;METADATA
;title{विश्वप्रकाशः}
;author{श्रीमहेश्वरसूरि}
;bookFullName{विश्वप्रकाशः । नाम शब्दकोषः । विद्वद्वरश्रीमहेश्वरसूरिणा प्रणीतः ।}
;bookSeriesDetails{Chowkhamba Sanskrit Series; A Collection of Rare & Extraordinary Sanskrit Works Nos. 160 & 168.}
;editor{Śrīśīlaskandha Sthavira, Paṇḍita Ratna Gopāla Bhaṭṭa}
;editorQualifications{लङ्कायां शैलबिम्बारामविहारे सरस्वतीमण्डपाधिपतिना पूज्याचार्य्यश्रीशीलस्कन्धाभिधानेन स्थविरेण प्रयत्नेन तथा श्रीमदाचार्यरत्नगोपालभट्टेन च संशोधितः}
;publisher{Chowkhamba Sanskrit Book-depot, Benaras. Agents - Otto Harrassowitzi Leipzigl Paṇḍita Jyeṣṭharāma Mukundaji, Bombay; Probsthain & Co. Booksellers, London}
;pressDetails{Jai Krishna Dasa Gupta, at the Vidyā Vilāsa Press, Benares}
;publicationYear{1911 A.D.}
;dataEntryBy{Dr. Dhaval Patel}
;dataEntryEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;proofReadBy{Dr. Dhaval Patel}
;proofReaderEmail{drdhaval2785@gmail.com}
;annotatedBy{}
;annotatorEmail{}
;version{0.1.0}
;projectDetails{This project is aimed at creating a database and related software tools to access Indian koshas, both online and offline. The project is funded by generous donation of Shree Ramkrishna Knowledge Fondation, Surat.}
;projectWebPage{http://github.com/sanskrit-kosha/kosha}
;emailTo{drdhaval2785@gmail.com}
;description{}
;shortCode{VPRM}
;funding{Shree Ramkrishna Knowledge Foundation.}
;licence{GNU GPL v3.0}
;credits{1. SRKKF for funding. 2. www.archive.org for providing us the scanned book to digitize. 3. Dr. Dhaval Patel for spending time to do data entry and to proofread the data.}
;dataFormatDetails{See https://github.com/sanskrit-kosha/kosha/blob/master/docs/annotation_thoughts.md for details.}
;editorialChanges{On page 17, verse 179 is missing.}
;nymic{homo}
;pagenum{true}
;linenum{false}
;chapterArrangements{kanda holds varga which holds subvarga.}
;newVerseNumbersAtChangeOf{varga}
;newLineNumbersAtChangeOf{none}
;version0.0.1{12 February 2019}
;version0.0.2{17 February 2019}
;version0.0.3{17 February 2019}
;version0.0.4{13 June 2019}
;version0.1.0{13 June 2019}
;version0.2.0{}
;version0.2.1{}
;version0.2.2{}
;version0.3.0{}
;version0.3.1{}
;version0.3.2{}
;version0.3.3{}
;version0.3.4{}
;version0.3.5{}
;version0.3.6{}
;version1.0.0{}
;CONTENT
;p{0001}
;c{श्रीः ।}
;c{विश्वप्रकाशः}
;c{विद्वद्वरश्रीमहेश्वरविरचितः}
;c{नमः सम्यक्सम्बुद्धाय ॥}
;preface{
स्तुवीमहि महामोहक्लेशान्तकभिषग्वरम् ।
त्रैधातुकनिदानज्ञं सर्वज्ञं दुःखहानये ॥ १ ॥
कलाविलासान्मकरन्दबिन्दु-
मुद्रां विनिद्रे हृदयारविन्दे ।
या कल्पयन्ती रमते कवीनां
देवीं नमस्यामि सरस्वतीं ताम् ॥ २ ॥
कवीन्द्रकुमुदानन्दकन्दोद्गमसुधाकरम् ।
वाचस्पतिमतिस्पर्द्धिशेमुषीचन्द्रिकोज्ज्वलम् ॥ ३ ॥
क्षुभ्यत्क्षीराब्धिकल्लोलमालोल्लासियशःश्रियम् ।
गुरुं वन्दे जगद्वन्द्यं गुणरत्नैकरोहणम् ॥ ४ ॥
श्रीसाहसाङ्कनृपतेरनवद्यवैद्य-
विद्यातरङ्गपदमद्वयमेव बिभ्रत् ।
यश्चन्द्रचारुचरितो हरिचन्द्रनामा
स्वव्याख्यया चरकतन्त्रमलञ्चकार ॥ ५ ॥
आसीदसीमवसुधाधिपवन्दनीये
तस्यान्वये सकलवैद्यकलावतंसः ।
शक्रस्य दस्र इव गाधिपुराधिपस्य
श्रीकृष्ण इत्यमलकीर्त्तिलतावितानः ॥ ६ ॥
;p{0002}
सङ्कल्पसम्भवदनल्पविकल्पजल्प-
कल्पानलाकुलितवादिसहस्रसिन्धुः ।
तर्कत्रयत्रिनयनस्तनयो यदीयो
दामोदरः समभवद्भिषजां वरेण्यः ॥ ७ ॥
तस्याभवत् सूनरुदारवाचो
वाचस्पतिश्रीललनाविलासी ।
सद्वैद्यविद्यानलिनीदिनेशः
श्रीमह्लणः सत्कुमुदाकरेन्दुः ॥ ८ ॥
यद्भ्रातृजः सकलवैद्यकतत्त्वरत्न-
रत्नाकरश्रियमवाप्य च केशवोऽभूत् ।
कीर्त्तेर्निकेतनमनिन्द्यपदप्रमाण-
वाक्यप्रपञ्चरचनाचतुराननश्रीः ॥ ९ ॥
कृष्णस्य चाऽजनि सुतः स्मितपुण्डरीक-
षण्डातपत्रपरभागयशःपरागः ।
श्रीब्रह्म इत्यविकलात्ममुखारविन्द-
सोल्लासलासितरसार्द्रसरस्वतीकः ॥ १० ॥
तस्यात्मजः सरसकैरवकान्तकीर्तिः
श्रीमान्महेश्वर इति प्रथितः कवीन्द्रः ।
निःशेषवाङ्मयमहार्णवपारदृश्वा
शब्दागमाम्बुरुहषण्डरविर्बभूव ॥ ११ ॥
यः साहसाङ्कचरितादिमहाप्रबन्ध-
निर्म्माणनैपुणगुणागतगौरवश्रीः ।
यो वैद्यकत्रयसरोजसरोजबन्धु-
र्बन्धुः सतां सुकविकैरवकाननेन्दुः ॥ १२ ॥
इयं कृतिस्तस्य महेश्वरस्य
;p{0003}
वैदग्ध्यसिन्धोः पुरुषोत्तमानाम् ।
देदीप्यतां हृत्कमलेषु नित्य-
माकल्पमाकल्पितकौस्तुभश्रीः ॥ १३ ॥
लब्धैः कथञ्चिदभिजातसुवर्णकार-
लीलेन कोषवररत्नधिशब्दरत्नैः ।
विश्वप्रकाश इति काञ्चनबन्धशोभां
बिभ्रन्मयाऽत्र घटितो मुखखण्ड एषः ॥ १४ ॥
क्षोणीश्वरोदीरितशब्दकोष-
रत्नाकरालोडनलालसानाम् ।
सेव्यः कथं नैष सुवर्णशैलो
विश्वप्रकाशो विबुधाधिपानाम् ॥ १५ ॥
भोगीन्द्रकात्यायनसाहसाङ्क-
वाचस्पतिव्याडिपुरःसराणाम् ।
सविश्वरूपामलमङ्गलानां
शुभाङ्गगोपालितभागुराणाम् ॥ १६ ॥
कोषावकाशात् प्रकटप्रभाव-
सम्भाविताऽनर्घ्यगुणः स एषः ।
सम्पादयन्नेष्यति वाञ्छितार्थान्
कथं न चिन्तामणितां कवीनाम् ॥ १७ ॥
आ मित्रशैलचरमाचलमेकलाद्रि-
कैलासभूभिवलयाद्यदिहाऽस्ति किञ्चित् ।
एकत्र सम्भृतमगोचरशब्दरत्न-
मालोक्यतां तदखिलं सुधियः कवीन्द्राः ॥ १८ ॥
यद्यस्ति वाङ्मयमहार्णवण्मथनेच्छा
प्राप्तुं पदं फणिपतेर्यदि कौतुकं वः ॥
;p{0004}
विश्वप्रकाशमनिशं तदिमं निषेव्य
सम्भाव्यतां परमशाब्दिकशेखरश्रीः ॥ १९ ॥
सतां पुस्तकसम्भारभारमोक्षः कृतो मया ।
नामानुशासनमिदं सम्पूर्णं तन्वताऽद्भुतम् ॥ २० ॥
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषड्वर्णानुक्रमोज्ज्वलैः ।
कान्तादिवर्गैर्नानार्थसङ्ग्रहोऽयं वितन्यते ॥ २१ ॥
नानार्थः प्रथमान्तोऽत्र सर्वत्रादौ प्रदर्शितः ।
सप्तम्यन्तेषु शब्देषु वर्तमानः सुनिश्चितः ॥ २२ ॥
दृष्टान्तेन सह क्वाऽपि सप्तम्याधार एव च ।
स्पष्टाय लिङ्गभेदाय क्वाऽप्यत्र पुनरुक्तता ॥ २३ ॥
}
;k{अनेकार्थशब्दपरिच्छेदः}
;v{कान्तवर्गः}
;vv{कैककम्}
को ब्रह्मात्मानिलार्केषु शमने सर्वनाम्नि च ।
पावके च मयूरे च सुखशीर्षजलेषु कम् ॥ २४ ॥
;vv{कद्विकम्}
अकं पापे च दुःखे च शको राजन्यदेशयोः ।
वकस्तु वकपुष्पे स्यात् कष्टे श्रीदे च रक्षसि ॥ २५ ॥
शुको व्याससुते कीरे रावणस्य च मन्त्रिणि ।
ग्रन्थिपर्णे शिरीषे च शुकं स्याच्छोणके क्वचित् ॥ २६ ॥
द्विकः काके च कोके च सृको बाणानिलोत्पले ।
अर्कोऽर्कपर्णे स्फटिके रवौ ताम्रे दिवस्पतौ ॥ २७ ॥
कर्कः कर्के राशिभेदे शुक्लाश्वे दर्पणे घटे ।
तर्कः काङ्क्षावितर्कोहकर्मभेदेषु कीर्त्यते ॥ २८ ॥
श्लोको यशसि पद्ये च लोकस्तु भुवने जने ।
स्तोकोऽल्पे चातके तोकमपत्यपुत्रयोरपि ॥ २९ ॥
कोकश्चक्रे वृके ज्येष्ठ्यां खर्ज्जूरीद्रुमभेकयोः ॥
;p{0005}
रोको दीप्तौ विले रोकं नौकाक्रयणभेदयोः ॥ ३० ॥
बेको विदग्धे छेकश्च विश्वस्तमृगपक्षिणोः ।
रेको विरेके शङ्कायां रेकः स्यादवमेऽपि च ॥ ३१ ॥
काकः स्याद्वायसे वृक्षप्रभेदे पीठसर्पिणि ।
शिरोबक्षालिने मानविशेषदीपभेदयोः ॥ ३२ ॥
काका स्यात् काकनासायां काकोलीकाकजङ्घयोः ।
रक्ते कायां मलप्वाञ्च काकमाच्याञ्च कीर्त्तिता ॥ ३३ ॥
काकं स्त्रीरतरबन्धे स्यात् काकानामपि संहतौ ।
पाकः शिशौ जरानिष्ठापचनक्लेदनेषु च ॥ ३४ ॥
शाको द्वीपान्तरे शक्तौ नृपद्रुमविशेषयोः ।
शाकं हरितके चापि नाकः स्वर्गान्तरिक्षयोः ॥ ३५ ॥
मूकोऽप्यवाङ्मतौ दीने शूकोऽनुक्रोशशृङ्गयोः ।
भूकश्छिद्रे च काले च भेको मण्डूकमेघयोः ॥ ३६ ॥
एकन्तु केवलं श्रेष्ठ इतरस्मिंश्च वाच्यवत् ।
शौकं शुकसमूहे च स्त्रीणाञ्च करणान्तरे ॥ ३७ ॥
अङ्कः स्थानेऽन्तिके मन्तौ रूपकोत्सङ्गलक्ष्मसु ।
नाटिकादिपरिच्छेदे चित्रयुद्धे च भूषणे ॥ ३८ ॥
कङ्कश्छद्मद्विजे ख्यातो लोहपृष्ठकृतान्तयोः ।
वङ्कः पर्य्याणभागे स्यान्नदीपात्रे च भङ्गुरे ॥ ३९ ॥
टङ्कः कपित्थभेदे स्यान्मानान्तरखनित्रयोः ।
कोपेऽसिकोशे जङ्घायां टङ्कणे ग्रावदारणे ॥ ४० ॥
रङ्कस्तु कृपणे मल्ले पङ्कः कर्द्दमपापयोः ।
न्यङ्कुर्मृगे ऋषौ नाकुर्वामलूरे गिरौ मुनौ ॥ ४१ ॥
शङ्कुः कीले शिवेऽस्त्रे च संख्यायादप्रभेदयोः ।
कल्कः पापाशये पापे दम्भे विट्किट्टयोरपि ॥ ४२ ॥
;p{0006}
वल्कन्तु वल्कले खण्डे शल्कं शकलवल्कयोः ।
शुल्कं घट्टादिदेये स्याज्जामातुर्बन्धकेऽपि च ॥ ४३ ॥
निष्कमष्टाधिकस्वर्णशते दीनारकर्षयोः ।
वक्षो[ष्को]ऽलङ्करणे हेमपात्रे हेमपलेऽपि च ॥ ४४ ॥
मुष्कोऽण्डकोशे सङ्घाते मुष्को मोक्षे च पादपे ।
किष्कुर्वितस्तौ हस्ते च प्रकोष्ठे कुत्सितेऽपि च ॥ ४५ ॥
त्रिकाकूपस्य नेमौ स्यात् त्रिकं पृष्ठाधरे त्रये ।
लङ्का रक्षःपुरीशाखाशाकिनीकुलटासु च ॥ ४६ ॥
शङ्का त्रासे वितर्के च राका तु सरिदन्तरे ।
कच्छूनवरजकन्यापूर्णेन्दुपूर्णिमासु च ॥ ४७ ॥
;vv{कत्रिकम्}
कनकं चम्पके स्वर्णे किंशुके नागकेशरे ।
धुत्तूरे काञ्चनारे च कालीयेऽपि क्वचिन्मतम् ॥ ४८ ॥
करकस्तु करङ्के स्याद्दाडिमे च कमण्डलौ ।
पक्षिभेदे करे चापि करका च घनोपले ॥ ४९ ॥
नरको निरये दैत्ये सरकः सीधुभाजने ।
अच्छिन्नाध्वगपङ्क्तौ च सीधुपाने च सीधुनि ॥ ५० ॥
खनकश्चित्ततत्त्वज्ञे सन्धिचौरे च मूषिके ।
जनकः पितृराजर्ष्योर्युतकं संशये युगे ॥ ५१ ॥
यौतके चलनाग्रे च स्त्रीवस्त्राञ्चलयुक्तयोः ।
कृषकः कषर्के फाले रजको धावके शुके ॥ ५२ ॥
मधुको वन्दिभेदे स्याज्ज्येष्ठ्याह्वे विहगान्तरे ।
मधुकं मधुपर्ण्यां स्यादनुको निपुणाल्पयोः ॥ ५३ ॥
वसुकः शिवमल्ल्यां स्यादर्क्कपर्णे च रोमके ।
शिशुकः शिशुमारे स्याद्बालकोलूपिनोरपि ॥ ५४ ॥
;p{0007}
क्रमुकः पट्टिकालोध्रे भद्रे मुस्तकपूगयोः ।
फले कार्पासिकायाश्च क्रमुको ब्रह्मदारुणि ॥ ५५ ॥
बहुकः कर्क्कटेऽर्के च दात्यूहे जलखातके ।
धनिकः साधुघन्याकधवेषु धनिका स्त्रियाम् ॥ ५६ ॥
प्रियकः पीतशाले स्यान्नीपे चित्रमृगेऽलिनि ।
कुङ्कुमे च प्रियङ्गौ च पृथुकश्चिपिटे शिशौ ॥ ५७ ॥
यमकं यमजे शब्दालङ्कारे संयमेऽपि च ।
मशकः कथ्यते क्षुद्ररोगजन्तुविशेषयोः ॥ ५८ ॥
कुलकन्तु पटोले स्याच्छ्लोकसम्बन्धगुच्छके ।
कुलकः स्यात् कुलश्रेष्ठे वल्मीके काकतिन्दुके ॥ ५९ ॥
तिलकं चित्रके प्राहुर्ललामे तिलकालके ।
रोगविद्रुमभेदेषु लोम्नि सौवर्चलेऽपि च ॥ ६० ॥
कुलिको नागभेदे स्याद् द्रुभेदे कुलसत्तमे ।
कुशिकः स्यान्मुनौ तैलशेषे सर्ज्जाक्षवृक्षयोः ॥ ६१ ॥
चषकन्तु सुरापात्रे मधुमद्यप्रभेदयोः ।
चटकः कलविङ्के स्याच्चटका तत्स्त्र्यपत्ययोः ॥ ६२ ॥
कटकं वलये सानौ राजधानीनितम्बयोः ।
सामुद्रलवणे दन्तमण्डले दन्तिनामपि ॥ ६३ ॥
कटुका कटुरोहिण्यां व्योषेऽपि कटुकं स्मृतम् ।
चुलुकः प्रसुतौ भाण्डभेदे चुलुकवन्मतः ॥ ६४ ॥
पुलकः कृमिभेदे स्याद्गुच्छार्क्कमणिदोषयोः ।
गजान्नपिण्डे रोमाञ्चे हरिताले शिलान्तरे ॥ ६५ ॥
रुचकं मङ्गलद्रव्ये ग्रीवाभरणदन्तयोः ।
उत्कटे बीजपूरे च सौवर्चलविड[ह]ङ्गयोः ॥ ६६ ॥
रोचनायाञ्च रुचकमश्वाभरणमाल्ययोः ॥
;p{0008}
क्षुरकः कोकिलाक्षे स्याद्गोक्षुरे तिलकद्रुमे ॥ ६७ ॥
कामुकः कमनेऽशोकपादपे चातिमुक्तके ।
पातुकः पातयालौ स्यात् प्रपातजलहस्तिनोः ॥ ६८ ॥
आनकः पटहे भेर्य्यां मृदङ्गे स्वनदम्बुदे ।
आढकं मानभेदे स्यात् तुवर्य्यामाढकी मता ॥ ६९ ॥
कारकः कर्त्तरि प्रोक्तः कर्म्मादावपि कारकम् ।
चारकः पालकेऽश्वादेः स्यात् सञ्चारकवन्धयोः ॥ ७० ॥
तारकः कर्णधारे स्याद्दैत्ये च दृशि तारकम् ।
कनीनिकाया नक्षत्रे तारकं तारकेति च ॥ ७१ ॥
वारकोऽश्वगतावश्वविशेषे च निषेधके ।
जाहको घोङ्खमार्ज्जारखट्वाकारुण्डिकासु च ॥ ७२ ॥
पावकोऽग्नौ सदाचारे वह्निमन्थे च चित्रके ।
भल्लातके विडङ्गे च सायकः शरखड्गयोः ॥ ७३ ॥
नायको नेतरि श्रेष्ठे हारमध्यमणावपि ।
प्राणकः सत्त्वजातीये जीवकद्रुमवेलयोः ॥ ७४ ॥
जालकं कोरके प्रोक्तं कुलाये जालिनीफले ।
आनाये दम्भभेदे च वस्त्रभेदे च जालिका ॥ ७५ ॥
बालकोऽग्रे शिशौ केशे वाजिवारणवालधौ ।
अङ्गुलीयकहीवेरपारिहार्य्येषु वालकम् ॥ ७६ ॥
वार्द्धकं वृद्धसङ्घाते वृद्धत्वे वृद्धकर्म्यणि ।
मामकं ममतायुक्ते मातुले मामकः स्मृतः ॥ ७७ ॥
याजको याजिनि ख्यातो याजको राजकुञ्जरे ।
ग्राहको घातविहगे व्यालानाञ्च ग्रहीतरि ॥ ७८ ॥
दारको भेदकेऽपत्ये रात्रकं पञ्चरा[त्र]के ।
येन वेश्यागृहे नीतो वत्सरस्तत्र रात्रकः ॥ ७९ ॥
;p{0009}
लासकोऽलसके लास्यकारिण्यपि मयूरके ।
शार्ककः शर्करापिण्डे दुग्धफेने च शार्ककः ॥ ८० ॥
हारकः कितवे चौरे गद्यविज्ञानभेदयोः ।
स्थासकाख्या च चार्च्चिक्ये जलादेरपि बुद्बुदे ॥ ८१ ॥
द्रावकस्तु शिलाभेदे विदग्धे मोषकेऽपि च ।
भ्रामको जम्बुके धूर्ते सूर्यावर्ताश्मभेदयोः ॥ ८२ ॥
पिण्याकः सिह्लके हिङ्गौ तिलचूर्णेऽपि कुङ्कुमे ।
पिनाको हरकोदण्डे पांशुवर्षत्रिशूलयोः ॥ ८३ ॥
कावृकः कृकवाकौ स्यापी[त्पी]तमुस्तककोकयोः ।
क्षारकः पक्षिमत्स्यादिपिटके जालकेऽपि च ॥ ८४ ॥
पाटकः स्यान्महाकिष्कौ कटकान्तरवाद्ययोः ।
अक्षादिचालने मूलद्रव्योपचयवेधसोः ॥ ८५ ॥
{अत्रादर्शे एकाङ्कस्यानिर्देशात्‌ त्रुटिः संभाव्यते । }
वराकः सङ्गरे शोच्ये पराको व्रतखड्गयोः ।
पुलाकस्तुच्छधान्ये स्यात् सङ्क्षेपे भक्तसिक्थके ॥ ८६ ॥
विपाकः कीर्त्त्यते स्वादौ परिणामे च दुर्गतौ ।
विपाकः पचने स्वेदेऽप्यसत्कर्म्मफलेऽपि च ॥ ८७ ॥
लम्पाको लम्पटे देशे शिम्फाकः शफमूर्खयोः ।
सम्पाकस्तार्किके धृष्टे सम्पाकश्चतुरङ्गुले ॥ ८८ ॥
मोचकः कदलीशिग्रुनिर्म्मोचकविरागिषु ।
पेचको गजलाङ्गूलमूलपर्य्यन्तघूकयोः ॥ ८९ ॥
मेचको बर्हिचन्द्रे स्यान्मेचकः श्यामलेऽपि च ।
तिमिरे कृष्णवर्णे तु मेचकं वाच्यवद्भवेत् ॥ ९० ॥
सूचकः सीवनद्रव्ये बोधके वृषदंशके ।
पिशुने शुनि काके च केचकः सेक्तृमेघयोः ॥ ९१ ॥
;p{0010}
लोचको मांसपिण्डे स्यादक्ष्णि तारे च कङ्गुले ।
ललाटाभरणे स्त्रीणां कदलीनीलवस्त्रयोः ॥ ९२ ॥
निर्बुद्धौ कर्णपूरे च मौर्व्यां भूश्लथचर्म्मणि ।
मोदको हर्षके ज्ञेयः खाद्यभेदे च मोदकम् ॥ ९३ ॥
खोलकः पाकवल्मीकपूगकोषशिरस्त्रके ।
गोलको विधवापुत्रे जाराच्च मणिके गुडे ॥ ९४ ॥
कूपको गुणवृक्षे स्यात्तैलपात्रे कुकुन्दरे ।
उदपाने चितायाञ्च कूपिकाऽम्भोगतोपले ॥ ९५ ॥
कूलकः कृमिशैले च प्रतीरस्तूपयोरपि ।
रूपकं नाटके धूर्ते काव्यालङ्करणे विदुः ॥ ९६ ॥
चूतकः कूपकेऽप्याम्रे सूतकं रसजन्मनोः ।
लूनकः स्यात् पशौ भिन्ने शूचकः प्रावटे रसे ॥ ९७ ॥
कीचको दैत्यभेदे स्याच्छुष्कवंशे द्रुमान्तरे ।
कीटकः कृमिभेदे स्यान्निष्ठुरे कीटकोऽन्यवत् ॥ ९८ ॥
जीवकः पीतशाले स्यात् क्षपणे वृद्धजीविनि ।
सेविनि प्राणकेऽप्याहितुण्डिके पादपान्तरे ॥ ९९ ॥
आजीवे जीविकामाहुर्जीवन्त्यामपि कुत्रचित् ।
दीपकं वागलङ्कारे दीपको दीप्तिकारके ॥ १०० ॥
चीरको धिक्क्रियालेरवे पतङ्ग्यां[?] चीरिका मता ।
सेवकस्तु प्रसेवे स्यादनुजीविनि चान्यवत् ॥ १०१ ॥
अशोको वञ्चुले माने द्रुमनिःशोकयोर्मतः ।
अशोका कटुरोहिण्यामशोकं पादपे स्मृतम् ॥ १०२ ॥
आलोको दर्शने द्योते आलोको वन्दिभाषणे ।
पेटकं पुस्तकादीनां मञ्जूषाणां कदम्बके ॥ १०३ ॥
हेरको बुद्धभेदे स्यान्महाकालगणेऽपि च ॥
;p{0011}
धेनुकं करणे स्त्रीणां धेनूनामपि संहतौ ॥ १०४ ॥
विवेकः स्याज्जलद्रोण्यां विचारेऽपि रहस्यपि ।
गैरिकं कनके धातौ प्रसेकः सेचने च्युतौ ॥ १०५ ॥
वैजिके शिग्रुतैले च हेतौ सद्योऽङ्कुरेऽपि च ।
कोरकं कुड्मले विद्यात् कक्कोलकमृणालयोः ॥ १०६ ॥
कौतुकञ्चाभिलाषे स्यादुत्सवे नर्म्महर्षयोः ।
परम्परासमायातमङ्गले च कुतूहले ॥ १०७ ॥
विवरे सूत्रगीतादिभोगकाब्दे च स्मृतम् ।
कौशिको नकुले व्यालग्राहे गुग्गुलुशक्रयोः ॥ १०८ ॥
विश्वामित्रे च कोशाग्र्योकृकयोरपि कौशिकः ।
कौशिकी चण्डिकायाञ्च नदीभेदे च कौशिकी ॥ १०९ ॥
प्रतीकोऽवयवे प्रोक्तः प्रतिकूलविलोमयोः ।
भूतीकमपि भूनिम्बदीप्यकर्पूरकत्तृणे[?] ॥ ११० ॥
अभीकः कामुके क्रूरे कवौ च भयवर्जिते ।
वल्मीको वामलूरे स्यान्मुनिरोगविशेषयोः ॥ १११ ॥
अनीकन्तु प्रिये प्रोक्तं व्यलीको नागरे स्मृतः ।
व्यलीकमप्रियाकार्य्ये वैलक्ष्येष्वपि पीडने ॥ ११२ ॥
नालीकं शरखण्डेऽब्जे नालीकः शरशल्ययोः ।
अलीकमप्रिये प्रोक्तमलीकमनृतेऽपि च ॥ ११३ ॥
अनूकन्तु कुले शीलेऽप्यनूको गतजन्मनि ।
उलूकः कुरविन्दे स्यात् पेचके जम्भभेदिनि ॥ ११४ ॥
शम्बूको गजकुम्भान्ते दैत्यभेदे च घोङ्गके ।
बन्धूको बन्धुजीवे स्याद् बन्धूकः पीतशालके ॥ ११५ ॥
मण्डूकं बन्धुभेदेऽपि दर्दुरे शोणके विदुः ।
मण्डूकपर्ण्यां मण्डूकी वर्णकश्चारणे स्मृतः ॥ ११६ ॥
;p{0012}
विलेपने चन्दने च वर्णकं स्यादथार्भकः ।
डिम्भे मूर्खे कृशे चूणे वर्तकोऽश्वखुरे खगे ॥ ११७ ॥
पुष्पकं प्रीतिकानेत्ररोगयो रत्नकङ्कणे ।
कुबेरस्य विमाने च काशीशे च रसाञ्जने ॥ ११८ ॥
लोहे कांस्ये मृदङ्गारशकट्यामपि पुष्पकम् ।
पूर्णकः स्वर्णचूडे स्यान्नासाच्छिन्न्यान्तु पूर्णिका ॥ ११९ ॥
दर्शकः स्यात् प्रतीहारे दर्शयितृप्रवीणयोः ।
पद्मकं पद्मकाष्टेभविन्दुजालकयोरपि ॥ १२० ॥
दीप्यकञ्चाजमोदे स्याद्यवानीबर्हिचूडयोः ।
सस्यकः स्यान्मणौ खड्गे नारिकेलस्य चान्तरे ॥ १२१ ॥
रक्तको म्लानबन्धूकरक्तवस्त्रानुरागिषु ।
चित्रकः स्यात्तरुव्याघ्रभेदयोर्भेषजान्तरे ॥ १२२ ॥
वृश्चिकस्तु द्रुणे[?] राशौ शूककीटे तथौषधे ।
अंशुकं सूक्ष्मवस्त्रे स्याद्वस्त्रमात्रोत्तरीययोः ॥ १२३ ॥
अन्तिकं निकटे चुल्ल्यामन्तिका शीतलौषधे ।
तथा ज्येष्ठभगिन्याञ्च नाट्योक्तौ कीर्त्त्यतेऽन्तिका ॥ १२४ ॥
स्वस्तिको मङ्गलद्रव्ये चतुष्कगृहभेदयोः ।
पिष्टकस्य विकारे च स्वस्तिको रजतालिके ॥ १२५ ॥
कञ्चुको वारबाणे स्यान्निर्म्मोके कवचेऽपि [च] ।
वर्द्धापकगृहीताङ्गस्थितवस्त्रे च चोलके ॥ १२६ ॥
औषधौ कञ्चुकी चाथ वञ्चकः खलधूर्त्तयोः ।
जम्बूके गृहबभ्रौ च गुह्यकश्छेकनिघ्नयोः ॥ १२७ ॥
बन्धक स्याद्विनिमये पुँश्चल्यां स्याच्च बन्धकी ।
गान्धिकं लेखके प्राहुः सुगन्धिव्यवहारिणि ॥ १२८ ॥
ग्रन्थिकं पिप्पलीमूले ग्रन्थिकं गुग्गुलुद्रुमे ॥
;p{0013}
माद्रेये च करीरे च दैवज्ञे च प्रकीर्त्तितम् ॥ १२९ ॥
बाह्लिको देशभेदेऽश्वे बाह्निकं धीरहिङ्गुनोः ।
अनयोरपि वाहीको याज्ञिको याजके कुशे ॥ १३० ॥
वार्षिकं त्रायमाणे स्याद्वर्षाकालभवेऽन्यवत् ।
खङ्गिको महिषीक्षीरे फेनसौनिकयोरपि ॥ १३१ ॥
आह्निकं दिननिर्वर्त्ये भोजने नित्यकर्मणि ।
गुण्डको मलिने धूलौ कलोक्तिस्नेहपात्रयोः ॥ १३२ ॥
गण्डकः खड्गिनि ख्यातः सङ्ख्याविद्याप्रभेदयोः ।
अवच्छेदेऽन्तराये च गण्डकी सरिदन्तरे ॥ १३३ ॥
तण्डकः खञ्जने फेने समासप्रायवाचि च ।
गृहदारौ तरुस्कन्धमायाबहुलयोरपि ॥ १३४ ॥
कण्टकः क्षुद्रशत्रौ च कर्म्मस्थानकदोषयोः ।
रोमाञ्चे च द्रुमाङ्गे च कण्टको मकरेऽपि च ॥ १३५ ॥
तक्षकः फणिभेदे च वर्द्धकिद्रुमभेदयोः ।
पक्षकः पार्श्वमात्रे च पक्षद्वारे च पक्षकः ॥ १३६ ॥
शङ्खकं वलये कम्बौ शिरोरोगे च शङ्खकः ।
नन्दको हरिरवड्गे स्याद्धर्षके कुलपालके ॥ १३७ ॥
शीतकः शीतकाले च सुस्थिते दीर्घसूत्रिणि ।
उष्णकस्तु निदाघे स्याद्दातुरे क्षिप्रकारिणि ॥ १३८ ॥
दुच्छको गन्धकुट्यां स्याद्विहाराभ्यवकाशयोः ।
दुन्दुकः शोणके क्रूरे क्षुल्लकः स्वल्पनीचयोः ॥ १३९ ॥
पिष्टको नेत्ररोगे स्याद्धान्यादिचमसेऽपि च ।
भस्मकं रोगभेदे स्याद्विड[ह]ङ्गकलधौतयोः ॥ १४० ॥
तुम्वकः स्याद् बहुगुरुधूर्त्तायस्कान्तकामुके ।
जम्बुकः श्वापदे नीचे प्रतीचीदिक्पतावपि ॥ १४१ ॥
;p{0014}
कार्मुकं वंशधनुषोः कर्म्मशक्ते तु वाच्यवत् ।
निर्म्मोको मोक्षके व्योम्नि सन्नाहे सर्पकञ्चुके ॥ १४२ ॥
रुडुक्को वाद्यभेदे स्याद्दात्यूहे मदमत्तके ।
तुरुष्कः सिह्ल[?]के म्लेच्छजातौ श्रीवासके क्वचित् ॥ १४३ ॥
इक्ष्वाकुः कटुतुम्ब्याञ्च सूर्य्यवंशनृपेऽपि च ।
कुण्ठाकुश्च दुराधर्षे दुःशीले च बिलेशये ॥ १४४ ॥
कुषाकुर्मर्कटे भानौ परोत्तापिनि पावके ।
पृदाकुर्वृश्चिके व्याघ्रे चित्रके च सरीसृपे ॥ १४५ ॥
सृदाकुरनिले वज्रे दावाग्नौ प्रतिसूर्य्यके ।
गोरङ्कुः पक्षिजातौ च भवेन्नग्नकबन्दिनोः ॥ १४६ ॥
त्रिशङ्कुः शलभे राजविशेषे वृषदंशके ।
पल्यङ्को मञ्चपर्य्यङ्कवृषीपर्य्यस्तिकासु च ॥ १४७ ॥
