;METADATA
;title{सिद्धशब्दार्णव}
;author{सहजकीर्ति}
;bookFullName{Siddhaśabdārṇava of Sahajakīrti}
;bookSeriesDetails{Building Centenary and Silver Jubilee Series: 54}
;editor{Murlidhar Gajanan Panse}
;editorQualifications{M. A., Ph. D., Reader in Indo-Aryan Linguistics, Deccan College Postgraduate and Research Institute, Poona}
;publisher{Dr. S. M. Katre for the Deccan College Postgraduate and Research Institute, Poona 6.}
;pressDetails{Shri D. V. Ambedkar at Aryabhushan Press, 915/1, Shviaji Nagar, Poona 4.}
;publicationYear{1965 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{SSSK}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. Google OCR for providing us raw OCR data to work with. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to type and proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{}
;nymic{homo}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda holds varga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{kanda}
;newLineNumbersAtChangeOf{none}
;version0.0.1{08 March 2020}
;version0.0.2{28 March 2020}
;version0.0.3{13 June 2020}
;version0.0.4{13 June 2020}
;version0.1.0{13 June 2020}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;k{प्रथमः काण्डः}
स्मृत्वा सर्वज्ञमात्मार्थी सिद्धशब्दार्णवो जिनात् ।
सलिङ्गनिर्णयं नामकोशं सिद्धं स्मृतिं नये ॥ १ ॥
अस्ति सप्तविधं नाम पुमान् स्त्री स्यान्नपुंसकम् ।
अक्लीबकोऽपुमानस्त्री त्रिलिङ्गं, त्रिविधं पुनः ॥ २ ॥
रूढयौगिकमिश्रस्त्वाद्यौगिकं त्रिविधं मतम् ।
क्रियागुणप्रभेदेन तथा सम्बन्धभेदतः ॥ ३ ॥
करोत्याद्या क्रिया नीलपीतादिश्च गुणस्तथा ।
स्वस्वामित्वादिकोऽनेकविधस्सम्बन्ध ईक्षितः ॥ ४ ॥
रूढादीनां त्रयाणां च लक्षणं शास्त्रतोऽन्यतः ।
ज्ञेयं तथा पूर्वशब्दं त्वन्ताथादी न गच्छतः ॥ ५ ॥
;v{जैनाधिकारः}
परमेष्ठी जगन्नाथो जिनः शम्भुर्जितस्मरः ।
अर्हन्पारगतः श्रीमान्भगवान्पुरुषोत्तमः ॥ ६ ॥
अष्टकर्मापहः स्वामी त्रिकालज्ञो जिनेश्वरः ।
तीर्थंकरस्तीर्थकरो वीतरागो निरञ्जनः ॥ ७ ॥
सर्वज्ञः केवली देवाधिदेवो बोधदायकः ।
आप्तः सार्वः सर्वदर्शी स्याद्वादी भयनाशकः ॥ ८ ॥
स्वयम्भूर्जितमोहोऽस्याग्रणीः शिष्यो गणाधिपः ।
गणी लब्धनिधिः शिष्टो विनयी श्रुतपारगः ॥ ९ ॥
तपस्वी गुणवांस्तस्य शिष्यः सामान्यतो मुनिः ।
अक्लीबो निर्ममो वाचंयमः साधुर्यतिर्यती ॥ १० ॥
मुमुक्षुः श्रमणो भिक्षुर्निर्ग्रन्थो निष्परिग्रहः ।
अनगार ऋषिर्मौनी दयाधीरस्तपोधनः ॥ ११ ॥
;p{0002}
तस्यायतौ स्थितिर्मोक्षः सर्वदुःखक्षयोऽभ्रमः ।
अपवर्गो महानन्दोऽपुनर्भवमहोदयौ ॥ १२ ॥
शीतीभावोऽन्तिकः श्रेयोऽमृतं कैवल्यमक्षरम् ।
निर्वाणमचलं निश्रेयसं निर्याणशाश्वते ॥ १३ ॥
नैश्चित्यं क्लीबकेऽमूनि ब्रह्माऽस्त्री शान्तिनिर्वृती ।
सिद्धिस्त्रीणि स्त्रियां प्रोक्तं शिवमत्र नपुंसके ॥ १४ ॥
अस्योपायो भवेद्योगो ज्ञानश्रद्धाचरित्रयुक् ।
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्म निर्लोभता यमाः ॥ १५ ॥
पञ्चैते, तस्य तद्वाक्यमागमः समयः श्रुतम् ।
समाः सिद्धान्तराद्धान्तकृतान्ता आप्तवाक् स्त्रियाम् ॥ १६ ॥
तपः शौचं च संतोषः प्रणिधानं च दैवतम् ।
स्वाध्याय एत एव स्युर्नियमा योगसिद्धये ॥ १७ ॥
आसनं करणं चापि विषयेभ्यो निवर्तनम् ।
इन्द्रियाणां स योगाङ्गः प्रत्याहारो निगद्यते ॥ १८ ॥
प्राणायामः स नु श्वासोच्छ्वासोर्यन्निरोधनम् ।
प्राणयमोऽप्यथ ध्येये मनसः स्थिरता धृतिः ॥ १९ ॥
;p{0003}
एकाग्रचित्त[ता] ध्येये, ध्यानं ध्येयावलम्बनम् ।
ध्यानेनैव समाधिः स्याद्यमेन सहिता अमी ॥ २० ॥
नियमः करणं प्रत्याहारः प्राणयमो धृतिः ।
ध्यानं समाधिरित्यष्टावेभिर्योगो विमुक्तये ॥ २१ ॥
तदुक्तोऽयमथो मौनमस्त्री पुनरभाषणम् ।
क्लीबे, धर्मोपदेष्टा स्याद्गुरुर्व्याख्याविधायकः ॥ २२ ॥
आचार्यः पाठको भूय उपाध्यायो गणिः, श्रुते ।
साङ्गेऽधीती त्वनूचानो, विवेकः स्याद्विवेचनम् ॥ २३ ॥
गुरुशिष्यप्रशिष्यादि कुलमाम्नाय आदृतः ।
गुरुक्रमः सम्प्रदायः पारम्पर्यं नपुंसके ॥ २४ ॥
तुल्यागमव्रताचारा मिथः सब्रह्मचारिणः ।
सतीर्थ्या एकगुरवो भूयोऽथ नियमस्थितिः ॥ २५ ॥
परिव्रज्या त[प]स्या स्युः स्त्रियां भूयो व्रतग्रहः ।
छात्रः शिष्यो विनेयोऽन्तेवासी प्राथमकल्पिकः ॥ २६ ॥
शैक्षस्तस्माद्भद्रमद्रे शिवं मङ्गलमस्त्रियाम् ।
शुभं श्वःश्रेयसं क्षेममस्त्री भविकभावुके ॥ २७ ॥
;p{0004}
सु(?)कृतं सूकृतं श्वोवसीयसं कुशलं तथा ।
भव्यं काम्यं च कल्याणं शस्तं श्रेयो नपुंसके ॥ २८ ॥
;c{इति जैनाधिकारः ।}
;v{जैनेतराधिकारः}
धर्मधातुर्जिनो बोधिसत्त्वः शास्ता त्रिकालवित् ।
आर्यस्तथागतो बुद्धः सुगतो दशभूमिगः ॥ २९ ॥
मुनीन्द्रः श्रीघनो द्वादशाक्षो दशबलो मुनिः ।
महामैत्रो दशार्हस्त्रिकायो विज्ञानमातृकः ॥ ३० ॥
दयाकूर्चश्चतुस्त्रिंशज्जातकज्ञो विनायकः ।
संगुप्तश्चाद्वयो धर्मराजो मार-ख-लोकजित् ॥ ३१ ॥
षडभिज्ञो महासत्त्वः पञ्चज्ञानः सुनिश्चितः ।
गुणाब्धिर्भगवानर्हन् बोधिर्विज्ञानदेशनः ॥ ३२ ॥
समन्तभद्रः स्याल्लोकनाथो योगी समे च ते ।
सप्तबुद्धा विपश्याद्याः शाक्यसिंहोऽस्ति तेषु यः ॥ ३३ ॥
शौद्धोदनिर्गौतमः स मायादेवीसुतोऽपि च ।
देवदत्ताप्रजो राहुलसूः स्यादर्कबान्धवः ॥ ३४ ॥
सर्वार्थसिद्धोऽथ विधिर्विरिञ्चि-
र्धाता स्वयम्भूः स्थविरो विरञ्चः ।
स्रष्टा विधाता कविवेदगर्भौ
ब्रह्माऽऽत्मभूर्नाभिभुवो ध्रुवोऽजः ॥ ३५ ॥
वेधाः प्रजापतिचतुर्मुखहंसगाः को
लोकेशसात्त्विकभवान्तकृतोऽब्जयोनिः ।
पद्मासनः शतधृतिः कमनो हिरण्य-
गर्भः पुराणगपितामहसम्भवाश्च ॥ ३६ ॥
;p{0005}
विश्वरेता जगत्कर्ता शतानन्दो विरञ्चनः ।
परमेष्ठी सुरज्येष्ठः क्षेत्रज्ञो द्रुघणः पुनः ॥ ३७ ॥
स्यादष्टश्रवणो भूयो द्रुहिणो,ऽथ जनार्दनः ।
विष्णुर्जिष्णुर्हृषीकेशो हरिनारायणाच्युताः ॥ ३८ ॥
नरायणो जगन्नाथो दाशार्हः पुरुषोत्तमः ।
श्रीपतिः श्रीधरो विश्वरूपो दामोदरो जिनः ॥ ३९ ॥
विधुः पीताम्बरो मार्जः शौरिस्तार्क्ष्यध्वजः स्वभूः ।
सनातनः पद्मनाभो वासुदेवो वृषाकपिः ॥ ४० ॥
केशवोऽधोक्षजो विष्वक्सेनोऽब्धिशयनः पुनः ।
पुनर्वसुरजः कृष्णः पद्मेशयकुमोदकौ ॥ ४१ ॥
वनमाली मुञ्जकेशी शतावर्त्तो गदाग्रजः ।
इन्द्रानुज उपेन्द्रश्च सोमसिन्धुश्चतुर्भुजः ॥ ४२ ॥
गोपेन्द्रो देवकीसूनुर्मुकुन्दो धरणीधरः ।
षड्बिन्दुः पुण्डरीकाक्षः शार्ङ्गी विश्वम्भरः पुनः ॥ ४३ ॥
पृश्निशृङ्गो यदुनाथ आत्मभूः पाण्डवायनः ।
गोविन्दः शशिबिन्दुश्च वैकुण्ठो बभ्रुवेधसौ ॥ ४४ ॥
सुवर्णबिन्दुर्दैत्यारिः पुराणपुरुषोऽपि च ।
जह्नुस्त्रिविक्रमो यज्ञपुरुषो माधवः पुनः ॥ ४५ ॥
श्रीवत्सभृच्च श्रीवत्सश्चक्रभृत् शङ्खभृत्तथा ।
गोवर्धनधरश्चापि गदाभृद्विष्टरश्रवाः ॥ ४६ ॥
हिरण्यकेशः श्रवणस्तमघ्नो वायुवाहनः ।
चतुर्व्यूह ऊर्ध्वकर्मा पराविद्धोऽपराजितः ॥ ४७ ॥
पुण्यश्लोक उरुगात्रस्तीर्थपाद उरुक्रमः ।
दशावतारः श्रीगर्भो लतापर्णः सहस्रजित् ॥ ४८ ॥
वृषोत्साहो वर्धमानः सुषेणश्च षडङ्गजित् ।
क्रतुधामा बहुरूपो विधाता समितिंजयः ॥ ४९ ॥
;p{0006}
हिरण्यनाभः कपिलो वासुभद्रो महातपाः ।
श्रीकरो भद्रकपिलः कालकुण्ठः सरीसृपः ॥ ५० ॥
एकदृक् धर्मनाभोऽपि सूक्ष्मनाभः सुरोत्तमः ।
लोकनाभः पद्महासो महाहंस उदारधीः ॥ ५१ ॥
वृन्दारकः स्थिरः सोमैकपाद्द्विपदस्त्रिपात् ।
त्रिधामा त्रिककुल्लोहिताक्षो धन्वा च विश्वभुक् ॥ ५२ ॥
वृक्षनेमिर्यवनारिः सुधन्वाऽधोमुखः कपिः ।
शतवीरो ब्रह्मनाभः पद्मगर्भो वृषोदरः ॥ ५३ ॥
एकशृङ्गो बहुशृङ्गः पुष्पहासो बलिंदमः ।
नवशक्तिरहिः पांशुजालिकः स्यान्महाक्रमः ॥ ५४ ॥
रत्नबाहुर्महामाय एकाङ्गश्च प्रमर्दनः ।
यमकालः शतानन्दः सुवृषः शरुरित्यपि ॥ ५५ ॥
सुयामुनः श्रीवराहः सदायोगी सुभद्रकः ।
नृसिंहवपुरासन्दोऽव्ययः स्याच्छिवकीर्तनः ॥ ५६ ॥
कंसप्रभृतयो दैत्या वध्या, अस्य तथा पिता ।
आनकदुन्दुभिर्भूकश्यपो दिन्दुस्तथा पुनः ॥ ५७ ॥
वसुदेवो भुजमध्ये कौस्तुभो,ऽस्य स्यमन्तकः ।
मणिः, करे गदा कौमोदकी, शार्ङ्गं धनुस्तथा ॥ ५८ ॥
चक्रं सुदर्शनो [नाम], नन्दकोऽसिश्च, वाहनम् ।
गरुडः,श्चिह्नं श्रीवत्सः, पाञ्चजन्याभिधो महान् ॥ ५९ ॥
;p{0007}
शङ्खोऽथ मुशली रामो हली कृष्णाग्रजो बलः ।
संकर्षणो रौहिणेयः कामपालः सितासितः ॥ ६० ॥
ताललक्ष्मा बलभद्रो बलदेवः प्रलम्बभित् ।
यमुनारुक्मिभिद् रेवतीशोऽनन्तो मधुप्रियः ॥ ६१ ॥
नीलवस्त्रो बली फालः एककुण्डलसात्त्वतौ ।
शेषाहिनामभृद् गुप्तवरो भद्राङ्ग इत्यपि ॥ ६२ ॥
प्रलापी पौरः स्याद्भद्राचलनो,ऽस्य नपुंसके ।
हलं संवर्त्तकं सौनन्दं क्लीबे मुशलं त्वथो ॥ ६३ ॥
क्षीरोदतनया ता सा मा श्रीः पद्मा हरिप्रिया ।
रमा लक्ष्मीः पद्मवासा या विष्णुशक्तिर्भर्भरी ॥ ६४ ॥
इन्दिरा कमला लोकमाता क्षीराब्धिमानुषी ।
अथ कामः कलाकेलिः कन्दर्पः कमनः स्मरः ॥ ६५ ॥
मदनो दर्पकोऽनङ्गोऽनन्यजो मन्मथोऽङ्गजः ।
जराभीरुर्मधुदीपो हृच्छयो मधुसारथिः ॥ ६६ ॥
श्रीनन्दनो मनोयोनिः प्रमत्तः पुष्पकेतनः ।
आत्मभूर्यौवनोद्भेदः सर्वधन्वी प्रकर्षकः ॥ ६७ ॥
रागरज्जुः शिखिमृत्युर्मनोदाही महोत्सवः ।
संकल्पयोनिर्विषमायुधो,ऽस्य रमणी रतिः ॥ ६८ ॥
बाणाः पञ्च, ध्वजौ मीनकरौ, कुसुमानि च ।
बाणधनुरायुधानि, शत्रू शम्बरशूर्पकौ ॥ ६९ ॥
;p{0008}
मधुमित्रं, तथा पुत्रः उषेशो ब्रह्मसूः पुनः ।
अनिरुद्धः स्यादृष्याङ्कः, सौपर्णेयो विषापहः ॥ ७० ॥
सर्पारातिर्वैनतेयस्तार्क्ष्यो विष्णुरथोऽपि च ।
पक्षिस्वामी वज्रतुण्डः सुधाहृद्वज्रजित्तथा ॥ ७१ ॥
महावेगः स्वर्णकायः पक्षिसिंहो विशालकः ।
गरुत्मान् गरुडः शाल्मली कामायुस्तु काश्यपिः ॥ ७२ ॥
नागान्तकः सुपर्णो,ऽथ नीलकण्ठो महाव्रती ।
ईशान ईश उड्डीशो भीमो धूर्जटिशंकरौ ॥ ७३ ॥
गिरीशो गिरिशः षण्ढः ऊर्ध्वलिङ्गो महेश्वरः ।
अस्थिधन्वा महादेवो महानटो विषान्तकः ॥ ७४ ॥
श्मशानवेश्मा पुरुषो अस्थिमाली घनवाहनः ।
अट्टहासी मृडो भर्गः एकपादैकदृक् त्रिदृक् ॥ ७५ ॥
वृषाङ्को भालदृक् वामदेवो मृत्युंजयः शिवः ।
अहिर्बुध्न्यो विरूपा[क्षो] वह्निरेता उमापतिः ॥ ७६ ॥
हिरण्यरेताः श्रीकण्ठः कण्ठेकालः कपालभृत् ।
व्योमकेशः पशुपतिर्भैरवश्च पिनाकभृत् ॥ ७७ ॥
पिङ्गेक्षणः पिङ्गजटो गङ्गाखट्वाङ्गभृत् हरः ।
शिपिविष्टः शम्भुशर्वौ दिग्वासा अहिशूलभृत् ॥ ७८ ॥
प्रमथपतिः सर्वज्ञः खण्डपर्शुरपीश्वरः ।
अष्टमूर्तिः सुप्रसादः कपर्दी नन्दिवर्धनः ॥ ७९ ॥
स्थाणुः पञ्चमुखो रुद्रो नीललोहित इत्यपि ।
कृत्तिवासा भवो नाट्यप्रिय उग्रोऽपराजितः ॥ ८० ॥
इन्दुभृच्छङ्कुगोपालौ शैलधन्वाऽक्षतस्वनः ।
उन्मत्तवेषः शबरः सिताङ्गः कपिलाञ्जनः ॥ ८१ ॥
;p{0009}
कोणवादी विशालाक्षः सुभगो धर्मवाहनः ।
नवशक्तिर्महानादो दशबाहुर्जटाधरः ॥ ८२ ॥
कटंकटो जटाजूटाङ्गः कालश्च महाम्बुकः ।
जगत्स्रष्टा भूतपतिर्दिशां प्रियतमः खरुः ॥ ८३ ॥
वह्निनेत्रो महाकान्तो नराधारो नृवेष्टनः ।
अतलो धूम्रयोगी च स्त्रीदेहार्द्धो,ऽस्य शत्रवः ॥ ८४ ॥
अनङ्गाद्याः, जटाजूटः कपर्दो,ऽथ सुखंगुणः ।
खट्वाङ्गोऽस्त्री, तथा चापमजगावं पिनाकिनः ॥ ८५ ॥
अजगवं पिनाकोऽस्त्री, ब्राह्मी प्रभृतयः पुनः ।
मातरः सप्त, प्रमथाः पार्षदाश्च गणास्तथा ॥ ८६ ॥
ऐश्वर्यं वशिता प्रप्तिः प्राकाम्यमणिमेशिता ।
यत्र कामावसायित्वं लघिमा महिमाऽष्टधा ॥ ८७ ॥
भवानी त्र्यम्बका दुर्गा रुद्राणी पार्वतीश्वरा ।
दक्षजाऽऽर्या सिंहयाना चण्डी कात्यायनी शिवा ॥ ८८ ॥
शर्वाणी स्यान्महादेवी कुमारी सर्वमङ्गला ।
मृडानी मातृमाताऽम्बिकाऽपर्णोमाऽद्रिजा सती ॥ ८९ ॥
मेनाजा कृष्णमैनाकस्वसा गौरी महाजया ।
निशुम्भमथनी शुम्भमथनी गणनायिका ॥ ९० ॥
;p{0010}
कान्तारवासिनी भूतनायिका ब्रह्मचारिणी ।
