादीनां तु सात्सरुः ।
एषां तीक्ष्णं मुखं धारा मेखला मुष्टिबन्धनम् ॥ १०३ ॥
कुठारः परशुः पर्शुः कुठारी स्त्री परश्वधः ।
स्त्री वासिस्तक्षणी वास्यमसिपुत्री छुरी समे ॥ १०४ ॥
शल्यं क्लीबे पुमान् शङ्कुर्बाणग्रथितमायुधम् ।
शर्बला तोमरो न स्त्री प्रासः कुन्तश्च भल्लवत् ॥ १०५ ॥
;p{0218}
कोटिरश्रिः स्त्रियौ कोणोऽक्षवाटो मल्लयुद्धभूः ।
बन्धूकस्तु भुशुण्डी स्त्री तत्प्रभेदे तु नालिका ॥ १०६ ॥
तोपः पुमान् शतघ्नी स्त्री चक्रं चक्रस्वरूपकम् ।
गोलिका गुलिका गोला गुटिका च गुटी स्त्रियाम् ॥ १०७ ॥
पृतना वाहिनी सेनाऽनीकिनी ध्वजिनी चमूः ।
अनीकमस्त्रियां सैन्यं बलं चक्रं च पुंसि तु ॥ १०८ ॥
मण्डलाऽऽलीढवैशाखप्रत्यालीढानि चाऽऽसने ।
स्याद्व्यूहः सैन्यविन्यासोऽथ पत्त्यादिक्रमो यथा ॥ १०९ ॥
;p{0219}
नाम	हस्तीसंख्या	रथसंख्या	अश्वसंख्या	पदातिसंख्या 
पत्तिः	१	१	३	५
सेना	३	३	९	१५
सेनामुखम्	९	९	२७	४५
गुल्मः	२७	२७	८१	१३५
वाहिनी	८१	८१	२४३	४०५
पृतना	२४३	२४३	७२९	१२१५
चमू	७२९	७२९	२१८७	३६४५
अनीकिनी	२१८७	२१८७	६५६१	१०९३५
;c{द्वितीयकोष्ठक}
सेनानाम	गजरथ	अश्व	पदाति 
पत्ति	१	३	५
सेनामुख	३	९	१५
गुल्म	१	२७	४५
गण	२७	८१	१३५
वाहिणी	८१	२४३	४०५
पृतना	२४३	७२९	१२२५
चमू	७२९	२१८७	१६४५
अनीकिनी	२१८७	६५६१	१०९३५
अक्षौहिनी	२१८७०	६५६१०	१०९३५०
;p{0220}
पत्तिरेकरथा पञ्च पद्गात्र्यश्वैककुञ्जरा ।
सेना सेनामुखं गुल्मो वाहिनी पृतना चमूः ॥ ११० ॥
अनीकिनी त्रिभिर्दिग्भिर्गुणिताऽक्षौहिणी तया ।
सेनामुखादयोऽक्षौहिण्यन्ता भेदाश्च भूरिशः ॥ १११ ॥
संपत्संपत्तिलक्ष्म्यः श्रीर्विपदापदविपत्तयः ।
सेनया शत्रु सार्थाऽभिगमनं त्वभिषेणनम् ॥ ११२ ॥
युद्धे शूरस्य शत्रून्प्रत्युपयानमभिक्रमः ।
अभिनिर्याणप्रस्थानप्रयाणगमनानि च ॥ ११३ ॥
व्रज्या यात्रा गमः पुंसि मागधो वंशवर्णकः ।
संकेतज्ञः सुधीर्बन्दी तथा वैतालिको मतः ॥ ११४ ॥
वैजयन्ती पताका च केतनं त्रिषु तु ध्वजः ।
;p{0221}
पांशुः पुमान्द्वयो रेणुर्धूलिः स्त्री न द्वयोः रजः ॥ ११५ ॥
क्षोदच्चूर्णेऽथ वीराऽऽशंसनं भूर्भूरिभीतिदा ।
अहंपूर्वंक्रियाऽऽशंसा स्यादहंपूर्विका मिथः ॥ ११६ ॥
आत्मसंभावना दर्पादाहोपुरिषिका मता ।
शक्तिः पराक्रमः प्राणः स्थामशौर्ये सहोबलम् ॥ ११७ ॥
तरोद्रविणशुष्माणि विक्रमोऽत्यन्तशक्तिता ।
चालनोद्घट्टने वीरपाणं पश्चात्पुरायुधः ॥ ११८ ॥
जन्यमायोधनं युद्धं प्रधानाऽऽस्कन्दने मृधम् ।
;p{0222}
प्रविदारणसंख्ये च समीकं सम्परायकम् ॥ ११९ ॥
अस्त्रियां कलहाऽनीकरणाः समरविग्रहौ ।
समुदायसमाघाताभ्यामर्दाऽभ्यागमाऽहवाः ॥ १२० ॥
संग्राम संप्रहाराऽभिसंपातकलिसंयुगाः ।
संस्फोटः स्त्री समित्याऽऽजिसमित्संयद्युधः स्मृताः ॥ १२१ ॥
बाहुयुद्धं नियुद्धं स्यात्तुमुलं भयदो रणः ।
धनुर्ध्वनौ तु विस्फारो बृंहितं गजगर्जितम् ॥ १२२ ॥
सिंहनादः स्त्रियां क्ष्वेडा गजसंघट्टनं घटा ।
मोहो ना कश्मलं क्लीबे मूर्छायामथ पीडनम् ॥ १२३ ॥
;p{0223}
अवमर्दो रणध्वाने पटहाऽडम्बरौ समौ ।
उत्पातस्तूपसर्गोऽथ मर्यादास्खलनं छलम् ॥ १२४ ॥
छलादाक्रमणं यत्तदभ्यवस्कन्दनं मतम् ।
आक्रोशपूर्वके शब्दे क्रन्दनं विजये जयः ॥ १२५ ॥
तिरोहितस्तु नष्टः स्याद् युद्धभङ्गः पराजयः ।
पराजितः पराभूतो विजितो निर्जितस्त्रिषु ॥ १२६ ॥
वैरनिर्यातनं वैरशुद्धिर्वैरविशोधनम् ।
प्रतीकारोऽथ संद्रावाऽपक्रमौ च पलायनम् ॥ १२७ ॥
;p{0224}
बलात्कारो हठः पुंसि क्लीबं तु प्रसभं भवेत् ।
निधानोऽस्त्री द्वयोर्मृत्युर्नाशाऽन्तप्रलयाऽत्ययाः ॥ १२८ ॥
कथाशेषश्च मरणं पञ्चत्वं पञ्चताऽपि च ।
घाताऽऽलम्भवधोन्माथा निषूदननिबर्हणे ॥ १२९ ॥
मारणं हननं चोज्जासनप्रमथने अपि ।
प्रमीतः प्राप्तपञ्चत्वं परासुः प्रेतसंस्थितौ ॥ १३० ॥
नामशेषः परेतश्च मृतः स्युर्द्वादशः त्रिषु ।
कबन्धोऽस्त्री स यो नृत्यन्निर्मस्तककलेवरः ॥ १३१ ॥
स्त्रियां चिता चितिश्चित्या श्मशानं तु चितास्थलम् ।
शवोऽस्त्री कुणपः पुंसि शवयानं तु खाटिका ॥ १३२ ॥
;p{0225}
पुं भूमन्यसवः प्राणाः जीवस्तु प्राणधारणम् ।
आयुर्जीवनकालः स्याज्जीवातुः पुंसि जीवदः ॥ १३३ ॥
नीराजना स्त्रियामारात्रिकमारार्तिकं यथा ।
अर्हः पूज्ये सपर्यायामर्हणाऽर्हाऽर्हणं तथा ॥ १३४ ॥
;c{॥ इति राजन्यवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0226}
;v{वणिग्वर्गः}
;c{॥ अथ वणिग्वर्गः प्रारभ्यते ॥}
वणिग्विडर्यवैश्योरुजा वार्तैषान्तु जीविका ।
पुंस्याजीवः स्त्रियां वृत्तिस्तथा जीवनवर्तने ॥ १ ॥
वृत्तिभेदास्तु वाणिज्यं कृषिः स्त्री पशुपालनम् ।
कुसीदं न द्वयोरर्थप्रयोगे वृद्धिजीविका ॥ २ ॥
पुंस्युद्धार ऋणं सत्यानृतं तु क्रयविक्रयौ ।
परिप्राप्तं व्यतीहाराद् यन्तदेवाऽऽपमित्यकम् ॥ ३ ॥
ऋणदातोत्तमर्णः स्यादधमर्णो ग्रहीतरि ।
;p{0227}
अथ वार्धुषिको वृद्ध्याजीवस्तद्वत्कुसीदिकः ॥ ४ ॥
कर्षकः कृषकः क्षेत्राजीवः क्षेत्री कृषीवलः ।
स्यात्क्षेत्रं वप्रकेदारावस्त्री सेतुस्तु संवरः ॥ ५ ॥
आलिः पाल्यपि शाकस्य क्षत्रं स्यात् शाकशाकटम् ।
शाकशाकीनमौमीनमुम्यं यव्यं यवक्यवत् ॥ ६ ॥
तैलीनमपि तिल्यं च माषीणं माष्यमुच्यते ।
व्रैहेयं चापि शालेयं व्रीहिः शाली विवृद्धिमत् ॥ ७ ॥
मौद्गीनं भाङ्ग्यभाङ्गीने अणवीनमणोस्तथा ।
अणव्यमथ षाष्ठिक्यं कौद्रवीणमनुक्रमात् ॥ ८ ॥
;p{0228}
हल्यं सीत्यं च कृष्टं स्यात्क्षेत्रं कृष्टं यदेकधा ।
शम्बाकृतं द्विहल्यं च द्विसीत्यं द्विगुणाकृतम् ॥ ९ ॥
त्रिहल्ये तु त्रिसीत्यं स्यात् त्रिगुणाकृतमित्यपि ।
उप्त्वा कृष्टं भवेदुप्तकृष्टं बीजाकृतं तथा ॥ १० ॥
वापे द्रोणाऽऽढकादेः स्युर्द्रौणिकाऽऽढकिकादयः ।
खारीवापोऽपि खारीकस्त्रिष्विमा अमृतादयः ॥ ११ ॥
स्युः कैदारिककैदार्ये क्षैत्रं कैदारकं गणे ।
;p{0229}
लोष्टोऽस्त्रियां पुमाल्लेष्टुः कुद्दालस्त्ववदारणम् ॥ १२ ॥
खनित्रमपि दात्रं तु लवित्रं तत्प्रभेदजम् ।
लोष्टभेदनहेतुत्वात्कोटिशो लोष्टभेदनः ॥ १३ ॥
आबन्धो योक्त्रयोत्रे स्तस्तोत्रं प्राजनतोदने ।
गोदारणं हलं सीरो लाङ्गलं हलपद्धतिः ॥ १४ ॥
सीता कृषिकफालौ तु निरीशं कुटकं फलम् ।
हलयष्टिः स्त्रियामीशा हलीशा युगकीलकम् ॥ १५ ॥
;p{0230}
शम्या मेधिः पुमान् दारु कणमर्दनभूः खलम् ।
खलिनो च स्त्रियां खल्या खण्टः शङ्कुश्च कीलकम् ॥ १६ ॥
कुसूलोऽस्त्री स्त्रियां कोष्टी तुषभेदेऽवगुण्डितम् ।
धान्यादिगुच्छे काण्डस्तु नाली स्त्री नालमित्यपि ॥ १७ ॥
अवचूर्णः पलालः स्याद्धान्यकाण्डेऽतिनिष्फले ।
धान्यत्वचि बुसं क्लीबे तुषः पुंसि कडङ्गरः ॥ १८ ॥
सस्यस्य शूकं किंशारुर्मञ्जर्यां कणिशोऽस्त्रियाम् ।
;p{0231}
स्तम्बो गुच्छस्तृणादीनां शमीशिम्बे स्त्रियामुभे ॥ १९ ॥
मर्दितं निस्तृणं धान्यमृद्धमावसितं स्मृतम् ।
राशीकृतं तु पूतं स्यात् तदेव बहुलीकृतम् ॥ २० ॥
पदार्थः पुंसि वस्तु स्यात् क्लीबे उरव्यं तु पैठरम् ।
संमृष्टगोधिते तुल्या मसृणस्निग्धचिक्कणाः ॥ २१ ॥
सुसंस्कृतः प्रयस्तोऽथ समे विजिलपिच्छिले ।
तूल्यौ प्रणीतसम्पन्नौ त्रिपूरव्याद्यास्त्रयोदश ॥ २२ ॥
;p{0232}
बल्लवाऽऽभीरगोपाला गोपोऽथ वृषभो वृषः ।
बलीवर्दर्षभो क्षाणा अनड्वांसोऽथ गौर्द्वयोः ॥ २३ ॥
माहेयी सौरभेय्युस्राऽर्जुन्युध्न्या सुरभिर्गवि ।
योत्तमा नैचिकी भेदाः शबलीधवलादिकाः ॥ २४ ॥
धेनूनां धैनुकं गव्या गोत्रा च स्त्री गवीगणः ।
गोरसो दुग्धदध्यादिः समे गोकुलगोधने ॥ २५ ॥
तदाशितं गवीनं गौः पूर्वं यत्राऽऽशिता त्रिषु ।
वत्सानां वात्सकं तद्वदुक्ष्णामौक्षकमित्यपि ॥ २६ ॥
;p{0233}
जरद्गवः स्याद्वृद्धोक्षो महोक्षस्तु महावृषः ।
जातोक्षस्तरुणः सद्योजाते तु तर्णकः स्मृतः ॥ २७ ॥
वत्सः शकृत्करिर्बाल्ये दम्यवत्सतरौ ततः ।
आर्षभः स्पृष्टतारुण्ये इष्टवरः षण्डगोपती ॥ २८ ॥
गोस्कन्धः स्याद्वहः सास्ना स्त्रियां ना गलकम्बलः ।
प्रासङ्ग्या शाकटा युग्या युगादीनान्तु वोढरि ॥ २९ ॥
एवं हलादिवोढारो हालिकाद्या विदेलिमाः ।
;p{0234}
धुरिणो धूर्वहो धूर्यो धौरेयश्च धुरन्धरः ॥ ३० ॥
नस्योतो नस्यितः स्यूतनासिको ये तु केवलम् ।
वोढारः शकटस्यैकधुरीणैकधुरौ समौ ॥ ३१ ॥
समासमीना सा गौर्या वर्षे वर्षे प्रसूयते ।
एकहायनवत्सायाः संज्ञा वष्कयिणी गवी ॥ ३२ ॥
नव प्रसूता धेनुः स्यात्सुखदोह्या तु सुव्रता ।
सुकरा गौरचण्डी स्याद्बह्वपत्या परेष्टुका ॥ ३३ ॥
गृष्टिः सकृत्प्रसूतायां वशा वन्ध्या नगर्भभाक् ।
;p{0235}
धेनुष्या पीतदुग्धा या संस्थिता दुग्धबन्धके ॥ ३४ ॥
क्लीबे द्वे ऊध आपीने रज्जुः सन्दानदामनी ।
दोरं तु दोरकं दोघ दोग्धारो दोहकर्मकृत् ॥ ३५ ॥
मन्थास्तु मन्थमन्थानवैशाखाः खञ्जकस्तथा ।
दधिमन्थानपात्रन्तु गर्गरी मन्थनी मता ॥ ३६ ॥
मेषैडकोरणोरभ्रोर्णायुर्मेढ्राऽविवृष्णयः ।
वस्ताऽजच्छागलस्तभा छागी त्वजा स्त्रियाम् ॥ ३७ ॥
गडेरगड्डुरौ पाले चाले मेषस्य गड्डुलिः[रिः] ।
;p{0236}
शशोर्णं शशलोमानि ऊर्णायुर्मेषकम्बलः ॥ ३८ ॥
चिरमेही च वालेयखररासभगर्दभाः ।
चक्रीवान् शङ्कुकर्णोऽपि तथा वैशाखनन्दनः ॥ ३९ ॥
उष्ट्रक्रमेलकौ तुल्यौ करभस्त्वस्य बालकः ।
नैगमो वाणिजः सार्थवाही वैदेहको वणिक् ॥ ४० ॥
क्रयविक्रयिकः पण्याजीव आपणिकस्तथा ।
वस्तु गृह्णाति मूल्येन क्रयिकः क्रायिकः क्रयी ॥ ४१ ॥
विक्रीणीते स विक्रेता तथा विक्रयिकः स्मृतः ।
वणिज्या चाऽपि वाणिज्यं वणिजां कर्म कीर्त्यते ॥ ४२ ॥
;p{0237}
मूल्येऽर्घोऽवक्रयो वस्नः फलं लाभोऽधिकं तु यत् ।
क्लीबे मूलधनं नीवी स्त्रियाः परिपणः पुमान् ॥ ४३ ॥
पुंस्याधिर्बन्धकं भाटो भाटकः पण आपणः ।
उपधिर्न्यासनिक्षेपौ प्रतिदानं तदर्पणम् ॥ ४४ ॥