करङ्को मस्तके शस्यनारिकेलफलास्थिनि ।
कलङ्कोऽङ्केऽपवादे च कालायसमलेऽपि च ॥ १४८ ॥
भालाङ्कः करपत्रे स्याच्छाकभेदे च रोहिते ।
महालक्षणसम्पन्नपुरुषे कच्छपे हरे ॥ १४९ ॥
वृषाङ्कः शङ्करे साधौ भल्लातकमहोक्षयोः ।
मृगाङ्को मारुते चन्द्रे स्तबकः शुभ्रगुच्छयोः ॥ १५० ॥
आतङ्को रोगसन्तापशङ्कासु मुरजध्वनौ ।
पालङ्कः शल्लकीशाकभेदयोः प्राजिपक्षिणि ॥ १५१ ॥
अलर्को धवलार्के स्याद्योगोन्मादिनि कुक्कुरे ।
उदर्क एष्यत्कालीये फले मदनकण्टके ॥ १५२ ॥
सम्पर्कः सरते पृक्तौ वितर्कः संशयोहयोः ।
अम्बिका पार्वतीपाण्डुजनन्योरपि मातरि ॥ १५३ ॥
अन्धिका कैतवे मिश्रे सर्षप्यामपि कीर्त्यते ॥
;p{0015}
अम्लिका तिन्त्रिडीकाम्लोद्गारचाङ्गेरिकासु च ॥ १५४ ॥
यूथिकाऽम्लानके पुष्पविशेषेऽपि च यूथिका ।
राजिकापि च केदारे राजसर्षपरेखयोः ॥ १५५ ॥
रसिकापि रसालायां काञ्चीरसनयोरपि ।
रुण्डिका द्वारपिण्ड्याञ्च दूतिकायां रणक्षितौ ॥ १५६ ॥
भूमिका रचनायां स्यान्मूर्त्यन्तरपरिग्रहे ।
कर्णिका करिहस्ताग्रे करमध्याङ्गुलावपि ॥ १५७ ॥
क्रमुकादिच्छटांशे च कर्णिका कर्णभूषणे ।
बीजकोशे सरोजस्य कुट्टन्यामपि कुत्रचित् ॥ ०१५८ ॥
कर्णिका कथ्यतेऽत्यन्तं सूक्ष्मवस्त्वग्निमन्थयोः ।
गणिका यूथिकावेश्यातर्कारीकरिणीषु च ॥ १५९ ॥
गणकोऽपि च दैवज्ञे कारिकानटयोषिति ।
कृतौ विवरणश्लोके यातनायाञ्च कारिका ॥ १६० ॥
नापितादिकशिल्पेऽपि जालिका जालिनीफले ।
भटानामश्मरचिताङ्गरक्षिण्याश्च जालिका ॥ १६१ ॥
गिरिसारे जलौकायामपि स्याद्विधवास्त्रियाम् ।
जालिकः पुनरुद्दिष्टो ग्रामकूटे च धीवरे ॥ १६२ ॥
नीलिका नीलिनीक्षुद्ररोगशेफालिकास्वपि ।
कालिका योगिनीभेदे कार्ष्ण्ये गौर्य्यां घनावलौ ॥ १६३ ॥
क्रमदेये वस्तुमूल्ये भूसरीनवमेघयोः ।
पटोलशाखारोमालीमांसीकाकीषु कालिका ॥ १६४ ॥
तथा वृश्चिकपत्रेऽपि मालिका सरिदन्तरे ।
ग्रैवेये पुष्पमालायां पक्षिमल्ले च मालिका ॥ १६५ ॥
बाालिका वालुकाबालापिच्छोलाकर्णभूषणे ।
तूलिका कथिता लेख्यकूर्च्चिकातूलशय्ययोः ॥ १६६ ॥
;p{0016}
चूलिका नाटकस्याऽङ्गे कर्णमूले च दन्तिनाम् ।
मल्लिका तृणशून्येऽपि मीनमृत्पात्रभेदयोः ॥ १६७ ॥
मल्लिको हंसभेदे स्याज्झिल्लिका झिलिकापि च ।
विलेपने मले झिल्ल्यामातपस्य रुचि स्मृता ॥ १६८ ॥
वालुका सिकतासु स्याद्वालुकन्त्वैलवालुके ।
नग्निका तु कुमार्य्यां स्यादथ क्षपणव[ब]न्दिनोः ॥ १६९ ॥
नग्नको धेनुकाधेनौ स्त्रीकरेण्वोः प्रसूतयोः ।
रेणुकापि हरेणौ स्याज्जामदग्निस्त्रियामपि ॥ १७० ॥
जतुका जिनपत्रायां जतुकं हिङ्गुलाक्षयोः ।
कूर्चिका सूचिकायाञ्च तूलिकायाञ्च कुड्मले ॥ १७१ ॥
कवाटकुट्टके क्षीरविकृतावपि कूर्चिका ।
मातृका धात्रिकामात्रोर्मात्रिकं करणेऽम्बरे ॥ १७२ ॥
पताका वैजयन्त्याञ्च सौभाग्येऽङ्के ध्वजेऽपि च ।
स्यात् पुत्रिका पुत्तलिका दुहित्रोर्यावतूलिके ॥ १७३ ॥
पुत्रकः शरभे धूर्ते शैलवृक्षप्रभेदयोः ।
उष्ट्रिका मृत्तिकाभाण्डभेदेऽपि करभस्त्रियाम् ॥ १७४ ॥
डिम्बिका जलनिम्बे स्यान्मोणके कामुकस्त्रियाम् ।
कामिका नीलिकायाञ्च स्यमीको नाकुवृक्षयोः ॥ १७५ ॥
दूषिका तूलिकायाञ्च दूषिका नेत्रयोर्मले ।
ऊर्म्मिका चाङ्गुलीये स्याद्वस्त्रभङ्गतरङ्गयोः ॥ १७६ ॥
तथोद्बााहुलकेऽपि स्यादूर्म्मिका मधुपध्वनौ ।
स्याच्छलाकापि मदनशारिकाशल्ययोः शला ॥ १७७ ॥
छत्रपञ्जरकाष्ठ्याञ्च शल्लकी पशुवृक्षयोः ।
नर्त्तकी[ ]लासिकायाञ्च करेण्वामपि नर्त्तकी ॥ १७८ ॥
नर्त्तकः केलके पोटगलचारणयोर्नटे ॥
;p{0017}
चुलुकी शिशुमारेऽपि कुण्डीभेदे कुलान्तके ॥ १८० ॥
चतुष्की मशके हर्य्यां चतुष्की यष्टिकान्तरे ।
;vv{कचतुष्कम्}
अलिमकः पिके भेके मधुके पद्मकेशरे ॥ १८१ ॥
भवेदलिपको भृङ्गे कोकिले रथहिण्डके ।
स्मृतः कुरवकः शोणाम्लानझिण्टीप्रभेदयोः ॥ १८२ ॥
भवेन्मरुवकः पुष्पविशेषे मदनद्रुमे ।
बलाहको गिरौ मेघे दैत्यनागविशेषयोः ॥ १८३ ॥
भ्रमरको जले भृङ्गे गिरिजे चूर्णकुन्तले ।
वराटकः स्थूलरज्जौ पद्मबीजे कपर्द्दके ॥ १८४ ॥
शृङ्गाटकं भवेद्वारिकण्टके च चतुष्पथे ।
गोकण्टको गोक्षुरके स्थपुटे च गवां खुरे ॥ १८५ ॥
आकल्पकस्तमोमोहग्रन्थीषूत्कलिकामुदोः ।
आक्षेपकोऽनिलव्याधौ व्याधे निन्दाकरेऽपि च ॥ १८६ ॥
प्रचलाकः शराघाते दन्दशूके भुजङ्गमे ।
वृन्दारकः सुरे श्रेष्ठे मनोज्ञे पुनरन्यवत् ॥ १८७ ॥
नियामकः कर्णधारे पोतवाहे नियन्तरि ।
विनायकस्तु हेरम्बे तार्क्ष्ये विज्ञे जिने गुरौ ॥ १८८ ॥
निश्चारकः पुरीषस्य क्षये स्वैरे समीरणे ।
भट्टारकः सुरे राज्ञि कथितश्च तपोधने ॥ १८९ ॥
दासेरकः स्यात् करभे दासीपुत्रे च धीवरे ।
अङ्गारकं कुजे विद्यादुल्मुकांशे कुरुण्टके ॥ १९० ॥
अङ्गारिकेक्षुकाण्डे स्यात् कोरके किंशुकस्य च ।
दलाढकस्तु कुन्दे स्यात् करिकर्णशिरीषयोः ॥ १९१ ॥
स्वयञ्जाततिले फेने खातके नागकेशरे ।
;p{0018}
वात्यायां प्रश्निकायाञ्च गैरिके च महत्तरे ॥ १९२ ॥
भवेत् पूर्णानकं पूर्णपात्रे पटहपात्रयोः ।
प्रकीर्णकं ग्रन्थभेदे चामरे विस्तरे हये ॥ १९३ ॥
स्मृतः पुष्कलको गन्धमृगे क्षपणकीलयोः ।
कोशातकः कचे ज्यौत्स्निपटोलीघोषकेषु तु ॥ १९४ ॥
कोशातकी वाणिजके वाडवाग्नौ वणिज्यपि ।
निर्ग्रन्थकः स्यात् क्षपणे निष्फलेऽप्यपरिच्छदे ॥ १९५ ॥
स्यादश्मन्तकमुद्धाने मालुकाच्छदनेऽपि च ।
कटिल्लकस्तु पर्णासे वर्षाभूकारवेल्लयोः ॥ १९६ ॥
कपर्दको वराटे स्याज्जटाजूटेऽपि धूर्ज्जटेः ।
गोमेदकं पीतमणौ काकोले पत्रकेऽपि च ॥ १९७ ॥
मण्डोदकश्चित्ररागे भवेदातपर्णेऽपि च ।
शतानीको मुनेर्भेदे वृद्धे चातखरालिकः ॥ १९८ ॥
ग्रामणीर्भाण्डभारावोपधानेषु प्रयुज्यते ।
लेखनिको लेखहारे यः स्वहस्तं विलेखयेत् ॥ १९९ ॥
लेखेषु परहस्तेन तत्राप्येष प्रदर्शितः ।
भवेन्मण्डलकं वि[बि]म्बे कुष्ठभेदे च दर्पणे ॥ २०० ॥
पिप्पलकं स्तनवृन्ते मतं सीवनसूत्रके ।
पिण्डीतकः स्यात्तगरे मदनद्रौ फणिज्यके ॥ २०१ ॥
त्रिवर्णकं गोक्षुरके त्रिफलायां कटुत्रिके ।
शालावृकः शृगालेऽपि सारमेये बलीमुखे ॥ २०२ ॥
कौलेयकः कुलश्रेष्ठे स्यादिन्द्रमहकामुके ।
सुप्रतीकः शोभनाङ्गे भवेदीशानदिग्गजे ॥ २०३ ॥
जैवातृकः कृशे चन्द्रे भैषज्यायुष्मतोरपि ।
रतर्द्धिकं स्याद्दिवसे सुखस्नानेऽष्टमङ्गले ॥ २०४ ॥
;p{0019}
वैनाशिकः स्यात् क्षणिके परतन्तोर्णनाभयोः ।
वैदेहको वाणिजके शूद्राद्वैश्यासुतेऽपि च ॥ २०५ ॥
वितुन्नकन्तु धन्याके तथा झाण्टामलौषधौ ।
गोकुणिकः केकरे स्यात् पङ्कस्थे गव्युपेक्षके ॥ २०६ ॥
भार्याटिको भवेद्भार्या[ं] निर्जिते हरिणान्तरे ।
कापटिकोऽन्यमर्मज्ञे छात्रस्याकादशासिनि ॥ २०७ ॥
कौक्कुटिको दाम्भिके स्याददूरप्रेरितेक्षणे ।
लालाटिकः प्रभोर्भावदर्शिन्याश्लेषणान्तरे ॥ २०८ ॥
कार्याक्षमेऽप्याकलितः शिलाटकः शिलाट्टयोः ।
कर्कोटकः स्यान्मालूरकाद्रवेयप्रभेदयोः ॥ २०९ ॥
वरण्टकस्तु मातङ्गवैद्यां यौवनकण्टके ।
संवर्त्तुलेऽप्याखनिकश्चौरे क्रोडे च मूषके ॥ २१० ॥
वैतालिको बोधकरे खेटितालेऽप्युदीरितः ।
तिक्तशाकस्तु खदिरे वरुणे पत्रसुन्दरे ॥ २११ ॥
मयूरकोऽप्यपामार्गे तुच्छके तु मयूरकम् ।
विशेषकः स्यात्तिलके विशेषावाहकेऽपि च ॥ २१२ ॥
विदूषकश्चाटुपटौ परनिन्दाकरेऽपि च ।
भवेत् सैकतिकं मातृयात्रामङ्गलसूत्रयोः ॥ २१३ ॥
तथा सन्यस्तसन्देहजीवक्षेपणकेष्वपि ।
एडमूकः स्मृतो[ ]धीरैः शठे वाक्श्रुतिवर्ज्जिते ॥ २१४ ॥
वर्त्तरूको नदीभेदे काकनीले जलावटे ।
काकरूक उलूके स्यान्निःस्वे स्त्रीजितदम्भयोः ॥ २१५ ॥
दिगम्बरे भीरुके च दन्दशूकोऽहिरक्षसोः ।
मुष्टेरुको वदान्येऽपि मिष्टाशिन्यतिथिद्विषि ॥ २१६ ॥
कृकवाकुर्मयूरेऽपि सरटे चरणायुधे ।
;p{0020}
राधरङ्कस्तु नासीरे शीकरे च घनोपले ॥ २१७ ॥
कलविङ्कः स्मृतो ग्रामचटकेऽपि कुलिङ्गके ।
सौगन्धिकन्तु कह्लारे पद्मरागे च कत्तृणे ॥ २१८ ॥
गन्धोपले गान्धिकेऽपि सौगन्धिक इति ध्वनिः ।
सोमवक्ल[ल्क]स्तु धवलखदिरे खट्फलेऽपि च ॥ २१९ ॥
भयानकः स्मृतो व्याघ्रे सैंहिकेयेऽपि भीषणे ।
पुण्डरीकं सिताम्भोजे सितच्छत्रे च भेषजे ॥ २२० ॥
कोशकारान्तरे व्याघ्रे पुण्डरीकोऽग्निदिग्गजे ।
जर्ज्जरीकं बहुच्छिद्रे जर्ज्जरीको जरातुरे ॥ २२१ ॥
चर्च्चरीको महाकाले केशविन्यासशाकयोः ।
तर्त्तरीकं वहित्रे स्यात्तर्त्तरीकश्च पारगे ॥ २२२ ॥
फर्फरीकश्च पेटे स्यात् फर्फरीकन्तु मार्द्दवे ।
भवेदुत्कलिकोत्कण्ठाहेलासलिलवीचिषु ॥ २२३ ॥
शृगालिका शिवायां स्यात् त्रासादपि पलायने ।
चण्डालिका किन्नरायामुमायामोषधीभिदि ॥ २२४ ॥
पाञ्चालिका भवेद्वस्त्रपुत्रिकागीतभेदयोः ।
कनीनिका तारकेऽक्ष्णः स्यात् कनिष्ठाङ्गुलावपि ॥ २२५ ॥
भवेद् गुणनिका नृत्ये शून्याङ्के पाठनिश्चितौ ।
सन्तानिकाऽपि क्षीरादिसारे मर्क्कटजालके ॥ २२६ ॥
सन्दंशिकाऽपि सुचुटीलोहयन्त्रविशेषयोः ।
सङ्घाटिका तु युग्मे स्यात् कुट्टनीघ्राणयोरपि ॥ २२७ ॥
जीवन्तिकाऽपि जीवाख्यशाकवन्दीगुडूचिषु ।
विद्याद् बृहन्तिकाऽभिख्यामूरुबस्त्रप्रभेदयोः ॥ २२८ ॥
वकेरुका बलाकाभिद्वातवेल्लितशाखयोः ।
स्मृता घर्घरिका क्षुद्रघण्टिकाभ्रष्टधान्ययोः ॥ २२९ ॥
;p{0021}
वाद्यप्रभेदवादित्रे दण्डयोरापगान्तरे ।
;vv{कपञ्चकम्}
स्यादाऽच्छुरितकं हासनखाघातप्रभेदयोः ॥ २३० ॥
प्रतिसूर्य्यकमिच्छन्ति कृकलासोपसूर्य्ययोः ।
अनेडमूकमिच्छन्ति वाक्यश्रुतिविवर्ज्जिते ॥ २३१ ॥
राजपटस्य काचस्य गुडके काचवर्त्तिकः ।
गोजागरिकमित्याहुर्मङ्गले कण्टकारके ॥ २३२ ॥
स्यात्कृमिकण्टकञ्चित्राविड[ह]ङ्गोदुम्बरेषु च ।
सुवसन्तक इत्येष वासन्त्यां मदनोत्सवे ॥ २३३ ॥
कक्षावेक्षकमिच्छन्ति शुद्धान्तोद्यानपालयोः ।
द्वारपाले कवौ षिङ्गे रङ्गाजीविन्यपि क्वचित् ॥ २३४ ॥
नागचारिक उद्दिष्टो राजकुञ्जरहस्तिपे ।
गणस्थराजे गरुडे चित्रमेखलके क्वचित् ॥ २३५ ॥
स्याद्व्रीहिराजिकः कामलिकायां चीनधान्यके ।
शीतचम्पकशब्दोऽयं स्यादातर्पणदीपयोः ॥ २३६ ॥
अन्धौ जलकरङ्कः स्यान्नालिकेरफलेऽम्बुदे ।
शङ्खे जललतायाञ्च कथ्यते जलवापिका ॥ २३७ ॥
काकचीरादिशफरमत्स्ययोः कटखादकः ।
खादके काचकलशे बलिपुष्टे च जम्बुके ॥ २३८ ॥
स्याच्चिलनीलिका कण्ठीभेदे खद्योतविद्रुतोः ।
स्यान्नवफलिका नव्ये नवजातरजःस्त्रियाम् ॥ २३९ ॥
स्याच्छतपर्विकादूर्वावचयोरुपकारिका ।
विष्टभेदे गृहे राज्ञामुपकर्त्र्यामपीष्यते ॥ २४० ॥
स्याद्व्यवहारिका[ ]लोकयात्रा सम्मार्ज्जनीङ्गुदे ।
स्याद्धेमपुष्पिका यूथ्यां चम्पके हेमपुष्पकः ॥ २४१ ॥
;p{0022}
;vv{कषट्कम्}
लूतामर्क्कटकः पुत्र्यां नवमाल्यां प्लवङ्गमे ।
सिन्दूरतिलको नागे सिन्दूरतिलका स्त्रियाम् ॥ २४२ ॥
वर्णविलोडकः श्लोके छायाहारिणि कुम्भिले ।
मातुलपुत्रको धूर्त्तफले स्यान्मातुलात्मजे ॥ २४३ ॥
ग्राममद्गुरिका शृङ्ग्यां ग्रामयुद्धे च कीर्त्त्यते ।
स्यान्मदनशलाकाऽपि शार्य्या कामोदयोषधौ ॥ २४४ ॥
;c{इति कान्तवर्गः ॥}
;v{खान्तवर्गः}
;vv{खैककम्}
खमिन्द्रिये सुखे स्वर्गे शून्ये बिन्दौ विहायसि ।
पुरे संवेदने क्षेत्रे कुलाहलफले क्वचित् ॥ १ ॥
;vv{खद्विकम्}
नखः कररुहे शस्त्रे गन्धद्रव्ये नखं नखी ।
मुखं निःसरणे वक्त्रे प्रारम्भोपाययोरपि ॥ २ ॥
सुखं शर्म्मणि नाके च सुखा पुर्यां प्रचेतसः ।
शङ्खो निध्यन्तरे कम्बुललाटास्थिनखीषु च ॥ ३ ॥
रेखा स्यादल्पके छद्मिन्याम्भोगोल्लेखयोरपि ।
लेखो लेख्ये सुरे लेखा लिपिराजिकयोर्मता ।
मुखः सम्यग्मनोज्ञेऽपि साम्नः षट्प्रणयेष्वपि ॥ ४ ॥
शिखा शिफायां चूडायां ज्वालायामग्रमात्रके ।
लाङ्गल्याश्चापि शाखायां चूडायाञ्च शिखण्डिनः ॥ ५ ॥
सखा मित्रे सहाये च शाखा[ ]पक्षान्तरे भुजे ।
शाखा वेदविभागे च पादपाङ्गेऽन्तिकेऽपि च ॥ ६ ॥
प्रेङ्खा पर्यटने नृत्ये भवेदश्वगतावपि ॥
;p{0023}
खङ्खा गतिविशेषेऽपि शूकशिम्ब्याश्च नर्त्तने ॥ ७ ॥
;vv{खत्रिकम्}
त्रिशिखं शेखरे विद्या स्त्री[त्स्त्री]लेखा[?]राक्षसान्तरे ।
सुमुखं तार्क्ष्यतनये फणिभेदे च पण्डिते ॥ ८ ॥
दुर्मुखो नागराजेऽपि मुखरे वानराश्वयोः ।
गोमुखं कुटिलागारे वाद्यभाण्डे च लेपके ॥ ९ ॥
प्रमुखः प्रथमे श्रेष्ठे विशिखस्तोमरे शरे ।
रथ्यां खनित्र्यां विशिखा नलिकायामपि कचित् ॥ १० ॥
विशाखस्तारके स्कन्दे विशाखर्षौ कटिल्लके ।
मयूखस्त्विट्करज्वाले वैशाखो राधमन्थयोः ॥ ११ ॥
;vv{खचतुष्कम्}
अग्निमुखो द्विजे देवे भल्लाते चित्रके क्वचित् ।
पञ्चनखो गजे कूर्मे शिलीमुखोऽलिबाणयोः ॥ १२ ॥
भवेद्व्याघ्रनखः कन्दगन्धद्रव्यविशेषयोः ।
महाशङ्खो नरास्थ्नि स्यान्निधिसङ्ख्याप्रभेदयोः ॥ १३ ॥
इन्दुलेखाऽमृतासोमलताशशिकलासु च ।
शशिलेखा कलाभागे बाकुचीवृत्तभेदयोः ॥ १४ ॥
अग्निशिखा लाङ्गलिक्यां कुङ्कुमेऽग्निशिखं मतम् ।
बद्धशिखा जटायां स्याद् बाले बद्धशिखो मतः ॥ १५ ॥
;vv{खपञ्चकम्}
स्यान्मलिनमुखः प्रेते गोलाङ्गूले खलेऽनले ।
अथ शीतमयूखोऽपि शशाङ्कघनसारयोः ॥ १६ ॥
सर्वतोमुखमाख्यातमन्तरिक्षे च पाथसि ।
विधिक्षेत्रज्ञरुद्रेषु कथितः सर्वतोमुखः ॥ १७ ॥
;c{इति खान्तवर्गः ॥}
;p{0024}
;v{गान्तवर्गः}
;vv{गैककम्}
गौः स्वर्गे वृषभे रश्मौ वज्रे चन्द्रमसि स्मृतः ।
अर्ज्जुने नेत्रदिग्बाणभूवाग्वारिषु गौर्मता ॥ १ ॥
;vv{गद्विकम्}
अगः शैले द्रुमे भानौ नगवत्पवनासने ।
खगः सूर्ये ग्रहे देवे मार्गणे च विहङ्गमे ॥ २ ॥
भगमैश्वर्थ्यमाहात्म्यज्ञानवैराग्ययोनिषु ।
यशोवीर्य्यप्रयत्नेच्छाश्रीधर्म्मरविमुक्तिषु ॥ ३ ॥
युगं हस्तचतुष्केऽपि रथसीराङ्गयोर्युगः ।
युगं कृतादौ युगले वृद्धिनामौषधेऽपि च ॥ ४ ॥
मृगः पशौ कुरङ्गे च करिनक्षत्रभेदयोः ।
याच्ञायां मृगयायाञ्च मृगी स्याद्वनितान्तरे ॥ ५ ॥
भृगुः शुक्रे प्रपाते च जमदग्नौ पिनाकिनि ।
भागे रूपार्द्धके प्रोक्तो भागधेयैकदेशयोः ॥ ६ ॥
नागन्तु सीसके रङ्गे स्त्रीबन्धे करणान्तरे ।
नागः पन्नगमातङ्गक्रूरचारिषु तोयदे ॥ ७ ॥
नागकेशरपुन्नागनागदन्तकमुस्तके ।
देहानिलप्रभेदेऽथ श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थितः ॥ ८ ॥
रागोऽनुरक्तौ मात्सर्य्ये क्लेशादौ लोहितादिषु ।
गान्धारादौ नृपे रागस्त्यागो वर्ज्जनदानयोः ॥ ९ ॥
भोगः सुखे धने चाहेः शरीरफणयोर्मतः ।
पालनेऽभ्यवहारे च निर्वेशे पण्ययोषिताम् ॥ १० ॥
योगोऽपूर्वार्थसम्प्राप्तौ सङ्गतिध्यानयुक्तिषु ।
वपुस्थैर्य्ये प्रयोगे च विष्कम्भादिषु भेषजे ॥ ११ ॥
विश्रब्धघातिनि द्रव्योपायसंनहनेष्वपि ।
;p{0025}
कार्म्मणेऽपि च योगः स्याद्रोगः कुष्ठौषधे गदे ॥ १२ ॥
वेगो जवे प्रवाहे च महाकालफलेऽपि च ।
पूगस्तु क्रमुके वृन्दे चङ्गः शोभनदक्षयोः ॥ १३ ॥
अङ्गं गात्रान्तिकोपायप्रतीकेष्वप्रधानके ।
अङ्गा देशविशेषे स्युरङ्ग सम्वोधनेऽव्ययम् ॥ १४ ॥
इङ्गः स्यादद्भुते ज्ञाने जङ्गमेङ्गितयोरपि ।
टङ्गः कृपाणभेदे स्याज्जङ्घायाञ्च खनित्रके ॥ १५ ॥
तुङ्गः पुन्नागनगयोस्तुङ्गः स्यादुन्नतेऽन्यवत् ।
वर्वरानिशयोस्तुङ्गी तङ्गं सीसकरङ्गयोः ॥ १६ ॥
वङ्गः कार्पासवार्त्ताकदेशभेदेषु भाषितः ।
लङ्गः सङ्गे च षिङ्गे च व्यङ्गो हीनाङ्गभेकयोः ॥ १७ ॥
भङ्गस्तरङ्गे रुग्भेदे भेदे जयविपर्यये ।
भङ्गा शणाख्यसस्येऽपि भृङ्गो धूम्याटषिङ्गयो ॥ १८ ॥
मधुव्रतेऽपि भृङ्गन्तु केशराजगुडत्वचोः ।
रङ्गो रणे खले रागे नृत्ये रङ्गं त्रपुन्यपि ॥ १९ ॥
लिड्गं चिह्नेऽनुमानेऽपि साङ्ख्योक्तप्रकृतावपि ।
शिवमूर्तिविशेषेऽपि मेहने च प्रचक्षते ॥ २० ॥
शृङ्गं प्रभुत्वे शिखरे चिह्ने क्रीडाम्बुयन्त्रके ।
विषाणोत्कर्षयोश्चाय शङ्गः स्यात्कूर्च्चशीर्षके ॥ २१ ॥
शृङ्गी विषायामृषभे स्वर्णमीनविशेषयोः ।
गाङ्गस्तु गङ्गासम्भूते भीष्मे शक्तिधरेऽपि च ॥ २२ ॥
पिङ्गः पिशङ्गे पिङ्गी तु शम्यां पिङ्गन्तु बालके ।
रामटे नाडिकायाञ्च पिङ्गा गोरोचनोमयोः ॥ २३ ॥
खड्गो गण्डकशृणःगासिबुद्धभेदेषु गण्डके ।
दुर्गः स्याद् दुर्गमे दुर्गा गौरीनीलकयोरपि ॥ २४ ॥
;p{0026}
सर्गस्तु निश्चयाध्यायमोहोत्साहात्मसृष्टिषु ।
मार्गो मृगमदे मासप्रभेदेऽन्वेषणाध्वनोः ॥ २५ ॥
शार्ङ्गं कार्म्मुकमात्रेऽपि विष्णोरपि शरासने ।
वल्गु छागे मनोज्ञे च वल्गुभाषितमन्यवत् ॥ २६ ॥
फल्गुः प्रोक्तो मले सारे निःसारे फल्गु वाच्यवत् ।
शुङ्गी वटाम्रातकयोः पर्कट्यामपि विश्रुता ॥ २७ ॥
;vv{गत्रिकम्}
पन्नगः पद्मकाष्ठे स्यात् पन्नगोऽपि भुजङ्गमे ।
प्लवगो वानरे भेके सारथौ चोष्णदीधितेः ॥ २८ ॥
जिह्मगो मन्दगे सर्पे विहगश्चाग्रजे खगे ।
सर्वगं सलिले ख्यातं सर्वगः शङ्करे विभौ ॥ २९ ॥
आभोगो वारुणच्छत्रे पूर्णतायत्नयोरपि ।
आयोगो व्यापृतौ रोधगन्धमाल्योपहारयोः ॥ ३० ॥
अयोगो विधुरे कूटे विश्लेषे कठिनोद्यमे ।
आशुगो मारुते बाणेऽप्युद्वेगं क्रमुकीफले ॥ ३१ ॥
उद्वेगोऽप्युद्वाहुलकोद्वेजनाकोद्गमेऽपि च ।
सम्भोगः सुरते भोगे सम्भोगो जिनशासने ॥ ३२ ॥
परागः पुष्परजसि धूलीस्नानीययोरपि ।
गिरिप्रभेदे विख्यातावुपराग च चन्दने ॥ ३३ ॥
प्रयागस्तीर्थभेदे स्याद्यज्ञे शतमखाश्वयोः ।
प्रयोगः कार्मणे प्रोक्तः प्रयुक्तौ च निदर्शने ॥ ३४ ॥
वातिगः कथितो भण्ट्यां धातुवादिनि वातिगः ।
तडागस्तु जलाधारविशेषे कटकेऽपि च ॥ ३५ ॥
पुन्नागः पुरुषश्रेष्ठे पाण्डुनागे सितोत्पले ।
जातीफले च पुन्नागो निसर्गः सर्गशीलयोः ॥ ३६ ॥
;p{0027}
विसर्गस्त्यागवद्दाने विसर्गो मलनिर्गमे ।
विसर्ज्जनीयेऽप्ययनप्रभेदेऽपि विभावसोः ॥ ३७ ॥
उत्सर्गो वर्ज्जने त्यागे सामान्यन्यायदानयोः ।
त्रिवर्गो धर्मकामार्थे त्रिफलायां कटुत्रिके ॥ ३८ ॥
वृद्धिस्थानक्षये सत्त्वरजस्तमसि चेष्यते ।
तातगुः क्षुद्रताते स्याज्जनयित्रीहितेऽपि च ॥ ३९ ॥
अनङ्गो मदनेऽनङ्गमाकाशमनसोः स्मृतम् ।
मृदङ्गः पटहे घोषे भुजङ्गः षिङ्गसर्पयोः ॥ ४० ॥
पतङ्गः शलभे शालिप्रभेदे विहगे रवौ ।
पतङ्गं पारदे क्वापि नरङ्गन्तु वरण्डके ॥ ४१ ॥
शेफे नरङ्गमप्याहु निषङ्गः सङ्गतूणयोः ।
विडङ्गं कृमिघ्ने ख्यातं विडङ्गो नागरेऽन्यवत् ॥ ४२ ॥
कलिङ्गः पूतिकरजे धूम्याटे नीवृदन्तरे ।
कलिङ्गं कौटजफले कलिङ्गा योषिति स्मृता ॥ ४३ ॥
अपाङ्गमङ्गहीने स्यान्नेत्रान्ते तिलकेऽपि च ।
वराङ्गं योनिमातङ्गमस्तकेषु गुडत्वचि ॥ ४४ ॥
पत्राङ्गं पद्मके भूर्ज्जे पत्राङ्गं रक्तचन्दने ।
रथाङ्गश्चक्रवाकेऽपि रथाङ्गञ्चक्र इष्यते ॥ ४५ ॥
रक्ताङ्गं विद्रुमे भौमे विद्यात् कम्पिल्लधीरयोः ।
रक्ताङ्गश्चापि जीवन्त्यां मातङ्गः श्वपचे गजे ॥ ४६ ॥
कालिङ्गो भूमिकर्कारौ दन्तावलभुजङ्गयोः ।
कालिङ्गी राजकर्कट्यां धारङ्गः खड्गतीर्थयोः ॥ ४७ ॥
हेमाङ्गो द्रुहिणे तार्क्ष्ये नारङ्गं पिप्पलीरसे ।
नागरङ्गे विटे जन्तौ यमजेऽपि प्रकीर्त्तितम् ॥ ४८ ॥
सारङ्गश्चातके भृङ्गे कुरङ्गे च मतङ्गजे ॥
;p{0028}
पक्षभेदे च सारङ्गः सारङ्गः शबलेऽन्यवत् ॥ ४९ ॥
प्रियङ्गुः फलिनीकङ्गुपिप्पलीराजिकासु च ।
नीलाङ्गुः कृमिभेदे स्याद्भ्रमरालीमुसारयोः ॥ ५० ॥
तुरङ्गी चाश्वगन्धायां तुरङ्गश्चित्तवाजिनोः ।
चक्राङ्गी कटुरोहिण्यां चक्राङ्गो मानसौकसि ॥ ५१ ॥
;vv{गचतुष्कम्}
ईहामृगो वृके जन्तो प्रभेदे रूपकस्य च ।
मल्लनागोऽभ्रमातङ्गे वात्स्यायनमुनावपि ॥ ५२ ॥
उपरागः परीवादे राहुग्रस्तार्क्कचन्द्रयोः ।
दुर्नये ग्रहकल्लोलेऽपवर्गस्त्यागमोक्षयोः ॥ ५३ ॥
क्रियावसानसाफल्येऽप्यपवर्गः प्रयुज्यते ।
उपसर्गः स्मृतो रोगभेदोपप्लवयोरपि ॥ ५४ ॥
समायोगस्तु संयोगे समवाये प्रयोजने ।
सम्प्रयोगं रते विद्यादन्विते कार्म्मणेऽपि च ॥ ५५ ॥
दीर्घाध्वगः शङ्खलके लेखहारे तु भेद्यवत् ।
अभिषङ्गस्तु शपथे स्यादाक्रोशे पराभवे ॥ ५६ ॥
छत्रभङ्गोऽपि वैधव्ये स्वातन्त्र्यनृपनाशयोः ।
कटभङ्गस्तु सस्यानां हस्तच्छेदे नृपात्यये ॥ ५७ ॥
;vv{गपञ्चकम्}
कथाप्रसङ्गो वातूले विषवैद्ये च वाच्यवत् ।
नाडीतरङ्गः काकोले हिण्डके रतहिण्डके ॥ ५८ ॥
;c{इति गान्तवर्गः ॥}
;v{घान्तवर्गः}
;vv{घैककम्}
घो घर्घरे च घण्टायां काञ्चिकाघातयोरपि ॥
;p{0029}
;vv{घद्विकम्}
अघं तु व्यसने प्रोक्तमघं पातकदुःखयोः ॥ १ ॥
अर्घः पूजाविधौ मूल्येऽप्यङ्गिपादद्रुमूलयोः ।
ओघो वृन्दे पयोवेगे द्रुतनृत्योपदेशयोः ॥ २ ॥
ओघः परम्परायाञ्च मेघः स्यान्मुस्तके घने ।
लघुर्मनोज्ञनिःसारागुरुषु प्रथितो लघु ॥ ३ ॥
कृष्णागुरुणि शीघ्रे च स्पृक्कायाञ्च स्मृता लघुः ।
उद्घः स्यात्पावके हस्तपुटके देहजानिले ॥ ४ ॥
मोघाऽपि पाटलायां स्यान्मोघो निष्फलहीनयोः ।
मघा माघी च नक्षत्रे भेषजे च यथाक्रमम् ॥ ५ ॥
श्लाघा मता प्रशंसायां परिचर्य्याभिलाषयोः ।
;vv{घत्रिकम्}
अनघो निर्म्मलापापमनोज्ञेष्वभिधेयवत् ॥ ६ ॥
पलिघः काचकलशघटप्राकारगोपुरे ।
परिघो योगभेदे स्यान्मुद्गरेऽर्गलघातयोः ॥ ७ ॥
प्रतिघः प्रतिघाते च रोषे च प्रतिघो मतः ।