काली बर्हिध्वजाऽमोघा गौतमी तामसी जया ॥ ९१ ॥
नन्दपुत्री महाकाली भद्रकाली च योगिनी ।
एकपर्णी बहुभुजा महामाया च बाभ्रवी ॥ ९२ ॥
दृषदन्ती कालरात्रिः कृष्णा स्यात्कृष्णपिङ्गला ।
भ्रामरी जाङ्गुली षष्ठी प्रगल्भा यादवी वरा ॥ ९३ ॥
मघेन्द्रभगिनी हासा कौशिकी रेवती हिमा ।
स्कन्दमाता प्रकूष्माण्डी गण्डिनी चोग्रचारिणी ॥ ९४ ॥
महारौद्री मलयिनी विजया कुलदेवता ।
कालञ्जरी कालङ्गमा नन्दयन्ती निरञ्जना ॥ ९५ ॥
कोटिश्रीर्मन्दरावासा दर्दुरी च महानिशा ।
किराती कालदमनी शिवदूती करालिका ॥ ९६ ॥
नीलवस्त्रा विकराला विरजा शृङ्गवासिनी ।
कुलेश्वरी हैमवती विलङ्का नन्दिनीत्यपि ॥ ९७ ॥
प्रकीर्णकेशी स्यात्क्षेमंकरी नरायणी तथा ।
शैला शाकम्भरी क्षण्डा(?) क्षेमा शतमुखी प्रभा ॥ ९८ ॥
विशालाक्षी बहुपुत्रा सावित्री गोकुलोद्भवा ।
अष्टादशभुजा कुन्द्रा रौद्रा स्यान्नकुला कुला ॥ ९९ ॥
अनन्ता, तस्या विजया जया सख्यौ, [तु] केसरी ।
मनस्तालो,ऽथ चामुण्डा महागन्धा कपालिनी ॥ १०० ॥
चर्ममुण्डा मार्जारकर्णिका भैरवीऽत्यपि चर्चिका ।
कर्णमोटी, स्याद्गणेश आखुगः [तनयः] पुनः ॥ १०१ ॥
;p{0011}
विघ्नेशः पर्शुपाणिश्च द्वैमातुरो विनायकः ।
लम्बोदर एकदन्तो हेरम्बश्च गजाननः ॥ १०२ ॥
हस्तिमल्लः पृश्निशृङ्गः पृश्निगर्भस्त्रिधातुकः ।
विषाणान्तो द्विशरीरो,ऽथ सेनानीर्दिगम्बरः ॥ १०३ ॥
विशाखः सिद्धसेनोऽपि कुमारः षण्मुखो गुहः ।
ब्रह्मचारी महासेनः कार्तिकेयोऽग्निभूरपि ॥ १०४ ॥
जाह्नवीनन्दनो द्वादशाक्षः स्कन्द उमासुतः ।
वैजयन्तस्तारकारिः शरभूः शक्तिभृत्तथा ॥ १०५ ॥
बालाचार्यो महातेजाः स्वामी च शिखिवाहनः ।
करवारकक्रौञ्चारी, आश्रमोऽस्त्री चतुर्विधः ॥ १०६ ॥
ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो भिक्षुरिति क्रमात् ।
वर्णी, तस्मिन्नथ ज्येष्ठाश्रमी स्यात्स्नातको गृही ॥ १०७ ॥
गृहमेधी गृहस्थो,ऽथ वैखानसस्तृतीयके ।
भिक्षौ सांन्यासिकः पाराशरी च यतितापसौ ॥ १०८ ॥
मस्करी रक्तवसनः कर्मन्दी पारिरक्षकः ।
पारिकाङ्क्षी परिव्राजकस्तपस्वी मुनिस्तथा ॥ १०९ ॥
स स्थाण्डिलो व्रतवशात् शेते यः स्थण्डिले पुनः ।
स्थण्डिलशाय्य,ऽथो दान्तस्तपःक्लेशसहोऽदरः ॥ ११० ॥
;p{0012}
अथ बटूकरणोपनायोपनया आनयः पुनः ।
आग्नीध्राग्नीन्धने चाग्निकार्यं स्यादग्निकारिका ॥ १११ ॥
स्यादाषाढो व्रते दण्डः पालाशो, राम्भवैणवौ ।
सारस्वतो बैल्वरौच्या वौपरोधिकपैलवौ ॥ ११२ ॥
आश्वत्थो जितनेमिश्श्चोदुम्बरोलूखलौ समौ ।
अस्त्री कमण्डलुः कण्डिका, भूयः आसनं वृषी ॥ ११३ ॥
स्त्रियां जटा सटा, कल्पो विधिः क्रमः, पुनर्जपः ।
स्वाध्यायः, औपवस्त्रं चोपवासोऽस्त्री तथा पुनः ॥ ११४ ॥
श्रान्तो जितेन्द्रियः शान्तो,ऽवदानं कर्मनिर्मलम् ।
षट्कर्मा ब्राह्मणो विप्रो द्विजातिर्द्विज इत्यपि ॥ ११५ ॥
द्विजन्मा सूत्रकण्ठोऽग्रजन्मा च मुखसंभवः ।
अग्निजातिः शमीगर्भः सावित्रो वाडवोऽग्रजः ॥ ११६ ॥
;p{0013}
एतसो वेदगर्भोऽपि वर्णज्येष्ठस्त्रयीमुखः ।
समानौ मैत्रभूदेवौ, बटुमाणवकौ तथा ॥ ११७ ॥
अध्वरः संस्तरः सप्ततन्तुः स्तोमः क्रतुर्मखः ।
सत्रं यागः सवो यज्ञोऽस्त्रियौ वितानबर्हिषौ ॥ ११८ ॥
मन्युश्चाथो ब्रह्मयज्ञोऽध्ययनं, होम आहुतिः ।
देवयज्ञो वषट्करो होत्रं चाप्य,थ तर्पणम् ॥ ११९ ॥
पितृयज्ञः पिण्डदानं श्राद्धमस्त्री, बलिः पुनः ।
भूतयज्ञो, नृयज्ञश्चातिथिपूजनमप्यथ ॥ १२० ॥
महायज्ञा अमी पञ्च, यज्ञौ पक्षान्तयोर्भवौ ।
पौर्णमासस्तथा दर्शो, दीक्षार्हस्येष्टिः सौमिकी ॥ १२१ ॥
व्रतसंग्रहस्तु दीक्षा, भिक्षा कवलमात्रकम् ।
आदेष्टा याजको यष्टा यजमानो मखे व्रती ॥ १२२ ॥
दीक्षितः स्यात्सोमयाजी, यायजूकः पुनर्भवेत् ।
इज्याशीलो,ऽथ यज्वा स्यादासुतीवल इत्यपि ॥ १२३ ॥
;p{0014}
सोमपीथी सोमपो,ऽथ गुरोरिष्टिविधायकः ।
स्थपतिः, सर्ववेदा यो यज्ञं सर्वस्वदक्षिणम् ॥ १२४ ॥
इयाजा,ध्वर्युर्यजुर्वि,द्धोता ऋग्विच्च, सामवित् ।
उद्गाता, छान्दसः श्रोत्रियश्च स्याद्वेदपाठकः ॥ १२५ ॥
यज्ञार्थं संस्कृता भूमिर्वेदी, स्थण्डिलचत्वरे ।
अपरा, यूपोऽस्त्री, यज्ञकीलको यूपमस्तके ॥ १२६ ॥
कटके चषालोऽस्त्री स्यात्, यूपकर्णो घृतक्षितौ ।
तर्म्मा यूपाग्रभागेऽस्त्री, कुम्बा यज्ञे वृतिर्घना ॥ १२७ ॥
अक्लीबोऽरणिर्निर्मन्थकाष्ठेग्नेर्वह्नयस्त्रयः ।
दक्षिणाहवनीयाग्नी गार्हपत्याग्निरित्यपि ॥ १२८ ॥
;p{0015}
एते त्रेता त्रयोप्यत्र, वह्निर्मन्त्रादिना तु यः ।
संस्कृतः स प्रणीतः स्यादिन्धनं क्षिप्यतेऽनले ॥ १२९ ॥
यया सा ऋक् सामिधेनी धाय्या, भूयोऽथ तर्पणम् ।
एध्ममस्त्री समिदेधः पुंस्येधः स्यान्नपुंसके ॥ १३० ॥
इन्धनं च, क्षारो रक्षा भस्मभसितभूतयः ।
यज्ञे स्रुवादिकं पात्रं स्रुक् स्रुवस्तु कनीयसी ॥ १३१ ॥
उपभृत् सा जुहूर्वृद्धा स्त्रियां, यत्र निधीयते ।
घृतं च सर्वयज्ञार्थं सा ध्रुवा तैर्निगद्यते ॥ १३२ ॥
यागेऽभिमन्त्र्य यं हिंस्यात्स पशुः स्यादुपाकृतः ।
परम्पराकं यागे स्यात्प्रोक्षणं शसनं वधः ॥ १३३ ॥
अभिचारः स विज्ञेयो हिंसार्थं कर्म यद्भुवि ।
यज्ञियं यज्ञयोग्यं च, सान्नाय्यं हविरित्यपि ॥ १३४ ॥
;p{0016}
तप्तक्वपयोगं स्याद्दधि क्षीरशरः पुनः ।
पयस्यामिक्षे, तन्मस्तुनि वाजिनं हव्यमुच्यते ॥ १३५ ॥
तद्यत्सुरेभ्यो दातव्यं, कव्यं पितृजनोचितम् ।
ओदनं दधिसंपृक्ते हविषि स्यात्पृषातकम् ॥ १३६ ॥
पृषदाज्यं दधिषाज्यं, दधिसम्पृक्तं च यन्मधु ।
महोदयो मधुपर्कं, हव्यपाके पुमांश्चरुः ॥ १३७ ॥
होमकुण्डं हवित्री स्यात्, यज्ञशेषेऽमृतं तथा ।
भुक्तशेषे च विघसो यज्ञान्तावभृथौ समौ ॥ १३८ ॥
खातादिकर्म तत्पूर्त्तमस्त्री, [इ]ष्टं यज्ञजा क्रिया ।
तत् द्वयमिष्टापूर्त्तं च, विष्टरोऽस्त्री च बर्हिषाम् ॥ १३९ ॥
विमुष्टि रथाऽहिताग्निः स्यादग्निहोत्र्यग्निचित् पुनः ।
अग्निहोत्रमग्न्याधानमग्निरक्षणमप्यथ ॥ १४० ॥
;p{0017}
होमे धूमस्तथा भस्म निगणो, वैष्टुतं क्रमात् ।
आचमनमुपस्पर्शः सेको घारश्च सेचनम् ॥ १४१ ॥
प्रवर्ग्यः स्यान्महाज्वालमहावीरावुभौ समौ ।
होमाग्निर,थ दर्वी तु कथिता घृतलेखिनी ॥ १४२ ॥
ब्रह्मासनं भवेत्तत्तु ध्यानयोगासनं हि यत् ।
वृत्ताध्ययनर्द्धिः पुनः कथ्यते ब्रह्मवर्चसम् ॥ १४३ ॥
वेदपाठेऽञ्जलिर्ब्रह्माञ्जलि,स्ते ब्रह्मबिन्दवः ।
विप्रुषो ये मुखात्पाठे निष्क्रान्ताऽथ कार्त्स्न्यतः ॥ १४४ ॥
वचनं पारायणं च, तीर्थं स्यादङ्गुलीमुखे ।
दैवतं, ब्राह्मं मूले स्यादङ्गुष्ठस्य, कनिष्ठयोः ॥ १४५ ॥
कायं, पित्र्यं तर्जन्यङ्गुष्ठान्तः, सौम्यं करे पुनः ।
ब्रह्मत्वं ब्रह्मसायुज्यं ब्रह्मभूयं तथैव च ॥ १४६ ॥
;p{0018}
देवत्वादिकमप्येवं, ग्रहः संस्कारपूर्वकः ।
वेदस्योपाकरणं स्यात्, कृच्छ्रं सांतपनादिकम् ॥ १४७ ॥
अस्त्री प्रायः पुमान् संन्यास्यनशने समादृतः ।
व्रतमस्त्री नियमोऽपि तपः पुण्यकमित्यपि ॥ १४८ ॥
शीलमस्त्री चरित्रं च आचारश्चारित्रमेव च ।
वृत्तं चरितं चरणं, सर्वपापप्रणाशिनि ॥ १४९ ॥
जप्येऽघमर्षणं, वाच्यावभिवादनोपसंग्रहौ ।
पादग्रहणं भूयो,ऽथोपवीतमस्त्रियां तथा ॥ १५० ॥
यज्ञसूत्रं प्रोद्धृते दक्षिणे हस्ते, तथाऽपरे ।
प्राचीनावीतं, निवीतं कण्ठलम्बितमस्ति यत् ॥ १५१ ॥
मैत्रावरुणवल्मीकौ कविप्राचेतसावपि ।
तथैव कुसिवाल्मीकौ वाल्मीकिरथ माठरः ॥ १५२ ॥
व्यासो द्वैपायनः पाराशर्यः स्याद्बादरायणः ।
वेदव्यासश्च कानीनोऽस्य प्रसूर्गन्धकालिका ॥ १५३ ॥
वासवी योजनगन्धा दाशेयी सत्यवत्यपि ।
मत्स्योदरी सालङ्कायनजा गन्धवती पुनः ॥ १५४ ॥
;p{0019}
रेणुकेयो जामदग्न्यः समानौ रामभार्गवौ ।
नारदः पिशुनो देवब्रह्मा च कलिकारकः ॥ १५५ ॥
योगेशो याज्ञवल्क्यः स्याद्योगीशो ब्रह्मरात्रिकः ।
अरुन्धतीजानिर्भूयो वसिष्ठोऽरुन्धती पुनः ॥ १५६ ॥
अक्षमाला, विश्वामित्रो गाधेयः कौशिकोऽपि च ।
त्रिशङ्कुयाजी, दुर्वासाः कुशारणिश्च, गौतमः ॥ १५७ ॥
शतानन्दो,ऽथ स्यात्सालातुरीयः पाणिनिः पुनः ।
दाक्षीयो,ऽथ गोनर्दीयः पतञ्जलिः, पुनर्वसुः ॥ १५८ ॥
मेधाजित् स्याद्वररुचिस्तथा कात्यायनोप्यथ ।
नन्दिनीतनयो व्याडिर्विन्ध्यावासी, करेणुभूः ॥ १५९ ॥
पालकाप्योऽथ, कक्षीवान् स्फोटायनोऽ,थ द्रामिलः ।
विष्णुगुप्तो मल्लनागोऽङ्गुलश्चणकात्मजः ॥ १६० ॥
कौटिल्यः पक्षिलस्वामी वात्स्यायनोऽमी तापसाः ।
ज्ञानध्यानधनाः सर्वे विश्रुताः सकलावनौ ॥ १६१ ॥
;p{0020}
संस्काररहितो व्रात्य, अवकीर्णी खण्डितव्रतः ।
कृष्णकर्मा शिश्विदानो, ब्राह्मणो योऽधमः पुनः ॥ १६२ ॥
ब्रह्मबन्धु,र्जातिमात्रजीवी विप्रो द्विजब्रुवः ।
वीरहा योऽत्र नष्टाग्निः, भोजनार्थं प्रजल्पति ॥ १६३ ॥
स्वकं गोत्रादि वार्त्ताशी, वेदहीनो निराकृतिः ।
धर्मध्वजो लिङ्गजीवी, मत उच्छिष्टभोजनः ॥ १६४ ॥
सदैव नैवेद्यबलिभोजनो यो भवेद्द्विजः ।
नाधीते योऽसध्येता सोऽजपोऽप्य,न्यशाखकः ॥ १६५ ॥
शाखारण्डः, काण्डस्पृष्टः शस्त्राजीवो, मलः पुनः ।
अश्राद्धो देवाद्यर्च्चायां, गुरुहा नरकीलकः ॥ १६६ ॥
मलिम्लुचः पञ्चयज्ञपरिक्षीणः, खरुः पुनः ।
निरस्तैकरुचि,र्वीरोज्झो योऽत्र न जुहोति सः ॥ १६७ ॥
;p{0021}
उदेति तपनो यस्मिन् शयितेऽस्तं प्रयाति वा ।
क्रमेण तावभ्युदिता,भिनिम्रुक्तौ स्मृतावुभौ ॥ १६८ ॥
शूद्रानीतैर्धनैर्जुह्वत् वीरविप्लावको मतः ।
वीरोपजीव्यग्निहोत्रमिषाद् याच्ञापरोऽत्र यः ॥ १६९ ॥
आर्हतः स्याद्वादवादी, बौद्धः स्याच्छून्यवादकः ।
योगस्त्वाक्षपादो नैय्यायिकः, सांख्यश्च कापिलः ॥ १७० ॥
औलूक्यो वैशेषिको,ऽथ चार्वाको नास्तिकः पुनः ।
बार्हस्पत्यो लोकायतिकः एते तार्किकाश्च षट् ॥ १७१ ॥
वेदः स्वाध्यायः आम्नायः छन्दः श्रुतिरथ त्रयी ।
स्युरृग्वेदयजुर्वेदसामवेदा,स्तदुद्धतिः ॥ १७२ ॥
अथर्वा पुंसि, प्रणवः ओंकारो,ऽथ निरुक्तयः ।
व्याकरणं छन्दः शिक्षा कल्पो ज्योतिरमूनि षट् ॥ १७३ ॥
;p{0022}
उच्यन्तेऽङ्गान्यथो, धर्मशास्रं स्याद्धर्मसंहिता ।
स्मृति,श्चान्वीक्षिकी तर्कविद्या चा,थ विचारणा ॥ १७४ ॥
मीमांसो,पनिषद्वेदान्ता, अथो पञ्चलक्षणम् ।
पुराण,ममी पञ्चसर्गो मन्वन्तराणि च ॥ १७५ ॥
वंशानुवंशचरितं प्रतिसर्गश्च वंशकः ।
चतस्रः श्रुतयो धर्मशास्त्रमङ्गानि षट् पुनः ॥ १७६ ॥
पुराणं मीमांसा तर्कविद्या विद्याश्चतुर्दश ।
सूचनकृत्सूत्रमस्त्री, भाष्यं विस्तारकं मतम् ॥ १७७ ॥
सूत्रार्थानां, प्रकरणं प्रस्तावः, पदभञ्जनम् ।
निरुक्त,मथ शास्त्राणां विश्राम आह्निकं मतम् ॥ १७८ ॥
एकाधिकारकथितोऽधिकरणं प्रशस्यते ।
उदितोऽयमनुक्तोऽयं दुरुक्तो योऽर्थसंचयः ॥ १७९ ॥
तस्य ज्ञानं करोत्येतद्वार्त्तिकं विविदुर्बुधाः ।
अन्तराभावतो व्याख्याऽर्थानां टीका,[ऽथ पञ्जिका] ॥ १८० ॥
;p{००२३}
विषमार्थभञ्जिका स्या,द्ग्रन्थभेदाविमौ पृथक् ।
वृत्तिनिबन्धावन्वर्थौ, तथान्वर्थपथाः समाः ॥ १८१ ॥
अनेन सर्गपद्धतिपरिशिष्टमुखा अपि ।
ग्रन्थावयवविशेषा ज्ञातव्या बुद्धिवैभवात् ॥ १८२ ॥
लघुवृत्तौ कारिका सा प्रभूतार्थप्रकाशिनी ।
समाहृतिः संग्रहश्च, सर्वविद्या कलन्दिका ॥ १८३ ॥
निघण्टुः स्यात्पुमानस्त्री कैश्चित्तु नामसङ्ग्रहः ।
इतिहासः प्राक्चरितं, वार्त्ता प्रवृत्तिरित्यपि ॥ १८४ ॥
तुल्यावुदन्तवृत्तान्ता,वैतिह्यं सा पुरातनी ।
जनश्रुतिः किंवदन्ती, प्रहेलिका [स्यात्] प्रवह्लिका ॥ १८५ ॥
संज्ञाऽभिख्याऽभिधा आख्या आह्वा नामास्त्री गोत्रमाह्वयः ।
नामधेय,मथो संबोधनमामन्त्रणं तथा ॥ १८६ ॥
अथ आकारणमाह्वानं स्यादभिमन्त्रणं हवः ।
हूतिर्हक्कारकाऽऽकारौ, संहूतिर्बहुभिः कृताः ॥ १८७ ॥
;p{0024}
उपोद्घात उपन्यासोदाहारौ वाङ्मुखं तथा ।
विवादो व्यवहारो,ऽथ शपनं शपथः पुमान् ॥ १८८ ॥
शपो,ऽथ प्रतिवचः स्यादुत्तरं चानुयोजनम् ।
कथंकथिकता प्रश्नः पृच्छा, पुनरुपश्रुतिः ॥ १८९ ॥
देवप्रश्नः, प्रियप्रायं चटुचाटू कलाऽस्त्रियौ ।
सूनृतं वचनं तद्धि यत्प्रियं सत्यमप्यथ ॥ १९० ॥
सत्यं तथ्यमृतं सम्यक् समीचीनं यथायथम् ।
यथास्थितं स्यात्सद्भूतमेतानि स्युर्नपुंसके ॥ १९१ ॥
अनृतेऽलीकं वितथं, यद्विरुद्धं परस्परम् ।
तत्क्लिष्टं संकुलं, सान्त्वमत्यर्थमधुरं वचः ॥ १९२ ॥