परिवर्तपरावर्तनैमेयनिमया अपि ।
विनिमयव्यतीहारौ परिदानेऽन्यवस्तुनः ॥ ४५ ॥
क्रय्यं स्यादापणद्रव्यं पण्यं विक्रेयवस्तुनि ।
क्रेयं क्रेतव्यमात्रेऽपि पणिकाऽऽपणिकौ समौ ॥ ४६ ॥
;p{0238}
सत्यङ्कारः स्त्रियां सत्या-कृतिः सत्यापनं तथा ।
धारशोधर्णशोधौ च त्रिषु द्वावृणिधारिणौ ॥ ४७ ॥
ऋणं धारोऽथ निष्कोऽस्त्री स्वर्णमुद्राऽथ टङ्कटः ।
रूप्यं च कार्षिकः कार्षापणः स्यात्ताम्रिकः पणः ॥ ४८ ॥
वराटिका कपर्दी स्याद् विंशतिः सा तु काकिणी ।
तुर्यांशः कुडवः पादोऽथार्धप्रस्थोऽर्द्धशेटकः ॥ ४९ ॥
समौ स्तः शेटकः प्रस्थो द्विशेटि तु द्विशेटिका ।
आढको भाजनं कंसः पात्रं सार्द्धद्विशेटिका ॥ ५० ॥
;p{0239}
दशशेटी घटी पञ्चप्रस्थी स्यात्प्रञ्चशेटिका ।
दशशेटी भवेद् द्रोणः स्त्रियां खारी मणः पुमान् ॥ ५१ ॥
वाहो द्वादश खारी स्याद् वण्टकर्यां पृषाकरा ।
अक्षकर्षौ तु तोलायामक्षः षोडशमाषकः ॥ ५२ ॥
गुञ्जानामष्टकं माषो मानार्थे क्रम आदृतः ।
स्वापतेयवसुद्रव्यरिक्थर्क्थद्रविणानि च ॥ ५३ ॥
हिरण्यद्युम्नवित्तानि रा अर्थ विभवा वपि ।
एको दश शतं तद्वत् सहस्रमयुतं तथा ॥ ५४ ॥
;p{0240}
लक्षं च प्रयुतं कोटिरर्बुदं चाऽब्जमेव च ।
खर्वो निखर्वः पद्मोऽपि शङ्कुश्च सागरस्ततः ॥ ५५ ॥
अन्त्यं मध्यं परार्धं च संख्या दशगुणोत्तराः ।
संख्या संख्येययो विंशत्याद्या एकत्ववाचिनः ॥ ५६ ॥
संख्यायते चेत्संख्यैव द्वित्वाद्यपि तदा भवेत् ।
;c{॥ इति वणिग् वर्गः समाप्तः ॥}
;p{0241}
;v{अन्यवर्णवर्गः}
;c{॥ अन्त्यवर्णवर्गः प्रारभ्यते ॥}
शूद्रा जघन्यजाः पद्या वृषला अन्त्यवर्णकाः ।
मूर्द्धाऽभिषिक्ताद्रथकृज्जात्यन्तामिश्रजातयः ॥ १ ॥
क्षत्रियायां द्विजाज्जातो मूर्धावसिक्त उच्यते ।
निषादो यदि शूद्रायां वैश्यायां द्विजजो यदि ॥ २ ॥
अम्बष्ठोऽथ निषादेनाऽम्बष्ठायां बुक्कसः सुतः ।
मृतपश्चैव विज्ञेयः क्षत्ता वैश्यासु शूद्रजः ॥ ३ ॥
शूद्रायां नृपजश्चोग्रः करणो वैश्यतो यदि ।
क्षत्रियायां तु सूरतः स्याद् भवेद्वैदेहिकस्तु यः ॥ ४ ॥
ब्राह्मण्यां यदि वा शूद्राच्चाण्डालोऽर्याक्षमाभुजोः ।
;p{0242}
माहिष्यः कुलकः शिल्पिमुख्येऽथ कारुशिल्पिनौ ॥ ५ ॥
माली तु मालिको मालाकारस्तक्षा तु वर्धकिः ।
काष्ठतड् रथकारश्च माहिष्यात्करणीसुतः ॥ ६ ॥
कौटतक्षोऽनधीनस्थो ग्रामतक्षो वशे स्थितः ।
सौचिकस्तुन्नवायोश्च दरजिद्दरजिस्तथा ॥ ७ ॥
शाणकृत्त्वसिधावः स्यात्कुलालः कुम्भकारकः ।
लेपकृद्राजकारिश्च पलगण्डः सुधाकरः ॥ ८ ॥
अथ चित्रकरो रङ्गराजो रजकधावकौ ।
;p{0243}
व्योकारो लोहकृत्प्रोक्तः कल्पपालस्तु शौण्डिकः ॥ ९ ॥
रुक्मकृत्स्वर्णकारोऽपि कलादः पश्यतोहरः ।
नाडिन्धमः कुविन्दस्तु तन्तुवायोऽथ शौल्विकः ॥ १० ॥
ताम्रिकस्ताम्रकुटोऽथ ना काम्बविकशाङ्खिकौ ।
चर्मकारस्तु पादूकृद्दिवाकीर्तिस्तु नापितः ॥ ११ ॥
अजाजीवस्तु जावालो देवलो देवजीवकः ।
पाणिघस्तालकृत्तुल्यौ मार्दङ्गिकमृदङ्गिनौ ॥ १२ ॥
भारिको भारवाहः स्यात् तथा वाहक इत्यपि ।
;p{0244}
कुहकं त्विन्द्रजालं च मायाकर्माऽथ शाम्बरी ॥ १३ ॥
माया मायी तु मायावी मयिकश्चेन्द्रजालिकः ।
चारणः कथकस्तद्वत् स्यात्कुशीलव इत्ययम् ॥ १४ ॥
नटशैलालिशैलूषभरतास्तु कृशाश्विनि ।
वेणुध्मा वैणुको वैणविकः स्युर्वेणुवादके ॥ १५ ॥
कार्मणज्ञवशीकारौ तुल्यौ भाणिप्रहासिनौ ।
भृतको भृतिभुक्कर्मकरवैतानिकाः समा ॥ १६ ॥
भर्जको भ्राष्टिको भ्राष्ट्री स्तोवागुरिकजालिकौ ।
;p{0245}
पुंसि वैवधिको वार्तावाही वार्तावहोऽपि च ॥ १७ ॥
चाक्रिको धूसरस्तैली तैलिकश्च तिलन्तुदः ।
पक्षिहन्तरि जीवान्तकः शाकुनिक इष्यते ॥ १८ ॥
मांसिकः कौटिको वैतंसिको यो मांसविक्रयी ।
प्राकृतोऽपसदो जाल्मो नीचो हीनश्च पामरः ॥ १९ ॥
पृथग्जनो विवर्णश्च क्षुल्लकोऽपि तथेतरः ।
अनाथभिक्षुकौ रङ्केऽथान्तेवासी च वुक्लसौ ॥ २० ॥
निषादप्लवचण्डालचाण्डालश्वपचोऽपि च ।
मातङ्गो वांशिको वंशजीवी हाडिमहत्तरौ ॥ २१ ॥
किराताः शबला भिल्लाः पुलिन्दा वरुटाः समाः ।
;p{0246}
मृगयुर्लुब्धको व्याधोऽथ भृत्यो दासकिंकरौ ॥ २२ ॥
नियोज्यप्रैष्यदासेयदासेरपरिचारकाः ।
भुजिष्यो गोप्यचेटौ च सूत्थानस्तूष्णपेशलौ ॥ २३ ॥
चतुरश्च पटुर्दक्षो मन्दस्तु यद्भविष्यकः ।
तुन्दपरिमृजाऽऽलस्या वलसाऽनुष्णशीतकाः ॥ २४ ॥
क्षुरभाण्डं क्षुराधारः क्षुरधानी क्षुरालिका ।
विष्टिराजूर्हठान्तीतभृत्ये तत्कर्म विष्टिता ॥ २५ ॥
तन्त्रं तु चर्मतन्तुः स्याद् भिक्षापात्रं तु खर्परः ।
तैलयन्त्रन्तु चक्रं स्यात् स्त्रियां गाली तु गालिका ॥ २६ ॥
;p{0247}
कुक्करो भषकः सारमेयः श्वा मृगदंशकः ।
कुकुरः शुनकोऽलर्कस्तून्मत्तो यः प्रयोगतः ॥ २७ ॥
शुनी स्यात्सरमा विश्वकद्रुः श्वा मृगयापटुः ।
आखेटो मृगयाऽऽच्छोदनं मृगव्यं नपुंसकम् ॥ २८ ॥
विट्चरो ग्राम्यघोणा स्याद् वर्करो यो युवा पशुः ।
परैरनिच्छतां वस्तुहरणं लुण्ठनं बलात् ॥ २९ ॥
वेष्टकाऽऽवेशिकौ वीराऽऽवेशः संरंभ ईरितः ।
स्तेनैकागारिकौ चौरदस्युमोषकतस्कराः ॥ ३० ॥
पाटच्चरपरास्कन्दिप्रतिरोधिमलिम्लुचाः ।
पेटा स्त्रियां च मञ्जूषा पिटकः पेटकः पुमान् ॥ ३१ ॥
;p{0248}
न ना शुल्वं वराटः स्त्रीरज्जुस्त्रिषु वटी गुणः ।
चौर्यं तु चोरिका स्तेयं स्याल्लोप्त्रं चौरिकाधनम् ॥ ३२ ॥
सूत्रं तन्तौ वायदण्डो वेमा व्यूतिस्तु वाणिषु ।
अरहट्टो घटीयन्त्रे कूपात्सलिलवाहने ॥ ३३ ॥
पुंसि पेषणयन्त्रै स्याद् घरट्टोऽञ्जी तथा स्त्रियाम् ।
कूटयन्त्रं तदुन्माथो मृगपाशस्तु वागुरा ॥ ३४ ॥
बन्धने लोभहेतुस्तु वीतंसो मृगपक्षिणाम् ।
पाञ्चालीपुत्रिके तुल्ये भारयष्टिर्विहंगिका ॥ ३५ ॥
;p{0249}
शिक्यं काचो वरत्रा तु वर्ध्री नध्री स्त्रियामिमाः ।
उपानत्पादुका पादूः कशा त्वश्वादिताडनी ॥ ३६ ॥
पाषाणभेदनस्टंको भस्रा चर्मप्रसेविका ।
काष्ठादिभेदनी त्वारा शलाका तूलिकैषिकाः ॥ ३७ ॥
कषः स्यान्निकषः शाणः कर्तरी तु कृपाणिका ।
मूषी त्वावर्तनी मूषा व्रश्चनः पत्रदारणः ॥ ३८ ॥
हस्तकुट्टः शिलाकुट्टोऽयोघनः कूटमस्त्रियाम् ।
;p{0250}
संदंशिका तु संदंशो सूर्म्ययोमूर्तिरेव तु ॥ ३९ ॥
शिल्पं कलादिकं कर्म नाराच्येषणिके समे ।
स्त्रियां प्रतिकृतिश्चाऽर्चा प्रतिमा प्रतियातना ॥ ४० ॥
प्रतिच्छाया प्रतिच्छन्दः पुमान्प्रतिनिधिस्तथा ।
कायो मानं रूपे बिंबे प्रत्यन्ताः प्रतिमार्थकाः ॥ ४१ ॥
उपमानोपमेयौ तु यस्य यस्मिन्क्रमात्स्थितौ ।
उपमोपमिती तुल्ये वाच्यलिङ्गा व्यवस्थिताः ॥ ४२ ॥
साधारणः सरूपोऽपि सवर्णः सन्निभः समः ।
सधर्मा तुल्यसदृक्षसमानसदृशाः सदृक् ॥ ४३ ॥
;p{0251}
मदिरा तु सुरा मद्यं कश्यं हाला परिस्रुता ।
सीध्वासवौ तु मैरेयं शुण्डा पानं तु मद्यभूः ॥ ४४ ॥
सरको मद्यपानो स्याच्चषकः पानभाजनम् ।
पाशको देवनोऽक्षः स्यात्कैतवं द्यूतमस्त्रियाम् ॥ ४५ ॥
समिकः कितवो धूर्तोऽक्षधूर्तो द्यूतकारकः ।
शारी स्याद्गुटिका गोटी प्रतिज्ञा तु पणः पुमान् ॥ ४६ ॥
शारिधिः शारिफलकं स्यादष्टापदमित्यपि ।
;p{0252}
शुककुक्कुटमेषादि प्राणिक्रीडासमाह्वयः ॥ ४७ ॥
सर्गेऽत्र ये यथा प्रोक्ता यौगिकाः शिल्पकादयः ।
लिङ्गान्तरेऽपि ताद्धर्म्याद्भविष्यन्ति भवन्ति ते ॥ ४८ ॥
;c{॥ इत्यन्त्यवर्णवर्गः समाप्तः ॥}
;c{॥ इति द्वितीयः काण्डः समाप्तः ॥}
;p{0253}
;c{॥ श्रीः ॥}
;k{तृतीयकाण्डम्}
;c{॥ अथ तृतीयकाण्डम् ॥}
;c{॥ अथ प्रकीर्णवर्गः प्रारभ्यते ॥}
प्रकीर्णवर्गे लिङ्गोहः प्रकृतिप्रत्ययादिभिः ।
संचयोऽपचयो तुल्यौ संक्षयाऽपचयो क्षये ॥ १ ॥
निष्ठीवने तु थूत्कार उदजः पशुचालनम् ।
विरामोपशमौ तुल्यौ वान्तिस्तु वमनं वमिः ॥ २ ॥
छर्द्युद्गाराऽऽविधस्तु स्याद् वेधनी भृङ्गसूचिका ।
स्तम्बघ्नस्तु क्षुरपे स्यात्प्रत्याख्यानं निराकृतौ ॥ ३ ॥
;p{0254}
विपर्ययविपर्यासौ व्यत्यासव्यत्ययावपि ।
प्रतिशासनमाहूय दूतादिप्रेषणे स्वतः ॥ ४ ॥
परिरम्भपरिष्वङ्गाऽऽश्लेषाआलिङ्गनार्थकाः ।
दर्शनं त्वीक्षणं वीक्षा निर्वर्णनमुदीक्षणम् ॥ ५ ॥
समौ प्रारम्भः आरम्भस्त्वरायां वेगसंभ्रमौ ।
प्रतिबन्धोऽन्तरायः स्यात्समालेपे विलेपनम् ॥ ६ ॥
प्रतिज्ञायां च वचने स्थित आस्रव इष्यते ।
सामीप्ये सन्निधिः पुंसि धान्यादिवपनः पवे ॥ ७ ॥
;p{0255}
अभिप्रायाऽऽशयच्छन्दाः प्रस्तावेऽवसरः स्मृतः ।
विग्रहे व्यासविस्तारौ विस्तरः शब्दविग्रहः ॥ ८ ॥
प्रसरो वस्तुविस्तारे संवाहस्त्वङ्गमर्दने ।
धीशक्तिर्निष्क्रमः सूत्रवेष्टने त्रसरः स्मृतः ॥ ९ ॥
प्रणयप्रश्रयौ प्रेम्णि प्रजनोपसरौ समौ ।
समौ समाससंक्षेपौ आस्या स्यादासना स्थितौ ॥ १० ॥
;p{0256}
नीवाको धनधान्यादेः प्रयामेऽर्थक्षतौ व्ययः ।
संक्रमो दुर्गसंचारोऽवेक्षा स्त्री वस्त्ववेक्षणे ॥ ११ ॥
विरहे विप्रलम्भः स्याद् विप्रयोगोऽपि रागिणः ।
विधुरं स्यात्प्रविश्लेषे परिसर्पे परिक्रिया ॥ १२ ॥
प्रक्रमः प्रथमारम्भ उन्नतौ तु समुन्नयः ।
मेलायां मेलको मेलः संमेलः सङ्गसंगमौ ॥ १३ ॥
भूरिदाने विलम्भः स्याद् विख्यातिस्त्वतिविश्रुतिः ।
उद्घनः परिकाष्ठं च यत्राऽऽधायाऽऽशु तक्ष्यते ॥ १४ ॥
;p{0257}
परिसर्या परीसारे उपघ्नस्त्वन्तिकाश्रये ।
उपभोगे तु निर्वेशो मदहर्षो प्रमोदने ॥ १५ ॥
अभिचारस्तु हिंसादिक्रिया सन्धिस्तु मेलनम् ।
समुच्चये समाहारोऽपहारोऽपहृतौ मतः ॥ १६ ॥
पादचारे विहारः स्यात् प्रवाहो जलनिर्गमे ।
अनुहारेऽनुकारः स्यात् स्यान्निरोधस्तु निग्रहः ॥ १७ ॥
विप्लवो डमरो डिम्बो बन्धने बन्ध इत्यपि ।
विप्रकारो निकारे स्याद् आधारे विषयाऽऽश्रयौ ॥ १८ ॥
;p{0258}
वृतौ वरो हवो हूतौ, निगादः परिभाषणे ।
अनुग्रहोऽनुकम्पायामभियोगस्त्वभिग्रहे ॥ १९ ॥
परिणामः फले श्रायः श्रयणे जयने जयः ।