काचिघः काञ्चने प्रोक्तोऽन्नमण्डे मूषकेऽपि च ॥ ८ ॥
महार्घस्तु महामूल्ये तथा लावकपक्षिणि ।
निदाघो ग्रीष्मकाले स्यादुष्णस्वेदाम्बुनोरपि ॥ ९ ॥
उल्लाघस्तु शुचौ हृष्टे दक्षनीरोगयोरपि ।
सर्वौघो गुरुवेगार्थसर्वसंहननार्थयोः ।
अमोघः सफलेऽमोघा विडङ्गाभययोः स्मृता ॥ १० ॥
;c{इति घान्तवर्गः ॥}
;p{0030}
;v{चान्तवर्गः}
;vv{चद्विकम्}
कचः केशे गुरोः पुत्रे बन्धे शुष्कव्रणे कचः ।
कचा करिण्यां काचस्तु मनौ शिक्ये मृदन्तरे ॥ १ ॥
नेत्ररोगेऽपि नीचस्तु वामने पामरे स्मृतः ।
मोचः शोभाञ्जने प्रोक्तो मोचा शाल्मलिरम्भयोः ॥ २ ॥
पिचुस्तूले च कर्षे च कुष्ठरोगेऽसुरान्तरे ।
भैरवस्य प्रभेदेऽपि पिचुः क्वाऽपि प्रकीर्त्तितः ॥ ३ ॥
कूर्च्चो विकत्थने मध्ये भुवो श्मश्रुणि कैतवे ।
क्रौञ्चः खगनगद्वीपप्रभेदेषु प्रयुज्यते ॥ ४ ॥
चञ्चो नलादिनिर्माणे चञ्चा तु तृणपूरुषे ।
चञ्चुः पञ्चाङ्गुले त्रोट्यां गोनाडीकेऽपि पठ्यते ॥ ५ ॥
शुचिः शुद्धेऽनुपहते शृङ्गाराषाढयोः सिते ।
ग्रीष्मे हुतवहेऽपि स्यादुपधाशुद्धमन्त्रिणि ॥ ६ ॥
रुचिर्मयूखे शोभायामभिष्वङ्गाभिलाषयोः ।
वीचिः स्वल्पे तरङ्गे स्यादवकाशे सुखेऽपि च ॥ ७ ॥
सूची कराद्यभिनये नारीणां करणान्तरे ।
सूची च सीवनद्रव्ये शचीऽन्द्राण्यां शतावरौ ॥ ८ ॥
काञ्ची स्यान्मेखलादाम्नि गुञ्जायां नीवृदन्तरे ।
वचा स्यादुग्रगन्धायां सारिकायां शुके वचः ॥ ९ ॥
अर्चा पूजाप्रतिमयोश्चर्च्चा स्थासकचिन्तयोः ।
चर्च्चिकायाञ्च रुक्शोभाकिरणेच्छासु चेष्यते ॥ १० ॥
त्वक् चर्मवल्कयोस्त्वाचे न्यङ् नीचे निम्नकार्ण्ययोः ।
वाग् वचने सरस्वत्यां भाषागीर्भारती यथा ॥ ११ ॥
;vv{चत्रिकम्}
कवचो गर्द्दभाण्डे स्यात् सन्नाहे पटहेऽपि च ।
;p{0031}
विकचः क्षपणे केतुग्रहे च स्फुटितेऽन्यवत् ॥ १२ ॥
क्रकचः करपत्रे स्याद्ग्रन्थिलाख्यद्रुमेऽपि च ।
सङ्कोचमपि काश्मीरे सङ्कोचो मीनबन्धयोः ॥ १३ ॥
नाराचो लोहबाणे स्यान्नाराचो जलहस्तिनि ।
नाराच्येषणिकायाञ्च सम्यक् सम्मतहृद्ययोः ॥ १४ ॥
प्रपञ्चः सञ्चये प्रोक्तो विस्तरे च प्रतारणे ।
मरीचिः कृपणे दीप्तावृषिभेदेऽपि दृश्यते ॥ १५ ॥
मारीचो रक्षसो भेदे कक्कोले याजके द्विजे ।
मारीची देवताभेदे नमुचिः स्मरदैत्ययोः ॥ १६ ॥
कनीचिः पुष्पितलतागुञ्जयोः शकटेऽपि च ।
अवीचिर्नरकानूर्म्योर्विपञ्ची केलिवीणयोः ॥ १७ ॥
प्रागुदक्प्रत्यगित्येते दिग्देशे कालतोऽव्ययम् ।
प्राच्योदीच्यप्रतीच्यानां वाचकं स्यादनव्ययम् ॥ १८ ॥
;vv{चचतुष्कम्}
मलिम्लुचोऽनिले चौरे जलसूचिर्जलौकसि ।
शृङ्गाटे शिशुमारे च कङ्के शेटिझषेऽपि च ॥ १९ ॥
;vv{चपञ्चकम्}
रतनारीच इत्येष कथितो रतवल्लभे ।
कुक्कुरं रतनारीचः सीत्कारे वरयोषिताम् ॥ २० ॥
;c{इति चान्तवर्गः ॥}
;v{छान्तवर्गः}
;vv{छद्विकम्}
अच्छः स्फटिकभल्लूकनिर्मलेष्वच्छमव्ययम् ।
आभिमुख्येऽथ कच्छः स्यादनूपे तुन्नकद्रुमे ॥ १ ॥
नौकान्ते परिधानस्य पश्चादञ्चलपल्लवे ॥
;p{0032}
कच्छा तु चीरिकायाञ्च वाराह्याञ्च निगद्यते ॥ २ ॥
स्याद् गुच्छः स्तबके स्तम्बे हारभेदकलापयोः ।
पुच्छः पाश्चात्यभागे स्याल्लाङ्गूले पुच्छमिष्यते ॥ ३ ॥
म्लेच्छः पापतरे जातिभेदे स्यादपभाषिणि ।
पिच्छा तु शाल्मलीवेष्टे मण्डे चाश्वपदामये ॥ ४ ॥
पङ्क्तौ पूगच्छटाकोशमोचानिजयिनेषु च ।
;vv{छचतुष्कम्}
पिच्छपुच्छे महाकच्छः समुद्रे च प्रचेतसि ॥ ५ ॥
;c{इति छान्तवर्गः ॥}
;v{जान्तवर्गः}
;vv{जैककम्}
जो जन्यो जातमात्रे च मृत्युञ्जये जनार्द्दने ।
जूराकाशे सरस्वत्यां पिशल्या जवनेऽपि च ॥ १ ॥
;vv{जद्विकम्}
कञ्जः केशे विरिञ्चौ च कञ्जः पीयूषपद्मयोः ।
अजो हरौ हरे कामे विधौ छागे रघोः सुते ॥ २ ॥
व्रजो गोष्ठाध्ववृन्देषु निजमात्मीयनित्ययोः
ध्वजं चिह्ने पताकायां ध्वजः शौण्डिकशेफयोः ॥ ३ ॥
खड्वाङ्गे च स्वजं रक्ते स्वजः प्रस्वेदपुत्रयोः ।
द्विजो विप्रेऽण्डजे दन्ते भार्गीरेणुकयोर्द्विजा ॥ ४ ॥
बीजं रेतसि तत्त्वे च हेतावङ्कुरकारणे ।
आधानेऽपि च सज्जः स्यात् सन्नद्धे सम्भूतेऽपि च ॥ ५ ॥
वाजं घृतेऽपि यज्ञान्ने वाजो निःस्वनपक्षयोः ।
वाजं जले मुनौ वाजो व्याजः शाठ्यापदेशयोः ॥ ६ ॥
भुजः पाणौ च बाहौ च कुजः स्यान्नरकारयोः ॥
;p{0033}
अब्जो धन्वन्तरौ चन्द्रे निचुले शङ्खपद्मयोः ॥ ७ ॥
अब्जं स्यादथ कुब्जोऽपि न्युब्जः स्यात् पादपान्तरे ।
न्युब्जस्तु कर्णरोगे स्यान्न्युब्जः प्रोक्तः कुशस्रुचि ॥ ८ ॥
अधोमुखे च कुब्जे च न्युब्जो वाच्यवदिष्यते ।
आजिः समावनौ युद्धे राजिः स्यात् पङ्क्तिरेफयोः ॥ ९ ॥
लाजाः स्युर्भृष्टभान्येषु लाजः स्यादार्द्रतण्डुले ।
उशीरे लाजमुद्दिष्टं प्रजासन्तानलोकयोः ॥ १० ॥
गुञ्जाऽपि पटहे प्रोक्ता काकचिञ्च्यां कलध्वनौ ।
गञ्जा खानौ सुरागेहे स्याद्भाण्डागाररीढयोः ॥ ११ ॥
गञ्जः कुञ्जो निकुञ्जेऽपि हनौ दन्ते च दन्तिनाम् ।
सञ्जः प्रजापतौ रुद्रे लञ्जः स्यात् पट्टकच्छयोः ॥ १२ ॥
भर्ज्जा बले महोत्साहे खजा मन्थप्रहस्तयोः ।
पिञ्जा तूले हरिद्रायां पिञ्जस्तु व्याकुलेऽन्यवत् ॥ १३ ॥
पिञ्जो बले चये पिञ्जं रज्जुर्वेण्यां गुणे स्मृता ।
खर्ज्जूः कण्ड्वाञ्च कीटे च खर्जूरीपादपेऽपि च ।
मर्ज्जूः स्याद्रजके शुद्धौ सर्जूर्वणिजविद्युति ॥ १४ ॥
;vv{जत्रिकम्}
करजस्तु करञ्जे स्यान्नखे व्याघ्रनखेऽपि ।
कुटजो वृक्षभेदे स्यादगस्त्यद्रोणयोरपि ॥ १५ ॥
सहजस्तु निसर्गे स्यात् सहोत्थे पुनरन्यवत् ।
नीरजं कमले कुष्ठे जलजं शङ्खपद्मयोः ॥ १६ ॥
वलजं गोक्षुरे क्षेत्रे सस्यसङ्गरयोरपि ।
वलजा वरयोषायां वसुमत्यामपि स्मृता ॥ १७ ॥
कारुजः शिल्पिनाञ्चित्रे कलभे नागकेशरे ।
स्वयञ्जाततिले फेने वल्मीके गैरिकेऽपि च ॥ १८ ॥
;p{0034}
बाहुजः क्षत्रिये कीरे स्वयञ्जाततिलेऽपि च ।
वनजो मुस्तके पद्मे वनजं वनजो गजे ॥ १९ ॥
वनजा मुद्गपर्ण्याञ्च वणिग् वाणिज्यजीविनि ।
वणिक् करणभेदे च वणिज्यायामपीष्यते ॥ २० ॥
सामजस्तु गजे प्रोक्तः सामोत्थे पुनरन्यवत् ।
भूमिजो नरकेऽङ्गारे सीतायामपि भूमिजा ॥ २१ ॥
गिरिजञ्चाभ्रके ख्यातं शिलाजतुसुगन्धयोः ।
लोहेऽपि गिरिजा गौरीमातुलुङ्ग्यो[?]रुदीरिता ॥ २२ ॥
कम्बोजो हस्तिभेदे स्याच्छङ्खदेशविशेषयोः ।
अङ्गजं रुधिरेऽनङ्गपुत्रकेशमदेऽङ्गजः ॥ २३ ॥
काम्बोजस्तुरगे सोमवल्के पुन्नागपादपे ।
काम्बोजी मासपर्ण्याञ्च हिङ्गुपर्ण्यामपि क्वचित् ॥ २४ ॥
अण्डजः कृकलासे स्यात् खगे मीने भुजङ्गमे ।
कस्तूर्यामण्डजा प्रोक्ता परञ्जस्तैलयन्त्रके ॥ २५ ॥
फेने च करवाले च परञ्जः क्षुरिकाफले ।
हिमजाऽपि शचीगौर्योर्मैनाके हिमजः स्मृतः ॥ २६ ॥
;vv{जचतुष्कम्}
जघन्यजोऽनुजे शूद्रे भारद्वाजः स्मृतो मुनौ ।
द्रोणे च वनकार्पास्यां भारद्वाजी च कथ्यते ॥ २७ ॥
भारद्वाजो गुरोः पुत्रे व्याघ्राकाख्यविहङ्गमे ।
काश्मीरजाख्याऽतिविषा कुष्ठकुङ्कुमपौष्करे ॥ २८ ॥
क्षीराब्धिजं तु सामुद्रलवणे मौक्तिके क्वचित् ।
क्षीराब्धिजा श्रियां प्रोक्ता चन्द्रे क्षीराब्धिजो भवेत् ॥ २९ ॥
द्विजराजः शशधरे सुपर्णेऽनन्तभोगिनि ।
धर्मराजो यमे बुद्धे धर्मराजो युधिष्ठिरे ॥ ३० ॥
;p{0035}
राजराजः कुबेरेऽपि सार्वभौमे सुधाकरे ।
भृङ्गराजस्तु मधुपे मार्कवे विहगान्तरे ॥ ३१ ॥
ग्रहराजो रवौ चन्द्रेऽप्यहिभुक्केकितार्क्ष्ययोः ।
यक्षराट् त्र्यम्वकसरवे मल्लानां रङ्गचत्वरे ॥ ३२ ॥
;vv{जपञ्चकम्}
मुनिभेषजमागस्त्ये हरीतक्याञ्च लङ्घने ।
वृषभध्वजशब्दोऽसौ शङ्करे चार्हदन्तरे ॥ ३३ ॥
;c{इति जान्तवर्गः ॥}
;v{झान्तवर्गः}
;vv{झद्विकम्}
झञ्ज्ञा ध्वनिविशेषेऽपि झञ्झाऽणुजलवर्षणे ।
झञ्ज्ञा वाते तारवायौ नष्टेऽपि परिकीर्त्तिता ॥ १ ॥
;c{इति झान्तवर्गः ॥}
;v{ञान्तवर्गः}
;vv{ञैककम्}
ज्ञो विरिञ्चे बुधे सौम्ये
;vv{ञद्विकम्}
चाज्ञस्तु जडमूर्खयोः ।
प्रज्ञा बुद्धौ पण्डितेऽपि प्रज्ञो वाच्यवदिष्यते ॥ १ ॥
संज्ञा नामनि गायत्र्यां चेतनायां रविस्त्रियाम् ।
अर्थसूचनिकायाञ्च हस्ताद्यैरपि कथ्यते ॥ २ ॥
;vv{ञत्रिकम्}
सर्वज्ञः शङ्करे बुद्धे कृतज्ञः कुक्कुरेऽपि च ।
दैवज्ञो गणकेऽपि स्यात् क्षेत्रज्ञश्छेक आत्मनि ॥ ३ ॥
;c{इति ञान्तवर्गः ॥}
;p{0036}
;v{टान्तवर्गः}
;vv{टद्विकम्}
कटः श्रोणौ क्रियाकारे किलिञ्जेऽतिशये शवे ।
समये गजगण्डे च पिप्पल्याश्च कटी मता ॥ १ ॥
खटोऽन्धकूपकफयोः प्रहारान्तरटङ्कयोः ।
भटः पामरभेदे च वीरे च प्रगमे भटिः ॥ २ ॥
धटः समाधिभेदेभशिरःकूटकुटेषु च ।
घटा घटनगोष्ठीभघटनासु च दृश्यते ॥ ३ ॥
कुटः कोटे घटे गेहे शिलाकुट्टकपूरुषे ।
स्याच्छुटी कुम्भदास्याञ्च सुरायाञ्चित्रमुस्तके ॥ ४ ॥
पटः प्रियालवृक्षे च सुचेले च पुरस्कृतौ ।
पटः प्रमादवचनदोषयोरप्युदाहृतः ॥ ५ ॥
वटो गोले गुले भक्ष्ये वटो साम्यवराटयोः ।
वटः कपर्द्दे न्यग्रोधे शुम्बरक्तिकयोर्वटी ॥ ६ ॥
विटोऽद्रौ लवणे षिङ्गे मूषके खदिरेऽपि च ।
स्फुटो व्यक्ते प्रफुल्ले च व्याप्ते च कलितेऽन्यवत् ॥ ७ ॥
निर्भिन्नकर्क्कटीसस्ये पादस्फोटे स्फुटिर्मता ।
कूटं यन्त्रेऽनृते राशौ निश्चले लोहमुद्गरे ॥ ८ ॥
मायाद्रिशृङ्गयोस्तुच्छे सीरावयवदम्भयोः ।
पुरद्वारे च शंसन्ति लाटो देशेंऽशुकेऽपि च ॥ ९ ॥
झाटो निकुञ्जे कान्तारे व्रणसम्मार्ज्जनेऽपि च ।
वटो वृतौ च मार्गेऽपि वाटी तु गृहनिष्कुटे ॥ १० ॥
चटुश्चाटौ पिचण्डे च व्रतिनामासनान्तरे ।
कटुः सुगन्धे तीक्ष्णे स्यादकार्ये मक्षरे रसे ॥ ११ ॥
कटुः प्रियङ्गुकटुका राजिकास्वथ दूषणे ।
कटु प्रोक्तं पटुस्तीक्ष्णे नीरोगे चतुरेऽन्यवत् ॥ १२ ॥
;p{0037}
पटुः पटोलपत्रेऽपि छत्रालवणयोः पटुः ।
खेटः कफे ग्रामभेदे निन्दिते वसुनन्दके ॥ १३ ॥
अट्टं भक्ते च शुष्के च क्षौमेऽत्यर्थे गृहान्तरे ।
पट्टः पेषणपाषाणे व्रणादीनाञ्च वन्धने ॥ १४ ॥
चतुष्पथे च राजादिशासनान्तरपीठयोः ।
पट्टी ललाटभूषायां पट्टी लाक्षाप्रसाधने ॥ १५ ॥
क्रुष्टञ्च रोदने रावे कष्टं गहनकृच्छयोः ।
इष्टमाशंसिते पूज्यतमे प्रियतमेऽन्यवत् ॥ १६ ॥
इष्टं संस्कारयोगे च यागे च क्रतुकर्मणि ।
रिष्टं क्षेमाशुभाभावकृपाणेषु प्रचक्ष्यते ॥ १७ ॥
म्लिष्टमव्यक्तवाचि स्यान्म्लिष्टं म्लानेऽन्यवन्मतम् ।
दिष्टं दैवे च काले स्याद्दिष्टः सृष्टं तु निर्मिते ॥ १८ ॥
युक्तनिश्चितयोः प्राज्ये हृष्टो हृषितवन्मतः ।
रोमाञ्चिते प्रहसिते जातदर्पे च विस्मिते ॥ १९ ॥
व्युष्टं दिने प्रभाते च फले पर्युषितेऽपि च ।
त्वष्टा शिल्पिनि देवानां तथा वर्द्धकिसूर्ययोः ॥ २० ॥
इष्टिः स्यादभिलाषेऽपि सङ्ग्रहश्लोकयागयोः ।
विष्टिः कर्मकरे भद्रे प्रेषणे वेतनेऽपि च ॥ २१ ॥
दिष्टिः परीमाणमुदोर्दृष्टिर्विदर्शनाक्षिषु ।
रिष्टिः खड्गे समृद्धौ च कृष्टिः स्यात् कर्षणे बुधे ॥ २२ ॥
सृष्टिः स्वभावे निर्माणे पुष्टिर्वृद्धौ च पोषणे ।
यष्टिर्हारलताशस्त्रभेदयोर्ध्वजदण्डके ॥ २३ ॥
भाण्ड्याञ्च मधुयष्ट्याञ्च मुष्टिर्बद्धकरे पले ।
व्युष्टिः स्याद् घर्षणे विष्णुक्रान्तास्पर्द्धाकिरिष्वपि ॥ २४ ॥
जटालग्नकचे मूले प्लक्षमाक्षिकयोर्जटी ॥
;p{0038}
सटा जटाकेशरयोः फटा च फणदम्भयोः ॥ २५ ॥
घोण्टा स्याद् बदरे पूगे घटीखण्डे च वाससः ।
परीक्षार्थतुलायाञ्च घटः सूरिभिरिष्यते ॥ २६ ॥
पटिः पटविशेषेऽपि द्वाशुले कुष्टिकाद्रुमे ।
स्यात् कोटिरश्रौ चापाग्रे सङ्ख्याभेदप्रकर्षयोः ॥ २७ ॥
स्यात् त्रुटिः संशये लेशे सूक्ष्मैलाकालमानयोः ।
त्रोटिः स्यात् कट्फले चञ्च्वां खगमीनविशेषयोः ॥ २८ ॥
खाटिः किणे शवरथे खाटिरेकग्रहे स्मृता ।
नटी हट्टविलासिन्यां शोणके नर्त्तके नटः ॥ २९ ॥
;vv{टत्रिकम्}
अवटः स्यात् खिले गर्ते कूपे कुहकजीविनि ।
विकटः सुन्दरे प्रोक्तो विशालविकरालयोः ॥ ३० ॥
करटो गजगण्डे स्यात् कुसुम्भे निन्दजीविनि ।
एकादशाहसार्द्धेऽपि दुर्दुरूढेऽपि वायसे ॥ ३१ ॥
करटो वाद्यभेदेऽपि निर्द्दटो निर्द्दये स्मृतः ।
परापवादसंरक्ते निर्द्दटो निष्प्रयोजने ॥ ३२ ॥
चिपिटः खाद्यभेदेऽपि चिपिटो विस्तृतेऽन्यवत् ।
जकुटो यमले ख्यातो वार्त्ताककुसुमे शुनि ॥ ३३ ॥
निष्कुटस्तु गृहोद्याने केदारककपाटयोः ।
हर्म्मुटः कच्छपे सूर्येऽप्युत्कटस्तीव्रमत्तयोः ॥ ३४ ॥
चर्पटः स्फारविपुलचपेटे पर्पटेऽपि च ।
पर्पटः पिष्टविकृतौ पर्पटो भेषजान्तरे ॥ ३५ ॥
पिच्चटो नेत्ररोगे स्यात् पिच्चटं त्रपुसीसयोः ।
सम्पाटं शिक्यभेदेऽपि धौताञ्जन्यामपि स्मृतम् ॥ ३६ ॥
कर्द्दटः करहाटे स्यात् पङ्कपङ्कारयोरपि ॥
;p{0039}
कृपीटमुदरे[ ]नीरे कार्पटो जतुकार्यिणोः ॥ ३७ ॥
कुक्कुटस्ताम्रचूडे स्यात् कुक्कुभेऽग्निकणेऽपि च ।
निषादशूद्रयोः पुत्रे तालमध्ये तु कुक्कुटम् ॥ ३८ ॥
रसो नस्यप्रभेदे स्यादुच्चटा दम्भचर्च्चयोः ।
केकटः श्रोणके विष्णावऽर्गटोऽन्तर्गले गले ॥ ३९ ॥
कर्कटः करणे स्त्रीणां राशिभेदे कुलीरयोः ।
शाल्मलीफलवालुक्योः कर्क्कटी कर्कटः खगे ॥ ४० ॥
कीकटस्तुरगे निःस्वे देशभेदे मितम्पचे ।
मोचाटः कृष्णजीरे स्याद्रम्भास्थ्नि मलयोद्भवे ॥ ४१ ॥
चक्राटो विषवैद्येऽपि धूर्त्तदीनारयोरपि ।
वर्णाटो गायने चित्रकारे स्त्रीकृतजीविनि ॥ ४२ ॥
भावाटो भावके साधुनिवेशे कामुकेऽपि च ।
शैलाटो देवले सिंहे शुक्लकाचकिरातयोः ॥ ४३ ॥
द्वोहाटः कयितो गाथाप्रभेदे मृगलुब्धके ।
वैडालवृत्तिकेऽपि स्याद्धाराटश्चातकाश्वयोः ॥ ४४ ॥
मोरटस्तु भवेदिक्षुमूलाङ्कोटप्रसूनयोः ।
सप्तरात्रात् परे क्षीरे मूर्विकायान्तु मोरटा ॥ ४५ ॥
वेकटः स्याद्वैकटिके तथा सञ्जातयौवने ।
वेरटो मिश्रिते नीचे वेरटं बदरीफले ॥ ४६ ॥
त्रिकूटं सिन्धुलवणे त्रिकूटश्च सुवेलके ।
भाकूटः कथ्यते मीनभेदे शैलान्तरेऽपि च ॥ ४७ ॥
अरिष्टः फेनिले निम्बे लशुने काककङ्कयोः ।
अरिष्टं सूतिकागारे तक्रे चिह्ने शुभाशुभे ॥ ४८ ॥
संसृष्टं तद्गते विद्यात् संशुद्धे वसनादिना ।
अवटुः कथितो घाटा कूपगर्त्तेषु सूरिभिः ॥ ४९ ॥
;p{0040}
परीष्टिः परिचर्यायां प्राक्राम्येऽपि गवेषणे ।
वरटा हंसयोषायां गन्धोल्यां वरटाऽपि च ॥ ५० ॥
त्रिपुटा मल्लिकायाञ्च सूक्ष्मैलात्रिवृतोरपि ।
सतीलके च तीरे च त्रिपुटः समुदाहृतः ॥ ५१ ॥
बर्वटी व्रीहिभेदे स्याद्रघटीपण्ययोरपि ।
पर्क्कटी नूतनफले पूगादेः प्लक्षपादपे ॥ ५२ ॥
मर्कटी वानरीशूकशिम्ब्योः स्यात् करजान्तरे ।
मर्क्कटस्तूर्णनाभेऽपि कपौ स्त्रीकरणेऽपि च ॥ ५३ ॥
कुरुण्टी दारुपुत्र्याञ्च कुरुण्टो झिण्टिकान्तरे ।
चिरण्टी तु सुवासिन्यां स्याद्द्वितीयवयःस्त्रियाम् ॥ ५४ ॥
;vv{टचतुष्कम्}
श्रुतिकटः प्राञ्चलोहे प्रायश्चित्तभुजङ्गयोः ।
उच्चिङ्गटो मीनभेदे तथा कोपनपूरुषे ॥ ५५ ॥
कुटन्नटस्तु शोणाके कैवर्त्तौ मुस्तकेऽपि च ।
स्यात् खञ्जरीटः फलकासिधाराव्रतचारिणोः ॥ ५६ ॥
कुण्डकीटस्तु चार्वाकवचनाभिज्ञपूरुषे ।
जारजब्राह्मणीपुत्रदासीकामुकयोरपि ॥ ५७ ॥
नारकीटोऽश्मकूटे स्यात् स्वदत्ताश्मविहन्तरि ।
कार्यकूटस्तु कृपणोन्मत्तानर्थकरेष्वपि ॥ ५८ ॥
कामकूटस्तु वेश्यायाः प्रियविभ्रमयोर्मतः ।
चक्रवाटः क्रियारोहे पर्यन्ते च शिखातरौ ॥ ५९ ॥
वर्कराटः कटाक्षे स्यात् तरुणादित्यरोचिषि ।
स्त्रीणां पयोधरोत्सङ्गकान्तदत्तनखेऽपि च ॥ ६० ॥
करहाटोऽब्जकन्दे स्यात् पुष्पवृक्षप्रभेदयोः ।
परपुष्टः परभृते परपुष्टाऽऽपणस्त्रियाम् ॥ ६१ ॥
;p{0041}
प्रतिकृष्टं मतं गुह्ये द्विरावृत्त्या च कर्षिते ।
प्रतिकृष्टः प्रेषिते स्यात् प्रत्याख्याते च वाच्यवत् ॥ ६२ ॥
शिपिविष्टस्तु खलतौ शिवे दुश्चर्मणि स्मृतः ।
चतुःषष्टिर्बह्वृचेऽपि चतुःषष्टिकलास्वपि ॥ ६३ ॥
स्याद्गाढमुष्टिः कृपणे कृपाणादिषु चेष्यते ।
;vv{टपञ्चकम्}
अथ स्याद्दशनोच्छिष्टो निश्वासाधरचुम्बयोः ॥ ६४ ॥
;c{इति टान्तवर्गः ॥}
;v{ठान्तवर्गः}
;vv{ठद्विकम्}
कठः स्वर ऋचाम्भेदे स्यात्तदध्येतृवेदिनोः ।
मुनावपि हठो वारिपर्ण्यां स्यात् प्रसभेऽपि च ॥ १ ॥
शठो मध्यस्थपुरुषे शठो धुत्तूरधूर्त्तयोः ।
शठोऽलसे च मूर्खे च कुण्ठो कर्मण्यमूर्खयोः ॥ २ ॥
पाठः स्यात् पठने विद्धकर्ण्यां पाठाऽपि पठ्यते ।
कण्ठो गले संविधाने ध्वनौ मदनपादपे ॥ ३ ॥
वण्ठः स्यादकृतोद्वाहे खर्वे कुन्तायुधेऽपि च ।
पृष्ठं चरमगात्रे स्याद्देहस्यावयवान्तरे ॥ ४ ॥
कोष्ठः कुशूले चात्मीये कुक्षेरन्तर्गृहस्य च ।
कुष्ठो रोगे सुगन्धे च गोष्ठं गोस्थानकेऽपि च ॥ ५ ॥
गोष्ठी सभायां संलापे दुष्ठुः स्याद् दुर्बलेऽधमे ।
प्रष्ठः श्रेष्ठाग्रयोरुक्तः प्रष्ठा चाण्डालिकौषधौ ॥ ६ ॥
ज्येष्ठः श्रेष्ठेऽतिवृद्धे च ज्येष्ठो मासान्तरेऽपि च ।
गृहगोधर्क्षयोर्ज्येष्ठा श्रेष्ठा वैश्रवणे वरे ॥ ७ ॥
काष्ठा दारुहरिद्रायां कालमानप्रकर्षयोः ।
;p{0042}
स्याद्दिशि स्थानमात्रे च काष्ठमाख्यातमिन्धने ॥ ८ ॥
निष्ठा निष्पत्तिनाशान्तयाच्ञानिर्वहणेषु च ।
षष्ठी षण्णाञ्च पूरण्यां कात्यायन्यामपीष्यते ॥ ९ ॥
;vv{ठत्रिकम्}
कमठः कच्छपे भाण्डभेदे च कमठं मतम् ।
जरठः कर्कशे पाण्डौ जरठः कठिनेऽन्यवत् ॥ १० ॥
नर्म्मठश्चूचुके षिङ्गे वैकुण्ठः कृष्णशक्रयोः ।
श्रीकण्ठः खण्डपरशौ श्रीकण्ठः कुरुजाङ्गले ॥ ११ ॥
वरिष्ठः स्यादरुतरे प्रवरे तित्तिरावपि ।
वरिष्ठं मरिचे ताम्रे सादिष्ठोऽतिदृढार्य्ययोः ॥ १२ ॥
अम्बष्ठो देशभेदेऽपि विप्राद्वैश्यासुतेऽपि च ।
अम्बष्ठा चाम्ललोण्यां स्यात् पाठायूतिकयोरपि ॥ १३ ॥
कनिष्ठोऽल्पेऽनुजे यूनि कनिष्ठा दुर्बलाङ्गुलौ ।
लघिष्ठोऽत्यल्पके भेलेऽप्यपष्ठुः कालबालयोः ॥ १४ ॥
प्रकोष्ठो विस्तृतकरे भूपकक्षान्तरेऽपि च ।
कूर्परादधरे चापि प्रतिष्ठा स्थानमात्रके ॥ १५ ॥
गौरवे यागनिष्पत्तिचतुरक्षरपद्ययोः ।
मकुष्ठो व्रीहिभेदे स्यान्मकुष्ठो मन्थरेऽन्यवत् ॥ १६ ॥
;vv{ठचतुष्कम्}
दन्तशठः स्याज्जम्बीरे कपित्थे कर्म्मरङ्गके ।
नागरङ्गेऽपि चाङ्गेर्य्या स्मृता दन्तशठा बुधैः ॥ १७ ॥
सूत्रकण्ठो द्विजे प्रोक्तः खञ्जरीटकपोतयोः ।
हारिकण्ठः परभृते हारान्वितगलेऽपि च ॥ १८ ॥
कालकण्ठस्तु दात्यूहे कलविङ्के च खञ्जने ।
सितापा[?]ङ्गे हरे पीते सारके नीलकण्ठवत् ॥ १९ ॥
;p{0043}
कलकण्ठः कलध्वाने हंसे पारावते पिके ।
देवकाष्ठन्तु सरलदेवदारुमहीरुहोः ॥ २० ॥
कालपृष्ठं भवेत् कर्णचापे कोदण्डमात्रके ।
कालपृष्ठस्तु सारङ्गविशेषे कङ्कपक्षिणि ॥ २१ ॥
;c{इति ठान्तवर्गः ॥}
;v{डान्तवर्गः}
;vv{डद्विकम्}
गुडः स्याद्गोलके हस्ते सन्नाहेक्षुविकारयोः ।
गुडा स्नुहीगुडिकयोर्गडो मीनान्तराययोः ॥ १ ॥
जडो मूर्खे हिमग्रस्ते शूकशिम्ब्यां जडा मता ।
गडुः पुष्टगुडे कुब्जे षडः पेयान्तरे भिदि ॥ २ ॥
व्याडो हिंस्रपशौ सर्पे ताडस्ताडनघोषयोः ।
मुष्टिमेयतृणादौ च ताडी तालीदलद्रुमे ॥ ३ ॥
नीडं स्थाने कुलाये च सकारपूर्वकोऽन्तिके ।
क्रोडः सूकरपातङ्ग्यो क्रोडं क्रौडे च वक्षसि ॥ ४ ॥
चोडो देशविशेषे स्याच्चोडः प्रावरणान्तरे ।
क्ष्वेडः कर्णामये ध्वाने गरले कुटिलेऽपि च ॥ ५ ॥
लोहितार्कफले क्ष्वेडं घोषपुष्पे दुरासदे ।
योधानां सिंहनादे तु क्ष्वेडा स्याद्वंशशल्यके ॥ ६ ॥
अण्डं खगादिकोशे स्यान्मुष्के वीर्येऽपि च क्वचित् ।
स्यात् खण्डः शकले चेक्षुविकारमणिदोषयोः ॥ ७ ॥
गण्डः कपोले पिटके योगभेदे च गण्डके ।
गण्डः प्रवीरे चिह्ने स्यादश्वभूपणबुद्रुदे ॥ ८ ॥
चण्डो दैत्यान्तरे तीव्रे चण्डो दासे यमस्य च ।
चण्डा धनहरीशङ्खपुष्प्योश्चण्डोऽतिकोपने ॥ ९ ॥
;p{0044}
चण्डी कात्यायनीहिंस्राकोपनस्त्रीषु सम्मता ।
षण्डं पद्मादिसङ्घाते खण्डः स्याद् गोपतावपि ॥ १० ॥
कुण्डं देवजलाधारे पिठरेऽथ कमण्डलौ ।
कुण्डी कुण्डः स्मृतो जारात् पतिवत्नीसुतेऽपि च ॥ ११ ॥
दण्डी यमे मानभेदे लगुडे दमसैन्ययोः ।
व्यूहभेदे प्रकाण्डेऽश्वे कोणमन्थानयोरपि ॥ १२ ॥
अभिमाने ग्रहे दण्डश्चण्डांशोः पारिपार्श्विके ।
गौडः पामरजातौ च वृद्धनाभौ च वाच्यवत् ॥ १३ ॥
पिण्डं सान्द्रे बलं[ले] वोले गृहांशे जीवनायसोः ।
पिण्डो देहे जवापुष्पे निवापे सिह्लकेऽपि च ॥ १४ ॥
पिण्डी स्यात्तगरेऽलावुररुर्न्दरीभेदयोरपि ।
पण्डः षण्डे धियां पण्डा पाण्डुः कुन्तीपतौ सिते ॥ १५ ॥
मण्डं मस्तुनि शाके च मण्डः स्यात् सारपिच्छयोः ।
एरण्डे भूषणे चाथ मण्डा धात्र्यामुदीरिता ॥ १६ ॥
मुण्डो दैत्यान्तरे राहौ मूर्द्धमुण्डितयोरपि ।
शौण्डो मत्तेऽपि विख्यातः शौण्डा पिप्पलिचर्ययोः ॥ १७ ॥
काण्डं नाले तरुस्कन्धे बाणेऽवसरनीरयोः ।
कुत्सिते रहसि स्तम्बे काण्डं गर्वेऽप्युदाहृतम् ॥ १८ ॥
भाण्डं भूषणमात्रेऽपि भाण्डं मूलवणिग्धने ।
नदीपात्रे तुरङ्गाणां भूषणे भाजनेऽपि च ॥ १९ ॥
इडा वाचि गवि क्षोणाविडा च बुधयोषिति ।
क्रीडा केलिप्रकारे स्यात् खेलावज्ञानयोरपि ॥ २० ॥
चूडा शिखायां वलभौ चूडा वाहुविभूषणे ।
पीडा कृपाशिरोमालापमर्द्दसरलद्रुषु ॥ २१ ॥
;p{0045}
नाडी नाले शिरागण्डदूर्वयोः स्याद्गुणान्तरे ॥