अश्लीलं ग्राम्यं, म्लिष्टं यदप्रकटमनक्षरम् ।
अवाच्यं, ग्रस्तं संपूर्णोच्चारितं यद्वचो न तु ॥ १९३ ॥
निरस्तं शीघ्रता उक्तं, थूत्कारसहितं पुनः ।
अम्बूकृत,मसंबद्धवचनं स्यान्निरर्थकम् ॥ १९४ ॥
;p{0025}
द्विस्त्रिरुक्तं भवेदाम्रेडितं, यद्दोषभाषणम् ।
परोक्षे परकीयं तत्पृष्ठमांसादनं भवेत् ॥ १९५ ॥
अभ्याख्यानमसद्दोषारोपणं, हृदयंगमम् ।
संगतं, निष्ठुरं रूक्षं विक्रुष्टं परुषं पुनः ॥ १९६ ॥
उच्चैर्घुष्टं घोषणा च, प्रशंसा वर्णना स्तवः ।
ईडा स्तोत्रमर्थवादः स्तुतिः श्लाघा पुनर्नुतिः ॥ १९७ ॥
विकत्थनमसत्या सा, विगानं वचनीयता ।
कौलीनं जनप्रवादो, निन्दा कुत्सा जुगुप्सनम् ॥ १९८ ॥
अपवाद उपक्रोशः परिवादश्च गर्हणा ।
अवर्णो धिक्क्रिया क्षेपो निर्वादो, गालि[श्च] सोदिता ॥ १९९ ॥
विरुद्धभाषणं यत्स्या,च्छापाक्षेपौ समौ पुनः ।
आक्रोशः स्यादभीषङ्ग, आशीर्मङ्गलभाषणम् ॥ २०० ॥
श्लोकः समाज्ञाऽभिख्या च यशः कीर्तिः, शुभा च वाक् ।
कल्या,ऽशुभा रुशती च, चर्चटी चर्चरी उभे ॥ २०१ ॥
;p{0026}
हर्षक्रीडावाचके स्तः, परिभाषणमुच्यते ।
य उपालम्भो निन्दायुक्, संभाषः स्यात्सकृद्वचः ॥ २०२ ॥
आपृच्छाऽऽलापाव,सकृदनुलापः प्रकीर्तितः ।
विलापः शोकवचनं, प्रलापोऽनर्थकं मतम् ॥ २०३ ॥
परस्परोक्तिः संलापः संकथा, या च काकुवाक् ।
उल्लापो, विप्रलापस्तु विरुद्धवचनं हि यत् ॥ २०४ ॥
सुवचनं सुप्रलापो,ऽपलापो निह्नवः पुनः ।
वाचिकं सन्देशवचः, स्यादाज्ञाशिष्टे [च] शासने ॥ २०५ ॥
अववादश्च निर्देशो नियोगो देश आनितः ।
प्रतिशासनमाहूय प्रेषणं, चाथ संगरः ॥ २०६ ॥
आगूः स्त्रियां प्रतिज्ञाऽभ्युपगमः संवित् संश्रवः ।
अभ्युपायश्च सन्धाऽस्थे अङ्गीकार अतिश्रवः ॥ २०७ ॥
आश्रवो,ऽथ श्रुतदेवी गीर्गौर्वाणी सरस्वती ।
ब्राह्मी वाग्भारती भाषाः, वचनं भाषितं वचः ॥ २०८ ॥
;p{0027}
व्याहारो भणितं जल्पितं लपितं तथोदितम् ।
गदिताभिधाने, साव्ययकारकविशेषणम् ॥ २०९ ॥
क्रिया वाक्यं, स्वाद्यन्तं स्यात्पदं, विष्टपमस्त्रियाम् ।
जगती विश्वं भुवनमस्त्री लोको जगत्तथा ॥ २१० ॥
जीवाजीवयोः स्थानं स्याल्लोकः, ततोऽपरः ।
पुरुषश्चेतन आत्मा क्षेत्रज्ञः, स भवी पुनः ॥ २११ ॥
सत्त्वमस्त्री देहभृत् स्यादसुमान् जन्तुरस्त्रियाम् ।
जन्युर्जीवो,ऽथ जननं जनिरुत्पत्तिरुद्भवः ॥ २१२ ॥
जन्मजनुषी, जीवस्त्रिलिङ्गो जीवितमित्यपि ।
प्राणासू पुंसि बहूक्ता,वस्त्री जीवातुरादृतः ॥ २१३ ॥
जीवनौषधं, श्वसितं श्वासः, समुखमध्यगः ।
आहर आन उच्छासो, निश्वासः स्याद्बहिर्मुखः ॥ २१४ ॥
एतनः पान, आयुस्तु क्लीबे पुंसि च संमतः ।
जीवितकालो,ऽथ मनो मानसं स्वान्तमुच्चलम् ॥ २१५ ॥
;p{0028}
अन्तःकरणं हृदयं चित्तं हृच्चेतसी अपि ।
गूढपथं, मनसो हि कर्म संकल्प उच्यते ॥ २१६ ॥
शर्म्म सातं सुखं सौख्यं निर्वृति,र्वेदना व्यथा ।
अर्तिः पीडा बाधा कृच्छ्रमाभीलमसुखं पुनः ॥ २१७ ॥
प्रगाढमामनस्यं च दुःखं कष्टं प्रसूतिजम् ।
पुंस्याधिर्मानसं दुःखं, क्षुत् दुःखमुदराग्निजम् ॥ २१८ ॥
सपत्राकृतिरत्यर्थवेदनावाचकः पुनः ।
निष्पत्राकृतिरप्येवं, व्यापादो द्रोहचिन्तनम् ॥ २१९ ॥
प्रथमज्ञानमुपज्ञा, चर्चा पुंसि स्त्रियामपि ।
स्यात्सङ्ख्या विचारणा,ऽथ संस्कारो भावनाऽपि च ॥ २२० ॥
वासनाऽनुभूताद्यर्थसंहतीनामविस्मृतिः ।
अन्तोऽदन्तो निर्णयश्च निश्चयः, संप्रधारणा ॥ २२१ ॥
समर्थन,मथाज्ञानमविद्याऽहंमतिः पुनः ।
मिथ्यामतिर्भ्रमो भ्रान्तिः, संदेहो द्वापरोस्त्रियाम् ॥ २२२ ॥
;p{0029}
आरेकः संशयो विचिकित्सा, अथादीनवाश्रवौ ।
दोषो,ऽथात्मा रूपतत्वं स्वभावप्रकृती पुनः ॥ २२३ ॥
धर्मोऽस्त्री सहजः सर्गः स्वरूपं च स्वलक्षणम् ।
रीतिः सतत्त्वं संसिद्धिः निसर्गः शीलमस्त्रियाम् ॥ २२४ ॥
गुणोत्कर्षः परभागो, दशाऽवस्था स्थितिस्तथा ।
अस्त्रियौ स्नेहप्रेमाणौ हार्दं प्रिति,रथो पुमान् ॥ २२५ ॥
समाधिः प्रणिधानं चावधानं धानमित्यपि ।
समार्था,वथानुपश्चाद्भ्यां तापश्चाऽनुशयस्तथा ॥ २२६ ॥
विप्रतीसारो, दाक्षिण्यं द्वितीयमनुकूलता ।
पुण्यं श्रेयो वृषो धर्मः सुकृतं, नियतिर्विधिः ॥ २२७ ॥
दिष्टं भाग्यं तथा भागधेयं दैवं त्वदोऽस्तियाम् ।
शुभं दैव,मयोऽदन्तो, निरृतिः कालकर्णिका ॥ २२८ ॥
अलक्ष्मी,रथांहः पापं दुष्कृतं कल्मषं तमः ।
दुरितं किल्बिषं कल्कमस्त्रियां वृजिनं पुनः ॥ २२९ ॥
;p{0030}
अघं पङ्कोऽस्त्रियां किण्वमेनः कलुषमित्यपि ।
पातकोऽस्त्री पुमान् पाप्मा स्यादशुभं नपुंसके ॥ २३० ॥
धर्मार्थकामास्त्रिवर्गः, चतुर्भद्रं बलान्विताः ।
मोक्षयुक्ताश्चतुर्वर्गः, उपाधिर्धर्मचिन्तनम् ॥ २३१ ॥
छन्दोऽदन्तो मतं भावोऽस्त्रियामाकूतमाशयः ।
अभिप्रायो,ऽथ प्रमादस्तथैवानवधानता ॥ २३२ ॥
स्रोतः क्लीबेऽक्षकरणे खं हृषीकं तथेन्द्रियम् ।
विषयी नन्तः, स्पर्शनादिकं बुद्धीन्द्रियं स्मृतम् ॥ २३३ ॥
क्रियेन्द्रियं स्यात्पाण्यादिकं, पञ्च स्पर्शादयोऽप्यथ ।
गोचरा विषया इन्द्रियार्थाः, शिशिरशीतलौ ॥ २३४ ॥
शीतस्तुषारः सुशीमो हिमो जड इमे समे ।
गुणे पुंसि वाच्यलिङ्गास्तद्वति स्युस्तथाऽपरे ॥ २३५ ॥
तीव्रस्तीक्षणः उष्णतिग्मौ चण्डः पटुखरावपि ।
ईषदुष्णः कदुष्णश्च मन्दोष्णः कोष्णः पञ्चमः ॥ २३६ ॥
कवोष्णो,ऽथ दृढः क्रूरः कर्कषः कठिनः खरः ।
कठोरो जरठो निष्ठुरः परुषश्च कक्खटः ॥ २३७ ॥
;p{0031}
अकर्कशः सुकुमारो मृदुलः कोमलः मृदुः ।
सुमालो, मधुरो गुल्यो रसज्येष्ठो मधूलकः ॥ २३८ ॥
स्वादुः, पाचनोऽम्लो दन्तशठः, सर्वरसः सरः ।
लवणो,ऽथ कटुर्भूय उषणो मुखशोधनः ॥ २३९ ॥
तिक्तो वक्त्रभेदी नन्तः, कषायस्तुवरो रसाः ।
गन्धो, जनमनोह्लादी भवेत्स घ्राणतर्पणः ॥ २४० ॥
निर्हारी च समाकर्षी सुरभिः, स विदूरगः ।
आमोदो, यो विमर्दोत्थः स परिमल आदृतः ॥ २४१ ॥
अथेष्टगन्ध आमोदी सुगन्धिर्मुखवासनः ।
दुर्गन्धः पूतिगन्धश्च, विस्रं स्यादामगन्धि यत् ॥ २४२ ॥
वर्णाः श्वेतमुखाः सर्वे,ऽथ शुक्लो धवलोऽर्जुनः ।
अवदातः शुचिर्गौरी वलक्षो हरिणः सितः ॥ २४३ ॥
पाण्डुरो विशदः पाण्डुः श्वेतः शुभ्रश्च पाण्डरः ।
श्येतः, स धूसरो ज्ञेय ईषत्पाण्डुर्भवेद्यकः ॥ २४४ ॥
;p{0032}
कपोताभः कपोतश्च, गौरः स्यात्पीतरञ्जनः ।
हारिद्रः पीतलः पीतः, पालाशो हरितो हरित् ॥ २४५ ॥
पीतनीलस्तालकाभो माञ्जिष्ठो रक्तरोहितौ ।
लोहितः शोणो, यः श्वेतरक्तः स्यात्स तु पाटलः ॥ २४६ ॥
बालसन्ध्यारुचिर्यः स्यादरुणः स निगद्यते ।
पीतरक्तो हरिः श्यावः पिशङ्गः पिङ्गपिञ्जरौ ॥ २४७ ॥
पिङ्गलः कपिलो बभ्रुः कडारकपिशौ तथा ।
कद्रुः, नीलोऽसितः श्यामः श्यामलो मेचकः शितिः ॥ २४८ ॥
कृष्णः कालः पुना रामो, रक्तश्यामस्तु धूमलः ।
धूम्रो,ऽथ कर्बुरश्चित्र एतोऽदन्तश्च चित्रलः ॥ २४९ ॥
समौ किर्मीरकल्माषौ शबलो,ऽथ स्वरो ध्वनिः ।
ध्वानः स्वानो रवो नादो निनदो निस्वनः स्वनः ॥ २५० ॥
रणः क्वणः स्वनिर्घोषः क्वाणो निक्वाणनिक्वणौ ।
निनादशब्दनिर्घोषा ह्रादो निह्राद आरवः ॥ २५१ ॥
संरावश्च विरावश्च निःस्वानः क्वणनं पुनः ।
आरावो,ऽथ सप्ततन्त्रीकण्ठजाताः स्वरा अमी ॥ २५२ ॥
;p{0033}
धैवतो निषधः षड्जो गान्धार ऋषभः पुनः ।
मध्यमः पञ्चमस्ते स्युरुरःकण्ठशिरोभवाः ॥ २५३ ॥
मन्द्रा मध्यास्तथा ताराः, सप्रणादस्तु सीत्कृतम् ।
जातो गुणानुरागाभ्यां शब्दो नॄणां स एव च ॥ २५४ ॥
क्रन्दितं रुदितं क्रुष्टं, गह्वरः स उदीरितः ।
तदेवजातपूत्कारं, पर्दनं गुदजो रवः ॥ २५५ ॥
कर्दनं कुक्षिसंभूतः, सिंहनादस्तथा भवेत् ।
क्ष्वेडा,ऽथ क्रन्दनं योधाह्वानं, कोलाहलोऽस्त्रियाम् ॥ २५६ ॥
कलकलो,ऽथ तुमलः शब्दो यो व्याकुलो भवेत् ।
हस्तिनां बृंहितं गर्जो, हेषा ह्रेषा तु वाजिनाम् ॥ २५७ ॥
मृगादीनां तिरश्चां च रुतं वासितम,प्यथ ।
पक्षिणां कूजितं, रेषा रेषणं स्याद् वृषस्य तु ॥ २५८ ॥
;p{0034}
बुक्कणं भषणं सारमेयस्य, जलदस्य तु ।
रसितं स्वनितं गर्जिः पुमान् ध्वनितगर्जिते ॥ २५९ ॥
स्तनितं चाथ विस्फारो धनुषां, गोरुभे मते ।
हम्भारम्भे, भाजनं स्यात् कीचकानां च, टट्टुरम् ॥ २६० ॥
भेरीनादो, मुरजस्य गुन्दलः, प्रक्वणः पुनः ।
प्रक्वाणस्त्रन्त्रीक्वणने, मणितं रतकूजितम् ॥ २६१ ॥
व्याध्यादिभिः पीडितानां कणितं, मधुरः कलः ।
गम्भीरो मन्द्रः; उच्चैरत्यर्थं तारो निगद्यते ॥ २६२ ॥
कलः सूक्ष्मः काकली स्त्री, त्वेकतालो लयानुगः ।
काकुरक्लीबो विकारो ध्वनेः शोकभयादिभिः ॥ २६३ ॥
प्रतिश्रुत् स्त्री प्रतिशब्दे .................. ।
स्वास्थ्यं धृतिश्च संतोषः, पूर्वानुभवचिन्तनम् ॥ २६४ ॥
;p{0035}
स्मरणं स्मृतिराध्यानं स्याद्बुद्धिर्धिषणा मतिः ।
प्रज्ञाप्रतिभाप्रतिपत्प्रेक्षासंवित्तिचेतनाः ॥ २६५ ॥
उपलब्धिः शेमुषी चिन्मनीषाज्ञप्तिदृष्टयः ।
धीर्या तु धारणशक्ता मेधा सा प्रोच्यते बुधैः ॥ २६६ ॥
तत्त्वदृष्टिर्भवेत्पण्डा, ज्ञानं मोक्षफला मतिः ।
विज्ञानमन्यशास्त्रादा,वथाष्टौ धीगुणा यथा ॥ २६७ ॥
शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा ।
ऊहोऽपाहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं, त्रपा पुनः ॥ २६८ ॥
ह्रीर्लज्जा व्रीडा मन्दाक्षं परतः सात्वऽपत्रपा ।
जाड्यं मौर्ख्यं, पुनः सादोऽवसादस्तु विषण्णता ॥ २६९ ॥
विषादो, मद आनन्दमोहयोः संगमो भवेत् ।
आधारो गह्वरो व्याधिः, निद्रा शयनसंलयौ ॥ २७० ॥
प्रमीला स्वापः संवेशो नन्दीमुखी च तापसी ।
श्वासहेतिः पुनस्तन्द्रा, साऽधिका सुखसुप्तिका ॥ २७१ ॥
सुप्तं सुष्वापः, औत्सुक्यं हृल्लेखोत्कलिके पुनः ।
रणरणक उत्कण्ठा रतिरायल्लकस्तथा ॥ २७२ ॥
;p{0036}
अक्लीबोऽवहित्थाकारगूहने गृहजालिका ।
अवकटिकाऽवकुटारिका, शङ्का तु सा मता ॥ २७३ ॥
संभावनमनिष्टस्य, चापलं चानवस्थितिः ।
कौसीद्यं नन्द्रा आलस्यं चा,नन्दो हर्षमुदौ तथा ॥ २७४ ॥
चित्तप्रसन्नता प्रीतिः प्रमोदामोदसंमदाः ।
आनन्दथुः पुमान् ह्लादः प्रमोदोऽथावलिप्तता ॥ २७५ ॥
स्युरभिमानाहंकारगर्वाः पुंसि परेऽस्त्रियाम् ।
मानोऽस्त्री ममता दर्पः स्मयश्चित्तोन्नतिस्तथा ॥ २७६ ॥
साऽहमहमिका या तु स्पर्धनं क्रियते मिथः ।
अहोपुरुषिका गर्वात् या स्वात्मनि विचारणा ॥ २७७ ॥
अहंपूर्वमहंपूर्वमित्यहंपूर्विका तथा ।
उग्रत्वं चण्डता, ग्लानिः स्त्रियां च बलहीनता ॥ २७८ ॥
प्रबोधः स्याद्विनिद्रत्वं, दैन्यं कार्पण्यमप्यथ ।
व्यायामः प्रयासः क्लेशः श्रमः क्लमः परिश्रमः ॥ २७९ ॥
आयासो, वातभूतादि दोषाच्चित्तानवस्थितिः ।
चित्तविप्लव उन्माद,स्त्रास आकस्मिकं भयम् ॥ २८० ॥
;p{0037}
गुणो यः क्रोधसंभूतो जिगीषोत्साहवांश्च यः ।
अमर्षः स विजानीया,न्मौढ्यमोहौ समौ तथा ॥ २८१ ॥
धातुवैषम्येऽपस्मारः, चिन्ताध्यानमथाऽत्मनः ।
अवगणनं निर्वेद,स्तर्क ऊहो विमर्शनम् ॥ २८२ ॥
उन्नयनं वितर्कोऽस्त्री परामर्शोऽध्याहारकः ।
संवेगः संभ्रमावेगौ त्वरित्तूर्णिः स्त्रियौ त्वरा ॥ २८३ ॥
गुणेषु दोषाविष्कारोऽसूया,ऽथास्तं निमीलनम् ।
परलोकगमो नाशो दीर्घनिद्राऽत्ययौ समौ ॥ २८४ ॥
अवसानं कालधर्मः कालः संस्था तथा मृतिः ।
अक्लीबो मृत्युर्दिष्टान्तः पञ्चत्वं निधनं पुनः ॥ २८५ ॥
अस्त्री तत्सर्वगं मारिर्मरकोऽस्त्री, समे त्वमी ।
संचारिणस्त्रयस्त्रिंशद,थ रागो रतिः पुनः ॥ २८६ ॥
अनुरागोऽनुरतिः स्यात्, हासिका घर्घरो हसः ।
हास्यं हासो हसनं, चादृष्टदन्ते स्मितं तथा ॥ २८७ ॥
;p{0038}
वक्रोष्ठिकाऽपुमां,स्तमिन् किञ्चित्प्रेक्षितदन्तके ।
हसितं, किञ्चिच्छ्रुते विहसितं च स्फुरदोष्ठके ॥ २८८ ॥
हसनमाच्छुरितकं हासे सोत्प्रास उच्यते ।
शुक् स्त्रियां शोचनं स्वेदः शोको,ऽथ क्रुत् स्त्रियां रुषा ॥ २८९ ॥
क्रुधा मन्युः पुमान् कोपो रुट् स्त्रियां प्रतिघः समौ ।
रोषक्रोधा,वथ प्रौढिरुद्यमः कियदेतिका ॥ २९० ॥
अभियोगोऽध्यवसाय ऊर्ज्जोत्साहौ प्रगल्भता ।
उद्योगः, सात्वतिशययुक्ता वीर्यमथो भयम् ॥ २९१ ॥
दरोऽस्त्री भीः स्त्रियां भीतिराशंका साध्वसं भिया ।
आतङ्को, यद्भूधवानां राजपुत्रादितो भयम् ॥ २९२ ॥
अहिभय,मथो दृष्टं स्वकीयपरचक्रजम् ।
जलानलादितोऽदृष्ट,मथ भीमं भयानकम् ॥ २९३ ॥