इङ्गिते त्विङ्ग आकारो विकारो विक्रियार्थकः ॥ २० ॥
प्रसूतौ प्रसवो दान्तौ दमः शान्तौ शमस्तथा ।
उत्कर्षाऽतिशयौ तुल्यौ क्लमो ग्लानौ स्नवः स्तवे ॥ २१ ॥
;p{0259}
परस्परं मिथोऽन्योऽन्यमितरेतरमित्यपि ।
घृतादीनां द्रवीभावे आधारो द्रव इत्युभौ ॥ २२ ॥
न्यायो नीतौ भ्रमो भ्रान्तौ व्यधो वेधे रणः क्वणे ।
न्याय्यं न्यायपथोपेते प्लोषो दाहे वरः पतिः ॥ २३ ॥
परम्परोपदेशे स्यादाम्नायो ग्रहणे ग्रहः ।
स्फुरणा स्फुरणं स्फूर्तौ यदृच्छास्वैरिते समे ॥ २४ ॥
स्फातिर्वृद्धौ क्षिया ह्रासे जागर्याजागरे समे ।
;p{0260}
प्रथा ख्यातौ प्रमा सम्यग्ज्ञाने प्रमिति रित्यपि ॥ २५ ॥
तर्पणं प्रीणनं तुल्ये कम्पनं तु विधूननम् ।
व्याप्तौ संमूर्छनं छेदे वर्द्धनं गदने गदः ॥ २६ ॥
शुभकर्माऽवदाते स्तः कार्मणं मूलकर्मणि ।
शष्कुल्यादिसमूहे स्यादेकैकं वक्ष्यमाणकम् ॥ २७ ॥
क्रमाच्छाष्कुलिकं पृष्ठ्यं ब्राह्मण्यं शाक्तुकं तथा ।
आपूपिकञ्च साहस्रं भैक्ष्यं कारीष्यधैनुके ॥ २८ ॥
काकं मानुष्यकं बाकं स्त्रैणं पौस्नं च यौवतम् ।
;p{0261}
पाश्या सहायता खल्या हल्यैवं जनतादिकम् ॥ २९ ॥
एवमन्येपि संकीर्णाः शब्दा बोध्या यथामति ।
;c{॥ इति प्रकीर्णवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0262}
;v{विशेषणवर्गः}
;c{॥ अथ विशेषणवर्गः प्रारभ्यते ॥}
विशेष्ये यादृशे यादृक् स्याल्लिङ्गवचनादिकम् ।
गुणद्रव्यक्रियारूपे तत्तादृक् तद्विशेषणे ॥ १ ॥
दानशौण्डौ वदान्यश्च दानशूरो बहुप्रदः ।
निपुणो विज्ञनिष्णातप्रवीणाऽभिज्ञशिक्षिताः ॥ २ ॥
वैज्ञानिकः कृती किञ्च कुशलोऽथ परीक्षकः ।
हैतुको हृदयालुस्तु यः स्यात्सुहृदयः पुमान् ॥ ३ ॥
उन्मना उत्क उत्कण्ठावाञ्जनोऽन्तर्मनास्तु यः ।
दुर्मना विमना हृष्टचेता हर्षितमानसे ॥ ४ ॥
प्रमनाश्चाऽपि दुर्वाचि दुर्वक्ताऽपि च कद्वदः ।
;p{0263}
पुण्यवान् सुकृती धन्योऽथ महेच्छमहाशयौ ॥ ५ ॥
महोद्योगी महोत्साहे प्रतीक्ष्याऽऽपराध्य पूज्यकाः ।
स्याज्जैवातृक आयुष्मान् शास्त्रज्ञः शास्त्रवित्समौ ॥ ६ ॥
दक्षिण्यो दक्षिणार्हे स्याद्वरदो वरदायकः ।
सुकलो दातृभोक्ता स्यात्सेवकोपासकौ समौ ॥ ७ ॥
सन्दिहानः सांशयिके सरलोदारदक्षिणाः ।
विख्यातवित्तविज्ञातप्रतीतप्रथिताः समाः ॥ ८ ॥
स्याद्गुण्यो गुणसम्पन्नो निर्वार्यो दृढकार्यकृत् ।
;p{0264}
प्रसिताऽऽसक्ततल्लीनोत्सुकाऽऽविष्टास्तु तत्परे ॥ ९ ॥
कुटुम्बव्यापृतोऽभ्यागारिकोऽथ निरवग्रहः ।
स्वैरी स्वतन्त्रः स्वच्छन्द इभ्याऽऽढ्यधनिनः समाः ॥ १० ॥
प्रभुः परिवृढो नेता नायकः पतिरीश्वरः ।
अधिपस्वामिनौ चाऽथ समृद्धोऽत्यधिकर्द्धिकः ॥ ११ ॥
श्रीलः श्रीमांश्च लक्ष्मीवांल्लक्ष्मणश्चाऽथ वत्सलः ।
स्निग्धो मूकस्त्ववाक् कार्मः कर्मशालिनि कर्मठे ॥ १२ ॥
कर्मशूरः कृपालुस्तु दयालुः सूरतस्तथा ।
भवेत्कारुणिको यस्तु परतन्त्रः स नाथवान् ॥ १३ ॥
;p{0265}
पराधीनश्च परवान् क्रियावांस्तु क्रियापरः ।
आयत्ताऽधीननिघ्नाः स्युरस्वच्छन्दश्च गृह्यकः ॥ १४ ॥
क्षीबशौण्डोत्कटाः मत्ते गृध्नौ लुब्धोऽभिलाषुकः ।
तृष्णक्यगर्धनो लिप्सु लेलुभो लोलुपः समौ ॥ १५ ॥
उन्मदिष्णून्मदौ तुल्यौ जिघत्सुरशनायितः ।
बुभुक्षितोऽपि क्षुधित आघूनोऽदरिकावथ ॥ १६ ॥
परान्नः परपिण्डादभक्षकेऽद्मरघस्मरौ ।
परलोकोऽस्ति नाऽस्तीति मतिमन्तौ क्रमादमू ॥ १७ ॥
आस्तिको नास्तिको दिष्टं मन्वानो दैष्टिको मतः ।
दुर्विनीतोऽविनीतौ द्वौ सर्वान्नीनोऽखिलान्नभुक् ॥ १८ ॥
;p{0266}
कर्मण्यं च भरण्यं च वेतनं कर्मकृन्नरः ।
भुङ्क्ते कर्मकरोऽतः स्यात् कर्मकारस्तु तत्क्रियः ॥ १९ ॥
पिपर्त्यात्मम्भरिः कुक्षिम्भरिः स्वमुदरम्भरिः ।
मृतस्नातस्त्वपस्नात आमिषाशिनि शौष्कलः ॥ २० ॥
कामुकः कमनः कम्रः कामनः कमिताऽभिकः ।
कामयित्र्यनुकाऽभीका गोष्ठश्वो गृहनिन्दकः ॥ २१ ॥
बाधाशून्यो निराबाधो निष्कामस्तु निरामिषः ।
निरीहो निरपेक्षः स्यान्निर्विकारे निरञ्जनः ॥ २२ ॥
कर्मक्षमोऽलङ्कर्मीणो जाल्मो यस्त्वसमीक्ष्यकृत् ।
;p{0267}
द्वयोर्बहुकरा किञ्च खलपूः खलशोधकः ॥ २३ ॥
चिरक्रियो दीर्घसूत्रो मन्दः कुण्ठः क्रियालसः ।
अत्यन्तकोपनश्चण्डः क्रोधनः कोप्यमर्षणः ॥ २४ ॥
स्त्री दोहदिन्यां श्रद्धालुः श्रद्धायुक्तस्तु वाच्यवत् ।
ईर्ष्यालुरीर्ष्यकस्तन्द्रायुक्तस्तन्द्रालुघूर्णितौ ॥ २५ ॥
समौ शयालुनिद्रालू जागरूकस्तु जागरी ।
यदुन्नताऽऽनतं तत्तु बन्धुरं दीर्घमायते ॥ २६ ॥
;p{0268}
प्रोच्छ्रितोदग्रप्रांशूच्चतुङ्गा निस्तलवर्तुले ।
वृत्ते वामननीचन्यक्खर्वह्रस्वा अधोमुखे ॥ २७ ॥
आनताऽवनताऽवग्रा नेदीयोऽत्यन्तमन्तिके ।
सवेशनिकटाऽभ्याशसमीपाऽऽसन्नपार्श्वकाः ॥ २८ ॥
संनिकृष्टसमर्यादसदेशसविधानि च ।
संनिधानोपकण्ठे चाऽभ्यग्रोपान्तसनीडवत् ॥ २९ ॥
संनिकर्षाऽन्तिकाऽभ्यर्णाः संनिधिः सविधेऽभितः ।
पुङ्गवर्षभशार्दूलसिंहव्याघ्रादिकुञ्जराः ॥ ३० ॥
नृपुङ्गवादयः शब्दाः पुंसि प्राशस्त्यवाचकाः ।
परः शतादयो ये स्युस्ते संख्येयाः शतात्परे ॥ ३१ ॥
;p{0269}
निबिडं तु घनं सान्द्रं विरले पेलवं तनु ।
समौ विरक्तनिर्विण्णौ स्याद्विकासी विकस्वरः ॥ ३२ ॥
क्षमाशीलः क्षमिक्षान्तृसहिष्णुसहनाः समाः ।
निद्राणः शयितः सुप्तः स्निग्धसान्द्रे तु मेदुरः ॥ ३३ ॥
क्षिप्नुर्निराकरिष्णुः स्यात्प्रसारी तु विसृत्वरः ।
भविष्णुर्भविता भूष्णुर्विदुरज्ञातृबिन्दवः ॥ ३४ ॥
लज्जाशीलेऽपत्रपिष्णुर्वन्दारुर्वन्दकः समौ ।
मण्डनोऽलङ्करिष्णुः स्याद् हिंसके हिंस्रघातुकौ ॥ ३५ ॥
;p{0270}
उत्पतित्रुत्पतिष्णू द्वौ भ्राजिष्णुः सुषमाऽन्वितः ।
रोचिष्णू रोचको विभ्राड् अविनीते समुद्धतः ॥ ३६ ॥
घृष्टघृष्णग्वियाताः स्युरधीरे त्रस्तकातरौ ।
वश्यः प्रणेये प्रश्रितविनीतनिभृताः समाः ॥ ३७ ॥
प्रगल्भः प्रतिभायुक्तो भीरुके भीरुभीलुकौ ।
त्रस्नुर्विस्मयमापन्ने विलक्षो विस्मितो मतः ॥ ३८ ॥
लज्जिताऽधृष्टशालीना आशंसाऽऽशंसिनौ समौ ।
तुल्यौ वाक्पतिवागीशौ वदवक्तृवदावदाः ॥ ३९ ॥
;p{0271}
वावदूकोऽतिवक्ता स्याद् वाग्मी तूचितवाक्पटुः ।
वाचाटः स्यात्तु जल्पाको वाचालो बहुगर्ह्यवाक् ॥ ४० ॥
यस्तु प्रियवदः शक्लः प्रियवादी स एव हि ।
मुखरो दुर्मुखो गर्ह्यवादी दुर्वाक्यकद्वदः ॥ ४१ ॥
लोहलोऽस्फुटवाक् काकस्वरोऽसौम्यस्वरोऽस्वरः ।
कुवादः कुचरस्तुल्यौ शब्दनो रवणः समौ ॥ ४२ ॥
आश्रवो विनयग्राही विधेयवचने स्थितौ ।
अतिमूढो जडश्चाऽज्ञः पराचीने पराङ्मुखः ॥ ४३ ॥
;p{0272}
एडमूकस्ववाक्कर्णस्तूष्णीको मौनमास्थितः ।
प्रत्याख्यातो निरस्तोऽपि प्रत्यादिष्टो निराकृतः ॥ ४४ ॥
शठेऽनृजुर्विप्रलब्धे वञ्चितो नाटकादिषु ।
भेर्यादिवादके नान्दीवादी नान्दीकरो मतः ॥ ४५ ॥
नग्नो दिगम्बरोऽवासा अपध्वस्ते तु धिक्कृतः ।
व्यसनि न्युपरक्तः स्यात्समौ संकसुकाऽस्थिरौ ॥ ४६ ॥
निष्कासितेऽवकृष्टः स्याद् विवशाऽरिष्टदुर्मतिः ।
व्यासक्तो व्याकुलो व्यग्रस्तुल्यौ विह्वलविक्लवौ ॥ ४७ ॥
;p{0273}
क्षारिताऽऽक्षारितौ वाच्योऽभिशस्तोऽथ मनोहतः ।
हतः प्रतिहतश्चैव प्रतिबद्धोऽमनोरथे ॥ ४८ ॥
दूष्यस्तिरस्करिण्यादिः कशार्हे कश्य इष्यते ।
पिशुनो दुर्जनो वाऽपि खलो भेदक्रियापटुः ॥ ४९ ॥
गुप्तसंसूचनात्कर्णेजपः सूचक इत्युभौ ।
हननीयः स्मृतो बध्ये धूर्ते व्यंसकवञ्चकौ ॥ ५० ॥
क्रूरे पापे नृशंसश्च चिकुरश्चलेऽपि च ।
दरिद्रे दुर्गतो दीनो रङ्को निःस्वश्च दुर्विधः ॥ ५१ ॥
प्रोच्यते कृपणे क्षुद्रः कदर्यस्तु मितंपचः ।
;p{0274}
मूर्खे मूढाऽज्ञवैधेययथाजाताश्च बालिशः ॥ ५२ ॥
अहंयुः स्यादहंकारी शुभंयुर्यः शुभाऽन्वितः ।
स्वेदजा मत्कुणाद्याः स्युर्गोनराद्या जरायुजाः ॥ ५३ ॥
अण्डजाः पक्षिसर्पाद्या उद्भिजा वृक्षगुल्मकाः ।
प्रतिश्रुतं परिज्ञातमूरीकृतमुरीकृतम् ॥ ५४ ॥
संगीर्णोपश्रुते चैव विदितं चोररीकृतम् ।
संश्रुतोपगते अंगीकृतं चाऽपि समाहितम् ॥ ५५ ॥
आश्रुते रक्षिते त्राणत्रातगोपायिताऽविताः ।
शोभनं मञ्जुलं मञ्जु मनोज्ञं चारु सुन्दरम् ॥ ५६ ॥
कान्तं मनोहरं साधु रुचिरं चाऽथ वल्लभम् ।
;p{0275}
अभीप्सितं प्रियं हृद्य अभीष्टमथ शोधितम् ॥ ५७ ॥
निःशोध्यं मृष्टनिर्णीक्ते अनवस्करमित्यपि ।
मलीमसे स्यान्मलिनं मलदूषितकच्चरे ॥ ५८ ॥
पवित्रमेध्यपूतानि पावनं पुण्यमुज्ज्वले ।
विमलाऽनाविले वीध्राऽवदातविशदानि च ॥ ५९ ॥
विशुद्धं शुचि शून्यन्तु रिक्तं तुच्छमथाऽधमः ।
अवमश्च निकृष्टोऽपि गर्ह्ये निन्द्यश्च कुत्सितः ॥ ६० ॥
प्रमुखं च प्रधानं तु सदैकत्वे नपुंसकम् ।
प्रवेक उत्तमो वर्यो वरेण्योऽनुत्तमोऽग्रियः ॥ ६१ ॥
परार्ध्याऽनवरार्ध्याग्राऽग्रीयप्राग्र्यऽग्र्यमुख्यवत् ।
वरः प्राग्रहरश्चाऽपि प्रवहोऽथाऽतिशोभनः ॥ ६२ ॥
;p{0276}
सत्तमः पुष्कलः श्रेयान् श्रेष्ठोऽसारं तु फल्गुनि ।
विशङ्कटं विशालोरुविपुलानि बृहन्महत् ॥ ६३ ॥
पृथुलं पृथु वड्रं च पीनस्तु स्थूलपीवरौ ।
स्तोकेऽल्पक्षुल्लसूक्ष्माणि दस्रं श्लक्ष्णं कृशं तनु ॥ ६४ ॥
त्रुटिर्मात्रा स्त्रियां पुंसि कणलेशलवाणवः ।
अल्पीयोऽत्यल्पमल्पिष्ठं भूरि तु प्रचुरं बहु ॥ ६५ ॥
अदभ्रं बहुलं प्राज्यं भूरिष्ठं स्फारभूयसी ।
स्फिरं पुरु प्रभूतं च पुरुहं चाऽखिले समम् ॥ ६६ ॥
समग्राऽखण्डकृत्स्नानि सकलाऽशेषविश्ववत् ।
सर्वपूर्णसमस्ताऽनूननिःशेषाण्यथो नतम् ॥ ६७ ॥
;p{0277}
वेल्लितं वक्रमाविद्धमाभुग्नं जिह्मकुञ्चिते ।
ऊर्मिमत्कुटिलं भुग्नमशलेऽनश्वरे ध्रुवः ॥ ६८ ॥
नित्योऽपि शाश्वतश्चाऽपि सनातनसदातनौ ।
किमसेचनकं तृप्तेर्नाऽस्त्यन्तो यस्य दर्शनात् ॥ ६९ ॥
चरस्त्रसश्चरिष्णुश्च जंगमेङ्गचराचरः ।
कालव्यापी तु कूटस्थ एकरूपतया स्थितः ॥ ७० ॥
स्थेयान् स्थिरतरः स्थाष्णुर्दवीयस्त्वतिदूरके ।