नाडी षट्क्षणकालेऽपि चर्य्यायां कुहनस्य च ॥ २२ ॥
रण्डा मूषिकपर्ण्याञ्च रण्डा विधवयोषिति ।
वण्डाऽपि पांसुलायां स्याद्वण्डो हस्तादिवर्ज्जिते ॥ २३ ॥
शुण्डाऽपि जलहस्तिन्यां मदिराकरिहस्तयोः ।
नलिन्यां वारयोषायां शुण्डस्तु मदनिर्झरे ॥ २४ ॥
;vv{डत्रिकम्}
गारुडं स्यान्मरकते विषशास्त्रेऽपि गारुडम् ।
द्राविडः स्याज्जानपदे वेधमुख्यकशङ्खयो[ः] ॥ २५ ॥
प्रचण्डो दुर्वहे श्वेतकरवीरे प्रतापिनि ।
पिचण्डमुदरे विद्यात् पशोरवयवेऽपि च ॥ २६ ॥
तरण्डो बडिशीसूत्रबद्धवस्तुनि मेलके ।
वरण्डोऽप्यन्तरावेदौ सन्दोहमुखरोगयोः ॥ २७ ॥
पूत्यण्डो गन्धकीटेऽपि तथा गन्धमृगे स्मृतः ।
मार्त्तण्डस्तपने क्रोडे शिखण्डो बर्हचूडयोः ॥ २८ ॥
प्रकाण्डो विटपे शस्ते मूलस्कन्धान्तरे तरोः ।
कोदण्डो भ्रूलतायां स्याद्देशभेदे च कार्मुके ॥ २९ ॥
सरण्डः सरटे धूर्ते सरण्डो भूषणान्तरे ।
मारुण्डोऽण्डे भुजङ्गीनां मार्गे गोमयमण्डले ॥ ३० ॥
करण्डो मधुकोशासिकारण्डवदलाढके ।
कूष्माण्डो गणभेदे स्याद् भ्रूणे करर्क्कारुकेऽपि च ॥ ३१ ॥
कूष्माण्डो चौषधीगौर्व्योर्भेरुण्डो भीमदर्शने ।
भेरुण्डो देवताभेदे पक्षिणो भिदि चेष्यते ॥ ३२ ॥
वारुण्डः सेकपात्रे स्यान्मले दृक्कर्णयोरपि ।
गणिस्थराजे वारुण्डी द्वारपिण्ड्यामुदीरिता ॥ ३३ ॥
तिन्तिडी भूरुहे कालदामे दैत्यान्तरेऽपि च ।
;p{0046}
तिन्तिडस्तिन्तिडी तु स्याच्चिञ्चावृक्षाम्लयोरपि ॥ ३४ ॥
विचण्डा सारिकावर्त्तिखड्गधेनुषु कथ्यते ।
वितण्डा वादभेदे स्यात् कच्छीशाके शिलाह्वये ॥ ३५ ॥
वितण्डा करवीर्याञ्च निर्गुण्डी सिन्दुवारके ।
नीलशेफालिकायाञ्च करहाटेऽपि कुत्रचित् ॥ ३६ ॥
;vv{डचतुष्कम्}
भवेद्वातथुडो वात्या[?] वामव्योर्वातशोणिते ।
पिच्छिलस्फोटिकायाञ्च देवताडस्तु घोषके ॥ ३७ ॥
सैंहिकेयग्रहे चापि देवताडो हुताशने ।
चक्रवाडोऽद्रिभेदे स्याच्चक्रवाडन्तु मण्डले ॥ ३८ ॥
जलरुण्डो जलावर्त्ते पयोरेणौ भुजङ्गमे ।
अपोगण्डस्तु शिशुके विकलाङ्गेऽतिभीरुके ॥ ३९ ॥
;c{इति डान्तवर्गः ॥}
;v{ढान्तवर्गः}
;vv{ढाद्वकम्}
दृढः स्थूले मृशे शक्ते प्रगाढेऽपि दृढो मतः ।
बाढं दृढे प्रतिज्ञायां मूढस्तन्द्रितबालयोः ॥ १ ॥
गूढं रहसि गुह्ये च संवृते पुनरन्यवत् ।
व्यूढः संहतविन्यस्तपृथुलेषु च भेद्यवत् ॥ २ ॥
षण्ढो वर्षधरे क्लीबे गोपतौ बन्ध्यपूरुषे ।
वोढा स्याद्भारिते सूते सोढा मर्षणशक्तयोः ॥ ३ ॥
राढा सूक्ष्मे च शोभायां दाढा दंष्ट्राभिलाषयोः ।
माढिः पत्रादिभङ्गौ स्यान्माढिर्दैन्यप्रकाशने ॥ ४ ॥
;vv{ढत्रिकम्}
आषाढो व्रतिनां दण्डे मासे मलयपर्वते ॥
;p{0047}
वारूढः शम्बलेऽपि स्याद्वस्त्राञ्चलकपाटयोः ॥ ५ ॥
पञ्जरे पावके वाथ प्ररूढो ज[ठ]रे स्मृतः ।
बद्धमूले विरूढस्तु सञ्जातेऽङ्कुरितेऽन्यवत् ॥ ६ ॥
समूढः पुञ्जिते भुग्ने सद्योजातेऽनुपप्लुते ।
उदूढ ऊढे स्थूले स्यादुपोढो निकटोढयोः ॥ ७ ॥
निगूढो गर्हिते गुप्ते प्रमीढो मूत्रिते घने ।
सरूढोऽङ्कुरिते प्रौढे प्रगाढो दृढपृच्छयोः ॥ ८ ॥
अध्यूढा कृतसापत्न्यां नार्यामध्यूढ ईश्वरे ।
;vv{ढचतुष्कम्}
अध्यारूढं समारूढेऽप्यधिके चाऽप्यऽभेद्यवत् ॥ ९ ॥
;c{इति ढान्तवर्गः ॥}
;v{णान्तवर्गः}
;vv{णद्विकम्}
कणोऽतिसूक्ष्मे धान्यांशे कृष्णाजीरकणादिषु ।
पणो वराटमाने स्यान्मूल्ये कार्षापणे ग्लहे ॥ १ ॥
क्रय्यशाकटिकद्यूतव्यवहारे भृतौ धने ।
गणः समूहे प्रथमे सङ्ख्यासैन्यप्रभेदयोः ॥ २ ॥
घ्राणं घ्राते च नासायां काणः काकैकचक्षुषोः ।
बाणः स्यात् केवले काण्डे काण्डावयवदैत्ययोः ॥ ३ ॥
बाणा झिण्ट्यां मता धीरैः शणी मासचतुष्टये ।
कषणे करपत्रे च शाणी प्रावरणान्तरे ॥ ४ ॥
त्राणा तु त्रायमानायां रक्षिते रक्षणेऽपि च ।
प्राणो हृन्मारुते बाले काव्यजीवेऽनिले वले ॥ ५ ॥
वाच्यवत् पूरिते प्राणं प्राणाश्चाऽसुषु कीर्त्तिताः ।
द्रुणं चापे च खङड्गे च द्रुणो वृश्चिकभृङ्गयोः ॥ ६ ॥
;p{0048}
द्रुणी कच्छपिकायाञ्च जलद्रोण्यामुदाहृता ।
द्रोणः कृपीपतौ कृष्णका[?]के स्यादाढकेऽपि च ॥ ७ ॥
आढवापचतुष्के च द्रोणी स्यान्नीवृदन्तरे ॥ {आदर्शे, जाभुजापचतुष्क इति पाठः}
द्रोणी काष्ठाम्बुवाहिन्यां गवाङ्घासभुजि स्थितौ ॥ ८ ॥
मोणः शुष्कफले नक्रमक्षिकाहिकरण्डयोः ।
कोणो वाद्यप्रभेदे स्यात् कोणोऽस्त्रे लगुडेऽर्कजे ॥ ९ ॥
वीणा वाद्यादिनोपायेऽप्येकदेशे गृहस्य च ।
शोणः श्योणाकनदयोः शोणः कोकनदच्छदे ॥ १० ॥
लोहिताश्वे कृशानौ च भ्रूणः स्त्रीगर्भडिम्भयोः ।
तीक्ष्णं सामुद्रलवणे विषलोहाग्निमुष्कके ॥ ११ ॥
तीक्ष्णः सारे च तिग्मात्मत्यागिनोर्वाच्यवद्भवेत् ।
कर्णः पृथाज्येष्ठसुते सुवर्णालौ श्रुतावपि ॥ १२ ॥
जर्णश्चन्द्रे च वृक्षे च वर्णः काञ्चनयज्ञयोः ।
वर्णो द्विजादौ शुक्लादौ स्तुतौ रूपयशोऽक्षरे ॥ १३ ॥
विलेपने कथायाञ्च वर्णः स्याद् गुणभेदयोः ।
पर्णं स्यात् किंशुके पत्रे शीर्णं तनुविशीर्णयोः ॥ १४ ॥
पूर्णः शब्दे समग्रे च पूरिते चापि वाच्यवत् ।
चूर्णं क्षोदे क्षारभेदे चूर्णा निवासयुक्तिषु ॥ १५ ॥
कीर्णं छन्ने परिक्षिप्ते हिंसिते कीर्णमिष्यते ।
जीर्णं पक्वे पुराणे च दीर्णं दारितभीतयोः ॥ १६ ॥
उष्णः स्यादातपे ग्रीष्मे दक्षे कृष्णस्तु केशवे ।
व्याप्तेऽर्ज्जुने कोकिले च कृष्णं मरिचलोहयोः ॥ १७ ॥
कृष्णा तु द्रौपदीनीलीहारहूरासु कथ्यते ।
वाच्यवन्मेचके कृष्णे जिष्णुः शक्रे धनञ्जये ॥ १८ ॥
;p{0049}
जित्वरे चाथ विष्णुः स्यात् कृष्णेऽर्के वसुदैवते ।
गेष्णुर्नटे गायने च देष्णुर्दातूरि दुर्दमे ॥ १९ ॥
वृष्णिस्तु यादवे मेषे दृष्णिः पाखण्डिचण्डयोः ।
पार्ष्णिः पाश्चात्यभागे स्यात् पादमूलोन्मदस्त्रियोः ॥ २० ॥
सेनापृष्ठे च कुम्भ्याशञ्च तृष्णा लिप्सापिपासयोः ।
ऊर्णा मेषादिलोम्नि स्यादन्तरावर्त्तके भ्रुवोः ॥ २१ ॥
मणिर्गोले मेहनाग्रे रत्ने चाजागलस्तने ।
अणिराणिवदक्षाग्रकीले स्यादस्तिसीमयोः ॥ २२ ॥
कुणिस्तुन्नकवृक्षेऽपि कुणिः स्यात् कुकरेऽन्यवत् ।
झूणिः क्रमुकभेदेऽपि तुष्टदैवश्रुतावपि ॥ २३ ॥
श्रेणिः पङ्क्तौ सेकपात्रे श्रेणिः स्यात् कारुसंहतौ ।
वाणिः स्यादूतिभारत्योर्वाणिर्मूल्ये बलाहके ॥ २४ ॥
वेणी कचस्य बन्धे स्यान्नदीनां मेलकेऽपि च ।
देवताडे च तूणी तु नील्या तूणौ निषङ्गके ॥ २५ ॥
घृणा जुगुणाकृपयोः फाणिर्गुडकरम्बयोः ।
श्राणा यवाग्वां पक्वे तु श्राणं स्थूणाऽयसः स्मृता ॥ २६ ॥
प्रतिमायां गृहस्तम्भे वीणा वल्लकिविद्युतोः ।
वेणुर्भूपान्तरे वंशे स्थाणुः कीले स्थिरे हरे ॥ २७ ॥
रेणुः पर्पटके धूल्यामल्पेऽणुर्व्रीहिसूक्ष्ययोः ।
;vv{णत्रिकम्}
अरुणो व्यक्तरागे स्यात् सन्ध्यारागेऽर्क्कसारथौ ॥ २८ ॥
निःशब्दे कपिले कुष्ठे द्रव्ये वाच्यवदिष्यते ।
अरुणाऽतिविशाश्यामामञ्जिष्ठात्रिवृतासु च ॥ २९ ॥
करुणस्तु रसे वृक्षे कृपायां करुणा मता ।
वरुणः सम्मतो नीरे स्वर्लोके परमेष्ठिनि ॥ ३० ॥
;p{0050}
वरुणस्तरुभेदेऽप्सु प्रतीचीपतिसूर्ययोः ।
वरणस्तिक्तशाकेऽपि प्राकाारे वरणं वृतौ ॥ ३१ ॥
तरुणः स्यान्नवे यूनि कुब्जपुष्पोरुबूकयोः ।
चरणं बह्वृचादौ स्यान्मूले गोत्रे पदेऽपि च ॥ ३२ ॥
चरणं भ्रमणेऽत्तौ च चरण रासभध्वनौ ।
लवणो रसरक्षोऽब्धिभेदेषु लवणान्विते ॥ ३३ ॥
करणं साधनक्षेत्रकाचकायस्थकर्म्मसु ।
गीताङ्गहारसंवेशक्रियाभेदेन्द्रियेषु च ॥ ३४ ॥
बालवादौ च करणः स्मृतः शूद्राविशोः सुते ।
जरणं जीरकाजाजिहिङ्गुसौवर्चलेष्वपि ॥ ३५ ॥
धरणं मानभेदेऽपि धारणे धरणीभुवि ।
रमणं स्यात् पटोलस्य मूलेऽपि रमणः प्रिये ॥ ३६ ॥
शरणं वधरक्षित्रोः शरणं रक्षणे गृहे ।
कत्तृणं तृणभेदेऽपि वारिपर्ण्याञ्च कत्तृणम् ॥ ३७ ॥
यन्त्रणं स्यान्नियमने बन्धने रक्षणेऽपि च ।
प्रघणस्ताम्रकुम्भे स्यादलिन्दे लोहमुद्गरे ॥ ३८ ॥
द्रुघणो मुद्गरेऽपि स्याद् द्रुघणा च परश्वधे ।
प्रवणः क्रमनिम्नोर्व्यामायत्ते च चतुष्पथे ॥ ३९ ॥
प्रगुणेऽपि क्षणेऽपि स्यादीरणं शून्य ऊषरे ।
ग्रहणं तूपलब्धौ स्यादादरे ग्रहणं करे ॥ ४० ॥
ग्रहोपरागस्वीकारवन्दिषु ग्रहणं मतम् ।
ईक्षणं दर्शने दृष्टौ प्रोक्षणं सेचने वधे ॥ ४१ ॥
लक्षणं नाम्नि चिह्ने च सौमित्रे चाऽपि लक्षणः ।
लक्ष्मणं लाञ्छने नाम्नि रामभ्रातरि लक्ष्मणः ॥ ४२ ॥
लक्ष्मणौषीधसारस्योः सश्रीके चाभिधेयवत् ।
;p{0051}
दक्षिणः सरलावामपरच्छन्दानुवर्त्तिषु ॥ ४३ ॥
वाच्यवद्दक्षिणावाची यज्ञदानप्रतिष्ठयोः ।
द्रविणं काञ्चने वित्ते द्रविणञ्च पराक्रमे ॥ ४४ ॥
मसृणः कर्कशे स्निग्धे क्षुमायां मसृणा भवेत् ।
ऊषणं मरिचे ख्यातं कणायामूषणा भवेत् ॥ ४५ ॥
धिषणस्त्रिदशाचार्य्ये धिषणा धियि सम्मता ।
धर्षणं स्यात् परिभवे रतेऽसत्यां तु धर्षणी ॥ ४६ ॥
भीषणो दारुणे रुद्रे भीषणं सल्लकीरसे ।
हरणं यौतुकद्रव्ये भुजेऽपि हरणं हृतौ ॥ ४७ ॥
हिरणं रेतसि स्वर्णे वराटे च हिरण्यवत् ।
हरिणः स्यात् कुरङ्गेऽपि हरिणः पाण्डुरेऽन्यवत् ॥ ४८ ॥
हरिणी हरितायाञ्च चारुस्त्रीवृत्तभेदयोः ।
सुवर्णप्रतिभायाञ्च हर्षणोऽक्षिरुगन्तरे ॥ ४९ ॥
हर्षके योगभेदे च श्राद्धदेवेऽपि क्वचित् ।
श्रवणं स्याद् वृक्षभेदे श्रवणं श्रुतिकर्णयोः ॥ ५० ॥
श्रावणो मासपाषण्डे दध्याल्यां श्रावणी मता ।
श्रमणो यतिभेदेऽपि श्रमणो निन्द्यजीविनि ॥ ५१ ॥
सुदर्शनामुण्डतिकामांसीषु श्रमणां विदुः ।
कल्याणमक्षये स्वर्णे कल्याणं मङ्गलेऽपि च ॥ ५२ ॥
कृपाणोऽसौः कृपाणी तु छुरिकायां च कर्तरौ ।
सिंहाणं काचपात्रे च लोहनासिकयोर्मले ॥ ५३ ॥
पुराणं वाच्यवत् प्रत्ने पुराणं पञ्चलक्षणे ।
प्रमाणं नित्यमर्यादासत्यवादिप्रमातृषु ॥ ५४ ॥
एकतायामियत्तायां हेतुशास्त्रेषु च स्मृतम् ।
निर्याणं वानरापाङ्गदेशे मोक्षे च निर्गमे ॥ ५५ ॥
;p{0052}
निर्माणं निर्मितौ सारे निर्माणञ्च समञ्जसे ।
निर्वाणमस्तङ्गमने निर्वृतौ गजमज्जने ॥ ५६ ॥
अपवर्गे च कुर्वाणे भृत्यकारकयोरपि ।
दौर्वाणं नष्टपर्णे स्याद् दूर्वायाः स्वरसेऽपि च ॥ ५७ ॥
वारणं प्रतिषेधे स्याद्वारणस्तु मतङ्गजे ।
कारणं करणे हेतुबन्धयोरपि कारणम् ॥ ५८ ॥
कारणा यातनायाञ्च कृपणः कुत्सिते कृमौ ।
कार्म्मणं मन्त्रतन्त्रादियोजने कर्मकारके ॥ ५९ ॥
मार्गणं प्रार्थनेऽन्वेषे मार्गणो याचके सरे ।
मत्कुणो निर्विषाणेभे निःश्मश्रुपुरुषेऽपि च ॥ ६० ॥
उद्दशे नारिकेले च धरर्म्मणोऽहिद्रुभेदयोः ।
कोङ्कणो देशभेदे स्याच्छस्त्रभेदे तु कोङ्कणम् ॥ ६१ ॥
कङ्कणं शेखरे हस्तसूत्रमण्डनयोरपि ।
पूरणः पूरके पिष्टभेदे पूरणमिष्यते ॥ ६२ ॥
पटारम्भकसूत्रे च शाल्मली पूरणी मता ।
सुषेणः करमर्द्देऽपि विष्णुसुग्रीववैद्ययोः ॥ ६३ ॥
रोषणः पारदे हेमघर्षणोपलयोस्तथा ।
रोषणेऽपि विषाणन्तु क्रोडद्विरदन्तयोः ॥ ६४ ॥
पशोः शृङ्गे विषाणा तु मेषशङ्ग्यां प्रकीर्त्तिता ।
करेणुर्गजहस्तिन्योः कर्णिकारेऽपि च क्वचित् ॥ ६५ ॥
हरेणुस्तु सतीले स्याद्रेणुकाकुलयोषितोः ।
सुवर्णं स्वर्णमात्रे स्यात् सुवर्णं कर्षबिस्तयोः ॥ ६६ ॥
सुवर्णश्च सुवर्णालुकृष्णागुरुमखान्तरे ।
सुपर्णस्ताम्रचूडे स्याद्गरुडे कृतमालके ॥ ६७ ॥
सुपर्णा कमलिन्याञ्च सुपर्णा तार्क्ष्यमातरि ॥
;p{0053}
श्रीपर्णमग्निमन्थेऽब्जे श्रीपर्णी शाल्मलौ हठे ॥ ६८ ॥
दुर्वर्णञ्च कुवर्णे स्याद्वास्तुके रजतेऽपि च ।
पत्रोर्णं धौतकौषेये पत्रोर्णः शोणकेऽपि च ॥ ६९ ॥
सङ्कीर्णं निचिते प्रोक्तमशुद्धे चापि भेद्यवत् ।
गोकर्णोऽश्वतरे सर्पे सारङ्गे प्रमथान्तरे ॥ ७० ॥
अङ्गुष्ठानामिकोन्माने गोकर्णी मूर्विकौषधौ ।
अरणिर्वह्निमन्थेऽपि स्मृतो निर्म्मन्थ्यदारुणि ॥ ७१ ॥
तरणिस्तरणे भानौ कुमार्योषधिनौकयोः ।
विपणिः पण्यवीथ्याञ्च भवेदापणपण्ययोः ॥ ७२ ॥
प्रवेणिर्वेणिकुथयोः सरणिः पङ्क्तिवर्त्मनोः ।
निःश्रेणिस्त्वधिरोहिण्यां खर्ज्जूरीपादपेऽपि च ॥ ७३ ॥
भरणी शोणके ऋक्षे भरणं वेतने भृतौ ।
भ्रमणी कारुण्डिकायां क्रीडाद्यायामधीशितुः ॥ ७४ ॥
ग्रामणीर्भोगिके पत्यौ प्रधाने नापितेऽपि च ।
ग्रामणी नीलिकायाञ्च ग्रामेयीपण्ययोषितोः ॥ ७५ ॥
धारणी नाडिकायां स्याद्बुद्धोक्तमन्त्रभिद्यपि ।
इन्द्राणी करणे स्त्रीणां पौलोमीसिन्धुवारयोः ॥ ७६ ॥
एषणी व्रणमार्गानुसारिण्याञ्च तुलाभिदि ।
क्षेपणी जालभेदे स्यान्नौकादण्डे च कथ्यते ॥ ७७ ॥
वारुणी गण्डदूर्वायां प्रतीचीसुरयोरपि ।
सारणी स्वल्पसरिते प्रसारण्याञ्च सारणी ॥ ७८ ॥
सारणः स्यादतीसारे सचिवे रावणस्य च ।
काकिणी पणतुर्यांशे मानदण्डे च काकिणी ॥ ७९ ॥
कृष्णलैकवराट्योः स्यादुदमानांशकेऽपि च ।
ब्राह्मणी पञ्जिकास्पृक्काद्विजपत्नीषु विश्रुता ॥ ८० ॥
;p{0054}
विप्रे तु ब्राह्मणो वेदे ब्राह्मणं द्विजसंहतौ ।
पक्षिणी पूर्णिमायां स्यात् पक्षिणी शाकिनीभिदि ॥ ८१ ॥
आगामिवर्त्तमानाहर्युक्तायां निशि पक्षिणी ।
रोहिणी कटुरोहिण्यां रोहिणी लोहितागवोः ॥ ८२ ॥
कण्ठरोगान्तरेभे च सोमवल्के च रोहिणी ।
;vv{णचतुष्कम्}
आतर्पणञ्च सौहित्ये विद्यादालिम्पनेऽपि च ॥ ८३ ॥
आथर्वणोऽप्यथर्वज्ञे ब्राह्मणेऽपि पुरोधसि ।
आरोहणं स्यात् सोपाने समारोहे प्ररोहणे ॥ ८४ ॥
रक्तरेणुस्तु सिन्दूरे पलाशकलिकोद्गमे ।
उत्क्षेपणन्तु व्यजने धान्यमर्द्दनवस्तुनि ॥ ८५ ॥
उद्धरणं समुद्धारवान्तान्नोन्मूलनेष्वपि ।
निगरणं भोजनेऽपि गले निगरणो मतः ॥ ८६ ॥
निःशरणं स्यान्मरणोपायनिर्याणमुक्तिषु ।
संसरणं रणारम्भे पुरनिर्गमगोपुरे ॥ ८७ ॥
घण्टापथे च ससारेऽप्यसम्बाधचमूगतौ ।
निस्तरणं स्यादुपाये निस्तारे निर्गमेऽपि च ॥ ८८ ॥
विदारणं रणे भेदे विडम्बे च विदारणम् ।
निरूपणं स्यादालोके विचारे च निदर्शने ॥ ८९ ॥
नारायणोऽच्युतेऽभीरुगौर्य्योर्नारायणी विदुः ।
परायणमभीष्टे स्यात् तत्पराश्रययोरपि ॥ ९० ॥
पारायणं समासङ्गे कार्त्स्न्ये पारगतावपि ।
कार्षापणः कार्षिके स्यात् पणषोडशकेऽपि च ॥ ९१ ॥
कामगुणः स्मृतो रागे विषयाभोगयोरपि ।
परीरणः स्यात् कमठे दण्डे च पट्टशाटके ॥ ९२ ॥
;p{0055}
समीरणः स्यात् पवने पथिके च फणिज्झके ।
पर्वरीणस्तु पर्णस्य शिरायां द्यूतकम्बले ॥ ९३ ॥
पर्णवृन्तरसेऽपि स्यात् पर्वरीणञ्च पर्वणि ।
तण्डुरीणः कीटमात्रे वर्वरे तण्डुलोदके ॥ ९४ ॥
मीनाम्रीणो दर्दुराम्रे मीनाम्रीणश्च खञ्जने ।
प्रवारणं निषेधे स्यात् काम्यदाने प्रवारणम् ॥ ९५ ॥
जुहुराणोऽनलेऽध्वर्यौ रेरिहाणो हरेऽम्बरे ।
देवमणिः शिवेऽश्वस्य कण्ठावर्त्ते च कौस्तुभे ॥ ९६ ॥
चूडामणिः शिरोरत्ने काकचिञ्चाफलेऽपि च ।
परवाणिः स्मृतो धर्म्माध्यक्षवत्सरयोरपि ॥ ९७ ॥
शरवाणिः शरमुखे षाण्डकषे शरजीविनि ।
लम्बकर्णः स्मृतः कोलपादपे छगलेऽपि च ॥ ९८ ॥
रागचूर्णः स्मरे दन्तधावने रक्तवालुके ।
हस्तिकर्णोऽरुबूके स्यात् पलाशगणभेदयोः ॥ ९९ ॥
चीर्णपर्णस्तु निम्बे स्यात् खर्ज्जूरीभूरुहेऽपि च ।
तैलपर्णी मलयजे श्रीवासे सिंहकेऽपि च ॥ १०० ॥
पीलुपर्णी तु बिम्बायां मूर्वायामोषधीभिदि ।
दाक्षायणी त्वपर्णायां रोहिण्यां तारकासु च ॥ १०१ ॥
पुष्करिणी सरोजिन्यां हस्तिन्याञ्च जलाशये ।
शिखरिणी स्याद्रोमाल्यां रसालावृत्तभेदयोः ॥ १०२ ॥
स्त्रीरत्ने मल्लिकायाञ्च प्रोक्ता शिखरिणी बुधैः ।
अङ्गारिणी हसन्त्याञ्च भास्करत्यक्तदिश्यपि ॥ १०३ ॥
भवेद्वैतरणी नद्यां प्रेतानां यातुमातरि ।
;vv{णपञ्चकम्}
अवग्रहणमित्याहुः प्रतिरोधेऽप्यनादरे ॥ १०४ ॥
;p{0056}
प्रविदारणमाख्यातं सङ्गरे च विदारणे ।
अवतारणं भूतादिग्रहे वस्त्राञ्चलेऽर्च्चने ॥ १०५ ॥
रोमहर्षणमित्येतद् रोमाञ्चेऽपि बिभीतके ।
परिभाषणमालापे नियमे परिभाषणम् ॥ १०६ ॥
निन्दोपालम्भवचने परिभाषणमिष्यते ।
मत्तवारणमिच्छन्ति दानक्लिन्नकटद्विपे ॥ १०७ ॥
महाप्रासादवीथीनां वरण्डे चाप्यपाश्रये ।
वातरायणमुन्मत्ते निष्प्रयोजनपूरुषे ॥ १०८ ॥
काण्डे च करपत्रे च कूटे च शरसङ्क्रमे ।
मण्दूकपर्णोऽरलुके शोणके च कपीतने ॥ १०९ ॥
मण्डूकपर्णी मञ्जिष्ठाब्राह्मीगोजिह्वकासु च ।
;vv{णषट्कम्}
दोहदलक्षणं गर्भे वयःसन्धौ च दृश्यते ।
यौवनलक्षणाऽभिख्या[ ]लावण्ये च पयोधरे ॥ ११०
;c{इति णान्तवर्गः ॥}
;v{तान्तवर्गः}
;vv{तद्विकम्}
ततं विततवद्व्याप्ते विस्तृते वाच्यवन्मतम् ।
ततं वीणादिवाद्ये च पवमाने ततः पुनः ॥ १ ॥
इतं गते स्याद्विज्ञाते रतं सुरतगुह्ययोः ।
इतमुञ्छशिले तोये दीप्ते सत्येऽभिपूजिते ॥ २ ॥
कृतं युगेऽपि पर्याप्ते विहिते हिंसिते फले ।
घृतमाज्ये प्रदीप्ते च सलिले च घृतं मतम् ॥ ३ ॥
मृतं स्याद्याचिते मृत्यौ मृत्युमत्यभिधेयवत् ।
गतन्तु यात्राधिगते मतं पूजितसन्धिते ॥ ४ ॥
;p{0057}
धुतं त्यक्ते विभूते च धूतं कम्पितभर्त्सिते ।
पूतं पवित्रे रटिते पूतञ्च बहुलीकृते ॥ ५ ॥
श्रुतं शास्त्रावधृतयोः पोतमोतप्रसूतयोः ।
नतं स्याद्वाच्यवन्नम्रे नतस्तगरपादपे ॥ ६ ॥
द्रुतं शीघ्रे विलीने च विद्रावे चाभिधेयवत् ।
युतं हस्तचतुष्के स्याद्युतं युक्ते युतं पृथक् ॥ ७ ॥
स्थितं भवेद्गत्यभावे सुप्रतिज्ञे सुनिश्चिते ।
सितः समाप्ते धवले निबद्धज्ञातयोरपि ॥ ८ ॥
शितं शातञ्च निशिते कृशे शान्तश्च शर्मणि ।
हितं धृते गते पथ्ये सुतः पार्थिवपुत्रयोः ॥ ९ ॥
प्लुतं तुरङ्गमगतौ प्लुतमाहुस्त्रिमात्रके ।
प्रोतन्तु गुम्फिते वस्त्रे प्रेतो भूतान्तरे मृते ॥ १० ॥
सूतस्तु सारथौ ताक्ष्णि प्रसूते प्रेरितेऽपि च ।
क्षत्रियाद् ब्राह्मणीजेऽपि सूतः पारदबन्दिनोः ॥ ११ ॥
श्वेतं रूप्येऽन्यवच्छुक्ले श्वेतो द्वीपाद्रिभेदयोः ।
श्वेता वराटिका काष्ठपाटलीशङ्खिनीषु च ॥ १२ ॥
सत् प्रशस्ते विद्यमाने सत्याभिहितसाधुषु ।
सती पतीव्रतागौर्योरेतः कर्बूर आगते ॥ १३ ॥
तातोऽनुकम्प्ये जनके जातं जात्योघजन्मसु ।
पातः स्यात् पतने त्राते घातः काण्डप्रहारयोः ॥ १४ ॥
पोतः शिशौ वहित्रे च लते श्मश्रुणि चोरिते ।
गीतन्तु शब्दिते गाने प्रीतं हृषितनर्मणोः ॥ १५ ॥
वीतञ्चासारहस्त्यऽश्वे वीतमङ्कुशकर्मणि ।
भीतं भये भययुते वाच्यवत् परिकीर्त्तितम् ॥ १६ ॥
भूतं क्ष्मादौ पिशाचादौ न्याय्ये सत्योपमानयोः ॥
;p{0058}
भूतो देवलके प्राप्तवृत्तयोरभिधेयवत् ॥ १७ ॥
केतुर्द्युतौ पताकायां ग्रहोत्पातारिलक्ष्यसु ।
सेतुरालौ च वरुणे क्रतुर्यज्ञे मुनेर्भिदि ॥ १८ ॥
धातुः स्यादश्मविकृतौ विषयेष्विन्द्रियेषु च ।
भूवादिरसरक्तादिश्लेष्मादिवसुधादिषु ॥ १९ ॥
वर्त्तते धातुशब्दोऽयं विशेषादस्थ्नि गैरिके ।
ऋतुः स्त्रीकुसुमे मासि वसन्तादिषु धारयोः ॥ २० ॥
गातुः पुंस्कोकिले भृङ्गे गन्धर्वे रोषणेऽपि च ।
मन्तुः स्यादपराधेऽपि मनुष्येऽपि प्रजापतौ ॥ २१ ॥
धूर्त्तूः स्यात् खण्डलवणे खलधुत्तूरयोरपि ।
पूत्तस्तु पूरिते छन्ने पूर्तं खातादिकर्मणि ॥ २२ ॥
मूर्त्तं मूर्त्तिमित[?] प्रोक्तं मूर्च्छाले कठिनेऽपि च ।
गर्त्तस्त्रिगर्त्तभेदे स्यादवटे च कुकुन्दरे ॥ २३ ॥
आप्तः सभ्ये च लब्धे च प्राप्तं वित्ते समञ्जसे ।
व्याप्तं ख्याते समाक्रान्ते गुप्तं रक्षितगूढयोः ॥ २४ ॥
लिप्तं विषाप्ते गुप्ते च वाच्यवत् स्याद्विलेपिते ।
दीप्तं निर्भासिते दग्धे वदन्ति ज्वलितेऽपि च ॥ २५ ॥
अस्तं क्षिप्ते गते प्रोक्तमस्तः पश्चिमभूधरे ।
ग्रस्तं ग्रासीकृतेऽपि स्याल्लुप्तवर्णपदोदिते ॥ २६ ॥
पुस्तन्तु पुस्तके लेख्यकर्मविज्ञानयोरपि ।
शस्तं क्षेमे प्रशस्ते च व्यक्तं व्याप्ते च सङ्कुले ॥ २७ ॥
हस्तो नक्षत्रभेदे स्यात् करेभकरयोरपि ।
कचात्परः कलापार्थे सप्रकोष्ठे तताङ्गुलौ ॥ २८ ॥
वित्तं ख्याते धने लब्धे वित्तं ज्ञाते विचारिते ।
कृत्तन्तु चेष्टिते छिन्ने दत्तं विश्राणितेऽर्चिते ॥ २९ ॥
;p{0059}
वृत्तोऽतीते दृढे ख्याते वर्त्तुलेऽपि वृते मृते ।
वाच्यवद्वर्त्तते वृत्तं चरित्रच्छन्दसोरपि ॥ ३० ॥
अन्तः प्रान्तेऽन्तिके नाशे स्वरूपेऽतिमनोहरे ।
वृन्तं प्रसवबन्धे स्याद्घटधाराकुचाग्रयोः ॥ ३१ ॥
दन्तो निकुञ्जे दशने दन्तः सानुनि कथ्यते ।
दन्ती स्यादोषधीभेदे कान्तचेतसि गह्वरे ॥ ३२ ॥
कुन्तः प्राप्ते चण्डभावे क्षुद्रजन्तौ गवेधुके ।
कुन्ती पाण्डुप्रियायाञ्च शल्लक्यां गुग्गुलुद्रुमे ॥ ३३ ॥
कान्तोऽश्मनि गृहे चारौ कान्तानुफलिनीस्त्रियोः ।
शान्तो रसविशेषे स्यादतिभुक्तकदान्तयोः ॥ ३४ ॥
उक्तमेकाक्षरं छन्दस्युक्तं स्याद्भाषितेऽपि च ।
शुक्तोऽम्ले परुषे पूते व्यक्तं स्फुटमनीषिणोः ॥ ३५ ॥
तिक्तो रसे सुगन्धे च तिक्तं पर्पटके स्मृतम् ।
तिक्ता तु कटुरोहिण्यां रिक्तं काननशून्ययोः ॥ ३६ ॥
रक्तं स्यात् कुङ्कुमे ताम्रे प्रचीनामलकेऽसृजि ।
अनुरागिणि नील्यादिरञ्जिते लोहितेऽन्यवत् ॥ ३७ ॥
यन्ता हस्तिपके सूते वप्ता पितरि पावके ।
त्रेता युगेऽग्नित्रितये भर्त्ता स्वामिनि धारके ॥ ३८ ॥
शास्ता च शासके बुद्धे वक्ता वाग्मिनि पण्डिते ।
मुक्ता तु मौक्तिके मुक्तः प्राप्तमुक्ते च मोचने ॥ ३९ ॥