भैरवं दारुणं भीष्मं प्रतिभयं भयावहम् ।
घोरं भयङ्करं भीषणमाभीलं च भासुरम् ॥ २९४ ॥
डमर(?), घृणा जुगुप्सा,ऽथ चित्रं मोहविस्मयौ ।
आश्चर्यं कुल्लकं विक्षं चोद्यमद्भुतमप्यथ ॥ २९५ ॥
;p{0039}
तृष्णाक्षयः शमः शान्तिरुपशमश्च पञ्चमम् ।
शमथः, कारणं स्थायिनो रसानां क्रमादमी ॥ २९६ ॥
जाड्यं स्तम्भो,ऽथ निदाघो घर्मः स्वेदो,ऽथ कण्टकः ।
पुलको द्वावस्त्रियौ स्तो रोमाञ्चो रोमहर्षणम् ॥ २९७ ॥
रोमोद्गमो रोमविकार उल्लूकसनं पुनः ।
उद्घुषणं, कल्लत्वं चेत् स्वरे स्वरभेदो हि यः ॥ २९८ ॥
वैवर्ण्यं कालिका वर्णविपर्यासो,ऽथ वेपथुः ।
कम्पनं, प्रलयोऽचेष्टा, बाष्पोऽस्रमस्रु रोदनम् ॥ २९९ ॥
अश्रुनेत्राम्बु, भावाः स्युः संचारिस्थायिसात्त्विकाः ।
स्युस्त्रयः संचारीस्थायिभावा, अथ रसाः पुनः ॥ ३०० ॥
अस्त्री शृङ्गारः करुणो हस्यो वीरो भयानकः ।
रौद्रः शान्तोऽद्भुतो भूयो बीभत्सोऽथाधिकरणः ॥ ३०१ ॥
पात्राणि नाटके, रामादीनां रूपपरिग्रहः ।
भूमिका,ऽथ नटोऽस्त्री स्यात् भरतो भरतपुत्रकः ॥ ३०२ ॥
;p{0040}
धर्मीपुत्रः सर्वकेशी कृशाश्वी नन्त इष्यते ।
शैलूषः शैलाली जायाऽऽजीवो रङ्गावतरकः ॥ ३०३ ॥
रङ्गाजीवः, चारणस्तु कुशीलवो द्वितीयकम् ।
स्त्रीवेषभृन्नटः कुंसो भ्रू-भ्रु-भ्र-भृ-परो यदा ॥ ३०४ ॥
नाट्यविधेः सूत्रधारः सूचकोऽप्यत्र दर्शकः ।
वेश्याचार्यः पीठमर्दः, नन्दी स नान्द्याः पाठकः ॥ ३०५ ॥
पारिपार्श्विकः पार्श्वस्थो, वैहासिको विदूषकः ।
प्रहासी स्यात्केलिकिलो भूयो वासन्तिकस्तथा ॥ ३०६ ॥
प्रीतिदोऽथ पल्लवको विट् षिङ्गः, पिता आबुकः ।
नाट्ये स्वसृपतौ च आवुत्तः स्याद्भावुक इत्यपि ॥ ३०७ ॥
सुधीर्भावो, युवराजो यः कुमारः स तूदितः ।
भर्तृदारकः, या बाला[वा]सूः स्त्री, मार्ष इत्यसौ ॥ ३०८ ॥
आर्यः, स्वामी भवेद्भट्टारको देवो,ऽपि राष्ट्रियः ।
भूपश्यालो, या च पुत्री भूपतेर्भर्तृदारिका ॥ ३०९ ॥
;p{0041}
कृतपट्टाभिषेका या देवी, अन्या तु भट्टिनी ।
वेश्याऽज्जुका, सखीहूतौ हला, दासीहवे पुनः ॥ ३१० ॥
हञ्जे हण्डे नीचहूतौ, यद्वा स्यादत्तिका स्वसा ।
आर्यपुत्रः पति रम्बा माता,ऽब्रह्मण्यमुच्यते ॥ ३११ ॥
वधानर्हस्य विप्रस्य थूत्करणे,ऽथ ये क्षितौ ।
निर्ग्रन्थाः सौगताद्यास्ते भदन्ताः कथिताः समे ॥ ३१२ ॥
गीतं नृत्तं तथा वाद्यमेतत्समुदितत्रयम् ।
तौर्यत्रिकं नाट्य,मस्मिन् संगीतमुच्यते ॥ ३१३ ॥
प्रेक्षणार्थं समारब्धे, नाट्यधर्मी स्त्रियां तथा ।
शास्त्रोदिते,ऽथ गन्धर्वगीतिर्गीतं च मुख्यतः ॥ ३१४ ॥
गानं गेय,मथो नृत्तं नृत्यं नटननर्तने ।
लास्यं नाट्यं ताण्डवोऽस्त्री, वशानां मण्डलेन यत् ॥ ३१५ ॥
;p{0042}
नृत्तं हल्लीसकं, तूच्चतालं वीरजयन्तिका ।
पानगोष्ठ्यां रणे चेदं क्रमान्नाट्यस्य यद्भवेत् ॥ ३१६ ॥
स्थानं रङ्गः, पूर्वरङ्गः प्रारम्भो,ऽभिनयः पुनः ।
व्यञ्जकः स तु हस्तादिभिः पदार्थस्य सूचकः ॥ ३१७ ॥
सोऽलंकारादिनाऽऽहार्यो, रचितो वचसा पुनः ।
वाचिक, आङ्गिकोऽङ्गेन, जातः सत्त्वेन सात्त्विकः ॥ ३१८ ॥
अङ्गहाराङ्गविक्षेपौ समौ, षट् संस्कृतादिमाः ।
भाषाः स्युर्भारतीमुख्याश्चतस्रः सन्ति वृत्तयः ॥ ३१९ ॥
......... आतो[द्य] तूर्यमस्त्री स्मरध्वजः वाद्यम् ।
ततं वी[णा प्रभृतिकं] घनं तालादिकं तथा ॥ ३२० ॥
;p{0043}
शुषिरं वंशप्रमुख,मानद्धं मुरजादिकम् ।
विपञ्ची वल्लकी वीणा चतुर्थी कण्ठकूणिका ॥ ३२१ ॥
घोषवती, सप्तभिः सा तन्त्रीभिः परिवादिनी ।
तन्त्रीभेदादनेके स्युर्भेदा एवं यथाक्रमम् ॥ ३२२ ॥
भारत्याः कच्छपी वीणा, चानालम्बी हरस्य तु ।
महती नारदस्या[थ] बृहती विश्वावसोः पुनः ॥ ३२३ ॥
प्रभावती गणानां हि, तुम्बरोः स्यात्कलावती ।
चाण्डालिका तु कटोलवीणा चण्डालदेहिनाम् ॥ ३२४ ॥
कोलम्बकोऽङ्गं स्यादस्या, उपनाहस्तु बन्धनम् ।
प्रवालोऽस्त्री तथा दण्डः, कलिका कूणिका तु सा ॥ ३२५ ॥
वंशशलाकाया मूले, प्रसेवककुभौ समौ ।
कालमानं यत्क्रियायास्तालः चच्चपुटादिकः ॥ ३२६ ॥
;p{0044}
तयोः साम्यं लयः प्रोक्तः, ओघो द्रुतलयो मतः ।
सत्त्वं विलम्बितं, मध्यलयं नाम घनं स्मृतम् ॥ ३२७ ॥
मुरजो मृदङ्ग,स्त्रिधाऽऽलिङ्गी सोऽङ्की तथोर्ध्वकः ।
ढक्का यशः पटहोऽपि, भेरी पटह आनकः ॥ ३२८ ॥
पुल्लिङ्गो दुन्दुभिः, शारिः वीणादीनां प्रवादनम् ।
कोणो,ऽथ गर्द्धोऽभिलाषः स्यात्काङ्क्षा तृड् मनोरथः ॥ ३२९ ॥
तृष्णा लिप्सा लोभो वाञ्छा कामोऽस्त्री कामना रुचिः ।
आशंसा स्पृहाऽऽशेच्छेहा धनायेप्सा वशोपि च ॥ ३३० ॥
अभिध्या सा तु या द्रव्ये परकीये स्पृहा भवेत् ।
द्यूतक्रीडा मांसादनं मद्यपानं पणाङ्गना ॥ ३३१ ॥
पञ्चमं खेटकं कर्म चौरी परवशारुचिः ।
सप्तैतानि व्यसनानि, शौर्यशौण्डीर्यविक्रमाः ॥ ३३२ ॥
प्रराक्रमः पौरुषं च न्यायः कल्पः समञ्जसम् ।
देशरूपं नयोऽभ्रेषो,ऽथ युक्तं साम्प्रतं पुनः ॥ ३३३ ॥
;p{0045}
न्याय्यं लभ्यं भजमानं प्राप्तमौपायिकं तथा ।
उचितमभिनीतं च वाच्यलिङ्गा अमी समे ॥ ३३४ ॥
अधिकारः प्रक्रिया सा व्यवस्था स्थापनं हि यत् ।
मर्यादास्थितिसंस्थाश्च धारणा, आगो नपुंसके ॥ ३३५ ॥
मन्तुः पुमान् व्यलीकं स्यादस्त्रियां विप्रियं पुनः ।
अपराधो,ऽथ विजनं निःशलाकं च केवलम् ॥ ३३६ ॥
छन्नं विविक्तमेकान्तं रहः क्लीबेऽस्त्रियां पुनः ।
उपह्वरं [उपांशु च] तदव्ययं विबुधैर्मतम् ॥ ३३७ ॥
रहस्यं गुह्यं तज्ज्ञेयं गोपनीयं हि यद्भवेत् ।
तरोऽसन्तः क्लीबे स्थामा नन्तः क्लीबे पराक्रमः ॥ ३३८ ॥
प्राणः शक्तिः सहः सन्तस्तथौजोऽपि नपुंसके ।
बलमस्त्री शूष्म नान्त ऊर्जोऽक्लीबस्तथा त्रयः ॥ ३३९ ॥
शुष्मं शौर्यं द्युम्नमथ, बलात्कारो हठः पुनः ।
प्रसभोऽस्त्रियां, स्खलितं छलं, दानविसर्जने ॥ ३४० ॥
विश्राणनमुत्सर्जनं त्यागः स्यात्प्रतिपादनम् ।
अपवर्जनं स्पर्शनं प्रदेशनविहायिते ॥ ३४१ ॥
वितरणं निर्वपनं स्त्रियामंहातिरित्यपि ।
अर्थना प्रणयोऽध्येषणा सनिः स्त्रीपुमानपि ॥ ३४२ ॥
;p{0046}
अर्द्दना याचना याच्ञेषणाऽभिशस्तिमार्गणे ।
भिक्षणा,ऽथ क्षमा आवत(?)स्तितिक्षा, सहनं रुचिः ॥ ३४३ ॥
स्त्रियां जिघत्साऽशनाया बुभुक्षा रोचकोऽस्त्रियाम् ।
अपलसिका पिपासा तृष्णोदन्या तृषा च तृट् ॥ ३४४ ॥
तर्षः पानं धीति,रथो सौहित्यं स्यादाघ्राणकम् ।
तृप्ति,रथ परिभावो विप्रकारः पराभवः ॥ ३४५ ॥
अत्यकारः परिभवोऽभिभवश्च तिरस्क्रिया ।
न्यक्कारनिकारौ, कपटोऽस्त्री व्याजो मिषं छलम् ॥ ३४६ ॥
कूटमस्त्री व्यपदेशः छद्मोपधि स्यात्कैतवम् ।
लक्षमस्त्री निभं दम्भो,ऽथ कुहना च कुक्कुटिः ॥ ३४७ ॥
दम्भचर्या च, व्यलीकमतिसंधानवञ्चने ।
प्रतारण,मथो पूज्यनाम्नो भट्टारकादयः ॥ ३४८ ॥
त्रयः प्रयोज्यास्तेन स्यादर्हद्भट्टारकस्तथा ।
पूज्यपादो नरदेव एवमन्येप्यनेकशः ॥ ३४९ ॥
तत्रभवान् भगवानत्र भवान् पूज्य इत्य,थ ।
कुसृतिर्निकृतिर्माया शठता शाठ्यमप्य,थ ॥ ३५० ॥
अहिंसा निर्मला क्षान्तिरनुकम्पा घृणा दया ।
शूकोऽस्त्री स्यादनुक्रोशः कारुण्यं करुणा कृपा ॥ ३५१ ॥
सिद्धशब्दार्णवैः साङ्गः श्रीसहजादिकीर्तिभिः ।
पूज्यः प्रथमकाण्डोऽयं स्मृतिमार्गमनीयत ॥ ३५२ ॥
;k{द्वितीयः काण्डः}
;p{0047}
;c{ऐ नमः ॥}
;v{सुराधिकारः}
नाकोऽस्त्री त्रिदिवं तथैव तविषो द्यौः स्त्री दिवं ताविषः
स्वर्गो गौरनपुंसको भुविरिति स्त्री चोर्ध्वलोकोऽवयम् ।	
स्वर्देवालयसैरिकौ दिदिविकः स्याद्दीदिविर्वासवा-
वासः क्लीब इति त्रिविष्टपमपि द्युर्मेरुपृष्ठं तथा ॥ १ ॥
फलोदयो,ऽथ निर्जरा सुपर्वदेवनाकिनः ।
अमर्त्यलेखतस्तदः सुधाभोजो निलिम्पकाः ॥ २ ॥
गीर्वाणा अमृतान्धसः सुमनसः स्वाहाभुजो देवता
अस्वप्ना विबुधाः सुधाक्रतुभुजो बर्हिर्मुखाः पुजिलाः ।
आदित्या दनुजद्विषश्चानिमिषाः कामादिरूपाश्चिरा-
युर्मत्र्यार्चिकसाध्यशोभमरुतो वृन्दारका दैवता ॥ ३ ॥
अस्त्र्येष(?) एवं त्रिदशा अमा ऋभवः सुराः ।
अथार्काः द्वादश, तुषिताः षट्त्रिंशत्, वसवः पुनः ॥ ४ ॥
अष्टौ, त्रयोदश विश्वे देवा, आभासुरास्तथा ।
षष्टिर्द्वादश साध्याश्च सुशर्म्माणो दश स्मृताः ॥ ५ ॥
रुद्रा एकादश प्रोक्ताः वौकुण्ठाः स्युश्चतुर्दश ।
एकोनपञ्चाशच्च स्युर्वायवो महाराजिकाः ॥ ६ ॥
षट्त्रिंशदेते सर्वेऽपि विज्ञेया गणदेवताः ।
विमानमस्त्री तेषां स्याद्वाहनं, भोजनं तथा ॥ ७ ॥
;p{0048}
सुधा पीयूषममृत,मसुराः दानवाः पुनः ।
इन्द्रारयः शुक्रशिष्याः पूर्वदेवाः सुरद्विषः ॥ ८ ॥
दनुजा दैत्यदैतेया दितिसुता, अमी दश ।
असुरप्रमुखाश्च दिक्कुमारान्ता जिनागमे ॥ ९ ॥
पातालवासिनः सर्वे अमरेन्द्राद्याः नामतः ।
व्यन्तराश्च पिशाचाद्याष्टौ पातालवासिनः ॥ १० ॥
चन्द्राद्याः पञ्चसंख्याका ज्योतिष्काश्च, खचारिणः ।
सौधर्माश्चाच्युतान्ता द्वादश स्युर्विमानगाः ॥ ११ ॥
कल्पातीता नव पञ्च भेदा एवं सुराः समे ।
निकायभेदतो जाताश्चत्वारो,ऽथ विशेषतः ॥ १२ ॥
पुरन्दरोऽच्युताग्रजः सहस्रनेत्रवासवौ ।
शचीपतिः शतक्रतुः सरर्षभश्च कौशिकः ॥ १३ ॥
ऋभुक्षिमेघवाहनौ हरिश्च पाकशासनः ।
वरक्रतुर्वृषा जयः सुरेशपूर्वदिक्पतिः ॥ १४ ॥
पर्जन्यो बाहुदन्तेयः पुरुहूतोऽप्सरःपतिः ।
तपस्तक्षः स्वर्गपतिर्हरिमान् वज्रदक्षिणः ॥ १५ ॥
;p{0049}
वास्तोष्पतिः सुनासीरः सुत्रामशक्रदल्मयः ।
विडौजा मघवा वज्री मघवान् देवदुन्दुभिः ॥ १६ ॥
वृत्रहा गोत्रभृत् प्रक्रन्दन आखण्डलः पुनः ।
हरिहयो जम्भभेदी जिष्णुर्नमुचिसूदनः ॥ १७ ॥
बलद्विट् प्राचीनबर्हिस्तुराषाट् वियुनोऽपि च ।
वृद्धश्रवाः पृतनाषाट् मरुत्वान्मिहिरः पुनः ॥ १८ ॥
उग्रधन्वा दुश्च्यवनः यामनेमिरमसहा ।
किणालातः, प्रिया चास्य शची चारुरवा तथा ॥ १९ ॥
शतावरी पौलोमी च शक्राणी जयवाहिनी ।
इन्द्राणी स्यात्परिपूर्णसहस्रचन्द्रवत्यपि ॥ २० ॥
पुत्रो जयो जयदत्तो जयन्तः पाकशासनिः ।
जयन्ती तनया ताविषी तविषी, हयः पुनः ॥ २१ ॥
उच्चैःश्रवा वृषणाश्वो, मातलिस्तु हयंकषः ।
सारथि,र्नन्दनं नाम वनं सर्वसुरप्रियम् ॥ २२ ॥
प्रासादो वैजयन्तोऽपि ध्वजो, दौवारिको महान् ।
देवनन्दी भवेन्नान्तः, सरो नन्दीसरो वरम् ॥ २३ ॥
हस्ती चैरावणो हस्तिमल्ल ऐरावतोऽस्त्रियाम् ।
अभ्रमातङ्गश्चाभ्रमुवल्लभश्च मदांवरः ॥ २४ ॥
;p{0050}
श्वेतगजो भद्रवेणुः सदादानोऽर्कसोदरः ।
चतुर्दन्तो, धनुर्देवायुधं तत्सरलं तथा ॥ २५ ॥
रोहितं, यदि दीर्घं तु सरलं तन्निगद्यते ।
ऐरावतमस्त्रियां च, वज्रमस्त्री पविः पुमान् ॥ २६ ॥
अशनिरक्लीबः शम्बः शतकोटिः पुमान् स्वरुः ।
तामेव(?) ह्रादिनी दम्भोलिः पुमान् भिदुरं पुनः ॥ २७ ॥
कुलिशोऽस्त्री व्याधामो,ऽस्य ज्वालाऽतिभी स्रियाम् ।
ध्वनिः स्फूर्जथुः पुमान्, अमरवती सुदर्शनं च पूः ॥ २८ ॥
सभा सुधर्मा स्त्री नंत,स्तरवो हरिचन्दनः ।
अस्त्री मन्दारसन्तानौ पारिजातश्च पञ्चमः ॥ २९ ॥
कल्पोऽश्विनौ यमौ दस्रौ नासिक्यौ वडवासुतौ ।
अब्धिजावश्विनीपुत्रौ स्वर्वैद्यावर्क्कजौ पुनः ॥ ३० ॥
नासत्यौ नासत्यदस्रौ तथाऽग्रवरवाहनौ ।
गदान्तकौ यज्ञवाहौ पुंसि द्विवचनौ सदा ॥ ३१ ॥
;p{0051}
विश्वकृद्विश्वकर्मा च त्वष्टा स्याद्देववर्द्धकिः ।
हाहाः पुंसि [च] तन्मुख्या हाहाहूहूः परे पुनः ॥ ३२ ॥
गान्धार्वास्तथा गन्धर्वाः तृतीयं देवगायनाः ।
स्वर्वध्वः स्वर्गवध्वश्चाप्सरस्त्री बहुष्वयम् ॥ ३३ ॥
स्वर्वेश्या ऊर्वशीमुख्या, अथ प्रेतपतिर्यमः ।
यमुनाभ्राता कीनाशो दक्षिणाशापतिर्हरिः ॥ ३४ ॥
कृतान्तः कालशीर्णाङ्घ्री धर्मराजोऽर्कनन्दनः ।
समवर्ती श्राद्धदेवो मृत्युः स्याच्छमनोऽन्तकः ॥ ३५ ॥
दण्डधरः पितृपतिर्यमराट् महिषध्वजः ।
महासत्यः कालकूटो यमुनाग्रज इत्यपि ॥ ३६ ॥
पुराणान्तोऽस्य धूमोर्णा प्रेयसी, [लेखस्तथा ।
चित्रगुप्तः] प्रतिहारो वैध्यतः सेवकावुभौ ॥ ३७ ॥
चण्डस्तथा महाचण्डः, पुरी संयमनी भया ।
रक्षोऽसंतश्च कीनाशः पलादो निकषात्मजः ॥ ३८ ॥
यात्वस्त्री कौणपः पुण्यजनोऽसृक्पश्च नैर्ऋतः ।
नृचक्षाः कर्बुरो रात्रिंचरो रात्रिचरः पुनः ॥ ३९ ॥
पलप्रियो यातुधान आशरो राक्षसः पुमान् ।
क्रव्याद् कर्वरौ विधुरः आशिरो जललोहितः ॥ ४० ॥
;p{0052}
सन्ध्याचलः कखापुत्रः उद्धरो नरविष्वणः ।
त्रिशरो हरशः शङ्कूरः रात्रिबलः प्रवाहिकः ॥ ४१ ॥