चलनं चञ्चलं लोलं चलं क्रमं चलाचलम् ॥ ७१ ॥
तरलं चटुलं पारिप्लवं चाऽपि परिप्लवम् ।
न द्वयोः कम्पनं क्रमुकम्पयोर्मेदिनी त्रिषु ॥ ७२ ॥
;p{0278}
संहते दृढसन्धिः स्याद् अवाग्रेऽवनताऽऽनतौ ।
अतिरिक्तोऽधिके तु स्यात्तथा समधिकोऽपि च ॥ ७३ ॥
प्रौढेधितप्रवृद्धानि प्रतनस्तु पुरातनः ।
चिरन्तनः पुराणश्च प्रत्न ऐन्द्रियकं तु यत् ॥ ७४ ॥
प्रत्यक्षमिन्द्रियैर्ज्ञातमप्रत्यक्षमतीन्द्रियम् ।
मोघं निरर्थकं व्यर्थ स्पष्टे प्रव्यक्तमुल्बणम् ॥ ७५ ॥
स्फुटं साधारणं तु स्यात्सामान्यं च निरर्गलम् ।
निर्बाधमसहायेऽर्थे एकाकी चैक एककः ॥ ७६ ॥
ग्रन्थिले ग्रन्थितं दृब्धं गुम्फितं संदितं तथा ।
;p{0279}
जघन्याऽन्ताऽन्त्यपाश्चात्याश्चरमः पश्चिमोऽस्त्रियाम् ॥ ७७ ॥
संकटं पुंसि संबाधो वपुः सव्यं तु वामकम् ।
दक्षिणं त्वपसव्यं स्याद् विस्मृताऽन्तर्गते समे ॥ ७८ ॥
अन्योऽन्यतर एकस्त्व इतरस्त्वोऽन्यवाचिनि ।
स्युर्वलयितसंवीतरुद्धान्यावृतवेष्टिते ॥ ७९ ॥
मुषितचोरिते विश्वकोष आहत्य मूषितम् ।
निवृतं तु परिक्षिप्तं प्रवृद्धप्रसृते समे ॥ ८० ॥
अरुन्तुदं यन्मर्मस्पृग् विस्तृते विततं ततम् ।
;p{0280}
चलिते कम्पिताऽऽधूतधुतप्रेङ्खितवेल्लिताः ॥ ८१ ॥
द्रुताऽवदीर्णे न्यस्तं तु निसृष्टे गुणिताऽऽहते ।
निदिग्धोपचिते घ्राते घ्राणमुद्गूर्ण उद्यतम् ॥ ८२ ॥
गुण्डितो रूषितो लिप्तो दिग्धे मीढं तु मूत्रितम् ।
नुन्ननिष्ठ्यूतनुताऽस्तक्षिप्ताऽऽविद्धेरिता अथ ॥ ८३ ॥
शिक्यितं काचितं शिक्ये ह्रीतह्रीणौ तु लज्जिते ।
निशितं तेजितं शातं क्ष्णुतेऽथ पूजितेऽञ्चितम् ॥ ८४ ॥
;p{0281}
भवेद् याचितकं याञ्चा प्राप्ते प्रार्थितयाचिते ।
प्राप्तेऽप्राप्तेऽर्दिते भिन्ने दीर्णदारितभेदिताः ॥ ८५ ॥
दग्धे प्लुष्टोषितप्रुष्टः समाप्तेऽवसितः सितम् ।
ज्ञप्तं तु ज्ञपिते रुग्णं भुग्ने विद्धे तु वेधितम् ॥ ८६ ॥
छिद्रं निर्वाणमग्नौ च मुन्यादौ च तनूकृते ।
तष्टस्त्वष्टोऽथ शमिते शान्तः संदानिते सितः ॥ ८७ ॥
मूतं मुद्दितबद्धे च सन्दितं स्यात्तिरोहितम् ।
क्लीनेऽन्तर्हितं चापि निलीनं क्लिशिते पुनः ॥ ८८ ॥
;p{0282}
क्लिष्टं क्वथितनिष्पक्वे स्वनितध्वनिते अथ ।
विविधस्तु बहुविधनानारूपपृथग्विधाः ॥ ८९ ॥
पुष्टे स्यात्पुषितं संगूढे तु संकलितः स्मृतः ।
मृगिताऽन्वेशिताऽन्विष्टमार्गितानि गवेषिते ॥ ९० ॥
पक्वं परिणते सोढे क्षान्तं पूर्णे तु पूरितम् ।
दान्तः स्यात् शमिते हन्नगुने निष्कासिते गुदात् ॥ ९१ ॥
ध्वस्तभ्रष्टच्युतस्रस्तगलितस्कन्नपन्नकाः ।
निन्दिते त्ववगीतं स्याद् वृक्णे कृत्तं छितं दितम् ॥ ९२ ॥
;p{0283}
छिन्नं छातं लूनदाते संयोजित उपाहिते ।
स्यूतमूतमुतं चेति तितयं तन्तुसंतते ॥ ९३ ॥
संतापिते तु सन्तप्तं दूनं धूपिततापिते ।
विधुतत्यक्तहीनास्तु धूतोत्सृष्टसमुज्झिताः ॥ ९४ ॥
आख्याताऽभिहितोक्ताः स्युर्लपितोदितजल्पिताः ।
भाषिते प्रतिपन्ने तु मानितं बुधितं तथा ॥ ९५ ॥
बुद्धं चाऽवसितज्ञातविदिताऽवगतानि च ।
;p{0284}
भुक्तेऽभ्यवहृतं जग्धमशितं भक्षितं तथा ॥ ९६ ॥
चर्वितं गिलितं लीढं खादितं ग्रस्तमित्यपि ।
तृप्ते प्रमुदितः प्रीतो हृष्टस्तुष्टश्च हर्षितः ॥ ९७ ॥
;c{॥ इति विशेषणवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0285}
;v{नानावर्गः}
;c{॥ अथ नानार्थवर्गः प्रारभ्यते ॥}
;vv{कान्ताः}
पर्यायवृत्त्या नानार्थाः केचनोक्ताश्च शेषिताः ।
अर्थान्तरे प्रयुञ्जानाः पुनरुक्तिं न बिभ्रति ॥ १ ॥
त्रिदिवाऽऽकाशयोर्नाको नाकुर्वल्मीकशैलयोः ।
भूवनेऽपि जने लोकः श्लोकः पद्ये यशःसु च ॥ २ ॥
कः समीराऽऽत्मदक्षाऽग्नियमब्रह्मसु बर्हिषु ।
ब्रध्ने पुमान् सुखे शीर्षे जले कं तु नपुंसकम् ॥ ३ ॥
नागे वा वर्धकौ तक्षकोऽर्कः स्फटिकसूरयोः ।
जम्बुको वरुणे क्रोष्टौ खड्गे वा सायकः शरे ॥ ४ ॥
कलङ्कोऽङ्केऽपवादेऽथाऽङ्कश्चिह्नोत्सङ्गयोः पुमान् ।
;p{0286}
आनकः पटहे भेर्यां पृथुकश्चिपिटे शिशौ ॥ ५ ॥
आलोको दर्शने वन्दिभाषणोद्द्योतयोरपि ।
पेचकः करिणां पुच्छमूलोपान्तेऽप्युलूकके ॥ ६ ॥
पुलाको भक्तसिक्थेऽपि संक्षेपे तुच्छधान्यके ।
द्वयोर्मेघोपले पक्षिविशेषे दाडिमे पुमान् ॥ ७ ॥
करकः कमण्डलौ नस्त्री करङ्के....... ।
.......................ऽथ विनायकः ।
गुरौ तार्क्ष्ये जिने विघ्ने हेरम्बे वृश्चिको द्रुणौ ॥ ८ ॥
राश्योषधिभिदोः शूककीटे किष्कुर्वितस्तिषु ।
हस्ते च गैरिकं धातुरुक्मयोरनृतेऽप्रिये ॥ ९ ॥
;p{0287}
अलीकं यातनाकृत्योः कारिकेभकरेऽङ्गुलौ ।
कर्णयोर्भूषणे पद्मबीजकोश्यां च कर्णिका ॥ १० ॥
स्यात् सिते खदिरसोमवल्लकः कट्फलेऽपि च ।
शालावृकाः कपौ क्रोष्टुशुनोरप्यथ कालिका ॥ ११ ॥
वृश्चिके मेघजालेऽपि करिण्यां गवि धेनुका ।
सोमे जैवातृकः पुंसि दीर्घायुषि कृशे त्रिषु ॥ १२ ॥
विहङ्गमे द्वयोः पुंसि खुरे त्वश्वस्य वर्तकः ।
व्याघ्रादौ पुण्डरीकं ना यवान्यादिषु दीपकः ॥ १३ ॥
;p{0288}
आतङ्को रोगसन्तापशङ्कासु मुरजध्वनौ ।
नैकदेशे प्रतीकं तु प्रतिलोमविलोमयोः ॥ १४ ॥
भूनिम्बे भूस्तृणेऽपि स्यात्कट्फलेऽपि च भूतिकम् ।
हेम्न्युरोभूषणे साष्टशते दीनारकर्षयोः ॥ १५ ॥
अस्त्री निष्कं सुवर्णानां शल्के शकलवल्कले ।
दम्भैनः शमलेष्वस्त्री कल्कः शीलाऽन्वयादिषु ॥ १६ ॥
अनूकं गुग्गुलूलूकव्यालग्राहिष्वृभुक्षि च ।
कौशिकोऽथ च पिण्याकस्तिलकल्केऽपि सिह्लके ॥ १७ ॥
रुद्रचापे पिनाकोऽस्त्री पांशुवर्षत्रिशूलयोः ।
;p{0289}
सुरे वृन्दारकः श्रेष्ठे मनोज्ञे त्रिषु दाम्भिकः ॥ १८ ॥
तथा कोक्कुटिकोऽपि स्याद् योऽदूरे प्रहिते क्षणः ।
मुख्याऽन्यकेवलेष्वेकं त्रिषु वृन्दारकादयः ॥ १९ ॥
;c{॥ इति कान्ताः ॥}
;vv{खान्ताः}
कार्याऽक्षमः प्रभो लाभदर्शी लालाटिकः स्मृतः ।
शंखोऽस्त्री निधिभालास्न्थोः कम्बौजा खं पुरादिषु ॥ २० ॥
शिलीमुखोऽलौ बाणे च शिखा ज्वाला घृणी अपि ।
मयूखः किरणे ज्वालाशोभयोः शैलवृक्षयोः ॥ २१ ॥
;c{॥ इति खान्ताः ॥}
;vv{गान्ताः}
नगाऽगौ स्याद्भगः सूर्ये श्रीकामादौ नपुंसकम् ।
;p{0290}
शबले त्रिषु सारङ्गो हरिणे चातके पुमान् ॥ २२ ॥
आदित्यभूमिस्वर्गादौ ना स्त्री गौर्ना नपुंसकम् ।
मृगाः पशौ कृतादौ च यानाद्यङ्गेऽस्त्रियां युगम् ॥ २३ ॥
लिङ्गं चिह्नाऽनुमानादौ शृङ्गं प्राधान्यसानुनोः ।
गुह्यूमूर्ध्नोर्वराङ्गं च पतङ्गः सूर्यपक्षिणोः ॥ २४ ॥
पराभवेऽभिषङ्गो नाऽऽक्रोशेऽथ प्लवगः कपौ ।
अहेः काये फणायां च भोगः स्त्र्यादिभृतौ सुखे ॥ २५ ॥
;p{0291}
बाणसूर्ये विहङ्गादौ खगो वेगो रयादिषु ।
स्नानीये कौसुमे रेणौ परागः स्याद्रजःस्यपि ॥ २६ ॥
सर्गो निश्चयनिर्मोक्षस्वभावाऽध्यायसृष्टिषु ।
मातङ्गः श्वपचे नागे नागो ना तु गजादिषु ॥ २७ ॥
योगः कवचः सामादिध्यानसङ्गतियुक्तिषु ।
अपाङ्गस्तिलकेऽप्यङ्गहीननेत्रान्तयोरपि ॥ २८ ॥
पूगः स्यात्क्रमुके वृन्दे आशुगो वायुबाणयोः ।
;c{॥ इति गान्ताः ॥}
;vv{घान्ताः}
अर्घः पूजाविधौ मूल्ये परिघोऽर्गलघातयोः ॥ २९ ॥
योगभेदे विशेषाऽस्त्रे दुःखांऽहोव्यसनेष्वघम् ।
;p{0292}
पृक्कायां स्त्री लघुः शीघ्रे कृष्णागुरुणि न द्वयोः ॥ ३० ॥
मनोज्ञेऽल्पे च निःसारे गुरौ स्याद्वाच्यलिङ्गवत् ।
ओघोऽम्भसां रये वृन्दे काचः शिक्ये मृदन्तरे ॥ ३१ ॥
;c{॥ इति घान्ताः ॥}
;vv{चान्ताः}
नेत्ररोगे प्रपञ्चस्तु विपर्यासेऽपि विस्तरे ।
रुचिर्गभस्तिस्पृहयोरभिष्वङ्गे स्त्रियां शुचिः ॥ ३२ ॥
;c{॥ इति चान्ताः ॥}
;vv{जान्ताः}
पावकेऽत्युपधाऽमात्ये मासि ना त्रिष्वतोऽधिके ।
निजं त्रिषु स्वके नित्ये नाऽब्जः शङ्खशशाङ्कयोः ॥ ३३ ॥
समभूमौ रणेऽप्याजिः सन्तानेऽपि जने प्रजा ।
हरे विष्णौ विधौ कामे छागेऽजो वहगोष्ठयोः ॥ ३४ ॥
;p{0293}
मार्गे व्रजो द्विजो दन्तविप्रादावण्डजेऽहिभुक् ।
तार्क्ष्ये केकिनि कुञ्जोऽस्त्री दन्तेऽपि बलजा तु या ॥ ३५ ॥
यूथिका वरयोषा वा बलजं गोपुरादिषु ।
धर्मराजो यमे बुद्धे जिने राज्ञि युधिष्ठिरे ॥ ३६ ॥
;c{॥ इति जान्ताः ॥}
;vv{ञान्ताः}
क्षेत्रज्ञो वाच्यलिङ्गः स्यात्प्रवीणे नाऽऽत्मनि स्थिरः ।
नामचेतनयोः संज्ञा स्वाङ्गाद्यैरर्थसूचने ॥ ३७ ॥
;c{॥ इति ञान्ताः ॥}
;vv{टान्ताः}
पटुर्दक्षादिके कष्टं कृच्छ्रेऽपि गहने जटा ।
;p{0294}
मूले लग्नकचे मास्यामिष्टिर्यागेच्छयोरपि ॥ ३८ ॥
ज्ञानेऽक्ष्णि दर्शने दृष्टिर्बहूनि त्रिषु निश्चिते ।
सृष्टिः संशय कालाऽल्पसूक्ष्मैलासु त्रुटिः स्त्रियाम् ॥ ३९ ॥
अरिष्टं सूतिकागारे आसवादौ शुभेऽशुभे ।
समृद्धिफलयोर्व्युष्टिर्दैवते दिष्टमद्वयोः ॥ ४० ॥
तक्षाऽदित्यभिदोस्त्वष्टा देवशिल्पिनि ना कटुः ।
रसेऽकार्येऽद्वयोस्तीक्ष्णे मत्सरे त्रिषु कोटयः ॥ ४१ ॥
संख्याभेदे प्रकर्षे च कोणेऽग्रधनुषः स्त्रियः ।
खलतौ शिपिविष्टः स्याद्दुश्चर्मणि महेश्वरे ॥ ४२ ॥
;p{0295}
काकेभगण्डौ करटो नागगण्डे कटौ कटः ।
कैतवाऽनृतमायासु यन्त्रनिश्चलराशिषु ॥ ४३ ॥
सीराङ्गे शैलशृङ्गे चाऽयोघने कूटमस्त्रियाम् ।
रिष्टं स्यादशुभाभावे पुंसि फेनिलखड्गयोः ॥ ४४ ॥
;c{॥ इति टान्ताः ॥}
;vv{ठान्ताः}
नीलकण्ठः सितापाङ्गे हरेऽपि पीतसारके ।
दात्यूहे कलविङ्के च खञ्जने कालकंठवत् ॥ ४५ ॥
कोष्ठोऽन्तर्जठरे पुंसि कुसूलेऽन्तर्गृहे स्वके ।
युवाऽल्पयोः कनिष्ठो ना कनिष्ठा दुर्बलाङ्गुलिः ॥ ४६ ॥
नक्षत्रे गृहगोधायां ज्येष्ठा मासान्तरे पुमान् ।
त्रिषु श्रेष्ठे च वृद्धे च काष्ठोत्कर्षे दिशि स्थितौ ॥ ४७ ॥
;p{0296}
निष्ठा नाशाऽन्तनिष्पत्तियाञ्चानिर्वहणेषु च ।
;c{इति ठान्ताः ।}
;vv{णान्ताः}
अभिमानग्रहव्यूहमौनसैन्यदमादिषु ॥ ४८ ॥
कोणप्रकाण्डमन्थानयमाऽश्वलगुडादिषु ।