क्षत्ता शूद्रात् क्षत्रियाजे प्रतीहारे च सारथौ ।
भुजिष्यतनये क्षत्ता नियुक्ते च प्रजासृजि ॥ ४० ॥
धाता हिरण्यगर्भे स्यात् पालके त्वभिधेयवत् ।
माता कात्याप्रसूगोषु ब्रह्मण्याद्यास्तु मातरः ॥ ४१ ॥
लता ज्योतिष्मती स्पृक्का शाखावल्लीप्रियङ्गुषु ॥
;p{0060}
लता[ ]कस्तूरिकायाञ्च माधवीदूर्वयोरपि ॥ ४२ ॥
लूता पिपीलिकायां स्यादूर्णनाभे गदान्तरे ।
पीता स्मृता हरिद्रायां पीतं स्याद्गौरपीतयोः ॥ ४३ ॥
सीता रामकलत्रे स्यात् तथा लाङ्गलपद्धतौ ।
नभोनद्याञ्च शीतस्तु वानीरबहुवारयोः ॥ ४४ ॥
शीतं हिमगुणे प्रोक्तं वाच्यवच्छीतलेऽलसे ।
चिता च्छन्ने चुल्लिकायां चिता संहतिचिन्तयोः ॥ ४५ ॥
वार्त्ता वातिङ्गणे वृत्तौ वार्त्ता कृष्याद्युदन्तयोः ।
वृत्तिमन्नीरजोर्वार्त्ता वार्त्तमारोग्यफल्गुनोः ॥ ४६ ॥
गतिर्मार्गे दशायाञ्च ज्ञाने यात्राभ्युपाययोः ।
नाडीव्रणसरण्याञ्च मतिर्ह्रीच्छास्मृतिष्वपि ॥ ४७ ॥
चितिः समूहे चिन्तायां दितिः स्यात् खण्डने दितौ ।
पतिः प्रभौ गतौ मूले दृतिश्चर्म्मपुटे झषे ॥ ४८ ॥
यतिर्निकारे यतिनि पाठच्छेदक्रमे यतिः ।
शितिः कृष्णे शितिर्भूर्ज्जे भृतिर्भरणमूल्ययोः ॥ ४९ ॥
क्षितिर्निवासे मेदिन्यां स्थानमात्रेऽपि च क्षितिः ।
धृतिर्योगान्तरे धैर्ये धारणाध्वरतुष्टिषु ॥ ५० ॥
श्रुतिः श्रोत्रे तथाऽऽम्नाये वार्त्तायां श्रोत्रकर्मणि ।
स्मृतिरिच्छाधियोर्धर्मसंहितायामपि स्मृतिः ॥ ५१ ॥
रतिः स्मरप्रियायाञ्च रागे च रमणे रतिः ।
ऋतिर्गतौ जुगुप्सायां स्पर्द्धामङ्गलयोरपि ॥ ५२ ॥
वृत्तिः स्याद्वरणे वाटे मृतिर्गगनमार्गयोः ।
मितिर्मानेऽप्यवच्छेदे कृतिः करणहिंसयोः ॥ ५३ ॥
ईतिः प्रवासे डिम्बे स्यादतिवृष्ट्यादिषट्सु च ।
वीतिर्गतौ च दीप्तौ च धावने प्रजनेऽशने ॥ ५४ ॥
;p{0061}
गीतिश्छन्दसि गाने च नीतिस्तु प्रापणे नये ।
रीतिः प्रसारे स्यन्दे च लोहकिट्टारकूटयोः ॥ ५५ ॥
पीतिः पाने तुरङ्गे च भीतिः साध्वसकम्पयोः ।
प्रीतिर्योगान्तरे प्रेम्णि स्मरपत्नीप्रमोदयोः ॥ ५६ ॥
भूतिर्मातङ्गशृङ्गारे जातौ भस्मनि सम्पदि ।
स्यूतिः सीवनसन्तत्योरूतिः स्मृतौ च रक्षणे ॥ ५७ ॥
हेतिः स्यादायुधे ज्वाले हेतिस्तरणितेजसि ।
वृत्तिर्विवरणे जीव्ये कौशिक्यादिषु चेष्यते ॥ ५८ ॥
कृत्तिश्चर्मत्वचो भूर्ज्जे कृत्तिकायाञ्च कीर्त्तिता ।
पत्तिः पदातौ गमने वीरसैन्यप्रभेदयोः ॥ ५९ ॥
वित्तिर्ज्ञाने विचारे च लाभसम्भवयोरपि ।
भित्तिः कुड्ये प्रदेशे च संविभागावकाशयोः ॥ ६० ॥
आप्तिः संवरणप्राप्त्योः प्राप्तिर्लाभे महोदये ।
गुप्तिः कारागृहे प्रोक्ता भूगर्ते रक्षणे यमे ॥ ६१ ॥
सुप्तिः स्पर्शज्ञतायाञ्च स्वापे विश्रम्भघातिनि ।
शान्तिः शमेऽपि कल्याणे कान्तिः शोभाभिलाषयोः ॥ ६२ ॥
जातिश्छन्दसि सामान्ये मालत्यां गोत्रजन्मनोः ।
जातिर्जातीफले धात्र्यां चुल्लीकम्पिल्लयोरपि ॥ ६३ ॥
ज्ञातिः सगोत्रे पितरि व्याप्तिर्व्यापनलम्भयोः ।
सातिर्दानेऽवसाने च प्राप्तिः पूर्त्तिप्रदेशयोः ॥ ६४ ॥
वर्त्तिर्दीपदशादीपगात्रानुलेपनीषु च ।
वर्त्तिर्भेषजनिर्म्माणनयनाञ्जनलेखयोः ॥ ६५ ॥
अर्त्तिः पीडाधनुष्कोट्योर्मूर्त्तिः काठिन्यकाययोः ।
कीर्त्तिः प्रसादयशसोर्विस्तारे कर्द्दमेऽपि च ॥ ६६ ॥
भ्रान्तिर्मिथ्यामतौ ख्याता भ्रमणे चाऽनवस्थितौ ।
;p{0062}
नृतिः कृमौ नर्त्तने च सन्नः सरिति बर्त्मनि ॥ ६७ ॥
भक्तिर्विभागे सेवायां पङ्क्तिर्गौरवपाकयोः ।
मुक्तिः स्यान्मोचने मोक्षे युक्तिर्न्याये च योजने ॥ ६८ ॥
पङ्क्तिर्दशाक्षरच्छन्दोदशसङ्खधावलीष्वपि ।
शक्तिर्वले प्रभावादौ शक्तिः प्रहरणान्तरे ॥ ६९ ॥
शुक्तिः कपालशकले नख्यश्वावर्त्तयोरपि ।
मुक्तास्फोटे च दुर्नामा[?] शङ्खशङ्खनखेषु च ॥ ७० ॥
;vv{तत्रिकम्}
अमृतं यज्ञशेषे स्यात् पीयूषे सलिले घृते ।
अयाचिते च मोक्षे च धन्वन्तरिसुपर्वणोः ॥ ७१ ॥
स्यादमृतोऽमृतापथ्यागुडूच्यामलकीषु च ।
अनृतं कृषावसत्येऽप्यजितः कमलापतौ ॥ ७२ ॥
अनिर्ज्जिते चाच्युतस्तु स्थिरे स्याद्गरुडध्वजे ।
अर्द्दितं याचिते ज्ञेयं वातव्याधौ च हिंसिते ॥ ७३ ॥
अक्षतञ्चापि लाजेषु तृतीयप्रकृतावपि ।
अहिंसितेऽपि चापातस्तदात्वे पतनेऽपि च ॥ ७४ ॥
आघ्रातं शिङ्घिते क्रान्तेऽप्याख्यातं भाषिते तिङि ।
आध्मातं पवनव्याधौ दग्धशब्दितयोरपि ॥ ७५ ॥
आप्लुतः स्नातके स्नातेऽप्याहृतः सादरेऽर्च्चिते ।
आचितः शकटोन्मेये पलानामयुतद्वये ॥ ७६ ॥
छन्नेऽपि सङ्गृहीते स्यादाहतन्तु मृषार्थके ।
आहतं गुणितेऽपि स्यात् ताडिते नामितेऽपि च ॥ ७७ ॥
स्यात् पुरातनवस्त्रे च नूतनवस्त्रे त्वाहतम् ।
आनर्त्तो देशभेदे स्यान्नृत्यस्थाने जने रणे ॥ ७८ ॥
आवर्त्त आवर्त्तने स्याच्चिन्तने चाम्भसाम्भ्रमे ॥
;p{0063}
संवर्त्तः प्रलये प्रोक्तो बिभीतकतरावपि ॥ ७९ ॥
त्रिगर्त्तः स्याज्जनपदे त्रिगर्त्तो गणितान्तरे ।
भवेद् घर्घरिकायान्तु त्रिगर्त्ता कामुकस्त्रियाम् ॥ ८० ॥
विवर्त्तः समुदाये स्यादपवर्त्तननृत्ययोः ।
उत्तप्तं शुष्कमांसेऽपि सन्तप्ते च परिप्लवे ॥ ८१ ॥
उचितं प्रोक्तमभ्यस्ते मिते ज्ञाते समञ्जसे ।
उद्वृत्तं स्यादुत्तुलिते परिमुक्तोज्झितेऽपि च ॥ ८२ ॥
उत्थितं वृद्धयुक्ते च प्रोद्यतोत्पन्नयोरपि ।
उषितं व्युषिते दग्धे मुषितं खण्डिते हृते ॥ ८३ ॥
उद्धातः कथ्यते पादस्खलने समुपक्रमे ।
पवनाभ्यासयोगस्य कुम्भकादित्रयेऽपि च ॥ ८४ ॥
उत्तुङ्गे मुद्गरेऽपि स्यादुदितं प्रोक्त उद्गते ।
स्यादुच्छ्रितन्तु सञ्जाते समुन्नद्धप्रवृद्धयोः ॥ ८५ ॥
रजतं विशदे दन्तिदन्तयोस्तारहारयोः ।
सुरतं स्यान्निधुवने देवत्वे सुरता मता ॥ ८६ ॥
प्रहतं विजिते क्षुण्णे संहतं संहते दृढे ।
रसितन्तु सुवर्णादिखचिते स्तनिते रुते ॥ ८७ ॥
पलितं शैलजे तापे पाण्डुकेशे च कर्दमे ।
ललितं हारभेदे स्यादीप्सिते ललितेऽपि च ॥ ८८ ॥
स्खलितं चलिते भ्रंशे कलितं विदिताप्तयोः ।
ज्वलितं भास्वरे दग्धे त्वरितं प्रजवे हुते ॥ ८९ ॥
स्तिमितोऽचञ्चलक्लिन्ने हंसितं क्षिप्तदग्धयोः ।
सुहितोऽतिहिते तृप्ते मूर्च्छितं सोच्छ्रये दृढे ॥ ९० ॥
हृषितं विस्मिते प्रीते प्रणते हृष्टरोमणि ।
गर्ज्जितो मत्तमातङ्गे गर्जितं जलदध्वनौ ॥ ९१ ॥
;p{0064}
वर्द्धितं प्रसुते च्छिन्ने पूरिते चापि वर्द्धितम् ।
स्थापितं निश्चिते न्यस्ते चेङ्गितं गतिचेष्टयोः ॥ ९२ ॥
वेष्टितं रसके रुद्धे स्त्रीणाञ्च करणान्तरे ।
भावितं वासिते प्राप्ते विदितं विदितार्थयोः ॥ ९३ ॥
वेल्लितं कुटिले प्रोक्तं वाच्यवद्विधृते प्लुते ।
ग्रथितं गुम्फिताक्रान्तहिंसितेषु समीरितम् ॥ ९४ ॥
प्रथितं निर्ज्जलोदश्वित्यालोडितनिघृष्टयोः ।
प्रार्थितं याचिते शत्रुसंरुद्धेऽभिहितेऽपि च ॥ ९५ ॥
जृम्भितं करणे स्त्रीणामीहास्फुटितयोरपि ।
क्रन्दितं ख्यातमाह्वाने क्रन्दितं रुदितेऽपि च ॥ ९६ ॥
प्रोक्षितं निहते क्षिप्ते वापितं मुण्डितं मतम् ।
बीजाकृते दंशितस्तु दुष्टचर्म्मितयोरपि ॥ ९७ ॥
क्षारितः स्राविते सारे चाभिशस्ते च संशितः ।
सुकृतञ्च शुभे पुण्ये सुविधाने च वाच्यवत् ॥ ९८ ॥
निकृतं विप्रलब्धं स्यान्नीचे विप्रकृतेऽपि च ।
विकृतौ संस्कृतेऽपि स्याद् बीभत्से रोगितेऽपि च ॥ ९९ ॥
संस्कृतः कृत्रिमे शस्ते भूषिते भेद्यवन्मतः ।
संस्कृतं लक्षणोपेता प्रभूतं प्राज्य उद्गते ॥ १०० ॥
प्रसृतः सप्रसारे स्याद्विनीते विगतेऽपि च ।
अर्द्धाञ्जलौ च प्रसृतं जङ्घायां प्रसृता मता ॥ १०१ ॥
सूनृतं मङ्गले सत्यप्रियवाचि च सूनृतम् ।
प्रसूतं वाच्यवज्जाते प्रसूतं कुसुमेऽपि च ॥ १०२ ॥
विसृतं ज्ञातसंहृष्टप्रतीतेष्वभिधेयवत् ।
निर्मुक्तस्त्यक्तसङ्गे स्यान्मुक्तकञ्चुकभोगिनि ॥ १०३ ॥
अव्यक्तः शङ्करे विष्णावव्यक्तं महदादिके ॥
;p{0065}
आत्मन्यपि स्यादव्यक्तमस्फुटे चाऽभिधेयवत् ॥ १०४ ॥
विविक्तं स्यादसम्पृक्ते विवेकान्वितपूतयोः ।
वाच्यवद्दर्शितो धीरैर्विविक्तं रहसि स्मृतम् ॥ १०५ ॥
रोहितं रुधिरे धीर ऋजुशक्रशरासने ।
रोहितो मानमृगयोर्भेदे रोहितकद्रुते ॥ १०६ ॥
लोहितं कङ्कुमे रक्ते गोशीर्षे च कुचन्दने ।
लोहितः स्यान्नदे भौमे वर्णभेदे तु वाच्यवत् ॥ १०७ ॥
कुटितं स्याद्धस्तपुटे पाटितसूतयोरपि ।
पीडितं बाधिते स्त्रीणां करणे चापि यन्त्रिते ॥ १०८ ॥
पिण्डितं गणिते सान्द्रे पण्डितः सल्लके कवौ ।
हारीतः पक्षिभेदे स्यान्मुनिभेदेऽपि कैतवे ॥ १०९ ॥
प्रणीतः संस्कृते वह्नौ विहिते च प्रवेशिते ।
निक्षिप्ते चोपसम्पन्ने प्रणीतो भेद्यवन्मतः ॥ ११० ॥
प्रतीतः सादरे ज्ञाते प्रख्यातः ख्यातहृष्टयोः ।
वाच्यवत् स्यात् प्रमीतन्तु प्रोक्षितेऽपि मृतेऽपि च ॥ १११ ॥
विनीतमुपनीते स्यादपनीते जितेन्द्रिये ।
वाणिजे सुवहेऽश्वे च निभृते चाभिधेयवत् ॥ ११२ ॥
पृषतो हरिणे विन्दौ पृषतश्चाश्वरोहिते ।
भवेत् पृषदिव श्वेते बिन्दुयुक्तं तु वाच्यवत् ॥ ११३ ॥
भरतो वाद्यभेदेऽपि दौष्यन्तौ सञ्चरे नटे ।
रामानुजे च भरतस्तन्तुवायेऽपि च कचित् ॥ ११४ ॥
भारतं ग्रन्थभेदे स्याज्जम्बूद्वीपेऽपि भारतम् ।
भारती तु सरस्वत्यां पक्षिणीवृत्तिभेदयोः ॥ ११५ ॥
दुर्ज्जातं व्यसने प्रोक्तमसम्यग्जातवस्तुनि ।
परेतो भूतभेदे स्यात् परेतो वाच्यवन्मृते ॥ ११६ ॥
;p{0066}
कपोतः पारावते स्यात् कवकाख्यविहङ्गमे ।
कापोतमञ्जनेऽपि स्यात् कपोतानाञ्च संहतौ ॥ ११७ ॥
व्यायतं व्यापृते दीर्घे दृढे चातिशयेऽन्यवत् ।
व्याघातो योगभेदे स्यादन्वरायप्रहारयोः ॥ ११८ ॥
सङ्घातः संहतौ घाते सङ्घातो नरकान्तरे ।
रैवतस्तु सुवर्णालौ शैलभेदेऽपि शूलिनि ॥ ११९ ॥
स्यात् किरातस्तु भूनिम्बे म्लेच्छे चाल्पतनावपि ।
मन्दाकिन्यां किराती स्यात् कुट्टिन्यामपि दृश्यते ॥ १२० ॥
आस्फीतश्चार्कपर्णे स्यादास्फीतः कोविदारके ।
आस्फीता गिरिकर्ण्यां स्याद्वनमल्ल्याञ्च विश्रुता ॥ १२१ ॥
उदात्तः स्वरभेदे स्यात् काव्यालङ्कारहृद्ययोः ।
उदात्तो दातृमहतोर्निमित्तं हेतुलक्ष्मणोः ॥ १२२ ॥
उन्मत्त उन्मादवति धुत्तूरमुचुकुन्दयोः ।
पर्वतः शैलदेवर्षौ प्रपातो निर्झरे भृगौ ॥ १२३ ॥
पर्याप्तन्तु यथेष्टे स्यात् तृप्तौ शक्ते निवारणे ।
जीमूतः स्याद् धृतिकरे शक्रेऽद्रौ घोषके घने ॥ १२४ ॥
जीवातुर्जीविते भक्ते जीवातुर्जीवनौषधे ।
एधतुः पुरुषे वह्नौ वाहेतुः पथिके वृषे ॥ १२५ ॥
विहस्तो विह्वले पण्डे पर्यस्तः पतिते हते ।
आयस्तः स्तिमिते क्षिप्ते क्लेशिते कुपिते हते ॥ १२६ ॥
निरस्तः क्लेशितेषौ स्यान्निष्ठ्यूते त्वरितोदिते ।
सन्त्यक्ते च प्रतिहते विश्वस्तो निभृते स्मृतः ॥ १२७ ॥
विश्वासयोगे विश्वस्तो विश्वस्ता विधवास्त्रियाम् ।
निवातो दृढसन्नाहे वातान्ते चाश्रयेऽपि च ॥ १२८ ॥
अनन्तः शेषविष्ण्वोः स्यादनन्तः सुरवर्त्मनि ।
;p{0067}
अनन्तश्चाप्यनवधौ वाच्यवत् समुदाहृतः ॥ १२९ ॥
अनन्ता शारिवादूर्वाविशल्यालाङ्गलीषु च ।
अनन्ता हैमवत्याञ्च गुडूच्याञ्च निरूप्यते ॥ १३० ॥
शकुन्तः पक्षिभेदे स्याद्भासपक्षिविहङ्गयोः ।
दृष्टान्तः शास्त्र उभयोदाहरणे प्रकीर्त्तितः ॥ १३१ ॥
कृतान्तो यमसिद्धान्तदैवाकुशलकर्म्मसु ।
निशान्तः कथितः शान्ते निशान्तं भवनोषसोः ॥ १३२ ॥
वृत्तान्तोऽवसरे भावकार्त्स्न्यवार्त्ताविशेषयोः ।
वृत्तान्तः प्रक्रियायाञ्च क्वचिदेकान्तवाचकः ॥ १३३ ॥
उद्वान्तो निर्मदगजे समुद्गीर्णे च वाच्यवत् ।
शुद्धान्तोऽन्तःपुरे राज्ञो रहःकक्षान्तरेऽपि च ॥ १३४ ॥
अस्वन्तमशुभे चुल्ल्यां मरणेऽनवधावपि ।
क्षेत्रेऽपि कथ्यतेऽस्वन्तमुदन्तः साधुवार्त्तयोः ॥ १३५ ॥
जयन्तः शङ्करेऽपि स्याज्जयन्तः पाकशासनौ ।
जयन्ती पादपे गौर्यामिन्द्रपुत्रीपताकयोः ॥ १३६ ॥
गोदन्तो हरिताले स्याद्दंशिते हरितेऽपि च ।
भासन्तः सुन्दराकारे भासन्तो भासपक्षिणि ॥ १३७ ॥
महद्राज्ये विशाले च महती वल्लकीभिदि ।
मरुद्देवे समीरे स्यादर्हन् पूज्ये जिनेऽपि च ॥ १३८ ॥
जगदाख्या स्मृता वाते विष्टपे जङ्गमेऽपि च ॥,
जगती भुवने क्ष्मायां छन्दोभेदे जनेऽपि च ॥ १३९ ॥
पित्सन्[त्‌] पिपतिषन्नेतौ[?] पतनेच्छुविहङ्गयोः ।
हरित् ककुभि वर्णे च तृणवाजिविशेषयोः ॥ १४० ॥
हरितेऽपि च दूर्वायां हरिद्वर्णयुतेऽन्यवत् ।
विद्युत् सौदामिनीसन्ध्योर्निष्प्रभे त्वभिधेयवत् ॥ १४१ ॥
;p{0068}
गर्मुत् सुवर्णलतयो रोहित् सूर्यलताभिदोः ।
भूभृन्नरेन्द्रे शैले च पतन् पातुकपक्षिणोः ॥ १४२ ॥
कुर्वन् कर्मकरे भृत्ये स्यादर्वन् कुक्षितेऽन्यवत् ।
अर्वती कुम्भदास्याञ्च वाम्याञ्च परिकीर्त्तिता ॥ १४३ ॥
श्रीमांस्तिन्नकवृक्षे स्यान्मनोज्ञे धनकेऽपि च ।
धीमान् वाचस्पतौ धीरे भास्वान् भास्वरसूर्ययोः ॥ १४४ ॥
सुव्रता पुङ्खसन्दोह्यसुरभ्यां शोभनव्रते ।
वाच्यवद्विवृता क्षुद्ररोगे स्याद्विवृतं स्फुटे ॥ १४५ ॥
वनिता जनितात्यर्थानुरागायाञ्च योषिति ।
वनितं याचितेऽपि स्याद्वनितं शोचितेऽपि च ॥ १४६ ॥
जामाता वल्लभे सूर्यावर्त्तेऽपि दुहितुः पतौ ।
विनेता देशिके राज्ञि विधाता वेधसि स्मरे ॥ १४७ ॥
विनता पिटकाभेदे विनता तार्क्ष्यमातरि ।
विनतः प्रणते भुग्ने शिक्षितेऽप्यभिधेयवत् ॥ १४८ ॥
पञ्चता पञ्चभावे स्यात् पञ्चता मरणेऽपि च ।
विजाताख्या प्रसूतायां जनिते विकृतेऽपि च ॥ १४९ ॥
सिकता वालुकायां स्युः सिकताऽप्यामयान्तरे ।
सिकतान्वितदेशे च शर्करायाञ्च कीर्त्तिता ॥ १५० ॥
वासिता करिणीनार्योर्वासितं सुरभीकृते ।
ज्ञानमात्रे खगारावे वासितं वस्त्रवेष्टिते ॥ १५१ ॥
पिशिता मांसिकायां स्यादामिषे पिशितं मतम् ।
तृणताऽपि तृणत्वे स्यात्तृणता कार्मुकेऽपि च ॥ १५२ ॥
द्विजातिरण्डजे विप्रे श्रीपतिः क्ष्मापतौ हरौ ।
गोपतिः शङ्करे षण्डे पार्थिवेऽपि विकर्त्तने ॥ १५३ ॥
स्थपतिः शिल्पिभेदेऽपि स्थपतिः कञ्चुकिन्यपि ।
;p{0069}
जीवेष्टियाजके सूतेऽप्यमतिः कालचन्द्रयोः ॥ १५४ ॥
अङ्कति स्यादग्निहोत्रे ज्वलनाम्बुजयोनिषु ।
रमतिर्नायके स्वर्गेऽप्यहतिस्त्यागरागयोः ॥ १५५ ॥
निरृतिः स्यादलक्ष्म्याञ्च दिक्पाले निरुपद्रवे ।
अगस्तिर्वङ्गसेने स्यादगदस्तिः कुम्भसम्भवे ॥ १५६ ॥
गभस्तिः किरणे सूर्ये स्वाहायाञ्च विलोक्यते ।
सङ्गतिः सङ्गमे ज्ञाने सन्नतिः प्रणतौ ध्वनौ ॥ १५७ ॥
आयतिः सङ्गमे दैर्घ्ये प्रभावागामिकालयोः ।
आपत्तिः स्याद् बले स्नेहे वशित्वे वासरेऽपि च ॥ १५८ ॥
मर्यादायां तथाऽऽपत्तिर्विपत्तिर्यातनापदोः ।
नियतिर्नियमे दैवे पद्धतिः पङ्क्तिवर्त्मनोः ॥ १५९ ॥
सन्ततिः पङ्क्तिविस्तारगोत्रेषु कविभिः स्मृता ।
परम्पराभवेऽपि स्यात् सन्ततिः पुत्रकन्ययोः ॥ १६० ॥
सम्मतिः स्यादनुज्ञानेऽप्यभिलाषेऽपि सम्मतिः ।
समितिः सङ्गरे साम्ये सभायामपि सङ्गमे ॥ १६१ ॥
अदितिर्वसुधायां स्याददितिर्देवमातरि ।
वसतिः स्यादवस्थाने यामिन्याञ्च निकेतने ॥ १६२ ॥
पक्षतिः पक्षमूले स्यात् पक्षतिः प्रतिपत्तिथौ ।
उन्नतिस्तार्क्ष्यदारेषु समृद्धावुदयेऽपि च ॥ १६३ ॥
प्रसूतिस्तनयोत्पत्तौ तथा दुहितरि स्मृता ।
व्रततिर्विस्तृतौ वल्ल्यां वहतिः सचिवे गवि ॥ १६४ ॥
दुर्गतिर्नरके नैःस्वे विकृतिर्डिम्बरोगयोः ।
निकृतिर्भर्त्सने क्षेपे वदन्ति शठशाट्ययोः ॥ १६५ ॥
आकृतिः कथितारूपसामान्यवपुषोरपि ।
प्रकृतिः सहजे योनावमात्ये परमात्मनि ॥ १६६ ॥
;p{0070}
निर्वृत्तिः स्वस्थतायां स्यादस्तङ्गमनसौख्ययोः ।
सुनीतिः शोभननये सुनीतिर्ध्रुवमातरि ॥ १६७ ॥
प्रवृत्तिः कथिता वृत्तौ प्रवाहोदन्तयोरपि ।
विच्छित्तिरङ्गरागे स्याद्धावविच्छेदयोरपि ॥ १६८ ॥
संवित्तिः प्रतिपत्तौ स्यादविवादे जनस्य च ।
आपत्तिः प्रापणे दोषे चासत्तिः सङ्घलाभयोः ॥ १६९ ॥
पर्याप्तिः स्यात् प्रकामेऽपि प्राप्तौ च परिरक्षणे ।
समाप्तिश्चावसाने स्यात् समाप्तिश्च समर्थने ॥ १७० ॥
बृहती क्षुद्रवार्त्ताक्यां कण्टकार्याञ्च वाचि च ।
वारिधान्यां महत्याञ्च छन्दोवसनभेदयोः ॥ १७१ ॥
मालती जातियुवतीज्योत्स्नासु सरिदन्तरे ।
काकमाच्यां विशालायां विभावर्यामपीष्यते ॥ १७२ ॥
भवती बाणभेदे स्यादन्यवद् वत्सदर्थ[?]योः ।
रेवती हलिपत्न्यां स्यात् ताराभेदेऽपि मातृषु ॥ १७३ ॥
पार्वती शल्लकीदुर्गाज्रोपदीजीविनीषु च ।
स्रवन्ती च द्रवन्ती च सरिदोषधिभेदयोः ॥ १७४ ॥
जीवन्ती जीविनीशम्योर्गुडूचीवृन्दयोरपि ।
हसन्त्यङ्गारधान्याञ्च मल्लिकाशाकिनीभिदोः ॥ १७५ ॥
वासन्ती माधवीयूथ्योः पाटलायां क्रमेलके ।
वासन्ती कोकिलेऽपि स्याद्वासन्तोऽविहिते विटे ॥ १७६ ॥
;vv{तचतुष्कम्}
भवेदवसितं ज्ञाते गतौ रुद्धावसानयोः ।
अवदातं सिते पीते विशुद्धे प्रवरेऽपि च ॥ १७७ ॥
अवगीतन्तु निर्वादे मुहुर्दृष्टे विगर्हिते ।
अन्तर्गतं विस्मृते स्यान्मध्यप्राप्ते च कथ्यते ॥ १७८ ॥
;p{0071}
अङ्गारितं पलाशीयकलिकोद्गमदग्धयोः ।
अपावृतः स्वतन्त्रे स्यात् पिहिते चाऽप्यपावृतः ॥ १७९ ॥
अत्याहितं महाभीतौ जीवनोपेक्षकर्मणि ।
उपाहितोऽनलोत्पात आहिते चाप्युपाहितः ॥ १८० ॥
उपाकृतोऽध्वरहतपशूपद्रुतयोर्मतः ।
उदास्थितः प्रतीहारेऽध्यक्षे च प्रणिधौ चरे ॥ १८१ ॥
अभिनीतो भवेन्न्याय्ये संस्कृतामर्षिणोरपि ।
अभिजातः स्मृतो न्याय्ये कुलीनप्राप्तरूपयोः ॥ १८२ ॥
पारिजातः सुरतरौ मन्दारे पारिभद्रके ।
भवेत्परिगतं लाभे प्रयाते वेष्टितेऽपि च ॥ १८३ ॥
ख्यातं प्रणिहितं लब्धे विन्यस्ते च समाहिते ।
भवेत् प्रतिहितोऽद्विष्टे प्रतिस्खलितरुद्धयोः ॥ १८४ ॥
उल्लिखितं समुत्कीर्णे वाच्यवच्च तनूकृते ।
विद्यादुपचितं दिग्धे समृद्धे च समाहिते ॥ १८५ ॥
समुद्धतः समुद्गीर्णेऽप्यविनीते समुद्धतः ।
कुहरितं पिकालापे रटिते रतनिस्वने ॥ १८६ ॥
भवेत् पल्लवितं लाक्षारक्ते सप्रसवे तते ।
उज्जृम्भितन्तु चेष्टायामुत्फुल्ले चाभिधेयवत् ॥ १८७ ॥
उद्ग्राहितमुपन्यस्ते बद्धग्राहितयोरपि ।
निस्तुषितं निस्त्वचि स्याद्वर्ज्जिते च लघूकृते ॥ १८८ ॥
ऐरावतोऽभ्रमातङ्गनारङ्गलिकुचाहिषु ।
ऐरावतं महेन्द्रस्य ऋजुदीर्घशरासने ॥ १८९ ॥
ऐरावती स्यात्तडिति सरिद्भेदेऽपि लक्ष्यते ।
कलधौतं रूप्यहेम्नोः कलधौतं कलध्वनौ ॥ १९० ॥
दिवाभीतः कुम्भिले स्यादुलूके कुमुदाकरे ॥
;p{0072}
पाशुपतो वकपुष्पे पशुपत्यधिदैवते ॥ १९१ ॥
निष्कासितो निर्गमितेऽप्यूहिते धिक्कृतेऽपि च ।
व्यतीपातो महोत्पाते योगभेदापयानयोः ॥ १९२ ॥
समाघातो वधे युद्धेपरिघातोऽस्त्रघातयोः ।
विनिपातोऽवपाते स्याद्दैवादिव्यसनेऽपि च ॥ १९३ ॥
समाहितः प्रतिज्ञाते समाधिस्थे यतात्मनि ।
वाच्यवन्निहिते सिद्धे समाधाने समाहितम् ॥ १९४ ॥
नन्द्यावर्त्तः स्मृतो वेश्मप्रभेदे तगरद्रुमे ।
परिवर्त्तो विनिमये कूर्मराजे पलायने ॥ १९५ ॥
अभियुक्तः परै रुद्धे तथा स्यादतितत्परे ।
अतिमुक्तस्तु वासन्त्यां तिनिशे निष्कलेऽपि च ॥ १९६ ॥
उपरक्तः सैहिकेये तद्ग्रहे व्यसनातुरे ।
सूर्य्यभक्तो बन्धुजीवे तथा भास्करपूजके ॥ १९७ ॥
नदीकान्तः समुद्रे स्यात् सिन्दुवारेऽपि हिज्जले ।
नदीकान्ता स्मृता जम्बूकाकजङ्घालतासु च ॥ १९८ ॥
नागदन्तो द्विपरदे गृहान्नितदारुणि ।
नागदन्ती तु कुम्भायां श्रीहस्तिन्यामपीष्यते ॥ १९९ ॥
पुष्पदन्तस्तु दिङ्नागे नागविद्याधरान्तरे ।
चन्द्रकान्तोऽश्मभेदे स्याच्चन्द्रकान्तश्च कैरवे ॥ २०० ॥
वैजयन्तो गृहे शक्रप्रासादध्वजयोरपि ।
वैजयन्ती पताकायां जयन्ती[ ]वह्निमन्थयोः ॥ २०१ ॥
पुरस्कृतं स्कीकृताभिशस्तयोऽरभिधेयवत् ।
अग्रे कृताभ्यर्च्चितयोः सिक्ते चापि पुरस्कृतम् ॥ २०२ ॥
अवध्वस्तं परित्यक्ते निन्दितेऽप्यवचूर्णिते ।
धूमकेतुः स्मृतो वह्नावुत्पातग्रहभेदयोः ॥ २०३ ॥
;p{0073}
चित्रगुप्तः कृतान्ते स्याल्लेखके चास्य सम्मतः ।
पञ्चगुप्तस्तु चार्वाकदर्शने कमठेऽपि च ॥ २०४ ॥
अधिक्षिप्तः प्रणिहिते तथा निर्भर्त्सितेऽपि च ।
प्रतिक्षिप्तं प्रतिहते प्रेषिते च निराकृते ॥ २०५ ॥
आयुष्मान् योगभेदे स्यादायुष्मांश्चिरजीविनि ।
विवस्वान् विबुधे भानौ भगवान् बुद्धपूज्ययोः ॥ २०६ ॥
द्वीपवान् सिन्धुनदयोर्द्वीपवत्यापगाभुवोः ।
गरुत्मान् विहगे तार्क्ष्ये सङ्ख्यावान् पण्डिते मिते ॥ २०७ ॥
अंशुमान् भास्करे शालपर्ण्यामंशुमती मता ।
अर्थपतिः कुवेरे स्यादीश्वरेऽर्थपतिस्तथा ॥ २०८ ॥
गृहपतिर्गृहस्थे स्यादत्याधाने च सत्रिणि ।
सेनापतिः कार्त्तिकेयेऽप्यनीकाधिकृतेऽपि च ॥ २०९ ॥
लक्ष्मीपतिर्वासुदेवे लवङ्गद्रुमपूगयोः ।
प्रजापतिर्विधौ भूपे हिमारातिः खगेऽनले ॥ २१० ॥
वनस्पतिर्वृक्षभात्रे विना पुष्पं फलद्रुमे ।
सदागतिः स्यात् पवने निर्वाणे च सदीश्वरे ॥ २११ ॥
दिवाकीर्त्तिस्तु चाण्डाले नापितोलूकयोरपि ।
शतधृतिर्धातरीऽन्द्रे सुधासूतिर्मखे विधौ ॥ २१२ ॥
भवेदऽपचितिः पूजाक्षयहानिषु निष्कृतौ ।
अनुमतिः स्यादूनेन्दुपूर्णिमाऽनुज्ञयोरपि ॥ २१३ ॥
प्रतिकृतिः प्रतीकारे प्रतिमायाश्च पूजने ।
निराकृतिः प्रतिक्षेपेऽप्यस्वाध्यायेऽप्यनाकृतौ ॥ २१४ ॥