रक्तग्रीवस्तब्धसंभारः पुनः समितीपदः ।
प्रचेता वरुणो यादःपतिर्जलपतिस्तथा ॥ ४२ ॥
पाशपाणिर्मेघनादोऽर्णवमन्दिरसंवृतौ ।
परंजनो जलकान्तारः प्रतीचीशदुन्दुभी ॥ ४३ ॥
उद्दामो,ऽथ कैलासौका धनदो नरवाहनः ।
ऐलविलो वैश्रवणस्त्रिशराः किंनरेश्वरः ॥ ४४ ॥
धनेश्वरो निधीश्वरः पिशाचकी सितोदरः ।
नृधर्मगुह्यकेश्वरौ कुबेरसत्यसंगरौ ॥ ४५ ॥
एकपिङ्गो रत्नकरः श्रीदो यक्षेश्वरः एतः(?) ।
इच्छावसुरीशसखो निधनाक्षः पुनः कुहः ॥ ४६ ॥
पौलस्त्यश्च सुप्रसन्नः उत्तराशापतिस्तथा ।
रत्नगर्भो महासत्त्वो धनकेलिः प्रमोदितः ॥ ४७ ॥
अस्य चैत्ररथं नाम वनं, पूरलका प्रभा ।
वसुप्रभा वसुसारा स्याद्वस्वोकसारा, सुतः ॥ ४८ ॥
नलकूबरो विमानं पुष्पकं, राजगुह्यकौ ।
वटवासी पुण्यजनो यक्षः, किंपुरुषो मयुः ॥ ४९ ॥
किन्नरस्तुरङ्गमुखो, दिशामीशा अथ क्रमात् ।
इन्द्रो हुताशनो मृत्युर्नैरृतो वरुणो मरुत् ॥ ५० ॥
;p{0053}
धनद ईशानोऽ[थ], दिग्गजा अष्ट ते अमी ।
ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ॥ ५१ ॥
पुष्पदन्तः सार्व्वभौमः सुप्रतीकः, करेणवः ।
अभ्रमुः कपिलाऽनुपमा क्रमादथ ॥ ५२ ॥
ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना अञ्जनावती ।
अथ चन्द्रो निशारत्नो निशाकरस्तिथिप्रणीः ॥ ५३ ॥
दशवाजी दशाश्वोऽपि सितवाजी सिताश्वकः ।
सोमोऽमृतद्युतिः श्वेतद्युतिर्ग्लौ रोहिणीपतिः ॥ ५४ ॥
जैवातृकोऽमृतसूश्चात्रिदृग्जो दक्षजापतिः ।
निशापतिर्द्विजपती राजा कुमुदबान्धवः ॥ ५५ ॥
कलाभृत् शशभृच्छायाभृदेणभृद्धिमद्युतिः ।
कौमुदीपतिर्माजर्णो विधुः कुमुदिनीपतिः ॥ ५६ ॥
चन्द्रमाः ओषधिपतिर्भपतिः कृत्तिकाभवः ।
राजराजस्तपाराजः शुभांशुशयतौ बुधः ॥ ५७ ॥
यज्ञराट् यजतः सृप्र खशिख श्वेतवाहनः ।
सिन्धूत्थ ओषधीगर्भः श्रविष्टारमणोऽपि च ॥ ५८ ॥
स्यन्द आकाशचमसः पीतुश्चन्दिर एकभूः ।
नेमिः स्याद्युवनः क्लेन्दुरिन्दुरस्य कला पुनः ॥ ५९ ॥
भागः स्यात्षोडशो, लक्ष्म लाञ्छनं चिह्नलक्षणे ।
अभिज्ञानं कलङ्कोऽङ्को,ऽथ ज्योत्स्ना चन्द्रगोलिका ॥ ६० ॥
;p{0054}
चन्द्रिका कौमुदी चन्द्रातपो,ऽथ बिम्बमस्त्रियाम् ।
मण्डलं त्रिष्व,थादित्यो यमुनाजनकः शुचिः ॥ ६१ ॥
विवस्वान् मिहिरो मित्रो द्युपतिर्गोपतिः पुनः ।
सूरो मार्तण्डमार्त्तण्डौ द्वादशात्मा विरोचनः ॥ ६२ ॥
दिवाकरः प्रभाकरो विभाकरश्च भास्करः ।
अहस्करो विकर्त्तनो अहाब्जिनीपतिः खगः ॥ ६३ ॥
विभावस्तुस्त्रयीतनुर्गभस्तिचक्रबान्धवौ ।
नभोमणिस्त्वहर्मणिर्हरिः पतङ्गतापनौ ॥ ६४ ॥
ध्वान्ताराती रविः सूर्यः कृतान्तजनको भगः ।
प्रद्योतनश्चित्रभानुस्तरणि[श्चा]नपुंसकम् ॥ ६५ ॥
इनो हेलिर्हरिदश्वः किरणोऽरुणसारथिः ।
कर्मसाक्षी जगत्साक्षी भास्वान् ग्रहपुषोऽर्यमा ॥ ६६ ॥
जगच्चक्षुरब्जहस्तोऽर्क्को दिवसकरस्तथा ।
दिनकरो अंशुहस्तश्च तपनो गगनाध्वगः ॥ ६७ ॥
सहस्रांशुः खरांशुश्च हंसस्त्वष्टाऽरुणः पपीः ।
ब्रध्नोऽहर्बान्धवस्सप्तसप्तिः स्यादब्जबान्धवः ॥ ६८ ॥
उष्णांशुस्सविता पूषा भानेमिर्गगनध्वजः ।
अंशुर्भानुदिवापुष्टौ लोकबन्धुः सदागतिः ॥ ६९ ॥
सहस्राङ्कः खतिलको दृशानः कर्णसूः कपिः ।
वेदोदयो बहुरूपः प्रत्यूषाण्डोऽम्बुतस्करः ॥ ७० ॥
गलो प्रकाशनः पातुर्जगद्दीपः सुरावृतः ।
सांवत्सररथः पाथः पुष्करो भानुकेशरः ॥ ७१ ॥
ब्रह्मा वाजी कालधरो रात्रिनाशन इत्यपि ।
भानुगभस्तिवसवस्त्रयः पुंसि प्रभा स्त्रियाम् ॥ ७२ ॥
रुचिद्युती स्त्रियामुभे विभाऽनपुंसका च भा ।
मरीचिवृश्नयस्त्रयः शुचिः पुमान् करस्तथा ॥ ७३ ॥
;p{0055}
रोचिः क्लीबेंऽशुरभीशुस्तथोपधृतिप्रग्रहौ ।
घृणिरश्मिकेतवोऽपि विरोककिरणौ त्विषि ॥ ७४ ॥
मयूख रुक्पादोस्रा एते पुंसि चतुर्दश ।
गौरक्लीबस्तथा क्लीबे शोचिः ज्योतिश्च दीधितिः ॥ ७५ ॥
स्त्रियामर्चिरपुमांश्च धाम क्लीबे तथा महः ।
भाश्छविस्त्विड्द्युतिर्द्युश्च स्त्रियां पञ्च स्मृता अमी ॥ ७६ ॥
आतपालोकौ तेजो वर्च उद्योतपञ्चमम् ।
प्रकाशः स्यान्मृगतृष्णा मरीचिका,ऽथ मण्डलम् ॥ ७७ ॥
त्रिलिङ्गोऽयमुपसूर्यकं क्लीबोऽ[थ] परिधिः पुनः ।
परिवेषः, सूर्यसूतः काश्यपिः गरुडाग्रजः ॥ ७८ ॥
अरुणो विनतासूनुरनूरुर्महासारथिः ।
विपुलस्कन्धो, रेवन्तो हयवाहन इत्यपि ॥ ७९ ॥
प्लवगोऽर्करेतोजश्च, माठराद्या अहर्पतेः ।
अष्टादश सदा परिपार्श्विका अथ मङ्गलः ॥ ८० ॥
लोहिताङ्गः कुजो वक्र आषाढाभूरङ्गारकः ।
नवार्च्चिरार एकाङ्गो व्योमोल्मुकस्त्व,थो बुधः ॥ ८१ ॥
श्रविष्ठाभूः श्यामाङ्गो ज्ञः पञ्चार्च्ची रोहिणीसुतः ।
सौम्यः प्रहर्षलो, जीवः सुराचार्यो बृहस्पतिः ॥ ८२ ॥
उतथ्यानुजो धिषणो गुरुश्चित्रशिखण्डिजः ।
वाचस्पतिः स्याद्बृहतीपतिवाग्मिनौ ॥ ८३ ॥
;p{0056}
आङ्गिरसो द्वादशार्च्चिर्दीदिविः फल्गुनीभवः ।
प्रख्यामहामतिर्गौरो वाक्प्रचक्षाश्च गीरथः ॥ ८४ ॥
शुक्रः काव्यः षोडशार्च्चिर्धिष्ण्यो दैत्यगुरुः कविः ।
भार्गवो भृगुरुशना मघाभवोऽप्य,थाऽसितः ॥ ८५ ॥
शनिः शनैश्चरः सौरिः कूरात्मा रेवतीभवः ।
महाग्रहः शतकर्मा मदः सप्तार्च्चिरित्यपि ॥ ८६ ॥
छायासुतो नीलवासाः क्रोडः पङ्गु,रथो तमः ।
स्वर्भानुस्तु भरणीभूः सैहिकेयो विधुंतुदः ॥ ८७ ॥
उपप्लव उपरागो राहुः, केतुः शिखी पुनः ।
अश्लेषाभूरूर्ध्वकचः आहिको,ऽथ ध्रुवः पुनः ॥ ८८ ॥
उत्तानपादजो ज्योतीरथो ग्रहाश्रयस्तथा ।
अगस्तिर्मैत्रावरुणिरग्नेय आग्निमारुतः ॥ ८९ ॥
वातापिद्विडौर्वशेयः पीताब्धिः कलशीसुतः ।
दक्षिणाशारतिः विन्ध्यकूटोऽगस्त्यो घटोद्भवः ॥ ९० ॥
वारुणिस्तपनः क्वाथिः सत्याग्निः मुनि,रस्य च ।
भार्या कौषीतकी लोपामुद्रा वरप्रदा तथा ॥ ९१ ॥
मरीचिरत्रिः पुलस्योऽङ्गिराः पुलहः क्रतुः ।
वसिष्ठश्च महातेजा सप्तमः परिकीर्तितः ॥ ९२ ॥
सप्तर्षयस्तथा चि[त्र]शिखण्डिनोऽभिधा द्वयम् ।
पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावभिन्नोक्त्येन्दुभास्करौ ॥ ९३ ॥
;p{0057}
य इन्दुसूर्ययो राहुग्रासः स ग्रह उच्यते ।
उपप्लव उपरागो,ऽथारिष्टं स्यादुपद्रवः ॥ ९४ ॥
अजन्यमस्त्रियामार्तिः उपलिङ्गं च पञ्चमम् ।
समावुत्पातोपसर्गौ वह्न्युत्पात उपाहितः ॥ ९५ ॥
त्रिलिङ्गास्तारकास्ताराऽक्लीबो भज्योतिषी ग्रहः ।
उडुरपुमान् नक्षत्रं धिष्ण्यमृक्ष,मथाश्विनी ॥ ९६ ॥
अश्वयुगश्वकिनी च बालिनी दस्रदेवता ।
यमदेवता द्वितीयं भरणी, कृत्तिका पुनः ॥ ९७ ॥
बहुलाः बहूक्तावग्निदेवास्तृतीयकम् ।
ब्राह्मी स्याद्रोहिणी, मार्गो मृगशीर्षं मृगस्तथा ॥ ९८ ॥
चान्द्रमसं मृगशिरोऽस्त्रियां, स्युः पञ्चतारकाः ।
इल्वलाः स्त्री मृगशीर्षमस्तकस्थाश्च कालिनी ॥ ९९ ॥
आर्द्रा रौद्री च, अथादित्यौ यामकौ तु पुनर्वसू ।
स्युः पुष्यतिष्यसिध्याश्च [च]स्तुर्थं गुरुदैवतम् ॥ १०० ॥
;p{0058}
अश्लेषा [अ]क्लीबः सार्प्पी च बहूक्तौ स्त्री मघाः पुनः ।
पित्र्याः स्युः, फाल्गुनी योनिदेवता,ऽर्यमदेवता ॥ १०१ ॥
उत्तराफाल्गुनी, हस्तः सोऽक्लीबः सूर्यदैवतः ।
चित्रा त्वाष्ट्री, तथा स्वातिरक्लीबोऽनिलदेवतः ॥ १०२ ॥
राधा विशाखा चैन्द्राग्निदेवा, मैत्री द्वितीयकम् ।
अनुराधा, ज्येष्ठा चैन्द्री, मूलोऽस्त्री राक्षसः पुमान् ॥ १०३ ॥
जलदेवः पूर्वाषाढो, उत्तराषाढाः तथा पुनः ।
वैश्वी स्यात्, श्रवणोऽक्लीबो हरिदेवो,ऽथ वासवी ॥ १०४ ॥
धनिष्ठाश्रविष्ठे छल्ये, शतभिषक् तु वारुणी ।
अजदेवी पूर्वभाद्रपदा उत्तरपूर्विका ॥ १०५ ॥
;p{0059}
भाद्रपदाऽहिर्बुध्नदेवा, प्रोष्ठपदा इति ।
द्वयोर्नक्षत्रयोरेकं नाम पौष्ण्यं नपुंसके ॥ १०६ ॥
रेवती, चन्द्रकामिन्यो दाक्षायण्यः पुनः समाः ।
मेषाद्या राशयस्तेषामुदयो लग्नमस्त्रियाम् ॥ १०७ ॥
;c{इति सुराधिकारः ।}
;v{नारकाधिकारः}
यात्याप्रेताः नारकाश्च परेता अतिवाहिकाः ।
विष्टिराजूः स्त्रियामेतौ, कारणा यातनापि च ॥ १०८ ॥
तीव्रवेदना,ऽथाक्लीबो दुर्गतिर्नरकः पुनः ।
नारको निरयो,ऽथ स्वाद्बलिवेश्म नपुंसकम् ॥ १०९ ॥
रसातलं नागलोकोऽधोलोकः वडवामुखम् ।
पाताल,मथो विवरं रोकं निम्नं बिलं वपा ॥ ११० ॥
अन्तरं शुषिरं रन्ध्रं छिद्रं निर्व्यथनं शुषिः ।
स्त्रीपुमानपरे रोपं कुहरं, कुहरे भुवः ॥ १११ ॥
गर्त्तोऽक्लीबोऽवटः श्वभ्रमगाधोश्च दरस्त्रिषु ।
रत्नप्रभादिमाः सन्ति भुवः सप्त जिनागमे ॥ ११२ ॥
;c{इति नारकाधिकारः ।}
;v{शस्त्राधिकारः}
पुरुषो मानवो भूस्पृक् मानुषो मनुजो नरः ।
मनुष्यः पुरुषो विट् ना मर्त्त्यः पञ्चजनः पुमान् ॥ ११३ ॥
;p{0060}
द्विजक्षत्रियवैश्यशूद्राश्चतस्रो नरजातयः ।
चातुर्वर्ण्यं, द्विजाः प्रोक्ताः पूज्यकाण्डे विशेषतः ॥ ११४ ॥
अथ द्वितीयको वर्णो वर्ण्यते शास्त्रदृष्टितः ।
राजन्यः क्षत्रियो बाहुसंभवः क्षत्रमस्त्रियाम् ॥ ११५ ॥
भूपालो लोकपालो राट् प्रजापालः क्षमापतिः ।
पार्थिवः पृथिवीशक्रो मूर्धाभिषिक्तभूभृतौ ॥ ११६ ॥
महीक्षिन्मध्यलोकेशो राजा,ऽथ मण्डलाधिपः ।
मध्यमः, स भवेत्सम्राट् यो भूपान् शास्ति सर्वतः ॥ ११७ ॥
योऽधिपः सर्वदेशस्य योऽयाक्षीद्राजसूयकम् ।
अधीश्वरश्चक्रवर्ती सार्वभौमो,ऽत्र भारते ॥ ११८ ॥
जिनागमेऽभवद्वादश ते भरतमुख्यकाः ।
मान्धाता धुन्धुमारश्च हरिश्चन्द्रः पुरूरवाः ॥ ११९ ॥
भरतः कार्तवीर्यश्च षडेते चक्रवर्तिनः ।
लोकप्रसिद्धनामानि तेषामेवं यथाक्रमम् ॥ १२० ॥
युवनाश्वजो मान्धाताम् धुन्धुमारो द्वितीयकम् ।
कुवलाश्वो,ऽथ त्रिशङ्कुजो हरिश्चन्द्र इत्यपि ॥ १२१ ॥
;p{0061}
उर्वशीरमणो बौधः ऐलो भूयः पुरूरवाः ।
सर्वदमो भरतश्च शकुन्तलात्मजस्तथा ॥ १२२ ॥
दौष्यन्ति,रर्जुनः कार्त्तवीर्यो भुजसहस्रभृत् ।
हैहेयो,ऽथ त्रिपृष्टाद्या अचलप्रमुखा नव ॥ १२३ ॥
वासुदेवबलदेवाश्वग्रीवादयः पुनः ।
प्रतिवासुदेवास्तेऽपि नव प्रोक्ता जिनागमे ॥ १२४ ॥
जिनानामृषभादीनां वीरान्तानां महात्मनाम् ।
चतुर्विंशत्या त्रिषष्टिः शलाकापुरुषाः समे ॥ १२५ ॥
रामो दशरथिः कौसल्यात्मज,स्तस्य कामिनी ।
जानकी मैथिली सीता धरणीतनया तथा ॥ १२६ ॥
वैदेही, रामतनयौ कुशलवौ कुशीलवौ ।
अभिन्नोक्त्या,ऽथ सौमित्रीलक्ष्मणौ, वालिवालिनौ ॥ १२७ ॥
इन्द्रसुतो,ऽथ सुग्रीव आदित्यनुसूप्यथ ।
मारुतिराञ्जनेयश्च हनुमानर्जुनध्वजः ॥ १२८ ॥
वज्रकङ्कटकेशरिसुतौ, स्याद्दशकन्धरः ।
राक्षसो लङ्केशश्च पौलस्त्यो रावणस्तथा ॥ १२९ ॥
;p{0062}
मन्दोदरीसुतो मेघनादो रावणिरिन्द्रजित् ।
युधिष्ठिरो धर्मपुत्रः कङ्कः शल्यारिरित्यपि ॥ १३० ॥
अजमीढोऽजातशत्रुः, भीमो बकनिसूदनः ।
वृकोदरो मरुत्पुत्रः स्याद्धिडिम्बनिसूदनः ॥ १३१ ॥
किर्मीरारिः कीचकारिः, सुभद्रेशो धनंजयः ।
राधावेधी सव्यसाची किरीटी नन्तिमास्त्रयः ॥ १३२ ॥
ऐन्द्रिर्बृहन्नटो जिष्णुः स्युः पार्थार्जुनफाल्गुनाः ।
कपिध्वजो गुडाकेशो योगी श्वेतहयो नरः ॥ १३३ ॥
कृष्णपक्षश्चित्रयोधी विजयः कर्णजित्पुनः ।
बीभत्सुर्धन्वी चित्राङ्गसूदनो,ऽस्य रथः स्मृतः ॥ १३४ ॥
नन्दिघोषो, धनुर्गाण्डीवं गाण्डीवोऽस्त्रियौ मतौ ।
सहदेवो ग्रन्थिकः स्यात्, नकुलस्तन्तिपालकः ॥ १३५ ॥
माद्रेयाविमा,वितरे भीमार्जुनयुधिष्ठिराः ।
कौन्तेयाश्च, द्वयेऽथैते पाण्डवाः पाण्डवायनाः ॥ १३६ ॥
पाण्डवेया, अथ कृष्णा द्रौपदी नित्ययौवना ।
याज्ञसेनी च सैरन्ध्री पाञ्चाली यज्ञवेदिजा ॥ १३७ ॥
;p{0063}
चम्पाधिपश्च राधेयः सूतार्कतनयोऽङ्गराट् ।
कर्ण,स्तस्य धनुः कालपृष्ठं भूपा इमे समे ॥ १३८ ॥
पृथुरादिराजो वैन्यः प्रसिद्धः शिवशासने ।
श्रेणिकाद्यास्तु कुमारपालान्ता जिनशासने ॥ १३९ ॥
राजवंश्यो राजबीजी, वंश्यो बीज्यश्च कथ्यते ।
वंशजाते,ऽथ सप्त स्युः प्रकृतयो यथाक्रमम् ॥ १४० ॥
राजा मन्त्री मित्रं कोशः देशः कोटो बलं तथा ।
कथ्यते, प्रकृतयोऽपि समेऽपि पुरवासिनः ॥ १४१ ॥
या स्वदेशस्य चिन्ता स्याद्रक्षणे तन्त्रमुच्यते ।
आवापः शत्रुदेशस्य संध्यादिगुणषट्कतः ॥ १४२ ॥
तन्त्रं तथोपकरणं परिबर्हः परिच्छदः ।
परिस्यन्दः परिकरः परिवारः परिग्रहः ॥ १४३ ॥
भूपासनं भवेद्भद्रासनं, स्वर्णमयं पुनः ।
सिंहासनं, राजशय्या महाशय्या उभे समे ॥ १४४ ॥
;p{0064}
आतपवारणं छत्रं, त्रिषु चमरचामरे ।
प्रकीर्णकं रोगगुच्छो वालव्यजनमप्य,थ ॥ १४५ ॥