पारिपार्श्विकभेदेऽपि चण्डांशोर्दण्ड इष्यते ॥ ४९ ॥
इक्षुपाकेभसन्नाहगोलकेषु गुडो गुडा ।
स्नुही योषिच्च गुडिका स्यादिडा बुधयोषिति ॥ ५० ॥
गोभूवाक्ष्वपि भाण्डस्तु पात्रे भूषाऽश्वभूषयोः ।
वणिङ् मूलधने क्ष्वेडो विषे कर्णामये ध्वनौ ॥ ५१ ॥
रक्ताऽर्कस्य फले पर्णे घोषपुष्पे नपुंसकम् ।
स्त्रियां वंशशलाकायां सिंहनादेऽथ वाच्यवत् ॥ ५२ ॥
दुरासदे च कुटिले काण्डो वर्गाऽश्ववारिषु ।
बाणस्कन्धरहःस्तम्बनाडीवृन्देषु कुत्सिते ॥ ५३ ॥
;p{0297}
वृक्षभिद्यपि न स्त्री स्यात् नाडी कालेऽपि षट्क्षणे ।
;c{॥ इति डान्ताः ॥}
;vv{ढान्ताः}
नितान्तबलवत्स्थूलप्रगाढेषु दृढस्त्रिषु ॥ ५४ ॥
प्रतिज्ञाऽतिशयौ बाढं प्रगाढं दृढकृच्छ्रयोः ।
व्यूढः पृथुलविन्यस्तसंहतेष्वभिधेयवत् ॥ ५५ ॥
;c{॥ इति ढान्ताः ॥}
स्त्रैणगर्भेऽर्भके भ्रूणो बाणो वलिसुते शरे ।
स्पृहापिपासयोस्तृष्णा जुगुप्साकरुणे घृणा ॥ ५६ ॥
भ्रूवोर्यदन्तराऽऽवर्ते ऊर्णा मेषादिलोमनि ।
हरिणी हरिताहेमप्रतिमानमृगीष्वपि ॥ ५७ ॥
;p{0298}
स्थूणा स्तम्भेऽपि सूर्म्यां च हरिणः पाण्डुरे त्रिषु ।
त्रिषु ग्रामाधिपे श्रेष्ठे नापिते ग्रामणीः पुमान् ॥ ५८ ॥
समरेऽस्त्री क्वणे कोणे नापिते ना रणो मतः ।
क्षणो व्यापारहीनत्वे मुहूर्तोत्सवपर्वसु ॥ ५९ ॥
कार्षापणे वराटानां माने मूल्ये घणे पणः ।
द्यूते विक्रय्यशाकादेर्बद्धमुष्टौ भृतौ ग्लहे ॥ ६० ॥
मौर्व्यप्रधानरूपादिसन्ध्याद्यावृत्तिरज्जुषु ।
शुक्लसूदेन्द्रियत्यागसत्त्वसौर्यादिधीषु च ॥ ६१ ॥
गुणः पद्मेऽग्नि मन्थाने श्रीपर्णं हस्तिनीभयोः ।
करेणुर्द्रविणं वित्ते काञ्चने च पराक्रमे ॥ ६२ ॥
;p{0299}
आपणे विपणिः पण्यवीथिकापण्ययो स्त्रियाम् ।
प्रतीचीसुरयोर्गण्डदूर्वायां वारुणी रिणम् ॥ ६३ ॥
निराश्रये भूवो भागे ऊषरे प्रवणः क्षणे ।
निम्नोर्वीक्रम आयत्ते क्षीणे प्रगुणप्रह्वयोः ॥ ६४ ॥
चतुष्पथेषु ना तीक्ष्णं विषेऽभिमरलोहयोः ।
क्लीबं पुंसि यवाग्रे स्यात्तिग्माऽऽत्मत्यागिनोस्त्रिषु ॥ ६५ ॥
द्रोणा काष्ठाम्बुवाहिन्यां गवादन्यां च नीवृति ।
पुमान् कृपीपतौ काकेऽस्त्र्याढकादिचतुर्ष्वपि ॥ ६६ ॥
गणः प्रमथसंघातसंख्यासैन्यप्रभेदवान् ।
मक्षिकापिप्पलीनक्रजीरकेषु कणा कणः ॥ ६७ ॥
;p{0300}
अतिसूक्ष्मे च धान्यांशे स्थाणुः कीले हरे पुमान् ।
अस्त्री ध्रुवे प्रमाणं तु शास्त्रेयत्ताप्रमातृषु ॥ ६८ ॥
मर्यादाहेतुनित्येषु चैकत्वं सत्यवादिनि ।
कायकारणकायस्थसाधनेन्द्रियकर्मसु ॥ ६९ ॥
व्रतबन्धे नाट्यगीतभेदयोः करणं यदि ।
वधरक्षणरक्षितृगृहेषु शरणं भवेत् ॥ ७० ॥
वाच्यवद् निचितेऽशुद्धे संकीर्णं वर्णसङ्करे ।
पशुशृङ्गेभदन्तादौ विषाणं त्रिषु न स्त्रियाम् ॥ ७१ ॥
वर्णो द्विजादावरुणो वर्णभेदादिषु त्रिषु ।
मौर्वीसन्ध्यासत्त्वशुक्लद्रव्यधीषु गुणः पुमान् ॥ ७२ ॥
;p{0301}
घण्टापथे संसरणं प्राण्युत्पादे चमूगतौ ।
भुक्तोज्झितोन्मूलितयोः समुद्धरणमुन्नतौ ॥ ७३ ॥
;c{॥ इति णान्ताः ॥}
;vv{तान्ताः}
कृतान्तो दैवसिद्धान्तयमाऽकुशलकर्मसु ।
प्रकारेऽपि प्रकरणे वृत्तान्तः कार्त्स्न्यवार्तयोः ॥ ७४ ॥
आनर्तो देशभेदे स्यान्नृत्यस्थाणे जने रणे ।
श्लेष्मादिरसरक्तादिमहाभूतानि तद्गुणाः ॥ ७५ ॥
शब्दयोनीन्द्रिये प्रस्थविकृतिर्धातवः स्मृताः ।
शक्तिरायुधकास्वाः स्यान्मूर्तिकाठिन्यकाययोः ॥ ७६ ॥
शुद्धान्तो नृपनारीणां वेश्म कक्षान्तरोऽपि च ।
क्षयेऽपचितिरर्चायां सातिर्दानाऽवसानयोः ॥ ७७ ॥
विस्तारे व्रततिर्वल्ल्यां वसतिर्वासवेश्मनी ।
;p{0302}
रात्रिर्वाऽर्तिर्धनुष्कोट्यां पीडायां हेतिरर्चिषि ॥ ७८ ॥
रवेर्ज्वालासु वा वह्नेः शस्त्रेऽथ जगती क्षितौ ।
छन्दोभेदेऽपि दशमं पङ्क्तिच्छन्दोऽपि च स्त्रियाम् ॥ ७९ ॥
प्रभावोऽप्यायतिः पत्तिर्ना गतौ स्त्रीषु पक्षतिः ।
पक्षमूले तिथेर्वाऽपि पक्षिणां वेदकर्णयोः ॥ ८० ॥
वार्तायां च श्रुतिर्योनिलिङ्गादौ प्रकृतिर्धृतिः ।
धारणाऽध्वरतुष्ट्यादौ गुप्तिर्भूविवरेऽपि च ॥ ८१ ॥
;p{0303 }
वनिता जातरागायां स्त्रियां स्त्री त्रिषु याचिते ।
वालुका सिकता भूम्नि कैशिक्यादिषु वृत्तयः ॥ ८२ ॥
रीतिस्यन्दप्रचारादिरीतिर्डिम्बाऽतिवृष्टिषु ।
प्राप्तिर्महोदये लाभे जातिर्जन्मादिषु स्त्रियाम् ॥ ८३ ॥
अग्नित्रये युगे त्रेता भूती रक्षादिसंपदि ।
पुरी नद्योरहेर्भोगवतीनाऽहौ क्षितिः क्षये ॥ ८४ ॥
वासादौ समितिः संघे सभायां महती पुमान् ।
;p{0304}
तत्त्वभेदे स्त्रियां वीणाभेदे प्राज्ये नपुंसकम् ॥ ८५ ॥
वृत्तेऽन्यलिङ्गं वृत्तं तु छन्दश्चारित्रवृत्तिसु ।
त्रिषु रूप्ये सिते हेम्नि रजतं सलिले घृतम् ॥ ८६ ॥
अमृतं कलधौतं तु रूप्यहेम्नोः कृतं युगे ।
पर्याप्तेऽपि श्रुतं शास्त्रे चाऽवधारणकर्मणि ॥ ८७ ॥
निमित्तं लक्षणे हेतौ रक्तं नील्यादिरागिणि ।
क्लीबं खगादि सवादौ स्त्रीकरिण्योस्तु वासिता ॥ ८८ ॥
फल्गुन्यरोगयोर्वार्तं वृत्तौ वार्ता जनश्रुतौ ।
;p{0305}
बृहती क्षुद्रवार्ताक्यां छन्दोवसनयोरपि ॥ ८९ ॥
जीवाऽनपेक्षिकर्माऽत्याहितं यच्च महद्भयम् ।
भूतं जन्तुपिशाचादौ पुमान् देवे त्रिषूचिते ॥ ९० ॥
जनापवादनिर्वाददुष्टगर्हितवस्तूनि ।
अवगीतस्त्रिषु श्वेतं रूप्ये स्यादन्यवत्सिते ॥ ९१ ॥
शुद्धे सितेऽवदातः स्यात्पीते बद्धार्जुनौ सितः ।
उत्थितास्तूद्यतोत्पन्नवृद्धिमन्तः त्रिषूच्छ्रिताः ॥ ९२ ॥
प्रवृद्धोन्नद्धसंजाता आदृतः सादरेऽर्चिते ।
मूर्च्छितो मूढः सोच्छ्रायो प्रतीतः ख्यातहृष्टयोः ॥ ९३ ॥
;p{0306}
विविक्तो विजने पूतेऽभिजातः कुलजे बुधे ।
कृत्रिमे भूषिते शस्ते संस्कृतोऽप्यन्यलिङ्गकः ॥ ९४ ॥
पाणिन्यादिकृते सूत्रे क्लीबं युक्तेऽस्ति संस्कृते ।
मर्षिण्यप्यभिनीतोऽथाऽनन्तो निरवधौ त्रिषु ॥ ९५ ॥
निवासे दृढसन्नाहे निवातो वातवर्जिते ।
कृतेऽग्रतोऽभियुक्तानां पूजने वाऽग्रतः कृते ॥ ९६ ॥
पुरस्कृतोऽम्लपरुषौ तनुते शुक्तमुच्यते ।
साध्वभ्यर्हितसत्येषु विद्यमानप्रशस्तयोः ॥ ९७ ॥
;p{0307}
सद्भूर्जे ना शितिः श्वेते मेचके निशिते त्रिषु ।
मनीषिस्फुटयोर्व्यक्तो दृष्टान्तस्तु निदर्शनम् ॥ ९८ ॥
शास्त्रं क्षत्ता क्षत्रियायां शूद्राद् द्वाःस्थेऽपि सारथौ ।
हरौ हरे जिनेऽव्यक्ताऽजितौ सूतस्तु तक्षिणि ॥ ९९ ॥
भूपालभूधरौ भूभृत् स्त्रीपुष्पमासयोर्ऋतुः ।
स्याद्भूपालेऽपि मूर्धाऽभिषिक्तो राजन्यमण्डले ॥ १०० ॥
स्थपतिर्ना सुतः पुत्रे पार्थिवे तनया सुता ।
सूते हस्तिपके यन्ता भर्ता स्वामिनि ना त्रिषु ॥ १०१ ॥
;p{0308}
पोष्टृधातोः अथो यानपात्रे पोतः शिशावपि ।
मृते प्राण्यन्तरे प्रेतो हस्तो भेभकरादिषु ॥ १०२ ॥
केतुर्लक्ष्मपताकारुग्ग्रहौत्पाताऽरिषु स्मृतः ।
उत्पातेऽग्नौ धूमकेतुर्जीमूतोऽद्रौ च वारिदे ॥ १०३ ॥
तदेऽर्णवे सरस्वान् स्याद् गरुत्मान् तार्क्ष्यपक्षिणोः ।
भासे खगे शकुन्तोऽथ विवस्वान् देवसूर्ययोः ॥ १०४ ॥
;c{॥ इति तान्ताः ॥}
;vv{थान्ताः}
माने सानुनि प्रस्थोऽस्त्री स्यादास्थाऽऽस्थानयत्नयोः ।
;p{0309}
रैप्रयोजनयोरर्थो निवृत्तावपि वस्तुनि ॥ १०५ ॥
संबद्धार्थे च शक्तिस्थे समर्थस्स्याद्धितेऽपि च ।
तावन्तो नियमाः संघो भगवान् गौतमप्रभुः ॥ १०६ ॥
आद्यो गणधरश्चातुर्वर्ण्यं तीर्थङ्करस्तथा ।
अरिहन्ताऽपि तीर्थानि स्तुर्येऽन्येऽप्यागमादयः ॥ १०७ ॥
दशमीस्थो नष्टबीजे वृद्धौ वीथीसरण्यपि ।
;c{॥ इति थान्ताः ॥}
;vv{दान्ताः}
जीमूतवत्सरावब्दौ सूदस्तु व्यञ्जने त्रिषु ॥ १०८ ॥
वशाऽभिप्राययोश्छन्दो दायादो बन्धुपुत्रयोः ।
गोष्ठाध्यक्षोऽपि गोविन्दः प्रसादोऽनुग्रहादिषु ॥ १०९ ॥
त्रातर्याक्रन्द आरावे दारुणे रुदिते रणे ।
;p{0310}
तमोनुदोऽग्निश्चन्द्रार्कौ स्युस्तुर्यांऽशांऽह्रिरश्मयः ॥ ११० ॥
पादा विश्रम्भनिन्दाऽऽज्ञा अपवादोऽथ गोष्पदम् ।
सेविते चाऽपि मानेऽथ ऋतुवत्सरयोः शरत् ॥ १११ ॥
मन्दाः निर्भाग्यमूढाऽल्पाऽपटवोऽतीक्ष्णकोमलौ ।
मृदुः विशारदो विद्वत्सुप्रगल्भा तथाऽऽस्पदम् ॥ ११२ ॥
प्रतिष्ठाकृत्ययोः स्वादु मधुरेष्टौ त्रिषु स्त्रियाम् ।
संविद आजिक्रियाकारसंभाषाज्ञाननामसु ॥ ११३ ॥
ककुच्च ककुदं श्रेष्ठवृषाङ्गराजलक्ष्मसु ।
शब्दे वाक्ये पदे पादचिह्नाऽपदेशवस्तुषु ॥ ११४ ॥
व्यवसायश्लोकपादत्राणस्थानेषु लक्ष्मणि ।
पदं क्लीबेऽथ किरणे मेदिनीकृन्मते पुमान् ॥ ११५ ॥
;p{0311}
मद आमोदवद् हर्षे रहस्युपनिषत् स्त्रियाम् ।
;c{॥ इति दान्ताः ॥}
;vv{धान्ताः}
प्रत्यग्रेऽप्रतिभेऽपि स्याच्छारद----- काय उन्नतौ ॥ ११६ ॥
उत्सेधो व्यामवटयोर्न्यग्रोधोऽथाऽवलम्बिते ।
अविदूरेऽप्यवष्टब्धः स्नुषाजायास्त्रियो वधूः ॥ ११७ ॥
मद्ये क्षौद्रे पुष्परसे मध्वन्धं तु तमस्यपि ।
गर्विते पण्डितंमन्ये समुन्नद्धोऽथ भूषिते ॥ ११८ ॥
ख्याते प्रसिद्धः श्रद्धा तु स्पृहासंप्रत्ययोः स्त्रियाम् ।
त्रिषु रम्येऽपि साधु स्यात्प्रकारे च विधौ विधा ॥ ११९ ॥
सिन्धुर्नदविशेषोऽब्धिर्देशो ना स्त्री सरिद्यदि ।
;p{0312}
स्कन्धस्तरुप्रकाण्डादौ स्नुहीलेपोऽमृतं सुधा ॥ १२० ॥
मर्यादायां प्रतिज्ञायां संधाऽथ प्रार्थने चरे ।
प्रणिधिर्बुधो वृद्धौ च पण्डितेऽप्यवधिर्विले ॥ १२१ ॥
परिच्छेदे विधिर्दैवे विधानेऽपि विधुर्हरौ ।
सोमेऽध्वभारयोः पर्याहारे विवधवीवधौ ॥ १२२ ॥
बन्धे विनश्वरे दोषोत्पादे मुख्याऽनुयायिनि ।
बाले च प्रकृतस्याऽऽस्ते योऽनुबन्धोऽनिवर्तने ॥ १२३ ॥
;p{0313}
स्याद् यज्ञियतरोः शाखा परिधिश्चोपसूर्यकम् ।
समाधिर्ध्याननीवाकनियमेषु समर्थने ॥ १२४ ॥
प्रत्याशा बन्धके चित्तपीडाव्यसनयोः पुमान् ।
अधिष्ठाने स्थितश्चाऽऽधिः --------
;c{इति धान्ताः ।}
;vv{नान्ताः}
------------------- पत्री तु शरपक्षिणौ ॥ १२५ ॥
हयनोऽर्चिव्रीहिवर्षौ पक्ष्यश्वौ वाजिनः स्मृताः ।