प्रतिपत्तिः पदप्राप्तौ प्रवृत्तौ गौरवेऽपि च ।
प्रागल्भ्ये च प्रबोधे च प्रतिपत्तिः प्रयुज्यते ॥ २१५ ॥
उपसत्तिः सङ्गमे च सेवायां प्रतिपादने ॥
;p{0074}
अभिशस्तिः स्मृता लोकापवादे प्रार्थनेऽपि च ॥ २१६ ॥
पारावती गोपगीतिलवलीलतयोर्मता ।
पारावतः कलरवे शैले मर्कटतिन्दुके ॥ २१७ ॥
भोगवती भुजङ्गानां नगरीसरितोरपि ।
गन्धवती सुराभूम्योः पुरीयोजनगन्धयोः ॥ २१८ ॥
हैमवत्यऽभयास्वर्णक्षीर्योः श्वेतवचोमयोः ।
चर्मण्वती नदीभेदे कदलीपादपेऽपि च ॥ २१९ ॥
कुमुद्वती कुमुदिन्यां कुशपत्न्यां कुमुद्वती ।
शुभ्रदन्ती सुदन्त्यां स्यात् पुष्पदन्तेभयोषिति ॥ २२० ॥
सरस्वती सरिद्भेदे गोवाग्देवतयोर्गिरि ।
स्त्रीरत्ने चापगायाञ्च सरस्वान् सिन्धुकेऽम्बुधौ ॥ २२१ ॥
रागमाताऽपि कुट्टन्यां स्मृता भूमिरुहामये ।
प्रभूमिता क्लेशितायां सूर्यगन्तव्यदिश्यऽपि ॥ २२२ ॥
प्रव्रजिता तपस्विन्यां मुण्डीर्यामांसिकौषधौ ।
ऋष्यप्रोक्ता शतावर्य्यां शूकशिम्ब्यां बलाभिदि ॥ २२३ ॥
कृष्णवृन्ता पाटलायां माषपर्ण्याञ्च भाविता ।
समुद्रान्ता तु कार्पासीस्पृक्कादुरालभासु च ॥ २२४ ॥
;vv{तपञ्चकम्}
स्यादऽवलोकितो बुद्धे प्रक्षिप्ते त्वविलोकितम् ।
उपधूपित आसन्नमरणे परिधूपिते ॥ २२५ ॥
स्यादऽपराजितो विष्णौ श्रीकण्डे चाऽपराजिता ।
श्वेताजयन्तीदुर्गास्वऽनिर्ज्जिते त्वऽभिधेयवत् ॥ २२६ ॥
गणाधिपतिर्विख्यातः शङ्करेऽपि गजानने ।
यादसाम्पतिरम्भोधौ प्रतीचीदिक्पतावपि ॥ २२७ ॥
स्यात् पृथिवीपतिर्भूपे ऋषभाख्यौषधेऽपि च ॥
;p{0075}
मूर्द्धाभिषिक्तो भूपाले प्रधाने क्षत्रियेऽपि च ॥ २२८ ॥
वसन्तदूतश्चूते स्यात् पिकपञ्चमरागयोः ।
वसन्तदूती पाटल्यां प्रतीच्यामतिमुक्तके ॥ २२९ ॥
;vv{तषट्कम्}
अर्द्धपारावतश्चित्रकण्ठे तित्तिरपक्षिणि ।
;vv{तसप्तकम्}
समुद्रनवनीताख्या पीयूषामृतरचिषोः ॥ २३० ॥
;c{इति तान्तवर्गः ॥}
;v{थान्तवर्गः}
;vv{थद्विकम्}
रथः स्यात् स्यन्दने काये चरणे वेतसेऽपि च ।
कुथः प्रवेणीकुशयोः पीथोऽर्के पीथमम्भसि ॥ १ ॥
कोथस्तु शठिते नेत्ररुग्भेदे मन्थनेऽपि च ।
प्रोथोऽध्वगेऽश्वघोणायां कटीस्त्रीगर्भयोरपि ॥ २ ॥
क्वाथः स्याद् द्रवनिष्पाके दुःखव्यसनयोरपि ।
सिक्थं नील्यां मधूच्छिष्टे सिक्थ ओदनसम्भवे ॥ ३ ॥
पृथुर्नृपे कृष्णजीरे वाप्यां पृथु महत्यपि ।
दुःस्थः स्याद् दुर्गते मूर्खे प्रस्थः शिखरमानयोः ॥ ४ ॥
तुत्थोऽग्नावञ्जने तुत्था नीलीसूक्ष्मैलयोरपि ।
मन्थः साक्तवमन्थाननेत्रामयदिवाकरे ॥ ५ ॥
ग्रन्थो धने स्यात् सन्दर्भे द्वात्रिंशद्वर्णनिर्म्मितौ ।
ग्रन्थिः पर्वणि कौटिल्ये ग्रन्थिपर्णे गदान्तरे ॥ ६ ॥
अर्थः प्रकारे विषये वित्तकारणवस्तुषु ।
अभिधेयेऽपि शब्दानां निवृत्तौ च प्रयोजने ॥ ७ ॥
तीर्थं शास्त्राध्वरक्षेत्रोपायोपाध्यायमन्त्रिषु ॥
;p{0076}
अवतारर्षिजुष्टाम्भःस्त्रीरजःसु च विश्रुतम् ॥ ८ ॥
सार्थो वणिक्समूहे स्यादऽपि सङ्घातमात्रके ।
पार्थस्तु ककुभे जिष्णौ गाथावाग्भेदवृत्तयोः ॥ ९ ॥
कन्था मृन्मयभित्तौ स्यात् कन्था प्रावरणान्तरे ।
आस्था चाऽलम्बनास्थानयत्नापेक्षासु कथ्यते ॥ १० ॥
संस्था स्थितौ चरे नाशे व्यक्तिसादृश्ययोरपि ।
वीथी गृहाङ्गे पङ्क्तौ च नाट्यरूपकवर्त्मनोः ॥ ११ ॥
यूथी पुष्पप्रभेदे स्यान्मागध्याञ्च कुरण्टके ।
यूथं तिर्यक्समूहे स्याद्वृन्दमात्रे च भाषितम् ॥ १२ ॥
;vv{थत्रिकम्}
मन्मथः कामचिन्तायां कपित्थे कुसुमायुधे ।
उन्माथः कूटयन्त्रे स्यान्मारणे घातकेऽपि च ॥ १३ ॥
प्रमथोऽपि गणे प्रोक्तः पथ्यायां प्रमथा भवे ।
निशीथोऽप्यर्द्धरात्रे स्यान्निशीथो रात्रिमात्रके ॥ १४ ॥
विदिथो योगिकृतिनोरुद्रथः शुनिकुक्कुटे ।
शमथः सचिवे शान्तौ दमथो दमदण्डयोः ॥ १५ ॥
वरूथो रथगुप्तौ स्याद्वरूथं चर्मवेश्मनोः ।
अतिथिः कुशपुत्रेऽपि कोपे प्राघुणकेऽपिच ॥ १६ ॥
वमथुर्वमनेऽपि स्याद् गजस्य करशीकरे ।
क्षवथुः कथितः काशे हिक्कायामपि दृश्यते ॥ १७ ॥
समर्थोऽपि हिते शक्ते सम्बद्धार्थेऽपि सम्मतः ।
सिद्धार्थः शाक्यसिंहे स्यात् सिद्धार्थः सितसर्षपे ॥ १८ ॥
कायस्थोऽपि नृजातेः स्यात् प्रभेदे परमात्मनि ।
कायस्था तु हरीतक्यामामलक्याञ्च दर्शिता ॥ १९ ॥
वयःस्थो वाच्यवद्यूनि वयःस्था शाल्मलीद्रुमे ।
;p{0077}
ब्राह्मीगुडूचीकाकोलीसूक्ष्मैलामलकीषु च ॥ २० ॥
अश्वत्थो गर्द्दभाण्डे स्यात् पिप्पले पूर्णिमातिथौ ।
उपस्थो मेण्ढ्र उत्सङ्गे भगे पायौ च कथ्यते ॥ २१ ॥
निर्ग्रन्थो नग्नकेऽपि स्यान्निःस्वबालिशयोरपि ।
गोग्रन्थिस्तु करीषे स्याद् गोष्ठे गोजिह्विकौषधे ॥ २२ ॥
अव्यथा तु हरीतक्यां पन्नगे निर्व्यथेऽपि च ।
षङ्ग्रन्थाऽपि वचासिंह्योः षड्ग्रन्थोऽपि प्रकीर्त्यते ॥ २३ ॥
;vv{थचतुष्कम्}
चित्ररथः स्याद्गन्धर्वे रवौ विद्याधरान्तरे ।
चतुष्पथश्चतुर्मार्गसङ्गमेऽपि द्विजेऽपि च ॥ २४ ॥
वानप्रस्थो मधूके स्यात् किंशुके चाश्रमान्तरे ।
दशमीस्थं नष्टबीजे स्थविरेऽपि प्रचक्ष्यते ॥ २५ ॥
अनीकस्थो रणखले गजशिक्षाविचक्षणे ।
राजरक्षिषु चिह्ने ब वीरमर्द्दनकेऽपि च ॥ २६ ॥
भवेदितिकथा नष्टधर्मेऽपार्थे वचस्यऽपि ।
अश्रद्धेयेऽप्युदरथिः समुद्रे च वियन्मणौ ॥ २७ ॥
;c{इति थान्तवर्गः}
;v{दान्तवर्गः}
;vv{दद्विकम्}
गदो भ्रातरि विष्णोः स्यादामयेऽप्यायुधे गदा ।
नदः समुद्रे निनदे नदी तु सरिति स्मृता ॥ १ ॥
मदो रेतसि कस्तूर्यां गर्वे हर्षेभदानयोः ।
मद्येऽपि मद आख्यातो मदी कृषकवस्तुनि ॥ २ ॥
पदं शब्दे च वाक्यं च व्यवसायापदेशयोः ।
पादपच्चिह्नयोः स्थानत्राणयोरङ्कवस्तुनोः ॥ ३ ॥
;p{0078}
छदः पलाशे गरुति ग्रन्थिपर्णितमालयोः ।
रदो विलेखने दन्ते भद्रं कल्याणशर्म्मणोः ॥ ४ ॥
भेदो द्वैधे विशेषे स्यादुपजापे विदारणे ।
स्वेदस्तु स्वेदने घर्म्मे शादः कर्द्दमशस्ययोः ॥ ५ ॥
पादो ब्रध्नेे तुरीयांशे शैलप्रत्यन्तपर्वते ।
चरणे च मयूखे च क्षोदो रजसि पेषणे ॥ ६ ॥
सूदस्तु सूपवत् सूपकारे च व्यञ्जनेऽपि च ।
स्वादुर्मनोज्ञे मृष्टे च मृदुः स्यात् कोमलेऽखरे ॥ ७ ॥
अब्दः संवत्सरे मेघे गिरिभेदे च मुस्तके ।
विन्दुर्दन्तच्छदेऽपि स्यात्तथा वेदितृविमुषोः ॥ ८ ॥
कुन्दश्चक्रभ्रमौ माध्ये निधिभेदे मुरद्विषि ।
कन्दस्तु शरणे शस्यमूले जलधरेऽपि च ॥ ९ ॥
मन्दः खले मन्दरते मूर्खे स्वैरेऽल्परागिणोः ।
अभाग्येऽपि च मातङ्गे गजजातिप्रभेदयोः ॥ १० ॥
छन्दो वशेऽप्यभिप्राये हृदाख्याचित्तबुक्कयोः ।
वेदिरङ्गुलमुद्रायां बुधेऽलङ्कृतभूतले ॥ ११ ॥
अन्दुः स्याद् षन्धनद्रव्ये प्रभेदे भूषणस्य च ।
नन्दिरानन्दने द्यूते प्रतीहारे हरस्य च ॥ १२ ॥
विदा ज्ञाने च बुद्धौ च धीदा कन्यामनीषयोः ।
निन्दाऽपवादे कुत्सायां नन्दा मणिकसम्पदोः ॥ १३ ॥
;vv{दत्रिकम्}
धनदो दातरि श्रीदे जलदो मुस्तकेऽम्बुदे ।
नलदं स्यात्पुष्परसे मांसिकोशीरयोरपि ॥ १४ ॥
प्रमदः सम्मदे मत्ते कामिन्यां प्रमदा मता ।
विशदः पाण्डुरे व्यक्ते जीवदो वैद्यविद्विषोः ॥ १५ ॥
;p{0079}
अङ्गदः कपिभेदे स्यात् केयूरेऽङ्गदमिष्यते ।
अङ्गदा याम्यदिग्दन्तिहस्तिन्यां समुदाहृता ॥ १६ ॥
वरदोऽपि प्रसन्ने स्याद्वरदः शान्तचेतसि ।
वरदाऽपि च कन्यायामामोदो गन्धहर्षयोः ॥ १७ ॥
नर्मदः केलिसचिवे नर्मदा सरिदन्तरे ।
क्षणदो गणके रात्रौ क्षणदा क्षणदञ्जले ॥ १८ ॥
कप. खण्डपरशोर्जटाजूटे वराटके ।
आस्पदन्तु पदे कृत्ये निषादः श्वपचे स्वरे ॥ १९ ॥
प्रसादोऽनुग्रहे काव्यगुणस्वाथ्यप्रसक्तिषु ।
प्रसादः कथ्यते देवनरदेवनिवासयोः ॥ २० ॥
शारदः पीतमुद्गे स्याच्छालीने प्रतिभे नवे ।
वर्षेऽथ जलपिप्पल्यां सप्तपर्णे च शारदि ॥ २१ ॥
दारदो विषभेदे स्याद्धिङ्गुले पारदेऽपि च ।
तोयदन्तु घृते प्रोक्तं तोयदो मुस्तकाब्दयोः ॥ २२ ॥
निर्वादः स्यात् परीवादपरिनिष्ठितवादयोः ।
अर्बुदो मांसकीले स्याद्दशकोटिषु चाऽर्बुदः ॥ २३ ॥
शैलेऽर्बुदोऽथ सम्भेदः स्फुटने सिन्धुसङ्गमे ।
कुसीदं जीवने वृद्ध्या कुसीदश्च कुसीदिके ॥ २४ ॥
प्रणादस्तारशब्दे स्यात् प्रणादः श्रवणामये ।
प्रमदः प्रमदे दैत्ये दायादे ज्ञातिपुत्रयोः ॥ २५ ॥
मेनादः केकिमार्ज्जारच्छागलेषु समीरितः ।
गोविन्दो वासुदेवे स्याद्गवाध्यक्षे बृहस्पतौ ॥ २६ ॥
आक्रन्दो दारुणरणे मित्रे त्रातरि रोदने ।
माकन्दः सहकारे स्यान्माकन्द्यामलकीफले ॥ २७ ॥
अर्द्धेन्दुश्चन्द्रशकले गलहस्तनखाङ्कयोः ॥
;p{0080}
अर्द्धेन्दुः स्यादतिप्रौढे स्त्रीगुह्याङ्गुलियोजने ॥ २८ ॥
कर्णेन्दुरुत्क्षिप्तिकायां कर्णपाश्यामपीरिता ।
स्यात् कौमुदः कार्त्तिकिके चन्द्रिकायाञ्च कौमुदी ॥ २९ ॥
कुमुदं कैरवे रक्तपङ्कजे कुमुदः कपौ ।
दैत्यान्तरे च दिङ्गागनागयोरपि कीर्त्तितः ॥ ३० ॥
कुमुदा कुम्भिगाम्भार्योः स्यात् कुमुत् कृपणेऽन्यवत् ।
कुमुदेऽपि कुमुत् प्रोक्तं क्रव्यां मांसाशिरक्षसोः ॥ ३१ ॥
ककुद्वत् ककुदं श्रेष्ठे वृषाङ्के राजलक्ष्मणि ।
मुकुन्दः पुण्डरीकाक्षे रत्नभेदे च पारदे ॥ ३२ ॥
दरत् प्रपातेऽद्रिभवे शरत् संवत्सरे ऋतौ ।
दृषत् पेषणपट्टे स्याद् दृशत्पाषाणमात्रके ॥ ३३ ॥
सम्पद्भूतौ गुणोत्कर्षे हारभेदेऽपि दृश्यते ।
भासत् प्रभास्वरे मासे तरत् कारण्डवे प्लवे ॥ ३४ ॥
संविज्ज्ञाने प्रतिज्ञायां सङ्केताचारनामसु ।
सम्भाषणे तोषणेऽपि क्रियाकारे च सङ्गरे ॥ ३५ ॥
कामदा धेनुकायां स्याद्वाच्यवत् कामदोग्धरि ।
सुनन्दा रोचनानार्योर्मर्यादाधारणे स्थिता ॥ ३६ ॥
;vv{दचतुष्कम्}
एकपदं स्यात्तत्काले पदव्यामेकपद्यऽपि ।
चतुष्पदं स्यात् स्वीकारे गवाश्वादिपशुष्वऽपि ॥ ३७ ॥
भवेद्विष्णुपदाभिख्या क्षीरोदे गगनेऽम्बुजे ।
प्रोक्ता विष्णुपदी गङ्गासंक्रान्तिद्वारकासु च ॥ ३८ ॥
भवेज्जनपदो देशे जने जानपदोऽपि च ।
प्रियंवदः खेचरे स्यात् प्रियवाचिषु वाच्यवत् ॥ ३९ ॥
अपवादस्तु निन्दायामाज्ञाविश्रम्भयोरपि ॥
;p{0081}
परिवादः कलङ्के स्याद्वीणावादनवस्तुनि ॥ ४० ॥
समर्यादः समीपे स्यान्मर्यादासहितेऽपि च ।
पुटभेदो नदीवक्त्रे पतनातोद्ययोरपि ॥ ४१ ॥
अष्टापदं स्यात् कनके शारीणां फलकेऽपि च ।
अष्टापदश्च शरभे चन्द्रमल्याञ्च मर्क्कटे ॥ ४२ ॥
मेघनादस्तु वरुणे रावणस्य सुतेऽपि च ।
महानादः कुञ्जरे स्याद्वर्षुकाब्जे शयानके ॥ ४३ ॥
भवेत् कोकनदं रक्तकैरवे रक्तपङ्कजे ।
विशारदो बुधे धृष्टेऽभिमर्द्दो रणमन्थयोः ॥ ४४ ॥
पीठमर्द्दोऽतिधृष्टे स्यान्नाट्योक्तौ नायकप्रिये ।
मुचुकुन्दो द्रुभेदे स्यान्मुनिदैत्यविशेषयोः ॥ ४५ ॥
कुरुविन्दस्तु मुस्तायां कुल्माषव्रीहिभेदयोः ।
हिङ्गुले पद्मरागे स्यान्मुकुरे च समीरितः ॥ ४६ ॥
अभिष्यन्दोऽतिवृद्धौ स्यादाश्रावेऽक्षिगदेऽपि च ।
कटुकन्दं विदुः शिग्रौ शृङ्गवेररसोनयोः ॥ ४७ ॥
तमोनुदऽग्रीन्द्वर्केषु प्रतिपत्तिथिसंविदोः ।
शतह्रदा भवेद्वज्रे सौदामिन्याञ्च कीर्त्तिता ॥ ४८ ॥
;vv{दपञ्चकम्}
सहस्रपादः कारण्डे मार्तण्डे यज्ञपूरुषे ।
भषेदुपनिषद्धर्म्पे वेदान्तेऽपि रहस्यऽपि ॥ ४९ ॥
;c{इति दान्तवर्गः ॥}
;v{धान्तवर्गः}
;vv{धद्विकम्}
राधो वैशाखमासे स्याद्राधा गोप्याञ्च विद्युति ।
विष्णुक्रान्तामलक्योश्च चित्रवेधे च धन्विनाम् ॥ १ ॥
;p{0082}
गाधः स्थाने च लिप्सायां व्याधो मृगयुदुष्टयोः ।
मेधः क्रतुर्धियां मेधा मेधः स्यात् खलदारुणे ॥ २ ॥
बुधः कवौ रौहिणेये मिद्धमालस्यनिद्रयोः ।
तथा चित्ताभिसंक्षेपे नद्धमुद्वृत्तबद्धयोः ॥ ३ ॥
सिद्धो व्यासादिषु ख्यातः सिद्धाः स्युर्दैवयोनिषु ।
नित्ये प्रसिद्धे निष्पन्नेऽपीद्धमातप्तदीस्तयोः ॥ ४ ॥
ऋद्धं त्वतिसमृद्धे स्यात् सम्यग्वाते तु वाच्यवत् ।
वृद्धन्तु शैलजे सूरिजीर्णरूढेषु भेद्यवत् ॥ ५ ॥
विद्धं स्याद्वेदिते क्षिप्ते सादृश्येऽपि निगद्यते ।
बुद्धो जिने च धीरे च सौम्ये च बुधितेऽपि च ॥ ६ ॥
अर्द्धः खण्डे समांशेऽर्द्धं लुब्धो मृगयुकाङ्खिणोः ।
अन्धं स्यात्तिमिरे दृष्टिहीनेऽन्धः समुदाहृतः ॥ ७ ॥
गन्धो गन्धक आमोदे लेशे सम्बन्धगर्वयोः ।
स्कन्धः प्रकाण्डे सैन्यांशे बाहुमूलसमूहयोः ॥ ८ ॥
समीकनृपयोश्चाऽपि बन्धस्त्वाधौ च वन्धने ।
दग्धं प्लुष्टेऽन्यवद्दग्धा स्थितार्कदिशि दर्शिता ॥ ९ ॥
दिग्धं विषाक्तवाणे स्याद्दिग्धं लिप्तार्थकेऽन्यवत् ।
दुग्धं प्रपूरणे क्षीरे मुग्धः सुन्दरमूढयोः ॥ १० ॥
मधु क्षौद्रे जले क्षीरे मद्ये पुष्परसे मधुः ।
दैत्ये चैत्रे वसन्ते च जीवाशाके मधुद्रुमे ॥ ११ ॥
विधुः शशाङ्के कर्पूरे हृषीकेशेऽपि राक्षसे ।
साधुर्वार्धुषिके चारौ सज्जने चाभिधेयवत् ॥ १२ ॥
सिन्धुः समुद्रे नद्याञ्च नदे देशेभदानयोः
बन्धुर्वन्धूकपुष्पे स्याद्बन्धुर्भ्रातरि बान्धवे ॥ १३ ॥
आधिर्मानसपीडायां प्रत्याशायाश्च[ञ्च] बन्धके ॥
;p{0083}
व्यसने चापधिष्ठाने व्याधिरामयवाक्ययोः ॥ १४ ॥
बोधिः समाधिभेदे स्याद्बोधिः पिप्पलपादपे ।
सन्धिर्भेदे सुरुङ्गायां भगे सङ्घटनेऽपि च ॥ १५ ॥
अब्धिः समुद्रे सरसि सिद्धिर्निष्पत्तियोगयोः ।
वृद्धिरानन्दने ऋद्धौ वर्द्धनेऽपि कलान्तरे ॥ १६ ॥
दोग्धा गोपालके वत्से कवौ वार्त्तोपजीविनि ।
विधा गजान्ने ऋद्धौ च प्रकारे वेतने विधौ ॥ १७ ॥
गोधा तले निहाकायां बाधा दुःखनिषेधयोः ।
सुधाऽमृते स्नुहीमूर्वालेपगाङ्गेष्टिकासु च ॥ १८ ॥
सन्धा स्थितौ प्रतिज्ञायां श्रद्धा श्राद्धत्वकाङ्क्षयोः ।
स्पर्द्धा संघर्षणे साम्ये स्पर्द्धा क्रमसमुन्नतौ ॥ १९ ॥
वधूः स्नुषानवोढास्त्रीभार्यास्पृक्काङ्गनासु च ।
शट्याञ्च शारिवायां स्यात् सृधूर्बुद्धौ गुदेऽपि च ॥ २० ॥
;vv{धत्रिकम्}
विवधो वीवधश्चापि पर्याहारेऽध्वभारयोः ।
विबुधः पण्डिते देव सम्बाधः सङ्कटे भगे ॥ २१ ॥
निषधः कठिने देशे तद्राजे च नगान्तरे ।
संरोधो रोधने क्षेपे निरोधो रोधनाशयोः ॥ २२ ॥
उत्सेधश्चोच्छ्रये काये दुर्विधो दुर्गते खले ।
विश्रब्धोऽऽनुद्भटेऽत्यर्थे शातविश्वस्तयोरपि ॥ २३ ॥
न्यग्रोधी व्यामवटयोर्न्यग्रोधश्च शमीतरौ ।
न्यग्रोधे वृषपर्ण्याञ्च मोहनाख्यौषधावपि ॥ २४ ॥
अगाधो विवरे स्थाने प्रसिद्धोऽलङ्कृतेऽपि च ।
विख्यातेऽपि च सन्नद्धे वर्मितव्यूढयोरपि ॥ २५ ॥
आनद्धं बद्धमात्रे स्यादानद्धं मुरुजादिके ।
;p{0084}
आविद्धो वाच्यवज्ञेयः कुटिले च पराहते ॥ २६ ॥
कबन्धस्तूदरे रक्षोविशेषेऽपि विधुन्तुदे ।
आबन्धो दृढबन्धे स्यात् प्रेमालङ्कारयोरपि ॥ २७ ॥
सुगन्धिः स्यादिष्टगन्धे सुगन्धि हरिवालुके ।
उपाधिर्धर्मचिन्तायां कैतवेऽपि विशेषणे ॥ २८ ॥
कुटुम्वव्यापृतेऽपि स्यादुपधिर्व्याधिचक्रयोः ।
परिधिर्यज्ञियतरोः शाखायामुपसूर्यके ॥ २९ ॥
अवधिस्त्ववधाने स्यात् सीम्नि काले बिलेऽपि च ।
समाधिर्नियमे ध्याने नीवाके च समर्थने ॥ ३० ॥
सन्निधिः सन्निधानेऽपि भवेदिन्द्रयगोचरे ।
संसिद्धिः सहजे सिद्धौ मदोग्रायामपि स्मृता ॥ ३१ ॥
प्रणिधिश्चरे याच्ञायां वीरुद्विटपशाखयोः ।
मागधी पिप्पलीयूथ्योर्मागधो मगधोद्भवे ॥ ३२ ॥
वैश्यजक्षत्रियापुत्रे शुक्लजीरकबन्दिनोः ।
;vv{धचतुष्कम्}
अवरोधस्तिरोधाने शुद्धान्ते राजवेश्मनि ॥ ३३ ॥
महौषधं शृङ्गवे[बे]रे विषायां लशुनेऽपि च ।
परिव्याधो वेतसे स्यात् परिव्याधो द्रुमोत्पले ॥ ३४ ॥
अवष्टब्धमदूरे स्यादाक्रान्ते च विलम्बिते ।
समुन्नद्धः समुद्भूते पण्डितम्पन्यपृष्टयोः ॥ ३५ ॥
अनिरुद्ध उषानाथे चरे चानर्गलेऽन्यवत् ।
अनुबन्धः प्रकृत्यादेर्दोषोत्पादे विनश्वरे ॥ ३६ ॥
मुख्यानुयायिनि शिशौ प्रवृत्तस्य निवर्त्तने ।
अनुबन्धी च हिक्कायां तृष्णायामपि कथ्यते ॥ ३७ ॥
कालस्कन्धस्तमाले स्यात्तिन्दुके जीवकद्रुमे ।
;p{0085}
आशावन्धः समाश्वासे तया मर्कटजालके ॥ ३८ ॥
ब्रह्मबन्धुरधिक्षेपे निर्देशे च द्विजन्मनाम् ।
उग्रगन्धाजमोदायां वचायां छिक्ककौषधौ ॥ ३९ ॥
तीक्ष्णगन्धा वचायाञ्च शिग्रुराजिकयोरपि ।
इक्षुगन्धा कोकिलाक्षे क्रोष्ट्र्यां काशे च गोक्षुरे ॥ ४० ॥
तृणगोधा चित्रकोले कृकलासे च लक्ष्यते ।
उपलब्धिर्मतौ प्राप्तौ ज्ञाने चाऽपि प्रयुज्यते ।
;vv{धपञ्चकम्}
योजनगन्धा कस्तूर्य्यां सीतायां व्यासमातरि ॥ ४१ ॥
;c{इति धान्तवर्गः ॥}
;v{नान्तवर्गः}
;vv{नद्विकम्}
इनः सूर्ये नृपे पत्यौ धनं गोधनवित्तयोः ।
जिनः स्यादतिवृद्धे च बुद्धे चार्हति जित्वरे ॥ १ ॥
जनो लोके महर्ल्लोकात् परलोके च पामरे ।
जनी सीमन्तिनीवध्वोरुत्पत्तौ च जनिर्मता ॥ २ ॥
घनं स्यात् कांस्यतालादिवाद्यमध्यमनृत्ययोः ।
घनं सान्द्रे दृढे दार्ज्ये विस्तारे लोहमुद्गरे ॥ ३ ॥
मेघमुस्तकयोश्चाऽपि वनं कानननीरयोः ।
प्रवासे निलये चाऽपि वनं प्रस्रवणेऽपि च ॥ ४ ॥
वानं शुष्कफले शुष्के कटे सीवनकर्मणि ।
जलसंस्रववातोर्मिसुरङ्गागतिसौरभे ॥ ५ ॥
दानं गजमदे त्यागे पालनच्छेदशुद्धिषु ।
मानं प्रयाणे प्रस्थादौ मानश्चित्तोन्नतौ ग्रहे ॥ ६ ॥
यानं गतौ वाहनेऽपि पानं पीतौ च रक्षणे ॥
;p{0086}
स्त्यानं स्निग्धे प्रतिध्वाने घनत्वालस्ययोरपि ॥ ७ ॥
स्थानं स्थितौ च सादृश्ये सन्निवेशावकाशयोः ।
युक्तार्थे करणार्थे च स्थाने स्यादव्ययं पुनः ॥ ८ ॥
सूनं वाच्यवदूनेषु सूनं प्रसवपुष्पयोः ।
सूना पुत्र्यां वधस्थानगलशुण्डिकयोरपि ॥ ९ ॥
ऊनं हीने रणोद्याने स्मृतः किरणसूर्ययोः ।
मीनो राश्यन्तरे मत्स्ये सीनोऽजगरमूर्खयोः ॥ १० ॥
चीनो मृगान्तरे तन्तुव्रीहिदेशांशुकान्तरे ।
हीनं गर्ह्योनयोर्न्यूनमनयोरपि कीर्त्तितम् ॥ ११ ॥
कृत्स्नं कष्टे समस्ते च रस्नस्तक्षकचण्डयोः ।
वस्नं स्याद्वेतने मूल्ये वसनद्रव्ययोरपि ॥ १२ ॥
स्वप्नः सुप्तस्य विज्ञाने स्वप्नः स्वापे च दर्शने ।
बुध्नः शिफायां रुद्रे च रत्नं श्रेष्ठे मणावपि ॥ १३ ॥
नग्नोऽपि च क्षपणके विवस्त्रे चाऽभिधेयवत् ।
लग्नं राश्युदये लग्नं सक्तलज्जितयोरपि ॥ १४ ॥
छन्नं रहश्छादितयोः स्यादन्नं भुक्तभक्तयोः ।
भिन्नमन्यार्थवचने सङ्गते दारिते स्फुटे ॥ १५ ॥
विन्नं ज्ञाते स्थितौ लब्धे छिन्नं भिन्ने तु वाच्यवत् ।
छिन्नाऽमृतायां पुंश्चल्यामुन्नः क्लिन्ने च सूरते ॥ १६ ॥
चिह्नं ध्वजे पताकायां पुत्रं वित्ते पराक्रमे ।
धनुःसंज्ञा पियालद्रौ राशिभेदे शरासने ॥ १७ ॥
तनुः काये कृशे चाऽल्पे विरलेऽपि च वाच्यवत् ।
हनुः प्रहरणे मृत्यौ कपोलावयवे गदे ॥ १८ ॥
हनुर्हट्टविलासिन्यां सूनुः पुत्रेऽनुजे रवौ ।
सानुः शृङ्गे बुधे मार्गे वात्यायां पल्लवे नवे ॥ १९ ॥
;p{0087}
दानुर्दातरि विज्ञाते भानुः किरणसूर्ययोः ।
धेनः समुद्रे नद्यान्तु धेनी स्योनः सिते खगे ॥ २० ॥
मुनिर्यमीङ्गुदीबुद्धपियालागस्ति[?] किंशुके ।
ज्यानिर्हानौ स्रवन्त्याञ्च योनिः स्यादाकरे भगे ॥ २१ ॥
ज्योत्स्नी पटोलिकायां स्याज्ज्योत्स्नायुक्तविभावरौ ।
ज्यौत्स्नी सचन्द्रनक्षत्ररात्रौ चन्द्रातपेऽपि च ॥ २२ ॥
रास्ना स्मृता भुजङ्गाक्ष्यामेलापर्ण्याञ्च कथ्यते ।
मृत्स्ना तु वरिकायां स्यान्मृत्सायामपि दृश्यते ॥ २३ ॥
गीना मूषिकयोषायां दुर्गते कातरेऽन्यवत् ।
धानाभृष्टयवे प्रोक्ता धान्याकेऽभिनवोद्भिदि ॥ २४ ॥
;vv{नत्रिकम्}
अवनं रक्षणे प्रीतौ भवनं भाववेश्मनोः ।
भुवनं विष्टपे मह्यां सलिलेऽपि वियत्यऽपि ॥ २५ ॥
सवनं यज्ञियस्नाने सोमनिर्द्दलनेऽपि च ।
अयनं पथि भानोः स्यादुदग्दक्षिणतो गतौ ॥ २६ ॥
जयनं स्यात्तुरङ्गादिसन्नाहे विजयेऽपि च ।
शयनं सुरते निद्राशय्ययोरपि भाषितम् ॥ २७ ॥
शयनं शान्तिवधयोः शमनः श्राद्धदैवते ।
दशनः कवचे दन्ते दशनः शिखरेऽपि च ॥ २८ ॥
जघनश्च स्त्रियाः श्रोणिपुरोभागे कटीरके ।
तपनस्तरणौ तापे भल्लाते नरकान्तरे ॥ २९ ॥
रसनं स्वादने ध्वाने रसना काञ्चिजिह्वयोः ।
रसनञ्चाऽपि रास्नायां वसनं छादनेंऽशुके ॥ ३० ॥
हसनञ्च स्मृतं हासेऽङ्गारधान्या हसन्यपि ।
श्वसनो मारुते श्वासे श्वसनो मदनद्रुमे ॥ ३१ ॥
;p{0088}
कदनं मर्द्दने पापे सदनं मन्दिरे जले ।
मदनः स्मरधुत्तूरवसन्तद्रुमसिक्थके ॥ ३२ ॥
दहनश्चित्रके वह्नौ भल्लाते दुष्टवेष्टिते ।
गहनं गहने दुःखे विपिने कलिलेऽपि च ॥ ३३ ॥
स्तननं ध्वनिमात्रे स्यात् कुन्थने मेघगर्जिते ।
निधनं स्यात् कुले नाशे प्रधनं दारणे रणे ॥ ३४ ॥
पवनाख्या कुलाले स्यात् पाकस्थानेऽपि मारुते ।
निष्पावे चाथ[ ]वपनं बीजाधानेऽपि मुण्डने ॥ ३५ ॥
दमनः कुसुमे वीरे वमनं छर्द्दनेऽर्द्दने ।
स्यादाहृतौ च यमनं दुःखे चोपरतौ यमे ॥ ३६ ॥
कमुनः कामुके कामेऽभिरूपेऽशोकपादपे ।
धमनोऽप्यनले भस्त्राध्मापकक्रूरयोः स्मृता ॥ ३७ ॥
धमनी तु हरिद्रायां कन्धराशिरयोरपि ।
मलनः पटवासे स्यान्मर्द्दने मलनं मतम् ॥ ३८ ॥
चलनं कम्पनं कम्पे कम्प्रे चलनकम्पनौ ।
चलनी वस्त्रघर्घर्य्यां वारिभेदेऽपि च क्वचित् ॥ ३९ ॥
सेचनं रक्षणे सेके नौकासेचनभाजने ।
सेवनं सीवनोपास्त्योः संव्यानं छादनेंऽशुके ॥ ४० ॥
समानं सत्समैकेषु समानो नाभिमारुते ।
शोभनो ग्रहयोगे स्याच्छोभनं सुन्दरेऽन्यवत् ॥ ४१ ॥