स्थगीर्वतश्च(?) ताम्बूलकरकः, कनकालुका ।
भृङ्गारो,ऽथ पूर्णकुम्भो भद्रकुम्भं, पदासनम् ॥ १४६ ॥
पादपीठमथो मन्त्री सचिवः सामवायिकः ।
अमात्यो धीसखो,ऽथ स्यादायुक्तो व्यापृतः पुनः ॥ १४७ ॥
कर्मसचिवो नियोगी, प्राड्विवाकः स उच्यते ।
यो द्रष्टा व्यवहाराणामक्षदर्शक इत्यपि ॥ १४८ ॥
प्रधानानि महामात्राः, सौवस्तिकपुरोहितौ ।
पुरोधाः, दण्डी द्वारस्थः द्वास्थो वेत्रधरोऽपि च ॥ १४९ ॥
दौवारिकः प्रतीहारो क्षत्ताअ द्वाःस्थितिदर्शकः ।
द्वारपालक उत्सारकः, स्यादधिकृतः पुनः ॥ १५० ॥
अध्यक्षो,ऽथानीकस्थः स्यादङ्गरक्षकसंततौ ।
सूदा[ध्य]क्षः पौरोगवः सूपः सूदश्च बल्लवः ॥ १५१ ॥
;p{0065}
औदनिकः सूपकरो गुण आरालिकस्तथा ।
भक्तकारो,ऽथ भौरिकः यः कनकाध्यक्षो भवेत् ॥ १५२ ॥
नैष्किको रूप्याध्यश्च, स्थानाध्यक्षस्तु स्थनिकः ।
शौल्किकः शुल्काध्यक्षः स्यात्, देयं घट्टादि स्फुटम् ॥ १५३ ॥
स शुल्कोऽस्त्री, धर्माध्यक्षो धर्माधिकरणी पुनः ।
धार्मिको, हट्टाध्यक्षोऽधिकर्मिको, दण्डनायकः ॥ १५४ ॥
सेनानीश्चतुरङ्गबलाध्यक्षः, स्थागुरुः स च ।
ग्रामेऽधिकृतो, बहुषु ग्रामेषु गोप उच्यते ॥ १५५ ॥
योऽन्तःपुराधिकारी स्यादन्तर्वंशिक उच्यते ।
अवरोधिको.ऽथो कोट्टपतिः स्याद्दण्डपाशिकः ॥ १५६ ॥
पुराध्यक्षः पौरिकोऽपि, स भवेत्पारिकर्मिकः ।
क्षुद्रोपरकरणानां योऽधिकारी, चावरोधनम् ॥ १५७ ॥
;p{0066}
शुद्धान्तोऽस्त्रियामन्तःपुरमवरोध इत्यथ ।
सौविदाः सौविदल्लास्ते ये चान्तःपुररक्षकाः ॥ १५८ ॥
स्थापत्याः कञ्चुकिनोऽपि कुब्जवामनमुख्यकाः ।
षण्ढो वर्षवरश्चायमप्यन्तःपुरपालकः ॥ १५९ ॥
जिघांसुः शात्रवः प्रत्यवस्थाताऽसहनो रिपुः ।
अभियातिः प्रत्यनीको दस्युर्द्वेषी द्विषन्नरिः ॥ १६० ॥
आरातिरहितोऽमित्रः पुमान् प्रत्यर्थिवैरिणौ ।
अभिमातिर्विपक्षो द्विट् सपत्नः परिपन्थिकः ॥ १६१ ॥
परिपन्थकः दुर्हृच्छत्रुः प्रतिपक्षः परस्तथा ।
विद्वेषो विरोधो वैरं, मित्रं स्यात्सवयाः सखा ॥ १६२ ॥
सुहृत् सहचरः स्निग्धो वयस्यो,ऽजर्यसौहृदे ।
स्थान्मैत्री सौहार्द साप्तपदीनं संगतं पुनः ॥ १६३ ॥
सख्य,मानन्दनं चाऽपृच्छनं सभाजनं तथा ।
विषयादन्तरो राट् शत्रु,र्मित्रमतः परम् ॥ १६४ ॥
;p{0067}
उदासीनः परतरः, पार्ष्णिग्राहस्तु पृष्ठतः ।
अनुरोधोऽनुवृत्तिश्च, चरश्चारस्तु हेरिकः ॥ १६५ ॥
यथार्हवर्णः प्रणिधिर्मन्त्रविद् गूढपूरुषः ।
अवस्पर्शो स्पशो वार्तायनः, प्रत्ययितस्त्रिषु ॥ १६६ ॥
आप्तो, गृहपतिः सत्री, दूतः संदेशहारकः ।
गुणाः संध्यादयः षट् च तेषामर्थः क्रमादयम् ॥ १६७ ॥
संधिरेकत्वकरणं, स्वस्थानात्परमण्डले ।
करणं दाहलोपादेर्विग्रहः स निगद्यते ॥ १६८ ॥
स्याद्यानं प्रतियात्रा, तथाऽऽसनं विग्रहच्युतिः ।
एकत्र सन्धिरन्यत्र यानं द्वैधं निगद्यते ॥ १६९ ॥
बलिनः शक्त्याश्रयणमाश्रयः षड्गुणा अमी ।
राज्योपकारकास्त्रिस्रः प्रभुत्वोत्साहमन्त्रजाः ॥ १७० ॥
;p{0068}
शक्तयो,ऽथ सामदानभेददण्डा अमी खलु ।
उपायाः, सान्त्वनं सामोक्तिर्यत्प्रियभाषणम् ॥ १७१ ॥
भेदस्तथोपजापः स युतयोर्भेदनं हि यत् ।
दण्डोऽस्त्रिया[मथ] क्लीबे अपरं [तु साहसं] दमः ॥ १७२ ॥
स प्रतापः प्रभावोऽपि तेजो यत्कोशदण्डजम् ।
सोपधा या परीक्षा च धर्मार्थकामैः स्याद्भिया ॥ १७३ ॥
एकान्ते मन्त्रणं मन्त्रो,ऽषडक्षीणं तदुच्यते ।
मन्त्रक्रीडादि न ज्ञातं तृतीयप्रमुखेण यत् ॥ १७४ ॥
अथ स्यात्प्राभृतं कौशलिकं त्वामिषमस्त्रियाम् ।
लञ्चाक्लीब उपचार उत्कोचो ढौकनं तथा ॥ १७५ ॥
उपप्रदानमुपदोपह्वारोपायने समे ।
उपग्राह्योऽथेन्द्रजालं मायाऽपेक्षा अमी त्रयः ॥ १७६ ॥
उपाया अल्पा, अक्लीबे भागधेयः करो बलिः ।
द्विगुणो दण्डो द्विपाद्यो, बलं सेना [प]ताकिनी ॥ १७७ ॥
;p{0069}
कटकानीकचक्राणि सदण्डान्यस्त्रियां चमूः ।
अस्त्रियां स्कन्धावारो भूयः सैन्यं तन्त्रमनीकिनी ॥ १७८ ॥
वरूथिनी ध्वजिनी च वाहिनी पृतना,ऽस्याः स्थितिः ।
शिबिरं, रचना व्यूहो[स चा]नेकविधो युधि ॥ १७९ ॥
दण्डव्यूहचक्रव्यूहशकटव्यूहनामभिः ।
गरुडव्यूहनामाऽ,थ प्रत्यासारो द्वितीयकम् ॥ १८० ॥
व्यूहपार्ष्णिरपि, सैन्यपृष्ठे प्रोक्तः प्रतिग्रहः ।
एकद्विपा चैकरथा त्र्यश्वा पञ्च पदातयः ॥ १८१ ॥
पत्तिः, स्यात्त्रिगुणा चैवं क्रमेण विहिता सती ।
सेना सेनामुखं गुल्मोऽस्त्रियां स्याद्वाहिनी ततः ॥ १८२ ॥
पृतना चमूरनीकिनी चाक्षौहिणी दश गुणा ।
ततः अनीकिनी भवेदक्षौहिणी सेना यदाहवे ॥ १८३ ॥
स्यात्सेनाऽक्षौहिणी नाम खागाष्टैकद्विकैर्गजैः ।
रथैश्चैभ्यो हयैस्त्रिघ्नैः पञ्चघ्नैश्च पदातिभिः ॥ १८४ ॥
उपरक्षणं द्वितीयं सज्जनं स्यात्, ध्वजोऽस्त्रियाम् ।
केतुः [पुन]र्वैजयन्ती पताका केतनं तथा ॥ १८५ ॥
;p{0070}
अस्योर्ध्वं स्थित उच्चूलो,ऽवचूलोऽधोमुखः स्थितः ।
कूर्चः, स्यादथ सेनाङ्गं गजवाजिरथैस्तथा ॥ १८६ ॥
पत्तिभिश्च चतुर्भेदं, युद्धहेतौ च चक्रिणि ।
याने शताङ्गं स्यन्दनो रथोऽक्लीबो भवेदसौ ॥ १८७ ॥
पुष्परथो रमणार्थं नियुक्तो,ऽथ मरुद्रथः ।
देवार्थो,ऽथ शस्त्राभ्यासरथो वैनयिकः पुनः ॥ १८८ ॥
यः स्याद्रथो मार्गरथः कथ्यते पारियानिकः ।
कर्णीरथः प्रवहणं डयनं रथगर्भकः ॥ १८९ ॥
शकटस्त्रिलिङ्गोऽस्त्री तु परेऽनः स्यान्नपुंसके ।
गन्त्री कम्बलि वाह्यं स्यादस्त्री, वास्त्रादयो रथाः ॥ १९० ॥
तैस्तैराच्छादिताः, पाण्डुकम्बली स निगद्यते ।
पाण्डुकम्बलैराच्छादितो, द्वैपस्तु यो वृतः ॥ १९१ ॥
द्वैपेन चर्मणा, वैयाघ्रश्च वैयाघ्रचर्मणा ।
चक्रमस्त्री रथाङ्गं रथपादोऽरिषण्डके ॥ १९२ ॥
;p{0071}
धारा प्रधिरस्य नेमिः स्त्रिया,माणिरणिः पुनः ।
अक्लीबावक्षाग्रकीलः, नाभिः स्त्री पिण्डिका तथा ॥ १९३ ॥
युगंधरकूबरौ द्वावस्त्रियौ, शम्याः युगकीलक एव यः ।
............................................... ॥ १९४ ॥
युगान्तरं स्यात्प्रासङ्गो,ऽधस्थदारु च यद्रथे ।
अनुकर्षः स विज्ञेयो धूधूर्वी द्वौ स्त्रियौ पुनः ॥ १९५ ॥
यानमुखं, वरूथोऽस्त्री रथगुप्ति,रपस्कराः ।
रथाङ्गानि, याप्ययानं शिबिका, दोला [च] सा मता ॥ १९६ ॥
प्रेङ्खाप्रभृतिर्याऽस्त्यत्र, शिबिकाप्रमुखं हि यत् ।
परंपरावाहनं च तद्वैनीतकमस्त्रियाम् ॥ १९७ ॥
वह्यं वाह्यं यानं युग्यं वाहनं प्रत्रमस्त्रियाम् ।
धोरणं चा,थ नियन्ता प्राजिता सूतसारथी ॥ १९८ ॥
क्षत्ता प्रवेत्ता सव्येष्ठा यन्ता रथकुटुम्बिकः ।
दक्षिणस्थो, रथे योद्धा रथरोही रथी पुनः ॥ १९९ ॥
;p{0072}
रथी रथिकरथिरौ, सादी तुरगीनन्तकः ।
अश्वारोहोऽश्ववारश्च, यन्तृसादिनिषादिनः ॥ २०० ॥
हस्त्यारोहो महामात्रो, हस्तिपकेभपालकौ ।
गजाजीवाधोरणौ चत्वारोऽमी तु किङ्कराः ॥ २०१ ॥
मण्ठो देश्यां, भटा योधा योद्धारोप्यथ, सैनिकाः ।
सेनारक्षा, मिलिता ये सेनानां सैनिकाः पुनः ॥ २०२ ॥
सैन्याः, सहस्रिणः साहस्रास्ते योद्धार आदृताः ।
सहस्रेण समं ये तु, छत्रधारः स चादृतः ॥ २०३ ॥
छायाकरो,ऽथ पताकी द्वितीयं वैजयन्तिकः ।
परिधिस्थः परिचरः, प्रतिमुक्तस्तथा आङ्परः ॥ २०४ ॥
उक्तोऽपिनद्धः पिनद्धो,ऽथ सज्जो व्यूढकङ्कटः ।
सन्नद्धो दंशितो वर्मितो,ऽथ वर्म्म नपुंसके ॥ २०५ ॥
माठी वमश्च सन्नाहो दंशः कवचमस्त्रियाम् ।
उरश्छदस्तनुत्रं च जगरः कङ्कटस्तथा ॥ २०६ ॥
;p{0073}
अस्त्रियां कञ्चुको वारवाणश्चापि निचोलकः ।
कूर्पासो,ऽथ सारसनमधिका[ङ्गं] तथाऽस्त्रियाम् ॥ २०७ ॥
सकञ्चुका धरन्तीह हृदये यत्तदुच्यते ।
शिरस्कं शीर्षकं शीर्षण्यं शिरस्राणमित्यपि ॥ २०८ ॥
उदरत्राणनागोदौ, बाहुलं बाहुरक्षणम् ।
मत्कुणं जङ्घात्राणं स्या,दायसी त्वङ्गरक्षणी ॥ २०९ ॥
जालिका तु जालप्राया, आयुधीयः शस्त्रजीवोऽपि ।
आयुधिकः काण्डपृष्ठः, कौन्तिकः प्रासिकः पुनः ॥ २१० ॥
परश्वधायुधः पारश्वधिको द्वितीयं तथा ।
पारश्वधो,ऽथ शाक्तीको, याष्टीकः शक्तियष्टिभृत् ॥ २११ ॥
क्रमान्नैस्त्रिंशकोऽप्येवं, धानुष्को धनुभृत्तथा ।
तूणी नन्तश्च काण्डीरः काण्डवान्, यः शराणि हि ॥ २१२ ॥
;p{0074}
सुप्रयुङ्क्ते कृतहस्तः कृतपुङ्खः स उच्यते ।
लघुहस्तः शीघ्रवेधी, सोऽपराद्धेषुरुच्यते ॥ २१३ ॥
लक्षतो भ्रष्टबाणो यो, दूरवेधी च नन्तकौ ।
दूरापाती, प्रहरणं हेतिरायुधमस्त्रियाम् ॥ २१४ ॥
शस्त्रमपुमानस्त्रं, चतुर्भेदं हि तद्भवेत् ।
पाणियन्त्रप्रभेदेन द्विधा मुक्तं [नि]गद्यते ॥ २१५ ॥
शक्त्यादिकं पाणिमुक्तं यन्त्रमुक्तं शरादिकम् ।
अमुक्तं शस्त्रिप्रमुखं मुक्तामुक्तं भवेदिह ॥ २१६ ॥
यष्टिप्रभृतिकं सर्वं, धनुरस्त्री च कार्मुकम् ।
आसः कोदण्डमिष्वासश्चापस्तेऽप्यस्त्रियां मताः ॥ २१७ ॥
धनुः क्लीबे द्रुणमस्त्र,मस्य मध्यं च लस्तकः ।
कोटिरर्त्तिरटिनी च, जीवा ज्या सञ्जिनी द्रुणा ॥ २१८ ॥
गव्याऽपुमान् गुणो मौर्वी शिञ्जा बाणासनं, तलम् ।
अपुमान् गोधा ज्याघातवारणं, मण्डलं तथा ॥ २१९ ॥
आलीढं प्रत्यालीढं च वैशाखं समपादकम् ।
पञ्चस्थानानि बाणस्य मोचनावसरे तथा ॥ २२० ॥
;p{0075}
क्लीबे पञ्चापि केऽप्याहुरस्त्रियामिति तद्विदः ।
शरव्यकं लक्षं लक्ष्यं वेध्यं निमित्तमित्यपि ॥ २२१ ॥
शिलीमुखश्च मार्गणः शरोऽस्त्रियामजिह्मगः ।
कलम्बसायकौ समौ खगश्च काण्डमस्त्रियाम् ॥ २२२ ॥
बाणोऽस्त्रियां चित्रपुङ्खः पत्त्री रोप इषुस्त्रिषु ।
पृषत्कविशिखौ गार्ध्रपक्षः प्रदर आशुगः ॥ २२३ ॥
पत्त्रवाहः कङ्कपत्त्रो लक्षहा मर्मभेदनः ।
वारोऽस्त्रकण्टको वीरशङ्कुः कादम्ब इत्यपि ॥ २२४ ॥
नाराच एषणः सर्वलोहः प्रक्ष्वेडनः पुनः ।
स्यादस्त्रसायको लोहनालो, [मुक्तो निरस्तकः] ॥ २२५ ॥
[शरः स्याद्], विषसंयुक्तो दिग्धो लिप्तः पुनः स च ।
व्यवच्छेदो बाणमोक्षो, दीप्तिः शरजवस्य यत् ॥ २२६ ॥
तीव्रत्वं, क्षुरप्रतीरी तद्बलार्धेन्दुमुख्यकाः ।
तस्य भेदाः, वाजः पक्षः, शरस्योपरि पत्त्रणा ॥ २२७ ॥
पक्षरचना या, पुङ्खोऽस्त्रियां स्यात्कर्तरी पुनः ।
शरधिः पुमान् तूणीरः तूणस्त्रिषु शराश्रयः ॥ २२८ ॥
;p{0076}
कलापो निषङ्ग उपासङ्गो,ऽथासिः पुमांस्तथा ।
तरवारिरपि द्वौ च ऋष्टिरीष्टी अषण्डकौ ॥ २२९ ॥
कौक्षेयको मण्डलाग्रो व्यवहारः प्रजाकरः ।
चन्द्रहासः करवालस्तीक्ष्णकर्मा [दु]रासदः ॥ २३० ॥
कृपाणः खड्गनिस्त्रिंशौ मनुज्येष्ठः शिवंकरः ।
धर्मपालः करपालो धाराधरो विषाग्रजः ॥ २३१ ॥
शास्ता क्षरः स्याच्छ्रीगर्भो विजयश्च करालिकः ।
चन्द्रभासस्तीक्ष्णधारो देवः प्रसङ्गसायकौ ॥ २३२ ॥
धाराङ्गो रुद्रतनयो विशसनश्च धर्मतः ।
प्रचारो,ऽथ त्सरुः खड्गमुष्टौ स तु पुमान,थ ॥ २३३ ॥
कोशस्त्रिषु परीवारप्रत्याकारौ समौ पुनः ।
खड्गपिधानं, फलमस्त्री फरकमित्यपि ॥ २३४ ॥
खेटोऽस्त्री चर्मावरणं स्फुरः स्यादड्डनं तथा ।
संग्राहो मुष्टिरस्याति, क्षुरी शस्त्री कृपाणिका ॥ २३५ ॥
असिपुत्रीच्छुरी कोशशायिका पत्रधेनुका ।
असिधेनुः, सा तु दीर्घा पत्रपाली निगद्यते ॥ २३६ ॥
;p{0077}
हुलमातृका कुट्टन्ती स्यात् पत्रफलताप्य,थ ।
दण्डोऽस्त्री लगुडो यष्टिरक्लीबः, करवालिका ॥ २३७ ॥
ईली, सृगो भिन्दिपालः, कुन्तः प्रासो,ऽथ मुद्गरः ।
अक्लीबो घनो द्रुघणः, कुठारोऽक्लीबकः पुनः ॥ २३८ ॥
स्वधितिः पर्श्वधः पर्शुः परशुश्च परश्वधः ।
परिघातनः परिघः, तोमरोऽस्त्री च सर्वला ॥ २३९ ॥
अस्त्रियां शल्यं भूयोपि पुमान् शङ्कु,स्त्रिशीर्षकम् ।
शूलमस्त्री, तथा चक्रशक्तिदुस्फोटपट्टिशाः ॥ २४० ॥
शतघ्नी महाशिला च भुषुण्ढी चिरकादयः ।
शस्त्रजातयोऽनेकाः स्युर्ज्ञेयास्ता अन्यतः समाः ॥ २४१ ॥
;c{इति शस्त्राधिकारः ।}
;v{क्षत्रियाधिकारः}
योग्याऽभ्यासः श्रमो भूयः खुरली शराभ्यासकः ।
उपासनं, तधाभ्यासधरणी स्यात् खलूरिका ॥ २४२ ॥
सर्वौघः सर्वाभिसारः सर्वसन्नहनं तथा ।
पूर्वे नीराजनाद्राज्ञां शास्त्रोक्तो यो विधिर्भवेत् ॥ २४३ ॥
;p{0078}
लोहाभिसारोऽस्त्रभृतां राज्ञां नीराजनं विधिः ।
..................................... ॥ २४४ ॥
प्रणायकं यात्रा व्रज्या प्रस्थानं गमनं पुनः ।
अभिनिर्याणं, स्याच्छत्रोः सेनयाऽभिगमश्च यः ॥ २४५ ॥
अभिषेणनमासारः सुहृत्सैन्यं तु पृष्ठतः ।
गच्छत्, प्रचक्रं चलितं सैन्यं, प्रसारस्तद्भवेत् ॥ २४६ ॥