शिखरी तरुशैलैस्त साद्यश्वारोहसारथी ॥ १२६ ॥
अभिपन्नोऽपराद्धाऽभिद्रुतग्रस्तविपद्गताः ।
अधिष्ठानं प्रभावाऽध्यासनचक्रपुरेष्वपि ॥ १२७ ॥
तलिनं स्तोकविरलौ वनं कानननीरयोः ।
स्वश्रेष्ठेऽपि मणौ रत्नं संस्थानं स्याच्चतुष्पथे ॥ १२८ ॥
;p{0314}
आकृत्यां सन्निवेशे च मरणेऽप्यथ लक्ष्म च ।
चिह्नप्रधानयोर्वह्निबर्हिणौ शिखिनौ मतौ ॥ १२९ ॥
विरोचनोऽग्निश्चन्द्राऽर्कौ ग्रावाप्रस्तरपर्वतौ ।
प्रतियत्नस्तु संस्कारो लिप्सोपग्रह एव च ॥ १३० ॥
केशे ना वृजिनो जन्मभूम्यामभिजनः कुले ।
क्रन्दनं रोदनाऽह्वाने सूनाऽधो जिह्विकादिषु ॥ १३१ ॥
वेदाविप्रस्तपस्तत्त्वं ब्रह्मब्रह्मा प्रजापतिः ।
तनुस्त्वक्काययोः क्रीडा व्यवसायादि देवनम् ॥ १३२ ॥
कृत्ये निमन्त्रणे केतौ केतनं भीरुवन्दयोः ।
;p{0315}
कामिनी वज्रतडितौ ह्रादिन्यथ च वाहिनी ॥ १३३ ॥
सैन्यं तरङ्गिणी सेना मूर्खनीचौ पृथग्जनः ।
चित्रभानुस्तु सूर्येऽग्नौ भानू रश्मिदिवाकरः ॥ १३४ ॥
भूतात्मा धातृदेहौ स्तो वर्त्माऽक्षिच्छद्रमार्गयोः ।
ग्रहदेहः प्रभावस्त्विड्धामानि पिशुनः खले ॥ १३५ ॥
गुह्येऽकार्येऽपि कौपीनं क्षणे पर्वतिथावपि ।
अवकाशे स्थितौ स्थानं निधनं कुलनाशयोः ॥ १३६ ॥
;p{0316}
उद्यानं वनभेदः स्यान्निःसृतिश्च प्रयोजनम् ।
समानः सत्समैकेषु तरस्वी वेगिशूरयोः ॥ १३७ ॥
साधनाऽवाप्तितोषेष्वाराधनं बुद्धिचिह्नयोः ।
प्रज्ञानमभिमानस्तु दर्पे प्रणयहिंसयोः ॥ १३८ ॥
पुस्तकाऽऽहवतन्त्रेषूत्थानं पौरुषेऽपि च ।
शक्रधातुकमत्तेभवर्षुकाब्दा घनाघनः ॥ १३९ ॥
दाने न्यासार्पणेऽरीणां शुद्धौ निर्यातनं स्मृतम् ।
व्यसनं भ्रंशविपदोर्दोषे कामजकोपजे ॥ १४० ॥
मेघे निरन्तरे मूर्तिगुणे मूर्ते घनस्त्रिषु ।
;p{0317}
विरोधाऽऽचरणेऽपि स्याद् व्युत्थानं प्रतिरोधने ॥ १४१ ॥
सूर्य्ये प्रभाविनो राजा नृपे क्षत्रियसोमयोः ।
सूचनोत्साहहिंसासु गन्धनं सुरशिल्पिनि ॥ १४२ ॥
सूर्य्ये च विश्वकर्माऽथ वर्ष्मदेहप्रमाणयोः ।
परमात्मनि बुद्धौ च प्रधानं मद्रतुच्छयोः ॥ १४३ ॥
वितानं त्रिषु विस्तारक्रत्वोर्न साधनं गतौ ।
मारणे मृतसंस्कारे द्रव्योपपादनेऽपि च ॥ १४४ ॥
आतञ्चनं प्रतीवापे वेगतर्पणयोरथ ।
;p{0318}
आत्मा बुद्धौ धृतौ यत्ने स्वभावे ब्रह्मवर्ष्मणोः ॥ १४५ ॥
आच्छादनं संपिधाने वस्त्रेऽपवृतिमात्रके ।
कौलीनमपवादेऽपि पशुपक्ष्यहियोधने ॥ १४६ ॥
व्यञ्जनं श्मश्रुनिष्ठानाऽवयवेष्वपि लाञ्छने ।
किञ्जलकेऽणावक्षिलोम्नि पक्ष्माऽथ सङ्गतौ रते ॥ १४७ ॥
मिथुनं वाणिनी दूती नर्तकी फलपुष्पयोः ।
प्रसूनं न्यूनहीने स्त ऊने गर्ह्ये -------
;c{इति नान्ताः ।}
;vv{पान्ताः}
-----------------------------ऽथ कच्छपी ॥ १४८ ॥
कूर्म्यां वीणाप्रभेदेऽग्निरीशविष्णू वृषाकपिः ।
;p{0319}
कलापोबर्हतूणीरभूषणेषु च संहते ॥ १४९ ॥
प्राप्तरूपोऽभिरूपः स्वरूपो बुधमनोज्ञयोः ।
गोधुग् गोष्ठपतिर्गोपः परीवापस्त्वपां स्थितिः ॥ १५० ॥
शय्याऽट्टालकदारेषु तल्पमाच्छदनाऽन्नयोः ॥ १५१ ॥
कशिपुर्न स्त्रियामूष्माऽश्रुणीवाष्पं ----------------
;c{इति पान्ताः ।}
;vv{फान्ताः}
---------------------------------------- रवर्णके ।
;c{इति फान्ताः ।}
;vv{बान्ताः}
ना कुत्सितेऽन्यवद् रेफः --------------------------
-------------------------- कम्बुर्वलयशंखयोः ॥ १५२ ॥
;p{0320}
पुंस्कोकिलेऽपि गन्धर्वः खेचरे दिव्यगायने ।
अन्तराभवसत्त्वेऽश्वे द्विजिह्वः सर्पसूचकौ ॥ १५३ ॥
पूर्वजे नरि भूम्नि स्युः पूर्वं प्रागग्रतस्त्रिषु ।
त्रिषु विक्रमहीने स्यात्क्लीबं षण्ढे पुमानपि ॥ १५४ ॥
;c{॥ इति बान्ताः ॥}
;vv{भान्ताः}
बालिशो वा शिशुर्डिम्भः सभा सभ्येऽपि संसदि ।
कुसुम्भः करके क्लीबं स्यान्महारजनेऽपि च ॥ १५५ ॥
कुम्भो घटेभमूर्ध्नोर्ना शम्भुर्ब्रह्माऽर्हतोः शिवे ।
कुक्षे भ्रूणेऽर्भके गर्भो विस्रम्भः प्रणयादिषु ॥ १५६ ॥
;p{0321}
स्तम्भः स्थूणा जडीभावः स्त्रियान्तु सुरभिर्गवि ।
दुन्दुभिः पुंसि भेर्यां स्यात्स्त्र्यक्षे बिन्दुत्रिकद्वये ॥ १५७ ॥
बल्लभो दयिताऽध्यक्षसल्लक्षणतुरङ्गमाः ।
क्षत्रियेऽपि पुमान्नाभिः ----------------------
;c{इति भान्ताः ।}
;vv{मान्ताः}
----------------------- रश्मिः किरणप्रग्रहौ ॥ १५८ ॥
परिभुक्तोऽज्झिते जीर्णे यातयामं प्लवंगमः ।
कपिभेकौ हरित्कृष्णौ श्यामः स्त्री शारिवा निशा ॥ १५९ ॥
वृन्दे स्तोत्रेऽध्वरे स्तोमः शौर्योद्योगौ पराक्रमः ।
;p{0322}
मनोभवेच्छयोः कामो नैगमो निगमो वणिक् ॥ १६० ॥
ग्रामो वृन्देऽपि शब्दादिपूर्वः क्रान्तौ तु विक्रमः ।
निगमा वणिक्पथो वेदः पुरं स्वसृकुलस्त्रियोः ॥ १६१ ॥
जामी रुक्सेनयोः स्तम्बे गुल्मः क्षान्तौ क्षितौ क्षमा ।
अलसे कुटिले जिह्मो न्यूनेऽपि कुत्सितेऽधमः ॥ १६२ ॥
क्षमः शक्ते हिते युक्ते वामं वल्गुप्रतीपयोः ।
रामो बले नीलचारुसितेऽपि त्रिष्वुपक्रमः ॥ १६३ ॥
उपायपूर्व आरम्भः उपाधाऽध्यात्मकैतवो ।
;p{0323}
सूक्ष्मं ललाम पुच्छाऽश्वभूषाप्राधान्यकादिषु ॥ १६४ ॥
ललामं धर्म आचारस्वभावन्यायसोमपाः ।
प्रथमस्तु प्रधानादी ----------------
;c{इति मान्ताः ।}
;vv{यान्ताः}
--------------------- वदान्यो दातृवाग्मिनोः ॥ १६५ ॥
समुच्छ्रयो विरोधेऽपि द्रव्यं भव्यगुणाश्रयौ ।
तुरगे गरुडे तार्क्ष्योर्मन्युर्दैन्ये क्रुधि क्रतौ ॥ १६६ ॥
समयः कालसिद्धान्तशपथाऽऽचारसंविदः ।
श्वशुर्यो देवरः श्यालः पर्यद्यपि प्रतिश्रयः ॥ १६७ ॥
प्रेमविश्रम्भयाञ्चासु प्रणयो यच्छुभाऽशुभम् ।
;p{0324}
कर्म भाग्यं रहस्योपस्थयोर्गुह्यं कलौ युगे ॥ १६८ ॥
पुष्ये तिष्यो विशल्या तु दन्तिका नामशोभयोः ।
अभिख्या विषयो ज्ञातो यस्तु शब्दादिकेष्वपि ॥ १६९ ॥
अग्न्यृक्षस्थानगेहेषु धिष्ण्यं शपथतथ्ययोः ।
सत्यं कषायो निर्यासे वीर्यं बलप्रभावयोः ॥ १७० ॥
स्थूलोच्चयस्त्वसाकल्ये गण्डोपलकरण्डयोः ।
कक्ष्या प्रकोष्ठमध्येभबन्धकाञ्चीषु मध्यमम् ॥ १७१ ॥
न्याय्ये रूप्यं प्रशस्तेऽपि रूपे पुण्यं तु चार्वपि ।
;p{0325}
अर्थानपेत आत्मज्ञोऽर्थ्यः सौम्यं सुन्दरादिषु ॥ १७२ ॥
वक्तव्यं कुटिले हीने कल्पः शज्जे निरामये ।
छाया त्वनातपेऽपि स्यात्प्रतिबिंबाऽर्कयोषिताः ॥ १७३ ॥
जनवादेऽपि जन्योऽथ जघन्यश्चरमेऽधमे ।
व्यसनेऽनिष्टदैवेऽपि विपद्यप्यनयः क्रमे ॥ १७४ ॥
पर्यायोऽवसरेऽप्यर्थः स्याद् वैश्यस्वामिनोरपि ।
त्रिषु क्रियादेवतयोर्भेद्ये कृत्या धनादिभिः ॥ १७५ ॥
कशेरौ हेम्नि गांगेयं भ्रातृव्यो भ्रातृजे द्विषि ।
;p{0326}
भूम्न्यन्तगमने प्रायः पूज्यस्तु श्वशुरादिषु ॥ १७६ ॥
प्रत्ययः शपथज्ञानाऽधीनविश्वासहेतुषु ।
शब्दे रन्ध्रेऽथ संस्त्यायः संघातसन्निवेशयोः ॥ १७७ ॥
ध्वनन्मेघाऽब्दशब्देन्द्राः पर्जन्योऽतिक्रमेऽत्ययः ।
वृषाकपायी श्रीगौरीवरीजीवन्तिकासु च ॥ १७८ ॥
भवेदनुशयो द्वेषे पश्चात्तापाऽनुबंधयोः ।
आपदायतियुद्धेषु संपरायोऽथ संनयः ॥ १७९ ॥
पश्चादवस्थायिबले समवायेऽप्यथ क्षयः ।
निलयेऽपचयेऽपि स्यात् -------------------
;c{इति यान्ताः ।}
;vv{रान्ताः}
----------------------बल्यंशुपाणयः करः ॥ १८० ॥
ध्वान्ताऽरी दानवो वृत्र आकारस्त्विंगिताऽऽकृती ।
;p{0327}
कालेऽप्यजातशृङ्गो गौरश्मश्रुर्नाऽपि तूवरः ॥ १८१ ॥
यमेन्दाऽर्काऽनिलाश्चन्द्रवाजिसिंहांशुविष्णवः ।
कप्यही शुकभेकौ च हरिर्ना कपिले त्रिषु ॥ १८२ ॥
मात्रा परिच्छदे वित्ते माने कर्णविभूषणे ।
तीर्थौषधिजलव्योमपद्मखड्गफलेष्वपि ॥ १८३ ॥
वाद्यभाण्डमुखे हस्तिहस्ताऽग्रे पुष्करं मतम् ।
अग्रं पुरस्तादुपरि परिमाणेऽप्यथो दरः ॥ १८४ ॥
श्वभ्रे भयेऽक्षरमोक्षेऽपवर्गेऽप्यथ चाऽम्बरम् ।
व्योम्नि वाससि गौत्रं तु नाम्नि तन्त्रं परिच्छदे ॥ १८५ ॥
सूत्रवायेऽपि सिद्धान्ते प्रधाने चाऽथ गह्वरः ।
;p{0328}
गुहादम्भौ सिते पीतेऽरुणे गौरोऽथ शार्वरम् ॥ १८६ ॥
घातुकेऽप्यन्धतमसे वज्रस्तु हीरके पवौ ।
मुस्तके पिठरं राजकशेरुणि च नागरम् ॥ १८७ ॥
सत्रं वने सदादाने यशाऽऽच्छादनयोः रहः ।
उपह्वरं समीपेऽपि द्वारमात्रेऽपि गोपुरम् ॥ १८८ ॥
मन्दिरं नगरेऽगारे पुरं च हलकोडयोः ।
मुखाग्रे पोत्रमौशीरं दण्डस्वापाऽसनादिषु ॥ १८९ ॥
;p{0329}
प्रदरो बाणनारीरुग्भङ्गा अस्राः क्वचित्कचाः ।
वंशाकुरे करीरोऽस्त्री वृक्षभिद्घटयोश्च ना ॥ १९० ॥
आश्चर्याऽऽलेख्ययोश्चित्र यात्रा गत्युत्सवादिषु ।
प्रमीलानिद्रयोस्तन्द्रा स्याद् धात्री तूपमातरि ॥ १९१ ॥
सुराऽब्वाग्भूष्विरा कर्परांशेऽपि शर्करा वरः ।
त्रिषु देवादृते श्रेष्ठे क्लीबं स्यात्तु मनाक्प्रिये ॥ १९२ ॥
उदारस्तु महद्दात्री नीचाऽन्या वितरः स्मृतः ।
;p{0330}
बभ्रुः स्यान्नकुले विष्णौ विपुले पिङ्गले त्रिषु ॥ १९३ ॥
प्रातीहारी प्रतीहारो द्वाःस्थे द्वार्यथ मत्सरः ।
त्रिषु तद्वत्कृपणयोः शुभद्वेषे परस्य च ॥ १९४ ॥
परीवारः खड्गकोशे जङ्गमे च परीच्छदे ।
क्षुद्रा व्यङ्गा नटीकण्ठकारिकासरघासु च ॥ १९५ ॥
क्षुद्रोऽधमेऽल्पे क्रूरेऽपि कलत्रं श्रोणिभार्ययोः ।
आडम्बरः समारम्भे गजगर्जिततूर्ययोः ॥ १९६ ॥
द्यूतकारे पणे पुंसि द्यूते क्लीबं दुरोदरम् ।
मुक्ताशुद्धौ पुमांस्तारः शारो वायौ च कर्बुरे ॥ १९७ ॥
अभिहारस्तु चौर्याऽभियोगसंहननेष्वपि ।
;p{0331}
भवेत्प्रतिसरः पुंसि चमूजघनयोरपि ॥ १९८ ॥
कान्तारः स्यान्महारण्ये तथा दुर्गपथे स्त्रियाम् ।
गृह्येऽप्यवस्करो यूपखण्डे यज्ञे स्वरुः पुमान् ॥ १९९ ॥
बलस्थिरांशयोः सारः क्लीबं न्याय्ये वरे त्रिषु ।
विटपिन्यासने दर्भमुष्ट्यां स्याद् विष्टरः पुमान् ॥ २०० ॥
संगरस्तु प्रतिज्ञाऽऽजिसंविदापत्स्वेथो रवौ ।
मित्रः स्वर्णेऽपि राः स्त्रीणां स्तनावब्दः पयोधरः ॥ २०१ ॥