शासनं राजदत्तोर्व्यां लेखाज्ञाशास्त्रशास्त्रिषु ।
वासनं वसने वीरासने ज्ञाने च धूपने ॥ ४२ ॥
आसनं द्विरदस्कन्धे पीठे यात्रानिवर्त्तने ।
असनी पण्यवीथ्यां स्यादासनो जीवकद्रुमे ॥ ४३ ॥
स्पर्शनो मारुते स्पर्शधानयोः स्पर्शनं मतम् ।
;p{0089}
दर्शनं नयनस्वप्नबुद्धिधर्मोपलब्धिषु ॥ ४४ ॥
शास्त्रदर्पणयोश्चाऽपि दंशनं दंशवर्मणोः ।
पिशुनं कुङ्कुमे क्रूरे सूचके चाऽभिधेयवत् ॥ ४५ ॥
पिशुनः कपिवक्त्रे स्यात् स्पृक्कायां पिशुना मता ।
शकुनञ्च शुभाशंसानिमित्ते शकुनः खगे ॥ ४६ ॥
मिथुनो राशिभेदे स्यान्मिथुनं दम्पतीयुगे ।
तलुनं पवने यूनि स्त्रियाञ्च तलुनी विदुः ॥ ४७ ॥
तलिनं विरले स्तोके स्वच्छेऽपि तलिनं मतम् ।
मलिनं दूषिते कृष्णे ऋतुमत्यां मलिन्यऽपि ॥ ४८ ॥
कठिनं निष्टुरे स्थाल्यां शर्करायां गुडस्य च ।
कठिना काटिकायान्तु कठिनीति प्रयुज्यते ॥ ४९ ॥
पीतनं हरितालं स्यात् कुङ्कुमे पीतदारुणि ।
आम्रातके पीतनश्च मैथुनं सङ्गते रते ॥ ५० ॥
केतनं लाञ्छने कार्षे गेहे चोपनिमन्त्रणे ।
छर्द्दनोऽलम्बुषे निम्बे छर्दनं वमने तरे ॥ ५१ ॥
छेदनं कर्त्तने भेदे छदनं पक्षपत्रयोः ।
रोदनं व्यथने तोत्रे रोदनं रोधनेऽश्रुणि ॥ ५२ ॥
अपानन्तु गुदे प्रोक्तमपानस्तस्य मारुते ।
सन्तानं सन्ततौ गोत्रे स्यादपत्ये सुरद्रुमे ॥ ५३ ॥
वितानो यज्ञविस्तारोल्लोचेषु क्रतुकर्मणि ।
वृत्तभेदावसरयोर्वितानं तुच्छमन्दयोः ॥ ५४ ॥
उत्तानं स्यादगम्भीरे तथा सुप्तोन्मुखेऽन्यवत् ।
आदनं ग्रहणे विद्यादलङ्कारे च वाजिनाम् ॥ ५५ ॥
निदानं कारणे रोगनिर्णये वत्सदामनि ।
उद्यानं वनभेदे स्यान्निःसृतेऽपि प्रयोजने ॥ ५६ ॥
;p{0090}
अम्लानो झिण्टिकाभेदे वाच्यवन्निर्मले स्मृतः ।
व्युत्थानं स्वैरकरणे विरोधाचरणेऽपि च ॥ ५७ ॥
उत्थानमुद्यमे तन्त्रे पौरुषे पुस्तके रणे ।
अङ्गनोद्गमहर्षेषु मलवेगेऽपि कीर्त्तितम् ॥ ५८ ॥
संस्थानमाहृतौ मृत्यौ सन्निवेशे चतुष्पथे ।
धावनं प्रगमे शुद्धौ पृश्निपर्ण्यान्तु धावनी ॥ ५९ ॥
पावनन्तु जले कृच्छ्रे पावकाध्माशयोर्विदुः ।
पावनः सिह्लके वह्नौ प्रायश्चित्ते च पावनम् ॥ ६० ॥
वाच्यवत् पावयितरि हरीतक्यान्तु पावनी ।
वामनो कोटवैकुण्ठखर्वदक्षिपादिग्गजे ॥ ६१ ॥
स्थापनं स्यात् पुंसवने समाधौ रोपणेऽपि च ।
यापन वर्त्तने कालक्षेपे निरसनेऽपि च ॥ ६२ ॥
युञ्जानः सारथौ विप्रे बु[?]धानः पण्डिते गुरौ ।
दृशानं ज्योतिषि प्रोक्तं दृशानश्च विरोचने ॥ ६३ ॥
जवनो देशभेदे स्याद्वेगवेगाधिकाश्वयोः ।
जवन्योषधिभेदे स्याद्वाच्यवद्वेगिनि स्मृतः ॥ ६४ ॥
जीवनं वर्त्तने नीरे पुत्रजीवे तु जीवनः ।
जीवनी जीवना चेति जीवन्तीमेदयोः क्रमात् ॥ ६५ ॥
देवनं व्यवहारे स्याज्जिगीषाक्रीडयोरपि ।
अक्षेषु देवनः प्रोक्तो वाच्यवद् वाग्मिविप्रयोः ॥ ६६ ॥
तेमनं व्यञ्जने क्लेदे तेमने चुल्लिकान्तरे ।
सावनो यज्ञकर्म्मान्ते यजमानप्रचेतसोः ॥ ६७ ॥
विज्ञानं कर्मणे ज्ञाने प्रज्ञानं लाञ्च्छने धियि ।
हायनोऽर्च्चिषि वर्षे च व्रीहिभेदे च हायनः ॥ ६८ ॥
फाल्गुनस्तु तपस्ये स्यात् पूर्णिमायान्तु फाल्गुनी ।
;p{0091}
फाल्गुनः कथितः पार्थे नदीजे ककुभेऽपि च ॥ ६९ ॥
वेष्टनं कर्णशष्कुल्यामुष्णीषे परिवारणे ।
गोस्तनो हारभेदे स्याद् द्राक्षायां गोस्तनीति च ॥ ७० ॥
कल्पनं कर्त्तने कॢप्तौ सज्जनायान्तु कल्पना ।
कर्त्तनं छेदने प्राहुर्नारीणां तूलसेवने ॥ ७१ ॥
लङ्घनन्तूपवासे स्यात् क्रमणे प्लवनेऽपि च ।
मण्डनं स्यादलङ्कारेऽलङ्करिष्णुनि वाच्यवत् ॥ ७२ ॥
भण्डनं कवचे युद्धे खलीकारे च वर्त्तते ।
मुण्डनं वपने त्राणे हिण्डिनं लेखने रते ॥ ७३ ॥
अङ्गनं प्राङ्गने याने कामिन्यामङ्गना मता ।
गन्धनं सूचनोत्साहहिंसनेषु प्रकाशने ॥ ७४ ॥
नन्दनं वासवोद्याने नन्दनो हर्षके सुतै[ते] ।
स्यन्दनन्तु सृतौ नीरे स्यन्दनस्तिनिशे रथे ॥ ७५ ॥
क्रन्दनं रोदने हाने चन्दनं मलयोद्भवे ।
चन्दनः कपिभेदे स्यान्नदीभेदे तु रुदनी ॥ ७६ ॥
वर्द्धनं छेदने वृद्धौ वारिधान्यान्तु वर्द्धनी ।
व्यञ्जनं तेमने चिह्ने श्मश्रुण्यवयवेऽपि च ॥ ७७ ॥
रञ्जनो रागरजने रञ्जनं रक्तचन्दने ।
गुञ्जारोचनिकानीलीमञ्जिष्ठासु च रञ्जनी ॥ ७८ ॥
अञ्जनं कज्जले चाङ्के सौवीरे च रसाञ्जने ।
अञ्जनो दिग्गजे जेष्ठ्यामञ्जनाऽप्यनिलस्त्रियाम् ॥ ७९ ॥
अञ्जनी लेपनायां स्याद् गृञ्जनस्तु रसोनके ।
विषदिग्धपशोर्मांसे गुञ्जनञ्च प्रकीर्त्तितम् ॥ ८० ॥
लेखनं छदने भूर्ज्जे लिपिन्यासे च लेखनम् ।
योजनश्च चतुष्क्रोश्यां योगे च परमात्मनि ॥ ८१ ॥
;p{0092}
गर्जनं निस्वने कोपे वर्जनं त्यागहिंसयोः ।
मार्ज्जनं कथितं मार्ष्टौ मार्ज्जनो लोध्रशाखिनि ॥ ८२ ॥
सज्जनो वाच्यवत् साधौ सज्जनं घट्टगुल्मके ।
सज्जना कल्पनायान्तु भाजनं योग्यपात्रयोः ॥ ८३ ॥
अर्ज्जुनः ककुभे पार्थे कार्त्तवीर्य्यमयूरयोः ।
मातुरेकसुते च स्यादर्ज्जुनो धवलेऽन्यवत् ॥ ८४ ॥
अर्ज्जुनन्तु तृणे नेत्रगदे चाऽप्यार्ज्जुनी गवि ।
उषायां करतोयायां कुट्टन्यामपि च क्वचित् ॥ ८५ ॥
वृजिनं कल्मषे केशे वृजिनः कुटिलेऽन्यवत् ।
लाञ्छनं लक्षणे नाम्नि बन्धनं वधबन्धयोः ॥ ८६ ॥
जगग्नुरग्नौ जन्तौ च मेहनं मूत्रशिश्नयोः ।
प्रसूनं वाच्यवज्जाते प्रसूनं फलपुष्पयोः ॥ ८७ ॥
कानीनः कन्यकाजाततनये व्यासकर्णयोः ।
काननं विपिने गेहे परमेष्ठिमुखेऽपि च ॥ ८८ ॥
काञ्चनः काञ्चनारे स्याच्चम्पके नागकेशरे ।
उदुम्बरे च पुन्नागे हरिद्रायाञ्च काञ्चनी ॥ ८९ ॥
काञ्चनं हेम्नि किञ्जल्के पुन्नागे काचभाजने ।
गोलके चाथ शकुनिः सौबले करणे खगे ॥ ९० ॥
रोचनो रक्तकह्लारे रोचनः कूटशाल्मलौ ।
मङ्गल्येऽपि च गोपित्ते रोचना रुचिरस्त्रियाम् ॥ ९१ ॥
व्यसनन्त्वशुभे सक्तौ पानस्त्रीमृगयादिषु ।
दैवानिष्टफले पापे विपत्तौ निष्फलोद्यमे ॥ ९२ ॥
उदानोऽप्युदरावर्त्ते मरुत्सर्पविशेषयोः ।
उद्धानमुद्गते चुल्ल्यां विलग्नो मध्यलग्नयोः ॥ ९३ ॥
सन्धानं स्यादभिषवे तथा सङ्घटनेऽपि च ॥
;p{0093}
राधनं राधने प्राप्तौ राधनं तोषणेऽपि च ॥ ९४ ॥
साधनं निर्वृतौ मेणण्ढ्रे सैन्ये सिद्धौ गतौ वधे ।
उपाये मृतसंस्कारे दापनेऽनुगमे धने ॥ ९५ ॥
प्रधानः स्यान्महामात्ये प्रकृतौ परमात्मनि ।
प्रज्ञायाञ्च प्रधानं स्यादेकत्वेऽनुसदोत्तमे ॥ ९६ ॥
ग्रामीनो ग्रामसम्भूते ग्रामीनः शुनिवायसे ।
पाठीनो मीनभेदे स्यात् पाठके गुग्गुलुद्रुमे ॥ ९७ ॥
कौलीनः स्यात् कुलीनत्वे गुह्ये जन्ये कुकर्म्मणि ।
कौशेयके विहङ्गादिपशूनां सङ्गरेऽपि च ॥ ९८ ॥
कौपीनं स्यादकार्ये च गुह्यचीरप्रदेशयोः ।
विक्लिन्नो जरया जीर्णे शीर्णे चार्द्रे च वाच्यवत् ॥ ९९ ॥
आपन्नः सविपत्तौ स्यात् प्राप्ते वाच्यवदीरितः ।
विपन्नः कथितो नष्टे विपन्नश्च भुजङ्गमे ॥ १०० ॥
विच्छिन्नञ्च समालब्धे विपन्ने कुटिलेऽन्यवत् ।
सम्पन्नं साधिते प्रोक्तं सम्पत्तिसहितेऽन्यवत् ॥ १०१ ॥
तमोघ्नः सूर्यवह्नीन्दुबुद्धशङ्करविष्णुषु ।
विषघ्नाख्या शिरीषे स्यात्त्रिवृताऽमृतयोरपि ॥ १०२ ॥
शिखी वह्नौ बलीवर्द्दे शरे केतुग्रहे द्रुमे ।
केकिकुक्कुटयोश्चाऽथ शिखी चूडान्वितेऽन्यवत् ॥ १०३ ॥
शाखी स्यात् पादपे वेदे तुरुष्काख्यजनेऽपि च ।
खड्गी खड्गायुधे गण्डे शृङ्गी नागद्रुमाद्रिषु ॥ १०४ ॥
चक्री कुलालवैकुण्ठे कोकाहिग्रामजालिषु ।
धन्वी धनुर्धरे पार्थे विदग्धे ककुभद्रुमे ॥ १०५ ॥
कृती स्यात् पण्डिते योग्ये पाशी पाशधरेऽरपतौ ।
नन्दी हरप्रतीहारे गर्द्दभाण्डे वटद्र[द्रु]मे ॥ १०६ ॥
;p{0094}
नन्दिनी तु ननन्दायां धेन्वां सुरसरित्यपि ।
रोही रोहितकेऽश्वत्थवटपादपयोरपि ॥ १०७ ॥
हली बले कृषीके स्यादली वृश्चिकभृङ्गयोः ।
वर्णी स्याल्लेखके चित्रकरेऽपि ब्रह्मचारिणि ॥ १०८ ॥
शिल्पी स्याद्वाच्यवत् कारौ नायिकायाञ्च शिल्पिनी ।
कामी स्यात् कामुके चक्रवाके पारावतेऽपि च ॥ १०९ ॥
गोमी तु पाशके पूरौ वाग्मी वाचस्पतौ पटौ ।
चर्म्मी फलकपाणौ स्याद्भूर्ज्जे भृङ्गरटावपि ॥ ११० ॥
अर्थी स्याद्याचके यज्ञे सेवके च विवादिनि ।
स्वामी प्रभौ विशाखे च रागी रक्ते च कामुके ॥ १११ ॥
ध्वजी शैले रथे विप्रे भुजङ्गमतुरङ्गयोः ।
भोगी भुजङ्गमे राज्ञि ग्रामिण्यां नापितेऽपि च ॥ ११२ ॥
विहाय महिषीञ्चान्यराजयोषिति भोगिनी ।
द्युवा त्वभिनवे भानौ प्रेत्वा मरुति सारके ॥ ११३ ॥
राजा प्रभौ नृपे चन्द्रे यक्षे क्षत्रियशक्रयोः ।
अध्वा वर्त्मनि संस्थाने साश्रवस्कन्धकालयोः ॥ ११४ ॥
धन्वा जङ्गलदेशे स्याद्धन्वचापे स्थलेऽपि च ।
आत्मा देहमनोब्रह्मस्वभावधृतिबुद्धिषु ॥ ११५ ॥
प्रयत्ने चाऽप्यथ ग्रावा प्रस्तरे जलदे गिरौ ।
ब्रह्मा[ ]विरिञ्चद्विजयोरृत्विक्चन्द्रार्कयोगयोः ॥ ११६ ॥
ब्रह्म प्रोक्तं तपोऽध्यात्यवेदज्ञानेषु सूरिभिः ।
अर्धा च कुक्षिते वाहे वृषा कर्णमहेन्द्रयोः ॥ ११७ ॥
युवा स्यात्तरुणे श्रेष्ठे निसर्गबलशालिनि ।
पर्व स्यादुत्सवे ग्रन्थौ प्रस्तावे लक्षणान्तरे ॥ ११८ ॥
दर्शप्रतिपदोः सन्धौ विषुवत्प्रभृतिष्वपि ।
;p{0095}
भर्म्म स्वर्णे भृतौ भारे चर्म्म स्याद्वल्कलत्वचोः ॥ ११९ ॥
कर्म्म व्याप्ये क्रियायाञ्च वर्त्मनेत्रच्छदाध्वनोः ।
वर्ष्म देहे प्रमाणातिसुन्दराकारयोरपि ॥ १२० ॥
सद्म स्यान्मन्दिरे नीरे छद्म साध्यापदेशयोः ।
धाम देहे गृहे रश्मौ स्थाने जन्मप्रभावयोः ॥ १२१ ॥
प्रेम नर्म्मणि च स्नेहे व्योम वारिविहायसोः ।
पक्ष्म सूत्रादिसूक्ष्मांशे किञ्जल्के नेत्रलोमनि ॥ १२२ ॥
लक्ष्मि[?] चिह्ने प्रधाने स्यादशनिः पविविद्युतोः ।
अरत्निः कफणौ हस्ते सप्रकोष्ठतताङ्गुलौ ॥ १२३ ॥
सेनानीः कार्त्तिकेये स्यात्तथा सेनापतावऽपि ।
ह्ला[?]दिनी वज्रतडितोः कामिनी भीरुवन्दयोः ॥ १२४ ॥
वाहिनी स्यात्तरङ्गिण्यां सेनासैन्यप्रभेदयोः ।
वर्त्तनी तर्कुपिण्डे स्याद्वर्त्तनी मलिने पथि ॥ १२५ ॥
बोधनी बोधपिप्पल्योर्बोधनं गन्धबोधने ।
वाणिनी नर्त्तकीमत्तविदग्धवनितासु च ॥ १२६ ॥
रजनी नीलिकालाक्षाहरिद्रायामिनीषु च ।
नलिनी पद्मिनीपद्मव्योमसिन्धुसरोवरे ॥ १२७ ॥
नलिकायाञ्च नलिनी नलिनं कमले जले ।
मालिनी वृत्तभेदे स्यान्मालाकारस्त्रियामपि ॥ १२८ ॥
चम्पानगर्य्यां गौर्य्याञ्च मन्दाकिन्याञ्च मालिनी ।
शङ्खिनी श्वेतपुन्नागे चौरपुष्प्यां वधूभिदि ॥ १२९ ॥
पद्मिनी स्त्रीविशेषे स्यात् सरस्यामम्बुजेऽपि च ।
हस्तिनी गजयोषायां नारीभेदे च हस्तिनी ॥ १३० ॥
सन्धिनी तु वृषाक्रान्ताकालदुग्धगवोः स्मृता ।
भट्टिनी द्विजभार्य्यायां नाट्योक्तौ राजयोषिति ॥ १३१ ॥
;p{0096}
रेचनी त्रिवृतादन्ती गुडरोचनिकासु च ।
अर्शोघ्नी तालमूल्यां स्यादर्शोघ्नः शूरणेऽपि च ॥ १३२ ॥
शतघ्नी शस्त्रभेदे स्याद् वृश्चिकाल्यां करञ्जके ।
असिक्नी स्यादवृद्धान्तःपुरप्रेष्यस्त्रियां धुनौ ॥ १३३ ॥
सूचना[?]व्यधने दृष्टौ गन्धनेऽभिनयेऽपि च ।
भावना लेपने ध्याने वेदना ज्ञानदुःखयोः ॥ १३४ ॥
कुहना दम्भचर्य्यायामीर्ष्यालौ कुहनः पुनः ।
पूतना राक्षसीभेदे हरीतक्याञ्च पूतना ॥ १३५ ॥
पृतनाऽनीकनीसेना चमूसैन्यान्तरेऽपि च ।
चेतना संविदि प्रोक्ता वाच्यवत् प्राणिनि स्मृता ॥ १३६ ॥
प्रसन्ना मदुरायाञ्च प्रसादसहितेऽन्यवत् ।
ललना नाडिकाभेदे जिह्वायां वरयोषिति ।
श्लेष्मघ्नी कथिता मल्ल्यां कम्पिल्लकफणिज्जयोः ॥ १३७ ॥
;vv{नचतुष्कम्}
महाधनं महालये सुवस्त्रे सिल्हकेऽपि च ।
तपोधनस्तापसे स्यान्मुण्डीर्य्याञ्च तपोधना ॥ १३८ ॥
आराधनं तोषणे स्यात् प्राप्तौ च पचनेऽपि च ।
उपधानं विशेषे च गेडुके प्रणयेऽपि च ॥ १३९ ॥
प्रणिधानं प्रयत्ने स्यात् प्रवेशे च समाहितौ ।
आयोधनं वधे युद्धेऽवलग्नो मध्यलग्नयोः ॥ १४० ॥
अभिजनः कुले ख्यातौ जन्मभूम्यां कुलध्वजे ।
भवेत् पुण्यजनो यक्षे राक्षसे सज्जनेऽपि च ॥ १४१ ॥
विसर्जनं परित्यागे दाने सम्प्रेषणेऽपि च ।
पृथग्जनः स्मृतो नीचे मूर्खे चाऽथ प्रयोजने ॥ १४२ ॥
कार्य्यहेत्वोर्निधुवनं सुरते कम्पनेऽपि च ।
;p{0097}
अनूचानो विनीते स्यात् साङ्गवेदविचक्षणे ॥ १४३ ॥
अपाचीनमवागर्थे विपर्यस्ते च वाच्यवत् ।
प्रवचनं स्मृतं वेदे प्रकृष्टवचनेऽपि च ॥ १४४ ॥
वैरोचनस्तु सुगते बलिदैत्यार्कपुत्रयोः ।
विरोचनोऽर्के दहने चन्द्रे प्रह्लादनन्दने ॥ १४५ ॥
आतञ्चनं प्रतीवापजवनाप्यायनेषु च ।
अभिपन्नोऽपराध्येऽभिद्रुते ग्रस्ते विपद्गते ॥ १४६ ॥
प्रतिपन्नः स्मृतो धीरैर्विज्ञातेऽङ्गीकृतेऽपि च ।
समापन्नं समासे स्यात् प्राप्ते क्लिष्टे वधेऽपि च ॥ १४७ ॥
भवेत् प्रजननं योनौ जन्मनि प्रगमेऽपि च ।
आकलनं विबन्धे स्यादाकाङ्क्षापरिसङ्ख्ययोः ॥ १४८ ॥
सम्मूर्च्छनमभिव्याप्तौ सम्मूर्च्छामोहयोरपि ।
निर्यातनं वैरशुद्धौ दाने न्यासार्पणे मतौ ॥ १४९ ॥
कपीतनं गर्द्दभाण्डशिरीषाम्रातकेषु च ।
अश्वत्थे च समुत्थानमुद्यमे रोगनिर्णये ॥ १५० ॥
आच्छादनं सम्पिधाने स्मृतं वस्त्रे प्रवारणे ।
राजादनं क्षीरिकायां प्रियाले किंशुकेऽपि च ॥ १५१ ॥
क्रौञ्चादनस्तु पिप्पल्यां चिञ्चोटकमृणालयोः ।
उत्सादनं समुल्लेखोद्वाहनोद्वर्त्तनेषु च ॥ १५२ ॥
वृक्षादनश्चलदले मधुक्षुद्रकुठारयोः ।
वृक्षादनी स्मृता वन्दाविदारीगन्धयोरपि ॥ १५३ ॥
सदादानोऽभ्रमातङ्गे हेरम्बे गन्धहस्तिनि ।
अवदानमितिवृत्ते कर्मखण्डनयोरपि ॥ १५४ ॥
कुचन्दनञ्च पत्राङ्गे द्रुभेदे रक्तचन्दने ।
आस्कन्दनं तिरस्कारे रणे संशोषणेऽपि च ॥ १५५ ॥
;p{0098}
संवननं समालोचे वशीकारे प्रकीर्त्तितम् ।
विहेठनन्तु हिंसायां मर्द्दने च विडम्बने ॥ १५६ ॥
जलाटनो लोहपृष्ठे जलौकायां जलाटनी ।
प्रस्फोटनं भवेत् सूर्ये ताडने च प्रकाशने ॥ १५७ ॥
उत्पतनं समुत्पत्तौ तथार्द्धगमनेऽपि च ।
उद्वर्तनं सोत्पतनेऽप्यपावृत्तौ विलेपने ॥ १५८ ॥
समादानं समीचीनग्रहणे नित्यकर्मणि ।
संयमनी व्रते पुर्य्यां संयमनी यमस्य च ॥ १५९ ॥
निशमनं स्तुतौ दृष्टौ दृष्ट्यालोचे निशामनम् ।
प्रतिमानं प्रतिच्छायागजदन्तान्तरालयोः ॥ १६० ॥
अभिमानः स्मृतो ज्ञाने वर्गे प्रणयहिंसयोः ।
अधिष्ठानं पुरेचक्रे प्रभावेऽध्यासनेऽपि च ॥ १६१ ॥
वर्द्धमानः पुष्टिभेदे शरावैरण्डविष्णुषु ।
मालुधानश्चित्रसर्पे मालुधानी लतान्तरे ॥ १६२ ॥
प्रतियत्नस्तु संस्कारलिप्सोपग्रहणेषु च ।
भवेदुदयनो वत्सराजेऽगस्त्यमुनावऽपि ॥ १६३ ॥
विहननं विघाते स्यात् पिञ्जने तूलधूनने ।
संवाहनं वाहनेऽपि भारादेरङ्गमर्द्दने ॥ १६४ ॥
उद्वाहनं दिशीत्ये स्याद्रज्जावुद्वाहिनी मता ।
महासेनो विशाखे स्यान्महासैन्यपतावपि ॥ १६५ ॥
रसायनं विडङ्गे स्याद्राजव्याधिजितौषधे ।
रसायनः पक्षिराजे विषेऽपि च रसायनम् ॥ १६६ ॥
कात्यायनो वररुचौ गौर्यां कात्यायनी मता ।
काषायवस्त्रविधवाऽर्द्धजरत्यामपीष्यते ॥ १६७ ॥
सुदर्शनो हरेश्चक्रेऽमरावत्यां सुदर्शना ।
;p{0099}
आज्ञायामोषधीभेदे मरुजम्ब्वां सुदर्शना ॥ १६८ ॥
निर्भर्त्सनं खलीकारेऽलक्तके च समापनम् ।
परिच्छेदे समाप्तौ च समाधाने प्रमापणे ॥ १६९ ॥
अन्वासनं स्नेहवस्तावुपास्तावनुशोचने ।
उपासनं शराभ्यासे शुश्रूषायाञ्च हिंसने ॥ १७० ॥
निरसनं निरासे स्याद्वधे निष्ठीवनेऽपि च ।
निर्वासनं हिंसने च नगरादेर्बहिष्कृतौ ॥ १७१ ॥
आवेशनं शिल्पिगृहे भूतावेशप्रवेशयोः ।
सारसनं मेखलायामुरस्त्रे च तनुत्रिणाम् ॥ १७२ ॥
प्रहसनं भवेद्भङ्गे प्रहासाक्षेपयोरपि ।
वारासनं वाःसदने शूल्मपद्वारपालयोः ॥ १७३ ॥
घनाघनो घातुकमत्तदन्तिनो-
निरन्तरे वासववर्षुकाब्दयोः ।
सनातनः शाश्वतकंसवैरिणोः
शिवे पितॄणामतिथौ सुनिश्चले ॥ १७४ ॥
सुयामुनो वत्सराजे प्रसादेऽभ्यन्तरेऽच्युते ।
विस्मापनाख्या कुहके गन्धर्वनगरे स्मरे ॥ १७५ ॥
सुकर्मा ग्रहयोगे स्यात् सुकर्मा देवशिल्पिनि ।
दुर्नामाख्यातिगुदजदीर्घकोशिकयोरपि ॥ १७६ ॥
द्विजन्मा दशने विप्रे भूतात्मा पुद्गले विधौ ।
आर्यमा सूर्यभक्तायां सूर्ये च पितृदैवते ॥ १७७ ॥
सुदामा भूधरे मेघे विश्वग्ज्ञाऽनलचन्द्रयोः ।
सुधन्वा प्रौढधानुष्के सुधन्वा विश्वकर्मणि ॥ १७८ ॥
वनश्वा गन्धमार्ज्जारे बन्धकव्याघ्रयोरपि ।
परिश्वा क्रतुकर्मज्ञे याज्ञिके परिचारके ॥ १७९ ॥
;p{0100}
अथर्वा ब्राह्मणे वेदे त्वऽथर्व परिकीर्तितम् ।
सुपर्वा त्रिदशे वंशे शरे धूमेऽपि पर्वणि ॥ १८० ॥
ललाम च ललामञ्च लाञ्छनध्वजवाजिषु ।
शृङ्गे प्रधाने भूषायां रम्ये बालधिपुण्ड्रयोः ॥ १८१ ॥
प्रभावे च कलापी तु प्लक्षबर्हिणयोरपि ।
प्रत्यर्थी कथितः शत्रौ प्रत्यर्थी प्रतिवादिनि ॥ १८२ ॥
केशरी तुरगे सिंहे पुन्नागे नागकेशरे ।
शिखरी पादपे शैले तथाऽपामार्गकोट्टयोः ॥ १८३ ॥
शृङ्गारी तु सुवेशे स्यात् क्रमुके च मतङ्गजे ।
विलासी भोगिनि व्याले पलाशी वृक्षरक्षसोः ॥ १८४ ॥
शिखण्डी तु मयूरे स्याद्बाणक्षत्रियभेदयोः ।
कलापे चाऽथ गुञ्जायां यूथिकायां शिखण्डिनी ॥ १८५ ॥
विषयि त्विन्द्रिये ख्यातं वाच्यवद्विषयान्विते ।
व्यवायी कामपे द्रव्यविशेषे च समीरितः ॥ १८६ ॥
तपस्वी तापसे चानुकम्पके च तपस्विनी ।
मांसिका कटुरोहिण्योस्तरस्वी वेगिशूरयोः ॥ १८७ ॥
लाङ्गली बलभद्रे स्यान्नारिकेले च लाङ्गली ।
कुण्डली वरुणे केकिभोगिनोश्च सकुण्डले ॥ १८८ ॥
चोलकी तु करीरे स्यान्नारङ्गे किष्कुपर्वणि ।
फलकी स्यादल्लिसाख्यमत्स्ये फलकपाणिके ॥ १८९ ॥
कञ्चुकी भुजगे षिङ्गे मल्ले जाङ्गलिकद्रुमे ।
सामयोनिस्तु सामोत्थे सामयोनिर्गजे विधौ ॥ १९० ॥
कुम्भयोनिरगस्त्ये स्यादर्ज्जुनस्य गुरावपि ।
आत्मयोनिर्विधौ कामे चित्रभानुः खगेऽनले ॥ १९१ ॥
महामुनिरगस्त्ये स्याद्धन्याकागस्त्ययोरपि ।
;p{0101}
कलध्वनिः कोकिले स्यात् पारावतमयूरयोः ॥ १९२ ॥
गदयित्नुः स्मृतः कामे जल्पके कामुकेऽपि च ।
मदयित्नुर्भवेत् सीधौ मद्ये स्यान्मदयित्नु च ॥ १९३ ॥
हर्षयित्नु सुते हेम्नि घोषयित्नुर्द्विजे पिके ।
स्तनयित्नुः पयोवाहे तद्ध्वनौ मृत्युरोगयोः ॥ १९४ ॥
विष्वक्सेना फलिन्यां स्याद्विश्वक्सेनो जनार्द्दने ।
देवसेनेन्द्रवाहिन्यां सेनायाञ्च दिवौकसाम् ॥ १९५ ॥
नागाङ्गना नागयष्टिकरिमुद्गरिकाख्ययोः ।
श्लेष्मघना मल्लिकायां केतक्यामपि कथ्यते ॥ १९६ ॥
प्रसाधिनी कङ्कतिका सिद्धौ वेशे प्रसाधनम् ।
सामिधेनी ऋचि प्रोक्ता सामधेनी समिध्यऽपि ॥ १९७ ॥
सरोजिनी स्यात् कासारे पद्मिनीपद्मयोस्तथा ।
विलेपनी स्यात्तुरला सुवेशाङ्गनयोरपि ॥ १९८ ॥
मातुलानी कलापे स्थाद्भङ्गायां मातुलस्त्रियाम् ।
पयस्विनी तु गोधेन्वां विभावर्यां पयस्विनी ॥ १९९ ॥
गवादनीन्द्रवारुण्या गवां घोषादनाश्रये ।
सौदामिन्यऽप्सरोभेदे तडित्तद्भेदयोरपि ॥ २०० ॥
;vv{नपञ्चकम्}
पीतचन्दनमित्येतत् कालीयकहन्द्रियोः ।
वरचन्दनमाख्यातं कालीये देवदारुणि ॥ २०१ ॥
हरिचन्दनमाख्यातं गोशीर्षे सुरपादपे ।
ज्योत्स्नायां कुङ्कुमे चाऽतिसर्ज्जनं वधदानयोः ॥ २०२ ॥
मधुसूदनसंज्ञा च भ्रमरे वनमालिनि ।
स्यान्मृत्युवञ्चनः शम्भौ श्रीफलद्रोणकाकयोः ॥ २०३ ॥
स्यादपवर्ज्जनं मोक्षे परित्यागे विहायिते ।
;p{0102}
अपसर्ज्जनमास्नाते परिवर्ज्जनदानयोः ॥ २०४ ॥
महारजनमुद्दिष्टं शातकुम्भकुसुम्भयोः ।
स्यात् प्रतिपादनं दाने प्रतिपत्तौ च बोधने ॥ २०५ ॥
गन्धमादनमित्याहुर्गन्धके वानरान्तरे ।
अद्रिभेदे च भृङ्गे च सुरायां गन्धमादनी ॥ २०६ ॥
स्यादनुवासनं स्नेहकर्म्मधूपनयोरपि ।
श्वेतवाहन इत्याख्या सुधाधाम्नि धनञ्जये ॥ २०७ ॥
हरिवाहन इत्युक्तः शचीपतिविवस्वतोः ।
अभिनिष्ठानशब्दोऽपि विसर्ज्जनीयेऽक्षरे मतः ॥ २०८ ॥
धूमकेतनमिच्छन्ति हुताशग्रहभेदयोः ।
स्यादुपस्पर्शनं स्पर्शे स्नानाचमनयोरपि ॥ २०९ ॥
शिवकीर्त्तननामाऽपि भृङ्गरीटेऽसुरद्विषि ।
शालङ्कायनशब्दः स्यादृषिभेदे च नन्दिनि ॥ २१० ॥
स्यात्पद्मलाच्छनाभिख्या विधौ लोकेश्वरार्कयोः ।
धनदे च सरस्वत्यां तारालक्ष्म्योरपि स्मृता ॥ २११ ॥
स्यात् षष्ठहायनो धान्यविशेषेऽपि मतङ्गजे ।
जानीयादुपसम्पन्नं निहिते च सुसंस्कृते ॥ २१२ ॥
विश्वकर्मा देवशिल्पिमुनिभेदोष्णरश्मिषु ।
कृष्णवर्त्मा हुताशे स्याद् दुराचारे विधुन्तुदे ॥ २१३ ॥
अग्रजन्मा द्विजे ज्येष्ठभ्रातरि ब्रह्मणि स्मृतः ।
श्वेतधामा कलानाथे घनसाराब्धिभेदयोः ॥ २१४ ॥
तिक्तपर्वा तु यष्ट्याह्वगुडूचीहिलमोचिषु ।
विष्कुपर्वा भवेद्वेणाविक्षौ पोटगलेऽपि च ॥ २१५ ॥
वृषपर्वा हरे दैत्ये शृङ्गारुणि कसेरुणि ।
व्योमचारी खगे देवे चिरजीवी द्विकाकयोः ॥ २१६ ॥
;p{0103}
कारन्धमे कांस्यकारे धातुवादरतेऽपि च ।
वनमाली तु गोविन्दे वाराह्यां वनमालिनी ॥ २१७ ॥
प्रचलाकी भुजङ्गे स्याच्चित्रमेखलकेऽपि च ।
सम्प्रयोगी कलाकेलौ कामुके सुप्रयोजके ॥ २१८ ॥
अन्तेवासी भवेच्छिष्ये चाण्डाले प्रान्तगेऽपि च ।
विघ्नकारी स्मृतो घोरदर्शनेऽपि विघातिनि ॥ २१९ ॥
कामचारी तु कमने स्वच्छन्दकलविङ्कयोः ।
हृष्टशृङ्गी भवेद्दंशे नारीषण्डे वृकोदरे ॥ २२० ॥