तृणकाष्ठादिनिमित्तं गमनं सैन्यतो बहिः ।
निर्णीतस्य शत्रून् [प्रति] रणे गतिरभिक्रमः ॥ २४७ ॥
योऽलंगामी प्रतिशत्रूनभ्यमित्र्यः स उच्यते ।
अभ्यमित्रीयोऽभ्यमित्रीणो,ऽपुरस्वान् पुनः स च ॥ २४८ ॥
उरसिल, ऊर्जस्वलः ऊर्जस्वीयो, रणे भवेत् ।
साधुः सांयुगीनो, जेता जित्वरो जिष्णुरित्यपि ॥ २४९ ॥
यो जेतुं शक्यते जय्यो, अन्यो जेयः सौखसुप्तिकाः ।
वैतालिकाः बोधकरा अर्थिका अपरे पुनः ॥ २५० ॥
पण्डिता स्वकृता बाहुः(?) राज्ञोऽवसरपाठकाः ।
चाक्रिकाः घाण्टिकाः, बन्दी नन्तो मङ्गलपाठकः ॥ २५१ ॥
;p{0079}
सूतो,ऽथ मगधो मागधो, स्युर्युद्धानिवर्त्तिनः ।
संशप्तका, अथ नग्नो जरद्वस्त्रधरोऽत्र यः ॥ २५२ ॥
बन्दी स्तुतिव्रतस्तस्य, ग्रन्थो भोगावली तथा ।
संस्फोटः कलहो युद्धं सङ्ग्रामः साम्परायिकम् ॥ २५३ ॥
संयुगं त्वस्त्रियां संगरो विगहः
सम्परायोऽस्त्रियामाहवायोधने ।
सम्प्रहारो रणोऽस्त्री समीकं कलिः
स्यात्पुमान् सङ्ख्यमस्त्री मृधं युत्सितम् ॥ २५४ ॥
स्रग्विणीमस्त्रियां(?) राटिः स्त्री संयच्च नपुंसके ।
केचित्स्त्रियामिति द्वन्द्वं जन्यं समरस्त्रियाम् ॥ २५५ ॥
आजिः स्त्री समितिरभ्यामर्दः प्रहरणं पुनः ।
अभिसम्पातसंमर्दप्रघाताऽऽस्कन्दना[नि] च ॥ २५६ ॥
अभ्यागमः समुदयः समुदायः समाह्वयः ।
सघनं च समाघातः आक्रन्दः प्रविदारणम् ॥ २५७ ॥
नियुद्धं भुजसम्भूतं, पटहाडम्बरावुभौ ।
अस्त्रियां तुमुलं युद्धसंकुलं, त्वग्रयानकम् ॥ २५८ ॥
नासीरमपुमानस्त्री केचि,त्पीडनमस्य च ।
अवमर्दोऽपि, प्रपातो धाट्यभ्यासादने पुनः ॥ २५९ ॥
;p{0080}
अभ्यवस्कन्दो, यामिन्यां सौप्तिकं स निगद्यते ।
रणरुद्रभूमिर्वीराशंसनं च, नियुद्धभूः ॥ २६० ॥
आजवाटो, रणे मोहो मूर्च्छा स्यात्कश्मलं पुनः ।
रणे भाविन् जाते वा यत्पानं वीरपाणकम् ॥ २६१ ॥
संदावविद्रवौ प्रद्रावः संद्रावो द्रवः पुनः ।
उद्रावोऽपक्रमोऽपयानं पलायनमित्यपि ॥ २६२ ॥
जयश्च विजयो, युद्धे यो भङ्गः स पराजयः ।
डमरो डिम्बोऽस्त्रियां च शृगालिविप्लवौ समौ ॥ २६३ ॥
वैरशुद्धिर्वैरनिर्यातनं वैरप्रतिक्रिया ।
पराजितः पराभूतो परिभूतो जितः पुनः ॥ २६४ ॥
भग्नोऽभिभूतो,ऽथ नष्टो गृहीतदिक् पलायितः ।
तिरोहितो, जितकाशी जिताहवो रणे जितः ॥ २६५ ॥
;p{0081}
अथ स्यात्पतितो भूयः प्रस्कन्नी, गुप्तिचारकौ ।
काराऽथ ग्रहको बन्दी प्रग्रहोपग्रहौ समौ ॥ २६६ ॥
;c{समाप्तः क्षत्रियाधिकारः ।}
;v{शूद्राधिकारः}
ऊरव्या ऊरुजा वैश्या अर्या भूमिस्पृशो विशः ।
वाणिज्यं पाशुपाल्यं च कृषिस्तिस्रश्च वृत्तयः ॥ २६७ ॥
जीविका वेतनं वृत्तिर्वार्ता जीवनमित्यपि ।
आजीव, उञ्छोऽस्त्री धान्यकणादानं, शिलं पुनः ॥ २६८ ॥
कणिशादिग्रहः, कृषिर्मृतं प्रमृतमन्ये ।
याचितमृतमप्यथ .......................... ॥ २६९ ॥
अमृतं त्वयाचितं स्या,दुदिता सा श्वजीविका ।
सेवावृत्तिः, वाणिज्यं वाणिज्या त्वपुमान् पुनः ॥ २७० ॥
;p{0082}
सत्यानृत,मथो पण्याजीव आपणिको वणिक् ।
क्रयविक्रयिकस्सार्थवाहो वैदेहनैगमौ ॥ २७१ ॥
वाणिजो,ऽथ क्रयी क्रायिकः क्रयीको,ऽथ विक्रयी ।
विक्रायिको विक्रयिकः क्रेयदो,ऽवक्रयः पुनः ॥ २७२ ॥
वस्नोऽस्त्रियां मूल्यमर्घो भाटकं पञ्चमं [तथा] ।
नीवी परिपणो मूलद्रव्यं, लाभोऽधिकं फलम् ॥ २७३ ॥
परावर्तो व्यतिहारो वैमेयः परिवर्तनम् ।
परिदानं विनिमयो नैमेयो नियमो,प्यथ ॥ २७४ ॥
उपनिधिः स्यान्निक्षेपो न्यासो,ऽथास्यार्पणं पुनः ।
प्रतिदानं परिदान,मन्ये क्रेयं तदुच्यते ॥ २७५ ॥
क्रेतव्यमात्रकं, यच्च स्थापितं यत् क्रयाय तु ।
क्रय्य,मथो पणितव्यं पण्यं विक्रेयमप्य,थ ॥ २७६ ॥
सत्याकृतिः सत्यङ्कारः सत्यापनं च विक्रयः ।
विपणो, गण्यं संख्येयं गणेयं, संख्या सा भवेत् ॥ २७७ ॥
;p{0083}
एकादिर्या वाच्यलिङ्गा पञ्चाद्यष्टा[द]शान्तिमा ।
अलिङ्गा एकोनविंशत्याद्या पूर्वं शताच्च या ॥ २७८ ॥
स्त्रीलिङ्गाष्टदशम्यो या संख्या संख्येयगोचरा ।
एकाद्या परतः संख्या संख्यासंख्येयवाचिका ॥ २७९ ॥
जिनानां विंशतिः सार्वाः विंशतिश्च तथा हि सा ।
एकादशगुणो दशेत्यादिरीत्याऽयमोत्तरम् ॥ २८० ॥
शतं सहस्रमयुतमस्त्रियां स्युरमी त्रयः ।
लक्षमपुमान् प्रयुतमस्त्री कोटिः स्त्रियां पुनः ॥ २८१ ॥
अर्बुदमस्त्री चाब्जखर्वनिखर्वाणि षण्ढके त्रीणि ।
क्लीबे महाम्बुजं स्थाच्छङ्कुरषण्ढः पुमान् वार्धिः ॥ २८२ ॥
अन्त्यमध्यपरार्धानि भवन्त्येतानि नामतः ।
सांयात्रिको यानपात्रवाणिजो,ऽथ वहित्रकम् ॥ २८३ ॥
यानपात्रं [च] बोहित्थं पोतो वहनमप्य,थ ।
नियामकः पोतवाहो निर्यामो नाविकः पुनः ॥ २८४ ॥
कर्णधारो, मङ्गिनी नौ स्त्रियां बेडा तरीत्यपि ।
तरिणी, द्रोणी काष्ठाम्बुवाहिनी, क्षेपणी च सा ॥ २८५ ॥
नौकादण्डः, कूपकस्तु गुणवृक्षो,ऽथ नावि ये ।
मध्यदण्डाः स्युः पोलिन्दाः, मङ्गो नौमस्तकं पुमान् ॥ २८६ ॥
;p{0084}
अभ्रिः स्त्री काष्ठकुद्दालः, सेचनं सेकपात्रकम् ।
अरित्रं केनिपातश्च कोटिपात्र,मथोडुपः ॥ २८७ ॥
तरण्डो द्वावस्त्रियौ स्तः कोलाभेलप्लवाः समाः ।
तरमूल्यमातरः स्यात्, वृद्ध्याजीवः कुसीदकः ॥ २८८ ॥
वार्द्धुषिको द्वैगुणिको वार्द्धुषि,र्वृद्धजीवने ।
कुसीदोऽर्थप्रयोगश्च, वृद्धिः कलान्तरं पुनः ॥ २८९ ॥
पर्युदञ्चनमुद्धार ऋणं, याचितकं हि तत् ।
प्राप्तं याचनतो यच्च, तदाऽऽहुरापमित्यकम् ॥ २९० ॥
परिवृत्य गृहीतं यद्, ग्राहकः स्यादृणस्य यः ।
अधमर्णो, दायकश्चोत्तमर्णो,ऽथ निगद्यते ॥ २९१ ॥
लग्नकः प्रतिभूः स्थेयः समौ प्राश्निकसाक्षिणौ ।
मध्यस्थो,ऽथ मृषासाक्ष्ये कूटसाक्षी तथा पुनः ॥ २९२ ॥
;p{0085}
दुष्टसाक्षिणि सूची च, बन्धक आधिरप्य,थ ।
पौतवं, द्रुवयं, पाय्यं त्रिधा मानमुदाहृतम् ॥ २९३ ॥
तुलाप्रभृतिभिर्भूयः कूडवाद्यैः करादिभिः ।
क्रमाद्विज्ञेयं तत्रादौ माषकोस्त्री, स पञ्च च ॥ २९४ ॥
गुञ्जा, कर्षोऽस्त्रियामक्षः, माषा[णां] षोडश स्यात्, पलम् ।
अस्त्री, कर्षाश्चत्वारो,ऽथ विस्तः सुवर्ण इत्यपि ॥ २९५ ॥
कनकाक्षे, कुरुविस्तः पले कनकसम्भवे ।
पलशतं तुला, भारो विंशतिस्ताश्च शाकटः ॥ २९६ ॥
शाकटीनः शालाटश्च आचितो,ऽथ दशाचितः ।
भागः, प्रस्थोऽस्त्रियां चत्वारः कुडवास्त एव च ॥ २९७ ॥
आढकस्त्रिषु, ते चत्वारो द्रोणः कथितोऽस्त्रियाम् ।
द्रोणाः षोडश खारी, स्याच्चतुर्विंशतिरङ्गुलाः ॥ २९८ ॥
;p{0086}
हस्ताः, दण्डश्चतुर्हस्तो, गव्यूतं क्रोश एव सः ।
यद्दण्डसहस्रयुग्मं, क्रोशयुग्मं हि गोरुतम् ॥ २९९ ॥
गव्यूतिरक्लीबो गव्या गव्यूतं, योजनं पुनः ।
चतुष्क्रोशं, जीववृत्तिः पाशुपाल्यं गवीश्वरः ॥ ३०० ॥
गोमी गोमान,थो गोपो गोधुग्गोपालबल्लवाः ।
गोसंख्याऽऽभीरो, गोषु स्याद्गोविन्दोऽधिकृतो हि यः ॥ ३०१ ॥
अजजीवको जाबालो, हली क्षेत्री कृषीवलः ।
कुटुम्बी कृषिकः कार्षकः कर्षको, हलिः पुनः ॥ ३०२ ॥
जित्या, सीरो हलं द्वौ चास्त्रियां गोदारणं तथा ।
लाङ्गलमीषा तद्दण्डः, सीता स्यात्तस्य पद्धतिः ॥ ३०३ ॥
कुटकमनीषे, दात्रं लवित्रं, वण्ट उच्यते ।
तन्मुष्टिः, समीकरणे मत्यं, गोदारणं पुनः ॥ ३०४ ॥
;p{0087}
कुद्दालोऽथ खनित्रं स्यादवदारणमप्य,[थ] ।
फालः फलं कुशिकश्च कृषक,स्तोत्रतोदने ॥ ३०५ ॥
प्रवयणं स्यात्प्रतोदः प्राजनं, लोष्टभेदनः ।
कोटिशो, योत्रयोक्त्रे चाबन्धो गोबन्धदारु यत् ॥ ३०६ ॥
खलेऽक्लीबो मेधिमेथी खलेवाली, जघन्यजः ।
शूद्रः पज्जो वृषलश्चान्त्यवर्णः पद्य इत्यपि ॥ ३०७ ॥
द्वादशभेदाः एवं स्युरथैषां मिश्रजातयः ।
मूर्द्धावसिक्तो जातोऽसौ क्षत्रियायां तु वाडवात् ॥ ३०८ ॥
अम्बष्ठो वैश्यकामिन्यां, शूद्रयोषित्युभौ तथा ।
पारशवो निषादश्च, वैश्यस्त्रियां तु क्षत्रतः ॥ ३०९ ॥
माहिष्यः, शूद्रकामिन्यामुग्रः, करणो वैश्यतः ।
वैश्यनार्यामायोगवः शूद्रतः, क्षत्रियस्त्रियाम् ॥ ३१० ॥
;p{0088}
क्षत्ता, विप्रस्त्रियां चण्डालो, मागधश्च वैश्यतः ।
क्षत्रनार्यां विप्रनार्यां वैदेहिकः, स्यात् क्षत्रियात् ॥ ३११ ॥
सूतो ब्राह्मणकामिन्यां, करण्यां रथकारकः ।
माहिष्या[द],थ प्रकृतिः कारुश्च कारिशिल्पिनौ ॥ ३१२ ॥
श्रेणिरक्लीबः कारूणां गणः, शिल्पं कला पुनः ।
विज्ञानं, मालाकारश्च पुष्पाजीवस्तु मालिकः ॥ ३१३ ॥
पुष्पलावी नंतः स्यात् यः पुष्पाण्यवचिनोति [सः] ।
ध्वजो ध्वजी सुराजीवी मण्डहारकशौण्डिकौ ॥ ३१४ ॥
कल्यपालो वारिवासः आसुतीबल इत्यपि ।
पानवणिक्, कादम्बरी चापुमान् मधुरस्त्रियाम् ॥ ३१५ ॥
इरा मद्य स्वादुरसा परिस्रुत् स्त्री परिस्रुता ।
मदिष्ठा मदिरा कश्यं वारुणी कापिशायिनम् ॥ ३१६ ॥
;p{0089}
अपुमान् प्रसन्ना हारहूरं हलिप्रिया ।
शुण्डाऽक्लीबा देवसृष्टा सुरा हाला परिप्लुता ॥ ३१७ ॥
माध्वीकं कापिशं गन्धोत्तमा च मदनाऽब्धिजा ।
माधवको मध्वासवः, सीधुरस्त्री तथाऽऽसवः ॥ ३१८ ॥
मैरेयो,ऽथ मद्यपङ्को जगलोऽप्य,थ [मेदकः] ।
मद्यबीजं पुनः किण्वं नग्नहूर्नग्नहुः पुमान् ॥ ३१९ ॥
आसुतिर्मद्यसंधानमासवोऽभिषवस्तथा ।
कारोत्तमो मद्यमण्डः, सरकश्चषकोऽस्त्रियाम् ॥ ३२० ॥
अनुतर्षो गल्वर्कश्च, शुण्डापानं मदस्थितिः ।
मधुक्रमा मधुवारा, सहपानं सपीतिकः ॥ ३२१ ॥
आपानं पानगोष्ठी च, मध्यप्राशनचक्षणे ।
उपदंशोऽवदंशो,ऽथ कलादो मुष्टिकः पुनः ॥ ३२२ ॥
स्वर्णकारो नाडिंधम,स्तेजसावर्त्तिनी तथा ।
मूषा, भस्त्राऽक्लीबश्चर्मप्रसेविका,ऽथ वेधनी ॥ ३२३ ॥
;p{0090}
आस्फोटनी, शाणोऽक्लीबः पुमांश्च निकषः कषः ।
कङ्कमुखः संदंशो,ऽथ यन्त्रकं कुन्दमस्त्रियाम् ॥ ३२४ ॥
भ्रमो,ऽथ मणीकारस्तु वैकटिको,ऽथ शौल्बिकः ।
ताम्रकुट्टिको,ऽथ काम्बविकः शाङ्खिक एव सः ॥ ३२५ ॥
सौचिकः स्यात्तन्तुवायः, कल्पनी कर्त्तरी पुनः ।
कृपाणी, सेवनी सूची, सूचिसूत्रं तु पिप्पलम् ॥ ३२६ ॥
तर्कुः पुमान् कर्त्तनसाधनं, विहनं पुनः ।
पिञ्जनं तूलस्फोटनकार्मुकं, स्यूतिसेवने ॥ ३२७ ॥
सीवनं, स्यूतप्रसेवौ, तन्तुवायो द्वितीयकम् ।
कुविन्दो,ऽथ स्यात् त्रसरः सूत्रवेष्टनमप्य,थ ॥ ३२८ ॥
;p{0091}
व्यूतिर्वाणिः स्त्रियां, वानदण्डो वेमाऽस्त्रियावुभौ ।
सूत्रतन्तू तथा निर्णेजकः स्याद्ररजकोऽप्य,थ ॥ ३२९ ॥
चर्मकृत्पादुकाकृच्च, पादुका पादरक्षणम् ।
पादत्राणं पादहिता पादूरुपानत् द्वे स्त्रियाम् ॥ ३३० ॥
पादपीठी पादरथी पेशी स्यात्पदवीथ्यपि ।
पादगुञ्जा पादरत्ता पन्नद्धा [च] पदायता ॥ ३३१ ॥
पदायामेन बद्धा या नानाभेदा भवेद्धि सा ।
अनुपदीना, वरत्रा नद्ध्री वद्ध्र्यनपुंसकः ॥ ३३२ ॥
चर्मप्रभेदिका चाऽरा, कुलालो दण्डभृत् पुनः ।
कुम्भकारश्चक्रजीवी, तैली चाक्रिकधूसरौ ॥ ३३३ ॥
अस्रियौ खलपिण्याकौ, शाणजीवोऽसिधावकः ।
भ्रमासक्तशस्त्रमार्जा,वथ तक्षा च काष्ठतट् ॥ ३३४ ॥
वर्धकः स्थापतिस्त्वष्टा रथकृद्, यो ह्यधीनकः ।
ग्रामे स स्याद्ग्रामतक्षः, कौटतक्षः स्वतन्त्रकः ॥ ३३५ ॥
;p{0092}
तक्षणी वृक्षभिद्वासी, क्रकचं पुंनपुंसकम् ।
करपत्रकं च, काष्ठं काष्ठे संस्थाप्य तक्ष्यते ॥ ३३६ ॥
यत्रोद्घनः स विज्ञेयो लोहादिरपि तत्तथा ।
वृक्षभेदी वृक्षादन,ष्टङ्कोऽस्त्री स्याद्द्वितीयकम् ॥ ३३७ ॥
पाषाणदारको, लोहकारः कर्मार इत्यपि ।
व्योकारः, कूटमस्त्री स्यदयोघनो,ऽथ व्रश्चनः ॥ ३३८ ॥
पत्रपरशु,रीषिका तूलिका पुनरेषिका ।
कान्दविको भक्ष्यकारः, कन्दुरक्लीबकः पुनः ॥ ३३९ ॥
स्वेदनिका, तौलकिको रङ्गजीवश्च चित्रकृत् ।
कूचिका तूलिका,ऽऽलेख्यं चित्रं, स्यादथ लेप्यकृत् ॥ ३४० ॥
पलगण्डो,ऽथ लेप्यादिकर्म पुस्तं स चास्त्रियाम् ।
अन्तावसायी नंतः स्यान्मुण्डको नापितः क्षुरी ॥ ३४१ ॥
;p{0093}
चण्डिलश्च दिवाकीर्तिः क्षुरमर्दी च भण्डिकः ।
क्षौरिको ग्रामणीर्भण्डिवाहो,ऽथ परिवापणम् ॥ ३४२ ॥
भद्राकरणं वपनं क्षौरं स्यान्मुण्डनं, त्वथ ।
नाराची त्वेषणी, देवाजीवः स्याद्देवलः पुनः ॥ ३४३ ॥
मौरजिको मार्दङ्गिको, वीणावादस्तु वैणिकः ।
वैणविको वेणुध्मश्च, पाणिघः पाणिवादकः ॥ ३४४ ॥
प्रातिहारिको मायाकारो,ऽथ माया तु शाम्बरी ।
कुसृतिः कुहकं जालमिन्द्रजाल,मथो पुनः ॥ ३४५ ॥
कौतुकं कुतुकं कौतूहलं कुतूहलं तथा ।
मृगवधाजीवी व्याधो मृगयुर्लुब्धकः पुनः ॥ ३४६ ॥
पापर्द्ध्याखेटौ मृगयाऽपुमान् मृगव्याऽऽच्छोदने ।