मन्त्रो गुह्यादिवादेऽथ क्षेत्रं पत्नीशरीरयोः ।
व्यासक्ताऽऽकुलयोर्व्यग्रः स्वैरः स्वच्छन्दमन्दयोः ॥ २०२ ॥
;p{0332}
उद्दीप्तशुल्कयोः शुभ्रः क्रूरः कठिननिर्दयौ ।
पक्षेपि वाहने पत्रं पात्रं भाजनयोग्ययोः ॥ २०३ ॥
स्वर्णेऽपि चन्द्रो भूरिश्च कायेऽपि विषयेऽजिरम् ।
जटायामंशुके नेत्रं शास्त्रं ग्रन्थनिदेशयोः ॥ २०४ ॥
देशोपद्रवयोरस्त्री राष्ट्रं स्यात्क्षीरमप्सु च ।
हीनेऽनूर्ध्वेऽधरश्चाऽथो एकाग्रः स्यादनाकुलः ॥ २०५ ॥
उत्तरस्तूपरिश्रेष्ठोदीच्येष्वन्यो ह्यनुत्तरः ।
शस्त्रं लोहाऽऽयुधे क्लीबे परो दूरोत्तमाऽरयः ॥ २०६ ॥
;p{0333}
मधुरो यः प्रियः स्वादु जठरः कठिनेऽपि च ।
भेदे प्रकारः सादृश्ये द्वापरः संशये युगे ॥ २०७ ॥
विशिखे श(स)स्यशूकेऽपि किंशारुर्गीर्पतिर्गुरुः ।
पर्यङ्के परिवारे वा वाते परिकरः स्मृतः ॥ २०८ ॥
अद्रिरर्कद्रुशैलाः स्यु र्व्रणकारिण्यरुष्करः ।
निहवेऽवसरे वारो नामरुर्गिरिधन्वनोः ॥ २०९ ॥
अन्तर्धिभेदतादर्थ्ये च्छिद्राऽऽत्मीयविना बहिः ।
मध्येऽवकाशाऽवसरपरिधानाऽन्तरात्मसु ॥ २१० ॥
अवधावन्तरं संस्तरोऽध्वरे प्रस्तरेऽपि च ।
;c{इति रान्ताः ।}
;p{0334}
;vv{लान्ताः}
स्थौल्ये स्थामनि सैन्ये च ना बलं काकसीरिणोः ॥ २११ ॥
मातङ्गपुष्पकाण्डद्रुप्रभेदाः पीलवः कला ।
शिल्पेऽपि कालभेदेऽथ प्रावारेऽप्यस्ति कम्बलः ॥ २१२ ॥
त्रिषु व्यालः शठे ना तु सर्पश्वापदयोः कलिः ।
युगेऽपि कमलः पुंसि कुरङ्गेऽन्यन्नपुंसकम् ॥ २१३ ॥
मलं विट्पापकिट्टेष्वस्त्रियां शूलो रुगायुधम् ।
अङ्कुरेऽपि प्रवालोऽस्त्री पेशलश्चारुदक्षयोः ॥ २१४ ॥
;p{0335}
क्रियाविलासयोर्लीलाऽस्त्री तलोऽधःस्वरूपयोः ।
क्षेमपर्याप्तिपुण्येषु कुशलं शिक्षिते त्रिषु ॥ २१५ ॥
सतृष्णचलयोर्लोलो बालो मूर्खेऽर्भकेऽपि च ।
कृत्तिकासु स्त्रियां भूम्नि बहुलोऽग्नौ शिते त्रिषु ॥ २१६ ॥
श्वभ्रे कुकूलं कीर्णे स्यात् शङ्कुभिर्ना तुषाऽनले ।
गवाक्षाऽऽनायवृन्देषु क्षारे जालमथोपला ॥ २१७ ॥
शर्कराऽपि च कीलालं शोणितेऽम्भसि च पलम् ।
आमिषे मौलयश्चूडा किरीटं संयताः कचाः ॥ २१८ ॥
;p{0336}
वात्यायां ना तु वातूलं त्रिषु वातासहे बलिः ।
करोपहारयोर्दैत्ये ना स्त्री प्राण्यङ्गजा सखी ॥ २१९ ॥
सेत्वाबली स्त्रियामालीस्त्रिषु स्याद् विशदाशये ।
वेलावार्ध्यम्बुविकृतौ मर्यादाकालयोरपि ॥ २२० ॥
पालिरस्त्र्यङ्कपङ्क्त्यादौ कीलः शङ्कादिषु द्वयोः ।
कृतान्ताऽनेहसौ कालः करालस्तुङ्गदन्तुरौ ॥ २२१ ॥
चेलं वस्त्रेऽधमे स्थूलं जडेऽपि त्रिषु, केवलम् ।
निर्णीतेऽथ त्रिलिङ्गं तु स्यादेककृत्स्नयोः फलम् ॥ २२२ ॥
;p{0337}
सस्ये हेतुकृते, शीलं सद्वृत्तसत्स्वभावयोः ।
नेत्ररुट्छदिषोः क्लीबं वृन्दे न पटलं पुमान् ॥ २२३ ॥
और्वाग्नावपि पातालं मूलं भाऽऽद्यशिफासु च ।
;c{इति लान्ताः ।}
;vv{वान्ताः}
ध्रुवं स्यान्निश्चिते भे ना शाश्वते त्रिष्वथोत्सवः ॥ २२४ ॥
इच्छायाः प्रसवेऽमर्षोत्सेकादिषु महे दवः ।
दावश्च वनवन्याग्नीआह्वानाऽऽज्ञाऽध्वराहवाः ॥ २२५ ॥
मन्त्रीसहायः सचिवो धवः पतिनृशाखिनः ।
शैलोऽर्कमेषाववयः सत्ताऽभिप्रायजन्मसु ॥ २२६ ॥
भावश्चेष्टादिके गौरीकेरवे तु शिवा भवः ।
;p{0338}
हरो जन्म च नीवी तु स्त्रीकटीवस्त्रबन्धने ॥ २२७ ॥
तथा परिपणे मूलद्रव्ये पारशवस्तु यः ।
द्विजात् शूद्रासुते शस्त्रे द्वन्द्वं युग्मविवादयोः ॥ २२८ ॥
व्यवसायाऽसुद्रव्येषु सत्त्वं जन्तुषु न स्त्रियाम् ।
ज्ञात्यात्मनोः स्व आत्मीये त्रिष्वस्त्री तु धनेष्वथ ॥ २२९ ॥
उत्पादे प्रसवो गर्भमोचने फलपुष्पयोः ।
अनुर्भावः प्रभावेऽपि निश्चये भावसूचके ॥ २३० ॥
स्यात्स्थानं प्रभवो जन्महेतुराद्योपलब्धये ।
;p{0339}
निह्नवोऽपह्नवेऽविश्वासेऽपि ना निकृतावपि ॥ २३१ ॥
;c{॥ इति वान्ताः ॥}
;vv{शान्ताः}
शिश्वज्ञौ बालिशो राशीपुञ्जमेषौ कुशं जले ।
आशादिक्तृष्णयोर्वंशः कुले वा मस्करे रहः ॥ २३२ ॥
प्रकाशेऽपि च वीकाशः कठोरादौ तु कर्कशः ।
निर्वेशो भोगभृत्योश्च कीनाशः क्षुद्रकर्षयोः ॥ २३३ ॥
कृतान्ते यदि पुंस्येव स्थितिवर्त्त्यादयो दशाः ।
ज्ञाने ज्ञातरि दृग्वैश्यमनुजौ तु विशौ स्पशः ॥ २३४ ॥
संपरायचरौ ख्याते प्रकाशः स्फुट आतपे ।
;p{0340}
अपदेशो निमित्ते स्यात् पदे लक्ष्ये वशा स्त्रियाम् ॥ २३५ ॥
करिण्यपि ---------------------------
;c{इति शान्ताः ।}
;vv{षान्ताः}
------------------सुरे मत्स्येऽजिमिषो विषमप्सु च ।
आकर्षः शारिफलके द्यूतेऽक्षेऽप्यथ किल्विषम् ॥ २३६ ॥
अपराधेऽपि पक्षस्तु सहायेऽथात्ममानवौ ।
पुरुषोऽधिकृतेऽध्यक्षः प्रत्यक्षेऽप्यथ वीरुधि ॥ २३७ ॥
कक्षस्तृणेऽपि काको मत्स्यात्खगो ध्वांक्ष इष्यते ।
भारतादावब्दवृष्टयोर्वर्षमस्त्र्यथ पौरुषम् ॥ २३८ ॥
पुंभावे तत्क्रियायां च भिक्षा सेवार्थना भृती ।
;p{0341}
वृषभे सुकृते श्रेष्ठे मूषिके शुक्रले वृषः ॥ २३९ ॥
कलिद्रौ व्यवहारोऽक्षो द्यूताङ्गचक्रकर्षयोः ।
क्लीबं स्यादिन्द्रिये प्रेक्षा प्रज्ञा नृत्येक्षणे अथ ॥ २४० ॥
कुड्मलार्थाघदिव्येषु कोषोऽस्त्री खड्गगोपने ।
कर्षूर्वार्ताकरीषाग्न्योर्ना कुल्या मात्रकेऽस्त्रियाम् ॥ २४१ ॥
मर्दने प्रेषणे प्रैषस्त्विट् शोभारश्मिप्रग्रहौ ।
अभीषु सामिषं तु स्यादुपादानेऽस्त्रियामथ ॥ २४२ ॥
निःस्नेहाऽमसृणा रुक्षः शिरोवेष्टकिरीटयोः ।
उष्णीषं स्यान्निष्कृटेऽपि कार्त्स्न्ये न्यक्षो--------
;c{इति षान्ताः ।}
;p{0342}
;vv{सान्ताः}
---------------------------------विभावसुः ॥ २४३ ॥
सूर्येऽग्नौ स्याद्धिताशंसाऽहिदंष्ट्राऽऽशी दिवौकशः ।
सारङ्गा लालसौत्सुक्यप्रार्थने वर्षतर्णकौ ॥ २४४ ॥
वत्सो वसु धने रत्ने नाऽनले रश्मिदेवयोः ।
बाढसाध्वोऽस्तु साधीयान् ज्यायो वृद्धप्रशस्ययोः ॥ २४५ ॥
पयोऽम्बुक्षीरयोस्तेजः शुक्रदीप्तिबलादिषु ।
पद्याऽभिलाषयोश्छन्दस्तपःकृच्छ्रादिकर्म यत् ॥ २४६ ॥
वरीया नूरुवरयोः कनीयांस्तु युवाऽल्पयोः ।
;p{0343}
भद्योतदृष्टिषु ज्योतिः खं नभः श्रावणे नभाः ॥ २४७ ॥
वयः खगेऽपि बाल्यादौ वेधा विष्णौ च रोदसी ।
रोदस्यौ चाऽपि भूद्यावौ प्रसूरश्वाऽप्यथो रजः ॥ २४८ ॥
स्त्रीपुष्पे च गुणे वर्चो रूपे तेजःपुरीषयोः ।
विदन् विद्वान् निम्नगाया वेगे स्रोतस्तथेन्द्रिये ॥ २४९ ॥
तमो राहौ गुणे ध्वान्ते सहा मार्गः सहो बले ।
अर्चिर्मयुखं शिखयोर्नना चौर्यादिकर्मणि ॥ २५० ॥
;p{0344}
हिंसा हिंस्रेऽपि बीभत्स ओजो दीप्तौ बले महः ।
तेज उत्सवयोरोकः ओकाः सद्माऽऽश्रयो रसः ॥ २५१ ॥
शृङ्गारादौ द्रवे वीर्ये गुणरागविषेष्वपि ।
पापाऽपराधावागः स्यात्कर्णपूरे च शेखरे ॥ २५२ ॥
उत्तंसश्चाऽवतंसश्च हंसः श्वेतच्छदो रविः ।
;c{इति सान्ता ।}
;vv{हान्ताः}
निर्यूहो द्वार आपीडे निर्यासे नागदन्तके ॥ २५३ ॥
दारा गृहा गृहं वृत्रेऽप्यहिर्बर्हदले ग्रहाः ।
;p{0345}
निर्बन्धाऽर्कोपरागाद्या नृपार्हेऽर्थे परिग्रहे ॥ २५४ ॥
परिबर्हस्तुलासूत्रसप्तिरश्म्योश्च प्रग्रहः ।
तमोपहोऽर्कश्चन्द्राऽग्नी व्यूहो वृन्दे परिग्रहः ॥ २५५ ॥
शापमूलपरीवारराहुवक्त्रस्थभास्कराः ।
आरोहस्त्ववरोहेऽपि नानार्था अव्यया इतः ॥ २५६ ॥
;c{इति हान्ताः ।}
;v{नानार्थाव्ययवर्गः}
धातुयोगजसीमाऽभिव्याप्तीषत्स्वाङ् सकृत्सहे ।
एकवारेऽप्यङिद् वाक्यस्मृत्योरालङ्घनेऽप्यति ॥ २५७ ॥
हन्त हर्षे विशादे च वागारम्भाऽनुकम्पयोः ।
;p{0346}
इति प्रकरणे हेतु प्रकाशादिसमाप्तिषु ॥ २५८ ॥
तिर्यगर्थे तिरोऽन्तर्धौ प्रादुर्नामप्रकाशयोः ।
अलं वारणपर्याप्तिशक्तिभूषणवाचकम् ॥ २५९ ॥
रहस्यापि मिथोऽन्योन्यमर्धे सामि जुगुप्सिते ।
वाक्यालङ्कारजिज्ञासानिषेधाऽनुनयाः खलु ॥ २६० ॥
तर्केऽर्थनिश्चये नूनं किं पृच्छा वा जुगुप्सनम् ।
विस्तारेऽङ्कृतौ चोरी चोररी चोररी किल ॥ २६१ ॥
संभाव्यवार्तयोः कं स्यात्सुखे मूर्धनि वारिणि ।
नामसंभाव्यक्रोधोपगमप्राकाश्यकुत्सने ॥ २६२ ॥
परे च लोके स्वर्गे स्वरभेदाऽप्रमथयोः पुनर् ।
भेदेऽवधारणे तु स्यात् पापेषत्कुत्सनासु कु ॥ २६३ ॥
;p{0347}
वितर्कप्रश्नयोः स्वित् धिक् निन्दाभर्त्सनयोः उत ।
विकल्पाऽप्यर्थयोः पश्चात् प्रतीच्यां चरमे वृथा ॥ २६४ ॥
निरर्थकेऽविधौ पश्चात् सादृश्येऽप्यनु निश्चये ।
निःशेषे निर् विषादाऽर्तिशुक्षु हा वोपमादिषु ॥ २६५ ॥
शङ्कासमुच्चयप्रश्नगर्हासंभावनाः अपि ।
अवधारणहेत्वोर्हि परिप्रश्नवितर्कयोः ॥ २६६ ॥
हुं प्रबन्धे च निकटेऽतीते वाऽऽगामिके पुरा ।
पुरार्थे प्रथमे प्राच्यां पुरस्तादग्रतो बत ॥ २६७ ॥
;p{0348}
खेदाऽनुग्रहसंतोषाऽनुकम्पाऽऽमन्त्रणे ननु ।
प्रश्नेऽवधारणेऽनुज्ञाऽऽमन्त्रणाऽनुनयादिषु ॥ २६८ ॥
मङ्गलाऽनन्तरप्रश्नाऽऽरम्भकृत्स्नेष्वथो अथ ।
यावत्तावच्च साकल्याऽवधिमानाऽवधारणम् ॥ २६९ ॥
नु पृच्छायां विकल्पे च नानाऽनेकोभयार्थयोः ।
पुनः सहार्थता शश्वत् आराद् दूरसमीपयोः ॥ २७० ॥
आः कोपेऽपि च पीडायां साक्षात् तुल्यसमक्षयोः ।
चाऽन्वाचयसमाहारेतरेतरसमुच्चये ॥ २७१ ॥
;p{0349}
स्वस्त्याशीःक्षेमपुण्येषु जोषं तूष्णीं सुखार्थयोः ।
लक्षणादौ च वीप्सायां तथा प्रतिविधौ प्रति ॥ २७२ ॥
अमा सह समीपेऽपि अहहाऽद्भुतखेदयोः ।
शीघ्राऽभिमुखसाकल्यसमीपोभयतोऽभितः ॥ २७३ ॥
मध्येऽन्तिकेऽपि समया एवम् इत्थमिवार्थयोः ।
;c{॥ इति नानार्थवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0350}
;v{अव्ययवर्गः}
;c{॥ अथ अव्ययवर्गः प्रारभ्यते ॥}
अतीते ह्योऽह्नि विज्ञेयं भाविनि श्वस्तु कीर्तितम् ।
परेद्यवि परेऽह्नि स्यात् परश्वस्तु परेऽहनि ॥ १ ॥
तदा तदानीं वै तस्मिन् कालद्वयमुदीरितम् ।
युगपदेकदैकस्मिन् सर्वस्मिन् सर्वदा सदा ॥ २ ॥
अस्मिन् साम्प्रतमेतर्हि सम्प्रति चाधुना तथा ।