वागुरिको जालिको,ऽथ वागुरा मृगजालिका ॥ ३४७ ॥
शुम्बमपुमान् तन्त्री च वटी त्रिषु गुणः पुनः ।
शुल्बं रज्जुः स्त्रियां वराटकः, कैवर्त्तधीवरौ ॥ ३४८ ॥
;p{0094}
दाशो, बडिशमपुमान् मत्स्यवेधनमप्य,थ ।
मत्स्यजालं स्यादानायः, कुवेणी मत्स्यबन्धनी ॥ ३४९ ॥
शाकुनिको जीवान्तकः, कोटिको मांसिकस्तथा ।
सौनिको वैतंसिकश्च, घातस्थानं पशोर्भवेत् ॥ ३५० ॥
सूना, मृगादिजीवानां बन्धोपकरणं हि यत् ।
वीतंसोऽस्त्रियां, पाशो बन्धनग्रन्थिरप्य,थ ॥ ३५१ ॥
अवटोऽवपातः, कूटयन्त्रमुन्माथ इत्यपि ।
पामरः प्राकृतो नीचो विवर्णश्च पृथग्जनः ॥ ३५२ ॥
इतरो बर्बरो,ऽथान्तेवासी श्वपचबुक्कसौ ।
दिवाकीर्तिरन्तावसायी निषादोऽजनंगमः ॥ ३५३ ॥
चण्डालः प्लवमातङ्गौ, पुलिन्दा वरटा भटाः ।
किराता नाहला निष्ट्याः शबरा भिल्ला भूरयः ॥ ३५४ ॥
मालाः सर्वेऽरण्यचरा उद्भिन्ना देशभेदतः ।
म्लेच्छजातयः शूद्राणां समुदाये पतन्त्यमी ॥ ३५५ ॥
;c{समाप्तः शूद्राधिकारः ।}
;v{अवस्थाभेदाधिकारः}
;c{अथ चतुर्णां वर्णानां प्राग्भवाचीर्णसंस्कारा इत्यादिना अवस्थाभेदं सामान्यत आह ।}
;p{0095}
कुमारकः क्षीरकण्ठो बालः पोतः स्तनंधयः ।
पृथुकोत्तानशयौ डिम्भशावौ तथा शिशुः ॥ ३५६ ॥
अर्भः पाको,ऽथ शिशुत्वं शैशवं बाल्यमप्यथ ।
तरुणो युवा वयस्थो,ऽथ तारुण्यं तथाऽस्त्रियाम् ॥ ३५७ ॥
यौवनं, चाथ स्थविरो यातयामो जरी जरन् ।
जीर्णो जीवः प्रवयाश्च वृद्धो,ऽथ विस्रसा जरा ॥ ३५८ ॥
स्थाविरं वार्द्धकं, [ज्यायान्] वर्षीयान् दशमी तथा ।
लब्धवर्णः प्राप्तरूपो विद्वान् व्यक्तविपश्चितौ ॥ ३५९ ॥
विचक्षणो विशारदो मनीषिधीरपण्डिताः ।
बुधप्रबुद्धकोविदाः कविः कृती सुधीस्तथा ॥ ३६० ॥
मेधावी सूरिदोषज्ञाभिरूपप्राज्ञकृष्टयः ।
स्यात्सङ्ख्यावान्सन् ज्ञो, दक्षः शिक्षितो निपुणः पटुः ॥ ३६१ ॥
अभिज्ञो विज्ञः स्याद्वैज्ञानिकः कृतमुखः पुनः ।
कृतकर्मा कृतहस्तः कुशलश्चतुरोऽपि च ॥ ३६२ ॥
समौ निष्णातप्रवीणौ, प्रस्तावज्ञे तु छेकिलः ।
छेको विदग्धः छेकालो देश्यां छइल्ल इत्यपि ॥ ३६३ ॥
प्रगल्भः प्रतिभायुक्तः प्रौढो,ऽथ दीर्घदर्श्ययम् ।
पश्येद्यो दूरतः, प्रत्युत्पन्नबुद्धिर्द्वितीयकम् ॥ ३६४ ॥
;p{0096}
तत्कालधीः, सूक्ष्मदर्शी कुशाग्रीयमतिः पुनः ।
चिद्रूपो हृदयालुश्च तत्त्वज्ञानयुतिः स्मृतः ॥ ३६५ ॥
सहृदयः, संस्कृतो यो व्युत्पन्नः प्रहतः स तु? ।
क्षुण्णोऽपि, सोऽन्तर्वाणिर्यः शास्त्रविद्वक्तुमक्षमः ॥ ३६६ ॥
प्रधानवक्ता योऽमुष्मिन् वागीशो वाक्पतिः स च ।
प्रतिभायुक्तजल्पाकौ वाचोयुक्तिपटुः स्मृतः ॥ ३६७ ॥
वावदूकः प्रवाग् वाग्मी समुखो,ऽथ वदावदः ।
वक्ता वदो,ऽथ जल्पाको यो भवेद्बहुगर्ह्यवाक् ॥ ३६८ ॥
वाचाटो वाचालः, प्रश्नेऽनुत्तरो यद्वदस्तथा ।
दुर्वाक् कद्वदो,ऽथ हीनवादी चाधर इत्यपि ॥ ३६९ ॥
एडमूकस्तथाऽनेडमूकोऽवाक्श्रुतिरप्य,थ ।
स तु कुवादः कुचरो यो भवेत्कुटिलाशयः ॥ ३७० ॥
रवणः शब्दनः सोऽत्र यः शब्दं कुरुतेऽधिकम् ।
काहलो लोहलः स स्यादस्फुटवाक् च यो भवेत् ॥ ३७१ ॥
;p{0097}
अवाक् मूको,ऽस्वरः स स्याद् घर्घवचनो हि यः ।
विदुरो वेदिता विन्दु, वन्दारुरभिवादकः ॥ ३७२ ॥
आशंसिका स्यादाशंसुः, कट्वरः कटुभाषिणि ।
क्षिप्नुर्निराकरिष्णुश्च, विकाशी स्याद्विकस्वरः ॥ ३७३ ॥
मुखरो दुर्मुखोऽबद्धमुखो,ऽथ स्यात्प्रियंवदः ।
शक्लः, प्रियंवदो दानशीलश्च यो भवेत्स हि ॥ ३७४ ॥
वदान्यश्च वदन्यो,ऽथ मूर्खोऽज्ञो मातृशासितः ।
मातृमुखो यथाजातो मन्दोऽमेधो जडः पुनः ॥ ३७५ ॥
मूढो वैधेयो विवर्णो देवानांप्रियबालिशौ ।
जाल्मो बालोऽनेडो नामवर्जितो,ऽथ चिरक्रियः ॥ ३७६ ॥
दीर्घसूत्रो,ऽथ क्रियासु मन्दः कुण्ठो,ऽथ कर्मसु ।
उद्यतो यः क्रियावान् सो,ऽलङ्कर्मीणः स उच्यते ॥ ३७७ ॥
;p{0098}
कर्मक्षमः, कर्मदक्षः कर्मठः, कार्म एव सः ।
कर्मशीलोऽपि, यस्तीक्ष्णकर्मकृदायःशूलिकः ॥ ३७८ ॥
सुरूपदेही य स्वङ्गः सिंहसंहननः पुनः ।
स्वैरी स्वतन्त्रः स्वरुचिः निरवग्रहोऽपावृतः ॥ ३७९ ॥
यथाकामी स्वच्छन्दो,ऽथ स्वेच्छा स्यात्स्वैरिता पुनः ।
यदृच्छा, गृह्यको निघ्नः पराधीनश्च नाशवान् ॥ ३८० ॥
परायत्तः परवशः परतन्त्रोऽवधानकः ।
परच्छन्दो वशायत्तः परवान्, अथ लक्ष्मणः ॥ ३८१ ॥
लक्ष्मीवान् श्लीलो,ऽथेभ्यः स्यादृद्धाऽढ्यौ धनीश्वरः ।
दरिद्रः कीटको निःस्वो दुःस्थोऽकिञ्चनदुर्गतौ ॥ ३८२ ॥
दुर्विधो दीनः क्षुद्रो,ऽथ किंपचानो मितंपचः ।
कीनाशः कृपणः क्षुद्रो दृढमुष्टिश्च तद्धनः ॥ ३८३ ॥
नेताऽधिपः परिवृढः प्रभुरिन्द्र ईशो
भर्त्तेश्वरो विभुः पत्यधिभू स्वनाथः ।
स्वामी तथाऽऽर्य इन ईशितृनायकौ च
भृत्य-पराचित-भुजिष्य-नियोज्य-दासाः ॥ ३८४ ॥
;p{0099}
परैधितः परजातः परान्नपरिकर्मिणौ ।
परिस्कन्दो गोप्यः प्रेष्यो परपिण्डादकिंकरौ ॥ ३८५ ॥
परिचारकः स्याच्चेटो डिङ्गरो,ऽथ विशेषतः ।
कर्मकरो भृतभुग् वैतनिको भृतकोऽपि च ॥ ३८६ ॥
कर्मकारः सनिभृतिः, भर्मण्या भर्मनिष्क्रयौ ।
भृत्या भृतिर्भरणं च निर्वेशो वेतनं पणः ॥ ३८७ ॥
मूल्यं विधा च कर्मण्या, वेश्यामूल्यं हि यद्भवेत् ।
भोगो भाटिः स उच्यते, खलपूर्द्वितीयं पुनः ॥ ३८८ ॥
बहुकरो, भारवाहो भारिको, भारवीवधौ ।
विवधो,ऽथ वार्तावहो वैवधिको, विहङ्गिका ॥ ३८९ ॥
भारयष्टि,र्भारलम्बः शिक्यं काचः सरज्जुयुक् ।
वीरश्चारभटः शूरो विक्रान्तो, भीरुभीरुकौ ॥ ३९० ॥
भीलुकः कातरो भीतो दरितश्चकितोऽप्य,थ ।
व्यग्रः स्याद्व्याकुलो भूयो विहस्तो,ऽत्यर्थमाकुलः ॥ ३९१ ॥
;p{0100}
पिञ्जलः स समुत्पिञ्ज उत्पिञ्जलः, भयद्रुते ।
कान्दिशीको,ऽथ महात्मा महामना महाशयः ॥ ३९२ ॥
उदार उद्भटोदात्तौ महेच्छोदीर्णौ, सूरतः ।
करुणापरः कृपालुः दयालुर,थ घातुकः ॥ ३९३ ॥
शरारुर्हिस्रो,ऽथ वधो घातो व्यापादनं पुनः ।
प्रोज्जासनं प्रमथनं प्रमथोऽस्त्री प्रमापणम् ॥ ३९४ ॥
अपासनं निसूदनं प्रवासनं च वर्जनम् ।
प्रशसनं समापनं विशरणं निबर्हणम् ॥ ३९५ ॥
निर्वापणालम्भहिंसोन्मन्थसंज्ञप्तयस्तथा ।
निष्कारणनिर्यातनक्राथनिर्वासनानि च ॥ ३९६ ॥
उद्वासनं मारपिञ्जौ प्रतिघातनमित्यपि ।
निस्तर्हणं प्रशमनं परासनं कदनं तथा ॥ ३९७ ॥
निर्ग्रन्थनं विशसनं निशुम्भोऽप्य,थ कर्तनम् ।
कल्पनं वर्धनं छेद, आततायी स उच्यते ॥ ३९८ ॥
अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः ।
क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते आततायिनः ॥ ३९९ ॥
शीर्षच्छेदिकः शीर्षच्छेदो योऽर्हो हन्तुमत्र सः ।
नामशेषो यशःशेषः परासुः प्रेतसंस्थितौ ॥ ४०० ॥
;p{0101}
आलेख्यशेषः परेतः मृतश्चोपगतः पुनः ।
उपसंपन्नो व्यापन्नः प्रमीतो,ऽथौर्ध्वदेहिकम् ॥ ४०१ ॥
मृतस्य दिवसे दानं तदर्थमिदमुच्यते ।
अपस्नानं मृतस्नानं, पितॄणां यत्तु तर्पणम् ॥ ४०२ ॥
निवापः सोऽप्य,थ चिता चित्या चिति,रथाञ्जसः ।
प्राञ्जल ऋजुरुदारः, सरलो दक्षिणोऽप्य,थ ॥ ४०३ ॥
अनृजुः शठनिकृतौ, निस्त्रिंशः क्रूर इत्यपि ।
नृशंसः पापो,ऽथ धूर्तो मायी व्यंसकजालिकौ ॥ ४०४ ॥
दाण्डाजिनिकः कुहकः वञ्चकः, सज्जनः पुनः ।
सभ्यार्यौ साधु,र्दोषैकदृक्पुरोभागिनाव,थ ॥ ४०५ ॥
द्विजिह्वो दुर्जनः कर्णेजपः पिशुनसूचकौ ।
नीचः खलोऽस्त्रियामन्यः क्षुद्रः प्रखलमत्सरी ॥ ४०६ ॥
उपरक्तो व्यसनार्तः, स्तेनोऽस्त्री पारिपन्थिकः ।
परास्कन्दी परिमोषी तस्करः प्रतिरोधकः ॥ ४०७ ॥
;p{0102}
पाटच्चर ऐकागारिको दस्युः स्यान्मलिम्लुचः ।
चोरश्चौरो रात्रिचरश्चौरडोप्य,थ तस्करः ॥ ४०८ ॥
यो हरेत्परकीयं स्वं पश्यतस्तत्कलावशात् ।
मनीषिभिः स पापिष्ठ उच्यते पश्यतोहरः ॥ ४०९ ॥
स्तेयं चौर्यं चौरिका चापुमान्, लोप्त्रं धनं हि तत् ।
स्तेनापहृतं यत्स्यात्, यद्भविष्योऽपरः पुनः ॥ ४१० ॥
दैवपरो,ऽथानुष्णः स्यादालस्योऽलसशीतकौ ।
तुन्दपरिमृजो मन्दः, सूत्थानश्चतुरः पटुः ॥ ४११ ॥
उष्णकः पेशलो दक्षः उष्णो,ऽथ प्रह्वतत्परौ ।
प्रसितः परायणश्च आसक्तः प्रवण इत्य,थ ॥ ४१२ ॥
उदारो दाता,ऽथ दानशौण्डो बहुप्रदः पुनः ।
स्थूललक्षो,ऽथ यो दाता भोक्ता च सुकलः स्मृतः ॥ ४१३ ॥
तर्कुको मार्गणश्चार्थी याचनको वनीपकः ।
याचको,ऽथोत्पतिष्णुः स्यादुत्पतिता,ऽथ मण्डनः ॥ ४१४ ॥
;p{0103}
अलंकरिष्णुः स्या,द्भूष्णुर्भविष्णुर्भविताऽप्य,थ ।
वर्तिष्णुर्वर्तनो भूयो, विसारिणि विसृत्वरः ॥ ४१५ ॥
प्रसारी विसृमरो,ऽथापत्रपिष्नुर्द्वितीयकम् ।
लज्जाशीलः, क्षमी क्षन्ता तितिक्षुः क्षमिता पुनः ॥ ४१६ ॥
सहिष्णुः सहन, ईर्ष्यालुः कुहनोऽथ मत्सरात् ।
परोत्कर्षासहने चाक्षान्तिरीर्ष्या द्वकौ मतौ ॥ ४१७ ॥
क्रोधनो रोषणोऽमर्षणः क्रोधी, भृशकोपने ।
चण्डो, बुभुक्षितो भूयो जिघत्सुः क्षुधितस्तथा ॥ ४१८ ॥
अशनायितः, पिपासुस्तृषिततृष्णजौ समौ ।
रसादानं शोषणं च, घस्मरो भक्षकोऽद्मरः ॥ ४१९ ॥
आशितो,ऽथाशितस्तृप्त आघ्रातः सुहितोऽप्य[थ] ।
भक्तोच्छिष्टं तथोच्छिष्टं फेलापिण्डोलिफेलयः ॥ ४२० ॥
स्वोदरपूरके पुंसि कुक्षिम्भरिर्निगद्यते ।
उदरम्भरिस्तथा आत्मम्भरि,रौदरिकः स तु ॥ ४२१ ॥
;p{0104}
आद्यूनोऽपि, विजिगीषा(?)ऽभिलाषावर्जितोऽपि यः ।
सर्वान्नभक्षकः सर्वान्नीनश्च तृतीयं पुनः ॥ ४२२ ॥
उदरपिशाचो, यस्य भक्षितस्यापि वस्तुनः ।
तृत्पिर्न जायते पुंसः सोऽसेचनक उच्यते ॥ ४२३ ॥
पिशिताशी शाष्कुलः स्या,दुन्मदिष्णुः स च स्मृतः ।
वातभूतादिदोषेण योऽनवस्थितमानसः ॥ ४२४ ॥
गर्धनो लोलुपो लिप्सुस्तृष्णक् लुब्धोऽभिलाषुकः ।
गृध्नुश्च लोलुभो लोलः समौ लालसलम्पटौ ॥ ४२५ ॥
उद्धतः स्यादविनीतः, प्रसृतो निभृतः पुनः ।
विनीतो,ऽथ विनयस्थो विधेयो, वचने स्थितः ॥ ४२६ ॥
यः स आश्रवो विज्ञेयः, प्रणेयो वश्य इत्यपि ।
धृष्णुक् वियातो धृष्णुश्च धृष्टो,ऽधृष्टस्तु शारदः ॥ ४२७ ॥
शुभसंयुक्तः शुभंयुः, स्यादहंकृत अहंयुः ।
कामुकः कामयिताऽभीकोऽनुकोऽभिकः ॥ ४२८ ॥
;p{0105}
कम्रः कमिता कमरः कामनो, व्यसनी पुनः ।
विप्लुतः पञ्चभद्रो,ऽथ प्रमना हृष्टमानसः ॥ ४२९ ॥
विकुर्वाणो हर्षमाणो, दुर्मना विमनास्तथा ।
अन्तर्मना विचेताश्च, क्षीबो मत्त उत्कटः पुनः ॥ ४३० ॥
शौण्डो,ऽथ वीक्षापन्नः स्याद्विलक्षोऽथोत्सुकस्तथा ।
उत्कण्ठितः पुनरुत्क उन्मना, वाच्यदूषितौ ॥ ४३१ ॥
अभिशस्तः क्षारितश्च, स भवेत्कृतलक्षणः ।
अहतलक्षणश्चापि यो गुणैर्विश्रुतो भुवि ॥ ४३२ ॥
पाण्डुरपृष्ठो निर्लक्षणः, सङ्कसुकोऽप्यस्थिरः ।
तूष्णीकस्तूष्णींशीलश्च, यः स्यादनिष्टदुष्टधीः ॥ ४३३ ॥
विवशः सो,ऽथ बद्धश्च नद्धः संदानितः सितः ।
निगडितः संयतश्च कीलितो यन्त्रितोऽप्य,थ ॥ ४३४ ॥
उद्दानं बन्धनं द्वौ स्तः, प्रतिबद्धो मनोहतः ।
हतप्रतिहतौ तुल्या,वधिक्षिप्तो द्वितीयकम् ॥ ४३५ ॥
;p{0106}
प्रतिक्षिप्तो,ऽथावकृष्टो निष्कासितो,ऽथ धिक्कृतः ।
अपध्वस्तो न्यक्कृतो,ऽथ विप्रकृतश्च निकृतः ॥ ४३६ ॥
आत्तगन्धोऽभिभूतो,ऽथ विप्रलब्धश्च वञ्चितः ।
निद्रालुः शयालुः स्वप्नक्, घूर्णितः प्रचलायितः ॥ ४३७ ॥
जागरी जागरूकः, स्याज्जागरो जागरा पुनः ।
जागरणं जागर्या,ऽथ निद्राणशयितौ समौ ॥ ४३८ ॥
सुप्तो,ऽथ देवद्र्यङ् नित्यं यः पुमान् देवमञ्चति ।
सध्र्यङ् सहाञ्चति, विष्वक् विष्वद्र्यङ् योऽञ्चति स्फुटम् ॥ ४३९ ॥
तिरोऽञ्चति स्यात् स तिर्यङ्, रोचिष्णुर्यस्तु रोचनः ।
संशयिता संशयालु,र्ग्रहिता गृहयालुकः ॥ ४४० ॥
पातुकः पतयालुः, स्याद्दक्षिण्यो दक्षिणार्हकः ।
दक्षिणीयः, साधितस्तु दापितो दण्डितोऽप्य,[थ] ॥ ४४१ ॥
;p{0107}
अर्हितः पूजितो नमस्यितो नमसितोऽर्चितः ।
अञ्चितोऽपचितो,ऽथार्च्यः प्रतीक्ष्यो, विक्लवः पुनः ॥ ४४२ ॥
विह्वलो,ऽथ पीवा पीनः समानौ स्थूलपीवरौ ।
द्वेष्योऽक्षिगतश्चक्षुष्यः सुभगो, मांसलो बली ॥ ४४३ ॥
उपचितः स्यान्निर्दिग्धांसलो, दुर्बलः कृशः ।
पेलवस्तलिनोऽमांसः छातः क्षीणतनुस्तथा ॥ ४४४ ॥
क्षामो,ऽथ तुन्दिलस्तुन्दिस्तुन्दिकश्च पिचण्डिलः ।
उदरिलो बृहत्कुक्षिरुदरी, स्यादनासिके ॥ ४४५ ॥
विग्रो विख्रो विख्रुश्चाथा,वनाटो नतनासिके ।
अवभ्रटोऽवटीटश्च चिपिटो, लघुनासिके ॥ ४४६ ॥
न क्षुद्रः ................ ॥ ४४७ ॥
;c{इति सिद्धशब्दार्णवः समाप्तः ।}