इदानीं चेति विज्ञेयमद्यात्राह्नि प्रकीर्तितम् ॥ ३ ॥
पूर्वेऽहनि च पूर्वेद्युत्तरेद्युरादयः क्रमात् ।
उत्तरान्यतरान्यस्मादितराधरपरादहः ॥ ४ ॥
;p{0351}
पूर्वे पूर्वतरेऽब्देऽस्मिन् परुत्परार्यैषमः पुनः ।
अतीते स्म बहिर्बाह्ये प्रश्ने ऊं चानुनये त्वयि ॥ ५ ॥
उषा रात्र्यवसाने स्याद् हुं तर्के च नतौ नमः ।
निन्दायां दुष्ठु वै सुष्ठु प्रशंसायामुदीरितम् ॥ ६ ॥
प्रातः प्रगे प्रभाते स्यात् साये सायं प्रकीर्तितम् ।
प्रागतीते सना नित्ये कच्चित् कामप्रवेदने ॥ ७ ॥
युक्तार्थे साम्प्रतं स्थानेऽभीक्ष्णं शश्वन्निरन्तरे ।
अभावे नहि नो न स्यात् प्रसह्येति हठार्थकम् ॥ ८ ॥
;p{0352}
तत्त्वार्थेऽद्धाऽञ्जसा प्रोक्तं प्रादुराविः प्रकाशने ।
असत्ये च मृषा मिथ्याऽवश्यं नूनश्च निश्चिते ॥ ९ ॥
निःषमं दुःषमं निन्द्ये एव इत्यवधारणे ।
आमेवं तु पुनर्वैवा निश्चयार्थे प्रकीर्तिताः ॥ १० ॥
निकामानुमतौ कामम् ओमेवं परमं तथा ।
कदाचिज्जातु कस्मिंश्चित्काले द्वयमुदाहृतम् ॥ ११ ॥
सहार्थे तु समं साकं सार्धं सत्रा सहेति च ।
भोः प्याट् पाट् अङ्ग है हे स्युः सम्बोधनस्य द्योतकाः ॥ १२ ॥
हिरुग् वर्जनं सामीप्ये सहसा स्यादतर्किते ।
;p{0353}
स्वाहा स्यात्तु हविर्दाने वौषट्श्चौषट्वषट्स्वधा ॥ १३ ॥
तूष्णीं मौने मनागल्पे किञ्चिदीषत्तथैव च ।
तु हि चह तथा वै स्यात् किलापि पादपूरणे ॥ १४ ॥
प्राध्वं स्यादानुकूल्यार्थे व्यर्थके तु मुधा वृथा ।
दोषा नक्तं रजन्यां स्यात् दिवसे तु दिवा स्मृतम् ॥ १५ ॥
विकल्पार्थे तु आहो स्याद् उताहो किमुतापि वा ।
वक्रे साचि तिरः प्रोक्तं प्रेत्यामुत्र भवान्तरे ॥ १६ ॥
पौनःपुन्ये मुहुः शश्वद् अभीक्ष्णमसकृत् पुनः ।
द्राग् झटित्यञ्जसा मंक्षु सद्यः सपदि तत्क्षणे ॥ १७ ॥
चिरार्थे चिररात्राय चिरायादि प्रकीर्तितम् ।
;p{0354}
सादृश्यार्थे यथेवैवं तथा वा व प्रकीर्तितम् ॥ १८ ॥
विस्मयार्थे अहो हीचा नन्दे दिष्ट्या शमीरितम् ।
पुनश्चाप्रथमे भेदे निर्निश्चयनिषेधयोः ॥ १९ ॥
अन्तरे चान्तरा मध्ये चान्तरेण तथैव च ।
परितः सर्वतो विष्वक् समन्तात्तु समन्ततः ॥ २० ॥
अभितो विश्वतोऽर्थे स्यात् मास्म मालं च वारणे ।
;c{॥ इति अव्ययवर्गः समाप्तः ॥}
;p{0355}
;v{लिङ्गादिनिर्णयवर्गः}
;c{॥ अथ लिङ्गादिनिर्णयवर्गः प्रारभ्यते ॥}
लिङ्गनिर्देशकैः शास्त्रैः नानासूत्रसमन्वितैः ।
सन्नादिनिर्मितैः शब्दैः कृत्तद्धितसमासजैः ॥ १ ॥
लिङ्गादिसंग्रहत्वेन संक्षेपवर्गनामके ।
पूर्वानुक्तैर्लिङ्गादीन् प्रकीर्णवदिहोन्नयेत् ॥ २ ॥
लिङ्गोत्सर्गविधिर्ज्ञेयः काण्डत्रय उदाहृतः ।
विशेषविधिना नो चेत् कदाचित् बाधितो भवेत् ॥ ३ ॥
ईदूदन्तः स्त्रियामेकाच् सयोनिप्राणिनामनि ।
;p{0356}
वाणी वल्ली निशा विद्युन्नदी दिग्भूधियां तथा ॥ ४ ॥
अदन्तोत्तरशब्दश्चेद् द्विगुरेकार्थबोधकः ।
नो चेद् भुवनपात्राद्यैरदन्तैर्जातु संयुतः ॥ ५ ॥
समूहे येनिकट्यत्रास्तल्वैरमिथुनादिवुः ।
स्त्रियां क्तिन्ननिण्वुल्ण्वुज् णज् युच् क्यवङिञ् निशाः स्मृताः ॥ ६ ॥
;p{0357}
उणादावीर्निरुश्चोक्त ऊङ् ङ्याबन्तं स्थिरं चलम् ।
प्रहरणं तत्क्रीडायां दाण्डा मौष्टा णदिक् स्मृता ॥ ७ ॥
सा क्रियाऽस्यां घञो ञः स्याद् दाण्डापातातिथिः स्मृता ।
मृगया स्यैनंपाता स्यात् तैलपाता स्वधा स्मृता ॥ ८ ॥
विवक्षाऽपचये चेत् स्त्री मृणाल्यादिरुदाहृता ।
;p{0358}
टीका शेफालिका लङ्का घातकी पञ्जिकाढकी ॥ ९ ॥
सारिका सिघ्रका हिक्का प्राचिकोल्का पिपीलिका ।
कणिका तिन्दुकी भङ्गिः सुरङ्गामाढिसूचयः ॥ १० ॥
कन्था साति रथा सन्दी नाभिराज सभा तथा ।
वितण्डा काकिणी पिच्छा शाणी चूर्णिर्द्रुणी दरत् ॥ ११ ॥
चर्चरी झल्लरी होरा पारी लट्वा च सिद्मला ।
लिक्षा लाक्षाऽथ गण्डूषा चमसी गृध्रसी मसी ॥ १२ ॥
इत्येवं स्त्रीत्वसंयुक्ताः शब्दाः स्त्रीत्वे प्रकीर्तिताः ।
;p{0359}
पुंस्त्वं इत्यधिकारेऽस्मिन् सभेदानुचरास्तथा ॥ १३ ॥
पर्यायसहिताः सर्वे देवा दैत्या उदाहृताः ।
स्वर्गाद्रिमेघयागाब्धिवृक्षकालारिशरासयः ॥ १४ ॥
एते हि नित्यपुंल्लिङ्गा यथाशास्त्रं प्रकीर्तिताः ।
;p{0360}
कपोलाधरदोर्दन्तकोशकण्ठकरस्तनाः ॥ १५ ॥
अह्नाहान्ताः नखक्ष्वेडाः रात्रान्ताः प्रागसंख्यकाः ।
सरलाद्याश्च निर्यासा अन्नसन्ता अबाधिताः ॥ १६ ॥
;p{0361}
जतु कशेरु वस्तूनि त्यक्त्वा तुर्ववसानकाः ।
कणभमरषोपान्त्या अदन्ताश्चेदमी तथा ॥ १७ ॥
टथन पय सोपान्त्या गोत्राश्च चरणाह्वयाः ।
;p{0362}
संज्ञायां कारके कर्तृभिन्ने भावे च प्रत्ययाः ॥ १८ ॥
तदन्ताः पुंसि विज्ञेया घञ् जब् नङथुज् णघाः ।
कर्तरिल्युस्तथा भावे केमनिज् घोकिरुदाहृतः ॥ १९ ॥
;p{0363}
इतरेतरयोगे तु द्वन्द्वेऽश्ववडवौ स्मृतौ ।
तथाऽश्ववडवा वाप्यश्ववडवं समाहते ॥ २० ॥
सूर्यचन्द्रसमायुक्तः कान्तोऽयःपूर्व एव च ।
रल्लकश्चानुवाकश्च वटकश्च कुडङ्गकः ॥ २१ ॥
न्युङ्खः पुंखः समुद्गश्च खटपट्टविटाः घटः ।
घट्टकोट्टारहट्टाश्च पिचण्डगोण्डपिण्डवत् ॥ २२ ॥
किणो घुणो वरण्डश्च करण्डो लगुडो गडुः ।
;p{0364}
रोमन्थो दृतिसीमन्तौ हरिदुद्गीथबुद्बुदाः ॥ २३ ॥
स्तूपः फेनोऽर्बुदः कुन्दः कासमर्दश्च पूपकः ।
कणपक्षुरचुक्राश्च क्षत्रिये नाभिरातपः ॥ २४ ॥
क्षुरप्रः केदरः पूरो गोलपुद्गलहिंगुलाः ।
मल्लो भल्लश्च वेतालः पुरोडाशस्तु पट्टिशः ॥ २५ ॥
रभसश्चैव कुल्माषः कटाहश्च पतद्ग्रहः ।
क्लीब इत्यधिकारेऽस्मिन् उक्तान्यत् समुदाहृतम् ॥ २६ ॥
;p{0365}
अरण्यं खं तथा पर्णं हिमं श्वभ्रं तथोदकम् ।
उष्णं शीतं बलं मांसं रुधिराक्षि द्रविणं मुखम् ॥ २७ ॥
हेम शुल्वं फलं लोहं सुखं दुःखं शुभाशुभम् ।
जलजानि च पुष्पाणि व्यञ्जनं लवणं तथा ॥ २८ ॥
अनुलेपनं तथा पुण्यं पापश्च समुदाहृतम् ।
कोटिं विहाय संख्याऽन्या शतादि परमावधिः ॥ २९ ॥
लक्षं लक्षेति विज्ञेयमसिसुन्तं स्वरद्वयम् ।
अन् अन शब्दान्तमाख्यातं कर्तृभिन्नार्थवाचकम् ॥ ३० ॥
;p{0366}
सलोपान्त्यं त्रशब्दान्तं नो चेद् पूर्वेण बाधितम् ।
संख्या पूर्वपदं रात्रशब्दान्तं समुदाहृतम् ॥ ३१ ॥
पात्राद्यन्तो यथा लक्ष्यं द्विगुरेकार्थवाचकः ।
द्वन्द्वैकार्थसमाहारोऽव्ययीभावस्तथैव च ॥ ३२ ॥
संख्याऽव्ययात्परः पन्थाः समासान्तान्वितो भवेत् ।
;p{0367}
षष्ठ्यन्ताच्चेत्परा छाया बहुत्वे संगता यदि ॥ ३३ ॥
तत्पुरुषे समूहार्थे सभाशब्दान्त एव च ।
शालार्थाऽपि सभाराजाऽमनुष्यार्थादराजकात् ॥ ३४ ॥
षष्ठ्यन्ताच्चेत्परा सा स्यात् दासी सममुदाहृतम् ।
उपज्ञोपक्रमान्तश्च प्राथम्यस्य प्रकाशने ॥ ३५ ॥
कन्थोशीनरदेशस्य संज्ञायां समुदाहृता ।
;p{0368}
भावे कणनचिद् भिन्नाः समूहे भावकर्मणोः ॥ ३६ ॥
अदन्तप्रत्ययान्ताश्च शब्दाः क्लीबे प्रकीर्तिता ।
पुण्याहं सुदिनाहञ्च द्वयमेतत्तथैव च ॥ ३७ ॥
क्रियाणामव्ययानाञ्चैकत्वं भेदके स्मृतम् ।
उक्थं च तोडकं चोचं तिरीटं मर्म योजनम् ॥ ३८ ॥
गृहस्थूणं तथा पिच्छं गद्यं पद्यं कवेः कृतौ ।
;p{0369}
राजसूयं तथा यज्ञे वाजपेयञ्च संस्मृतम् ॥ ३९ ॥
भाष्यसिन्दूरमाणिक्यचीरचीवरपञ्जरम् ।
विदलं हरितालञ्च लोकायतमुदाहृतम् ॥ ४० ॥
स्थालं बाहलवमित्येते क्लीबे शब्दाः प्रकीर्तिताः ।
पुंनपुंसक इत्यस्मिन् अधिकारे प्रदर्शिताः ॥ ४१ ॥
शब्दा अधस्ताद् विख्याताः पिण्याकार्धर्चकण्टकाः ।
तण्डको मोदकष्टङ्कः खर्वटः शाटकोऽर्बुदः ॥ ४२ ॥
पातकश्चरकोद्योगौ तमालामलकौ नडः ।
;p{0370}
बुस्तं मुण्डं शीधु कुष्ठं क्षेमं क्ष्वेडितसंगमम् ॥ ४३ ॥
कुट्टिमं शतमानार्मताण्डवाव्ययशम्बलम् ।
कर्पासं कवियं कन्दं यूषं यूपं युगन्धरम् ॥ ४४ ॥
प्रग्रीवं चमसं पारावारं पात्रीव चिक्कसौ ।
अर्घर्चादिगणेऽन्येषां घृतादीनां च संग्रहः ॥ ४५ ॥
तस्याकृतिगणत्वाद्धि बोद्धव्यो विबुधैः सदा ॥
स्त्रीपुंसयोस्तु विज्ञेया अपत्यत्यप्रयान्तकाः ॥ ४६ ॥
;p{0371}
द्विचतुष्षट्पदव्याला जातिभेदाः प्रकीर्तिताः ।
स्त्रिया योगे पुमाख्यास्तेऽपवादैश्चेन्न बाधिताः ॥ ४७ ॥
मल्लकश्चापि विज्ञेयः स्त्रीपुंसोभयलिङ्गकः ।
झाटलिर्वर्णकः स्वातिर्मुनिर्मनुर्वराटकः ॥ ४८ ॥
यष्टिः सृपाटी कर्कन्धूः शाटिर्मूषा कुटीकटी ।
स्त्रीनपुंसकयोश्चाथाधिकारेऽत्रोचितादयः ॥ ४९ ॥
ष्यञ् वुञ् प्रत्ययरूपान्ताः भावे कर्मणि च क्वचित् ।
;p{0372}
षष्ठ्यन्तेभ्य परे चेत्स्युः शालाच्छायानिशासुराः ॥ ५० ॥
सेनाशब्दाश्च विज्ञेयाः गोशालमित्युदाहृतम् ।
आबन्तोत्तरशब्दश्चान्नन्तोत्तरपदो द्विगुः ॥ ५१ ॥
अनो नस्य च लोपोऽन्ते पञ्चखट्वमुदाहृतम् ।
त्रिलिङ्गेषु पुटी वाटी पेटी पात्री च दाडिमी ॥ ५२ ॥
कुवलीत्यादिशब्दा वै विद्वद्भिः समुदाहृताः ।
इतरेतरयोगे च द्वन्द्वे तत्पुरुषे तथा ॥ ५३ ॥
लिङ्गं परपदस्यैव प्रायशः समुदाहृतम् ।
;p{0373}
प्राद्यपत्याद्यवादिभ्यः पर्यादिभ्यस्तथैव च ॥ ५४ ॥
निरादिभ्यश्च पूर्वेभ्यः पूर्वलिङ्गता ।
आपन्नप्राप्तपूर्वाश्चालमाद्यास्तथैव च ॥ ५५ ॥
अर्थान्तास्तद्धितार्थे च द्विगुः संख्यास्तदन्तकाः ।
सर्वादयस्तदन्ताश्च शब्दा मुख्यानुसारिणः ॥ ५६ ॥
;p{0374}
आदिङ्नाम्नां बहुव्रीहिरन्यलिङ्गः प्रकीर्तितः ।
गुणिद्रव्यक्रियाशब्दा विशेष्यस्यानुगामिनः ॥ ५७ ॥
कर्तृकर्मणि कृत्याश्च कृतः कर्तर्यनामनि ।
अर्णादिप्रत्ययान्ताश्च रक्ताद्यर्थे समागताः ॥ ५८ ॥
शब्दा नानार्थसम्पन्ना वाच्यलिङ्गा उदाहृताः ।
शब्दाः षट् संज्ञका युष्मदस्मदी च तिङव्ययम् ।
त्रिलिङ्गेषु समानास्ते विरोधे परमेव तत् ॥ ५९ ॥
;p{0375}
शिष्टानां चैव शब्दानां लिङ्गस्य च विनिर्णयः ॥ ६० ॥
शिष्टप्रयोगतो नूनं कर्तव्यः पण्डितैरिति ।
;c{॥ इति लिङ्गादिनिर्णयवर्गः समाप्तः ॥}
;c{॥ तृतीयः काण्डः समाप्तः ॥}