शकुलादन्यऽभिख्या तु मांसीपिचुलिकाह्वयोः ।
कटुकाजलपिप्पल्योः कथ्यते शकुलादिनी ॥ २२१ ॥
स्याद्वरवर्णिनी लाक्षाहरिद्रारोचनासु ।
स्त्रीरत्ने च फलिन्याञ्च दृश्यते वरवर्णिनी ॥ २२२ ॥
;vv{नषट्कम्}
अन्तावसायी श्वपचे मुनिभेदे च नापिते ।
जायानुजीवी तु नटे दुर्गताश्विनयोर्बके ॥ २२३ ॥
सहस्रवेधी स्यादम्लवेतसे रामटेऽपि च ।
कलानुनादी रोलम्बे कलविङ्के कपिञ्जले ॥ २२४ ॥
;c{इति नान्तवर्गः ॥}
;v{पान्तवर्गः}
;vv{पद्विकम्}
रूपं स्वभावे सौन्दर्य्ये नामके पशुशब्दयोः ।
ग्रन्थावृत्तौ नाटकादावाकारश्लोकयोरपि ॥ १ ॥
रेपः स्मान्निन्दिते क्रूरे रोपो रोपणवाणयोः ।
सूपो व्यञ्जनभेदे स्यात् सूपकारे च कीर्त्तितः ॥ २ ॥
छुपः क्षुपस्पर्शनयोश्चुपः पवनयुद्धयोः ।
;p{0104}
कूपः कूपकगर्ताभ्युमृन्मानगुणवृक्षके ॥ ३ ॥
तापोऽस्तितापे दवथौ तापी तु सरिदन्तरे ।
शापः शपथ आक्रोशे त्रपुसीसकरङ्गयोः ॥ ४ ॥
स्वापः स्पर्शाज्ञतानिद्राशयनाशनमात्रके ।
नीपो धूलिकदम्बे स्यान्नीलाशोके च धन्विनि ॥ ५ ॥
गोपो ग्रामौघगोष्ठाधिकृतयोर्वल्लवे नृपे ।
गोपी गोपालमहिला शारिवारत्तिकासु च ॥ ६ ॥
क्षेपो विलम्बे निन्दायां हेलापे रणलङ्घने ।
गर्वेऽपि लेपस्तु सुधाभोजनालेपनेषु च ॥ ७ ॥
तल्पन्तु शयनीये स्यात्तल्पमट्टकलत्रयोः ।
कल्पः स्यात् प्रलये न्याये शास्त्रे ब्राह्मदिने विधौ ॥ ८ ॥
दर्पोऽहङ्कारकसूर्योर्बाष्पो नेत्रजलोष्मणोः ।
पुष्पं विकाशे कुसुमे स्त्रीणाञ्च रजसि स्मृतम् ॥ ९ ॥
शष्पं स्यात् प्रतिभाहानौ शष्पं बालतृणेऽपि च ।
शष्पः स्तवे क्रियायोग्ये शष्पः क्रोधे बलात्कृतौ ॥ १० ॥
कृपा दयायां व्यासर्षौ कृपो भारतपूरुषे ।
त्रपा लज्जाकुलटयोर्वपा विवरमेदसोः ॥ ११ ॥
;vv{पत्रिकम्}
कृतपः स्यात् कुशे वाद्ये तपने छागकम्बले ।
कृतपो भागिनेये स्यादष्टमांशे दिनस्य च ॥ १२ ॥
कुटपो मानभेदे स्यात् कुटपो निष्कुटे मुनौ ।
विटपः पल्लवे शृङ्गे विस्तारे स्तम्बशाखयोः ॥ १३ ॥
उलपस्तृणभेदे स्याद् गुल्मिन्यामुलपः स्मृतः ।
उडुपस्तु प्लवे चन्द्रे प्रपातः स्वेदतेजसोः ॥ १४ ॥
रक्तपो रक्षसि प्रोक्तो जलौकायान्तु रक्तपा ।
;p{0105}
जिह्वापः शुनि मार्ज्जारे व्याघ्रचित्रकयोरपि ॥ १५ ॥
काश्यपः स्यान्मुनौ मानभेदे भूमौ तु काश्यपी ।
पादपः पादपीठेऽद्रौ पादुकायान्तु पादपा ॥ १६ ॥
अनूपं महिषे विद्याज्जलप्राये तु वाच्यवत् ।
आवापो भाण्डपवने परिक्षेपालवालयोः ॥ १७ ॥
आक्षेपो भर्त्सनाकृष्टिकाव्यालङ्कृतिषु स्मृतः ।
एकोक्त्या कशिपुर्भक्त्या छादने च द्वयोः पृथक ॥ १८ ॥
आकल्पः कल्पने वेशे विकल्पो भ्रान्तिपक्षयोः ।
कच्छपी वल्लकीभेदे दुलौ क्षुद्रगदान्तरे ॥ १९ ॥
मल्लबन्धविशेपेऽपि कच्छपः कुणपी पुनः ।
विट्शारिकाया कुणपः पूतिगन्धौ शवेऽपि च ।
कलापो भूषणे बर्हे तूणीरे संहतेऽपि च ॥ २० ॥
;vv{पचतुष्कम्}
प्राप्तरूपो बुधे रम्येऽप्यभिरूपः सुरूपवत् ।
बहुरूपः शिवे विष्णौ धूनके सरटे स्मरे ॥ २१ ॥
वृकधूपस्तु सरले द्रवकृत्त्रिमधूपयोः ।
परिवापस्तु पर्याप्तौ जलस्थाने परिच्छदे ॥ २२ ॥
उपतापस्त्वरायां स्यादुत्तापगदयोरपि ।
अवलेपस्तु गर्वे स्याल्लेपने दूषणेऽपि च ॥ २३ ॥
विप्रलापो विरोधाक्तावपार्थवचनेऽपि च ।
वृषाकपिः शिवे कृष्णे ज्वलने च वृषाकपिः ॥ २४ ॥
परिकम्पो भवे कम्पेऽपलापः प्रेम्ण्यपह्नवे ।
बीजपुष्पं मरुवके तथा दमनकेऽपि च ॥ २५ ॥
हेमपुष्पं जवापुष्पे चम्पकाशोकयोर्मतम् ।
नागपुष्पस्तु पुन्नागे नागकेशरचम्पके ॥ २६ ॥
;p{0106}
पिण्डपुष्पमशोके च जवायाञ्च कुशेशये ।
मेघपुष्पन्तु पिण्डाभ्रे नादेयजलयोरपि ॥ २७ ॥
जलकूपी कूपगर्त्ते पुष्करिण्याञ्च कथ्यते ।
;vv{पपञ्चकम्}
भवेच्चामरपुष्पस्तु चूते केतकहासयोः ॥ २८ ॥
;c{इति पान्तवर्गः ॥}
;v{फान्तवर्गः}
;vv{फद्विकम्}
रेफो रवर्णे सम्प्रोक्तः कुत्सिते वाच्यवत् पुनः ।
शफं मूले तरूणां स्याद्गवादीनां खुरेऽपि च ॥ १ ॥
गुफः स्याद्गुम्फने बाहोरलङ्कारे च कीर्त्यते ।
शिफा जटायां सरिति मांसिकायाञ्च मातरि ॥ २ ॥
;c{इति फान्तवर्गः ॥}
;v{बान्तवर्गः}
;vv{बद्विकम्}
पूर्वाख्या पूर्वजेषु स्यादग्रे प्राचि च वाच्यवत् ।
निम्बः स्यात् पिचुमर्द्दे च तिक्तके च चिरायते ॥ १ ॥
बिम्बं फले बिम्बिकायां प्रतिबिम्बे च मण्डले ।
डिम्बः स्याद्विप्लवप्लीह्नोरेरण्डे पुप्फुसे भये ॥ २ ॥
स्तम्बो गुल्मे तृणादीनामप्रकाण्डद्रुमेऽपि च ।
शम्बः स्यान्मुषलाग्रस्थे लोहमण्डलके पवौ ॥ ३ ॥
शुभान्विते च खर्बः स्याद् ह्रस्वे सङ्ख्यान्तरेऽपि च ।
कम्बुः शम्बूकगजयोर्वीवानलकशङ्खयोः ॥ ४ ॥
जम्बूः सुमेरुसरिति द्वीप मविशेषयोः ।
कम्बिरंशे च वंशस्य खजाकायामपीष्यते ॥ ५ ॥
;p{0107}
दर्बी भवेत् खजाकायां फणायामुरगस्य च ।
दार्बी दारुहरिद्रायां देवदारुहरिद्रयोः ।
चार्बी तु शोभनावृद्ध्योर्लम्बा श्रीतिक्ततुम्बयोः ॥ ६ ॥
;vv{बत्रिकम्}
कदम्बमाहुः सिद्धार्थे नीपेऽपि निकुरम्बके ।
कादम्बः कलहंसेष्वोर्द्विजिह्बो भुजगे खले ॥ ७ ॥
गजाह्बा करिपिप्पल्यां गजाह्वं हस्तिनापुरे ।
नितम्बो रोधसि स्कन्धे शिखरेऽपि कटीरके ॥ ८ ॥
हेरम्बो विघ्नराजे स्यात् कासरे शौर्यगर्विते ।
कलम्बः शायके नीपे नाऽलिशाबकलब्यपि ॥ ९ ॥
प्रलम्बो दैत्यभेदे स्याद् बालाङ्कुर_शाखयोः ।
प्रलम्बो हारभेदे स्यात्त्रपुषेऽपि पयोधरे ॥ १० ॥
गन्धर्वो मृगभेदे स्यत् पुंस्कोकिलतुरङ्गयोः ।
अन्तराभवसत्त्वे च गायने खेचरेऽपि च ॥ ११ ॥
गोडुम्बः शीर्णवृन्ते स्याद्गवादन्याः फलेऽपि च ।
भूजम्बूरपि गोधूमे विकङ्कतफलेऽपि च ॥ १२ ॥
;vv{बचतुष्कम्}
ललज्जिह्वो मतो हिंस्रे क्रमेलकशुनोरपि ।
शतपर्बा च दूर्वायां भार्गवेऽस्य स्त्रियामपि ॥ १३ ॥
राजजम्बूस्तु जम्बूभित्पिण्डखर्जूरयोः स्मृता ।
;vv{बपञ्चकम्}
धूलीकदम्बो नीपे स्यात्तिनिशे वरुणद्रुमे ॥ १४ ॥
गोरक्षजम्बूर्गोधूमे तथा गोरक्षतण्डुले ।
शृगालजम्बूर्गोडुम्बे क्वापि घोण्टाफलेऽपि च ॥ १५ ॥
;c{इति बान्तवर्गः ॥}
;v{भान्तवर्गः}
;p{0108}
;vv{भैककम्}
भः स्यान्मयूखे शुक्रे भं नक्षत्रे च प्रकीर्त्तितम् ।
भूः पृथिव्यां स्थानमात्रे-
;vv{भद्विकम्}
स्वभूर्वेधसि शार्ङ्गिणि ॥ १६ ॥
शुभो योगे शुभे क्षेमे निभो व्याजसदृक्षयोः ।
विभुः शिवे प्रभौ नित्ये शम्भुर्ब्रह्मार्हतोर्हरे ॥ १७ ॥
दम्भस्तु कैतवे कल्के डिम्भो बालिशपोतयोः ।
जम्भो दैत्यान्तरे दम्भे जम्बीरे भक्षणेऽपि च ॥ १८ ॥
कुम्भः स्यात् कुम्भकर्णस्य सुते वेश्यासुते घटे ।
राशिभेदे द्विपाङ्गे च कुम्भं त्रिवृति गुग्गुलौ ॥ १९ ॥
गर्भो भ्रूणेऽर्भके कुक्षौ सन्धौ पनसकण्टके ।
जृम्भो मुखविकाशे च स्तम्भः स्थूणाजडत्वयोः ॥ २० ॥
रम्भा कदल्यप्सरसो रम्भो वैणवदण्डके ।
सभा सामाजिके द्यूते गोष्ठीमन्दिरयोरपि ॥ २१ ॥
शोभा कान्तीच्छयोरुक्ता दृम्भूः पन्नगवज्रयोः ।
नाभिः प्राण्यङ्गजे क्षत्रे चक्रान्तचक्रवर्त्तिनोः ।
नाभिः प्रधाने कस्तूरीमदे च क्वचिदीरितः ॥ २२ ॥
;vv{भत्रिकम्}
करभा मणिबन्धादिकनिष्ठान्ते तथोष्ट्रके ।
करभः शरभस्त्वष्टापदे प्रोक्तो मृगान्तरे ॥ २३ ॥
ऋषभः स्वरभेदे स्यादष्टवर्गौषधे वृषे ।
श्रेष्ठार्थे च वराहस्य पुच्छे रन्ध्रे च कर्णयोः ॥ २४ ॥
ऋषभी शूकशिम्ब्यां स्यान्नराकारस्त्रियामपि ।
विधवायां शिरालायां वृषभः पुज्ञवे वृषे ॥ २५ ॥
;p{0109}
वल्लभो दयितेऽयक्षे कुलीनाश्वे च वल्लभः ।
दुर्लभः कर्चूरे न्याये दुष्प्रापे वल्लभेऽपि च ॥ २६ ॥
निकुम्भः कथितो दैत्ये कुम्भकर्णसुतेऽपि च ।
कुसुम्भो हेमनि महारजने च कमण्डलौ ॥ २७ ॥
विष्टम्भः प्रतिबन्धे च वैदर्भे च प्रयुज्यते ।
विश्रम्भः केलिकलहे विश्वासे प्रणये वधे ॥ २८ ॥
विष्कम्भो योगभेदे स्याद्विस्तारप्रतिबन्धयोः ।
रूपकाङ्गप्रभेदे च बन्धभेदे च योगिनाम् ॥ २९ ॥
ककुभो रागभेदेऽपि वीणाङ्गेऽर्ज्जुनपादपे ।
आरम्भस्तु तुरायां स्यादुद्यमे वधदर्पयोः ॥ ३० ॥
सुरभिश्चम्पके स्वर्णे जातीफलवसन्तयोः ।
गन्धोत्पले सौरभेय्यां शल्लकीमातृभेदयोः ॥ ३१ ॥
सुगन्धे च मनोज्ञे च वाच्यवत् सुरभिः स्मृतः ।
सनाभिः सदृशे ज्ञातावात्मभूर्वेधसि स्मरे ॥ ३२ ॥
वर्षाभूः पुनर्नवायां प्लवे किचलुकेऽपि च ।
दुन्दुभिर्दितिजे भेर्य्यामक्षबिन्दुत्रिकद्वये ॥ ३३ ॥
वैदर्भं वाक्यवक्रत्वे विदर्भश्च नृपान्तरे ।
गर्द्दभो गन्धभेदे स्याद्गर्द्दभं कैरवे खरे ॥ ३४ ॥
गर्दभो गर्दभी क्षुद्ररोगजन्तुविशेषयोः ।
ककुब शोभादिशोः शास्त्रे प्रवेण्यां चम्पकस्रजि ॥ ३५ ॥
;vv{भचतुष्कम्}
अवष्टम्भः सुवर्णे च स्तम्भप्रारम्भयोरपि ।
शातकुम्भं सुवर्णे स्याच्छातकुम्भोऽश्वमारके ॥ ३६ ॥
;c{इति भान्तवर्गः ॥}
;p{0110}
;v{मान्तवर्गः}
;vv{मैककम्}
मः शिवे मा रमायाञ्च मा निषेधेऽव्ययं मतम् ।
;vv{मद्विकम्}
किं स्याद्वितर्के प्रश्ने च क्षेपे निन्दाप्रकारयोः ॥ १ ॥
दमस्तु दमथे दण्डे कर्द्दमे दमनेऽपि च ।
गमो द्यूतप्रभेदे स्यादपर्यालोचितेऽध्वनि ॥ २ ॥
द्रुमस्तरौ पारिजाते द्रुमः किम्पुरुषेश्वरे ।
भ्रमोऽम्बुनिर्गमे भ्रान्तौ कुन्दाख्ये शिल्पियन्त्रके ॥ ३ ॥
हिमं शीते तुषारे च चन्दने च हिमं विदुः ।
रमः कान्ते रमा लक्ष्म्यां रक्ताशोकद्रुमे स्मरे ॥ ४ ॥
यमो दण्डधरे ध्वाङ्क्षे संयमे यमजेऽपि च ।
शरीरसाधनापेक्षनित्यकर्मणि चोच्यते ॥ ५ ॥
क्रमः शक्तौ परीपाट्यां क्रमश्चलनकम्पयोः ।
क्षौममट्टे दुकूले स्यादतसीवसनेऽपि च ॥ ६ ॥
क्षेमा स्यान्मङ्गले लब्धरक्षणे चौरकेऽपि च ।
क्षेमा धनहरीगौर्योः क्षमः ख्यातः क्षमान्विते ॥ ७ ॥
क्षितिः क्षान्तौ क्षमाख्याता हिते शक्ते च वाच्यवत् ।
आमो रोगे तद्विशेषे आमोऽपक्वे च वाच्यवत् ॥ ८ ॥
कामः स्मरेऽभिलाषे च कामं रेतोनिकामयोः ।
अव्ययन्त्वभ्यनुज्ञायां यामस्तु प्रहरं व्रते ॥ ९ ॥
श्यामः स्यान्मेचके वृद्धदारके हरिते घने ।
वटद्रुमे प्रयागस्य श्यामः श्यामा तु बल्गुलौ ॥ १० ॥
अप्रसूताङ्गनायाञ्च तथा सोमलतौषधौ ।
त्रिवृता शारिबागुन्द्रानिशाकृष्णाप्रियङ्गुषु ॥ ११ ॥
श्यामा नील्याम्पिके श्यामं मरीचे लवणान्तरे ।
;p{0111}
श्यामो दमनके गन्धतृणे श्यामेऽभिधेयवत् ॥ १२ ॥
गुल्मः स्तम्बे प्लीह्नि घट्टसैन्ययोः सैन्यरक्षणे ।
गुल्मी स्यादामलक्येलापर्णिकावस्त्रवेश्मसु ॥ १३ ॥
जाल्मः स्यात् पामरे क्रूरे जाल्मोऽसमीक्ष्यकारिणि ।
ग्रामः स्वरे संवसथे वृन्दे शब्दादिपूर्वकः ॥ १४ ॥
भीमोऽल्पवेतसे शम्भौ घोरे चापि वृकोदरे ।
युध्मः सङ्गामधनुषो रिष्मः कामवसन्तयोः ॥ १५ ॥
तोक्मं कर्णमले तोक्मो हरिते च हरिद्यवे ।
रुक्मञ्च काञ्चने लोहे खर्म्मं क्षौमे च पौरुषे ॥ १६ ॥
धर्म्मः पुण्ये यमे न्याये स्वभावाचारयोः क्रतौ ।
उपमायामहिंसायां चापे चोपनिगद्यते ॥ १७ ॥
घर्म्मः स्यादातपे ग्रीष्मे उष्णस्वेदाम्भसोरपि ।
जिह्मस्तु कुटिले मन्दे जिह्मं तगरपादपे ॥ १८ ॥
सूक्ष्मं स्यात् कैतवेऽध्यात्मेऽप्यणौ सूक्ष्मोल्पकेऽन्यवत् ।
भीष्मस्तु भीषणे रुद्रे गाङ्गेये च निशाचरे ॥ १९ ॥
शुष्मं तेजोऽर्कयोरुक्तं सूमं क्षीरे नभस्यऽपि ।
दस्मस्तु यजमाने स्यादपि चौरे हुताशने ॥ २० ॥
रामः पशुविशेषे स्याज्जामदग्न्ये हलायुधे ।
राघवे चाऽसितश्वेतमनोज्ञेषु च वाच्यवत् ॥ २१ ॥
रामाऽङ्गनाहिङ्गुलिन्यो रामं वास्तुककुष्ठयोः ।
वामं सव्ये प्रतीपे च द्रविणे चाऽतिसुन्दरे ॥ २२ ॥
पयोधरे हरे कामे विद्याद्वामापि च स्त्रियाम् ।
वामी शगालीवडवारासभीकरभीषु च ॥ २३ ॥
पयः स्यात् पन्नगे व्यूहे निधौ सङ्ख्यान्तरेऽम्बुजे ।
पद्मके बिन्दुजालेऽपि पद्मा भाङ्गीश्रियोरपि ॥ २४ ॥
;p{0112}
सोमः कुबेरे पितृदेवतायां
वसुप्रभेदे च सुधाकरे च ।
दिव्यौषधीसोमलतासमीर-
कर्पूरनीरेषु च वानरे च ॥ २५ ॥
भूमिः क्षितौ स्थानमात्रे वमिर्वान्तौ हुताशने ।
रश्मिरंशौ प्रग्रहे च जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः ॥ २६ ॥
नेमिस्त्रिकायां कूपस्य चक्रान्ते तिनिशद्रुमे ।
नेमः कालेऽवधौ गर्त्ते प्राकारे कैतवेऽपि च ॥ २७ ॥
कृमिः स्यात्तृणकीटे च लाक्षायां कृमिले स्वरे ।
कामिः स्यात् कामुके रत्यां होमिः सर्पिषि पावके ॥ २८ ॥
ऊर्म्मिस्तरङ्गे पीडायां वेगभङ्गप्रकाशयोः ।
उत्कण्ठावस्त्रसङ्कोचलेखयोरपि कीर्तिता ॥ २९ ॥
लक्ष्मीः श्रीशिवसम्पत्तिपद्माशोभाप्रियङ्गुषु ।
किर्मी पलाशे शालायां हेमपुत्र्यामुदीरिता ॥ ३० ॥
शमी शक्तुफलायाञ्च शिम्बायामपि वल्गुलौ ।
ब्राह्मी तु भारतीसोमवल्लरीब्रह्मशक्तिषु ॥ ३१ ॥
फञ्जिकापङ्कजटिकाशाकभेदेषु च स्मृता ।
समा वर्षे समं तुल्ये साधौ च सदृशेऽन्यवत् ॥ ३२ ॥
सीमा घोटे स्थितौ क्षेत्रे मर्यादावेलयोरपि ।
क्षुमाऽतसीनालिकयोर्नृनाम्नि परमद्युतौ ॥ ३३ ॥
उमाऽतसीहैमवतीहस्तिकीर्त्तिकान्तिषु ।
रुमा सुग्रीवदारेषु विशिष्टे लवणाकरे ॥ ३४ ॥
;vv{मत्रिकम्}
उत्तमा दुग्धिकायां स्यादुत्कृष्टे चोत्तमेऽन्यवत् ।
मध्यमः स्यात् स्वरे मध्ये मध्यदेशे च भेदजे ॥ ३५ ॥
;p{0113}
वाच्यवन्मध्यमातूक्ता राकादृष्टरजःस्त्रियोः ।
कर्णिका त्र्यक्षरच्छन्दःकरमध्याङ्गुलीषु च ॥ ३६ ॥
अधमः कुत्सिते न्यूने प्रक्रमोऽवसरे क्रमे ।
विक्रमः क्रान्तिमात्रे स्याद्विक्रमः शक्तिसम्पदि ॥ ३७ ॥
सङ्क्रमः क्रमणे सम्पद्वारिसञ्चारयन्त्रके ।
निष्क्रमो बुद्धिसम्पत्तौ निर्गमे दुष्कुलेऽपि च ॥ ३८ ॥
आगमः शास्त्र आयाते विभ्रमो भ्रान्तिहावयोः ।
सम्भ्रमः साध्वसेऽपि स्यात् संवेगादरयोरपि ॥ ३९ ॥
विद्रुमो रत्नदृक्षेऽपि प्रवाले पल्लवेऽपि च ।
आश्रमो ब्रह्मचर्यादिचतुष्केऽपि मठेऽपि च ॥ ४० ॥
सत्तमश्चान्यवत् पूज्ये श्रेष्ठसाधीयसोरपि ।
नियमो मन्त्रणायां स्यात प्रतिज्ञायाञ्च संयमे ॥ ४१ ॥
निगमो वाणिजे पुर्यां कटे वेदे वणिक्पथे ।
नैगमः स्यादुपनिषद्वणिजोर्नागरेऽपि च ॥ ४२ ॥
कलमो लेरवनीचौरशालिकाक्षरकेषु च ।
तलिमं कुट्टिमे तल्पे चन्द्रहासे वितानके ॥ ४३ ॥
परमं स्यादनुज्ञातेऽप्यव्ययं परमः परे ।
परमं स्यात् प्रधानाद्योरोङ्कारेऽपि तथोच्यते ॥ ४४ ॥
कुसुमं पुष्पफलयोः स्त्रीरजोनेत्ररोगयोः ।
कृत्रिमं रचिते प्रोक्तं सिह्रके लवणान्तरे ॥ ४५ ॥
सुषमं चारुसमयोः सुषमा परमद्युतौ ।
सुषीमः शिशिरे चारौ सुषीमः पन्नगान्तरे ॥ ४६ ॥
पञ्चमो रागभेदे स्यात् पञ्चानामपि पूरणे ।
पञ्चमश्चतुरे हृद्ये पञ्चमी पाण्डवस्त्रियाम ॥ ४७ ॥
गौतमः शाक्यसिंहे च मुनिभेदेऽथ गौतमी ।
;p{0114}
रोचन्यामम्बिकायाञ्च दाडिमः करकैलयोः ॥ ४८ ॥
गोधूमो नागरङ्गे स्याद्भेषजव्रीहिभेदयोः ।
व्यायामो दुर्गसञ्चारे व्यायामः पौरुषेऽपि च ॥ ४९ ॥
विलोमस्तु प्रतीपे स्याद् भुजङ्गे वरुणे शुनि ।
आमलक्यां विलोमी च विलोमं चारुघट्टके ॥ ५० ॥
गोलोमी श्वेतदूर्वायां षढ्ग्रन्थावारयोपितोः ।
प्रतिमा दन्तबन्धे स्याद्गजस्यानुकृतावपि ॥ ५१ ॥
;vv{मचतुष्कम्}
प्लवङ्गमः कपौ भेकेऽनुपमः सुन्दरेऽन्यवत् ।
सुप्रतीकस्य योषायां भवेदनुपमाऽपि च ॥ ५२ ॥
अभ्यागमोऽन्तिके घाते विरोधाभ्युद्गमादिषु ।
यातयामस्तु जीर्णे स्यात् परिभुक्तोज्झितेषु च ॥ ५३ ॥
दण्डयामस्तु कीनाशे दिवसे कुम्भसम्भवे ।
सार्वभौमस्तु दिङ्नागे सार्वपृथ्वीपतावपि ॥ ५४ ॥
पराक्रमो विक्रमे स्यात् सामर्थ्योद्योगयोरपि ।
उपक्रमः स्यादुपधाचिकित्सारम्भविक्रमे ॥ ५५ ॥
जलगुल्मो जलावर्त्ते कच्छपे जलचत्वरे ।
महापद्मः स्मृतो नागनिधिसङ्ख्यान्तरेषु च ॥ ५६ ॥
;vv{मपञ्चकम्}
अभ्युपगमः स्वीकारे समीपागमनेऽपि च ।
नक्षत्रनेमिः शीतांशौ रेवत्याञ्च ध्रुवे क्वचित् ॥ ५७ ॥
;c{इति मान्तवर्गः}
;v{यान्तवर्गः}
;vv{यैककम्}
यः सर्वनामानिलयोर्ज्या मौर्वीमातृभूमिषु ।
;p{0115}
द्युरग्नौ दिवसेऽपि स्याद् द्यौः स्वर्गसुरवर्त्मनोः ॥ १ ॥
;vv{यद्विकम्}
जयो जयन्तौ विजये जया दुर्गाग्निमन्थयोः ।
जयन्ती तिथिभेदोमासखीपथ्यासु च स्मृता ॥ २ ॥
चयः समूहे प्राकारे मूलबन्धे समाहृतौ ।
नयो नीतौ द्यूतभेदे शयः शय्याहिपाणिषु ॥ ३ ॥
भयं प्रतिभये घोरे प्रसूने कुब्जकस्य च ।
मयः शिल्पिनि दैत्यानां करभेऽश्वतरेऽपि च ॥ ४ ॥
लयो विनाशे संश्लेषे साम्ये तौर्य्यत्रिकस्य च ।
स्मयो गर्वेऽद्भुते गेयो गातव्ये गायनेऽपि च ॥ ५ ॥
क्षयो रोगान्तरे वेश्मकल्पान्तापचयेष्वपि ।
प्रियो धवे सौहृद्ये च वृद्धिनामौषधेऽपि च ॥ ६ ॥
कायः कदैवते मूर्त्तौ सङ्घे लक्ष्यस्वभावयोः ।
कायो मनुष्यतीर्थेऽपि सायः काण्डापराह्णयोः ॥ ७ ॥
दायो दाने यौतकादिघने सोल्लुण्ठभाषणे ।
विभक्तपितृद्रव्यञ्च दायमाहुर्मनीषिणः ॥ ८ ॥
प्रायश्चाऽनशने मृत्यौ तुल्यबाहुल्ययोरपि ।
पेयं पातव्यपयसोः पेया श्राणोत्थमण्डयोः ॥ ९ ॥
स्थेयो विवादस्य पदनिर्णेतरि पुरोहिते ।
पीयुः काले रवौ घूके ययुः क्रतुहये हये ॥ १० ॥
मयुस्तुरङ्गवदने मृगेऽपि मयुरुच्यते ।
मन्युः क्रोधे क्रतौ दैन्ये मृत्युर्मरणदेवयोः ॥ ११ ॥
दस्युः स्तेने च शत्रौ च जन्युः प्राण्यग्निधातृषु ।
वन्यं वनभवे वन्या वनवारिसमूहयोः ॥ १२ ॥
जन्यं हट्टे परीवादे संयुजे जनके पुनः ।
;p{0116}
जन्यः स्याच्छयनीये च जन्या मातृसखीमुदोः ॥ १३ ॥
जन्यो वरधूज्ञातिप्रियभृत्यहितेऽपि च ।
शून्याख्या निर्ज्जने नल्यामन्यो भिन्नासमानयोः ॥ १४ ॥
पश्यं पानीयकेऽलिन्दे पूज्यः श्वसुरवन्द्ययोः ।
हार्यो बिभीतकतरौ हर्तव्ये हार्य्यमन्यवत् ॥ १५ ॥
वीर्यं शुक्रे प्रभावे च तेजःसामर्थ्ययोरपि ।
आर्यः साधौ सौविदल्लेऽप्यार्योमावृत्तभेदयोः ॥ १६ ॥
अर्यः स्वामिनि वैश्ये च कार्य हेतौ प्रयोजने ।
सूर्यः सूरे तत्प्रियायां सूर्या स्यादोषधावपि ॥ १७ ॥
शौर्य्यं चारभटीशक्त्योर्वर्यः स्मरवरेण्ययोः ।
गुह्यं रहस्युपस्थे च गुह्यः कमठदम्भयोः ॥ १८ ॥
सह्यः शैलान्तरारोग्यसोढव्येषु प्रचक्ष्यते ।
गुह्यं पुरीषमार्गेऽपि भवेदस्वैरपक्षयोः ॥ १९ ॥
गृह्या च शाखानगरे गृह्यश्छेकेऽप्युदीरितः ।
योग्यः प्रवीणे योग्यार्होपायशक्तेषु चान्यवत् ॥ २० ॥
योग्यमुद्व्याख्यभैषज्ये योग्याभ्यासार्कयोषितोः ।
भाग्यं शुभात्मकविधौ स्याच्छुभाशुभकर्मणि ॥ २१ ॥
पाठ्यं पिण्डाख्यलवणे यवक्षारेऽपि दृश्यते ।
पथ्यं हिते हरीतक्यां पथ्यापथ्योरथोद्वहे ॥ २२ ॥
रथ्या रथौघे विशिखा वर्त्तनीचत्वरेषु च ।
अर्थ्यं शिलाजतुन्यर्थे बुधे न्याय्ये तु वाच्यवत् ॥ २३ ॥
ग्राम्यो जनेऽन्यवद्ग्राम्यमश्लीलरथबन्धयोः ।
सौम्यो बुधे मनोज्ञे स्यादनुग्रे सोमदैवते ॥ २४ ॥
इल्वलासु च सौम्याः स्युर्नीचे बोध्ये च वाच्यवत् ।
रम्यं मनोरमे रम्या रात्रौ रम्यश्च चम्पके ॥ २५ ॥
;p{0117}
सङ्ख्यं समिति सङ्ख्या स्यादेकत्वादिविचारयोः ।
मध्यं न्याय्येऽवकाशे चावलग्ने लग्नकेऽधमे ॥ २६ ॥
मेध्यं शुचौ मेदुरे च वाच्यवन्मेध्यमाश्रमे ।
साध्याऽभिख्या साधनीये योगे गणदैवतयोः ॥ २७ ॥
वन्ध्योऽफलद्रुमे वन्ध्या त्वप्रजातस्त्रियामपि ।
हृद्यं धवलजीरे च हृत्प्रिये हृद्भवेऽपि च ॥ २८ ॥
वशकृद्वेदमन्त्रे च हृद्यं वृद्धाख्यभेषजे ।
चोद्यं स्यादद्भुते प्रश्ने चोदनार्हे तु वाच्यवत् ॥ २९ ॥
पद्यं श्लोके सृतौ पद्या पद्युः शूद्रे निगद्यते ।
पुण्यं मनोज्ञेऽभिहितं तया सुकृतधर्मयोः ॥ ३० ॥
धिष्ण्यं पद्मनि नक्षत्रे स्थाने शक्तौ च पावके ।
धान्यं व्रीहिसुधान्याके धन्यो धनवति स्मृतः ॥ ३१ ॥
धन्या धात्र्यामलक्योश्च कुड्यं भित्तौ विलेपने ।
काव्यं ग्रन्थे गृहे काव्यः काव्या स्यात् पूतनाधियोः ॥ ३२ ॥
चव्यन्तु चविके चव्या शतपर्वोग्रगन्धयोः ।
गव्यञ्च गोहिते गव्यं तथा क्षीरादिकं गवाम् ॥ ३३ ॥
रागद्रव्ये च गव्या तु गोकुले कथिता बुधैः ।
द्रव्यं स्याद् द्रविणे भव्ये पृथिव्यादै च पित्तले ॥ ३४ ॥
भेषजे च निवेद्ये च जतुद्रुमविकारयोः ।
भव्यं सत्ये शुभे चाऽथ भेद्यवद्योग्यभाविनोः ॥ ३५ ॥
कर्मरङ्गतरौ भव्यो भव्या करिकणोमयोः ।
दिव्यं लवङ्गके दिव्यं वल्गौ दिविभवेऽन्यवत् ॥ ३६ ॥
आमलक्यां स्मृता दिव्या सव्यं वामप्रतीकयोः ।
सेव्यं प्रोक्तमुशीरे च सेवार्हे पुनरन्यवत ॥ ३७ ॥
गोप्यो दासीसुते गोप्यो रक्षणीयेऽभिधेयवत् ।
;p{0118}
रूप्यं स्यादाहते स्वर्णरजते रजतेऽपि च ॥ ३८ ॥
रूप्यं प्रशस्तरूपे तु वाच्यवत् समुदीरितम् ।
इभ्य आव्ये करेण्वान्तु भवेदिभ्या तु शल्लकौ ॥ ३९ ॥
लभ्यं युक्ते च लब्धव्ये चार्ध्यमर्घार्थयोग्ययोः ।
चित्यं मृतकचैत्ये स्याच्चित्या मृतचितावपि ॥ ४० ॥
चैत्यमायतने बुद्धबिम्बे चोद्देशपादपे ।
दैत्योऽसुरे सुरायान्तु दैत्या चण्डौषधावपि ॥ ४१ ॥
भृत्यो दासे भृतौ भृत्या दन्त्यो दन्तभवेऽधमे ।
सत्यञ्च शपथे तथ्ये कृते तद्वति वाच्यवत् ॥ ४२ ॥
तपोलोकात् परे सत्यो नित्यन्तु सतते ध्रुवे ।
मूल्यन्तु वेतने वस्त्रे माल्यं मालाप्रसूनयोः ॥ ४३ ॥
बल्यं प्रषाने धातौ स्याद् बल्यं बलकरेऽपि च ।
कल्पं सज्जे प्रभाते च कल्पो नीरोगदक्षयोः ॥ ४४ ॥
कल्या कल्याणवाचि स्यात् कादम्बर्य्यामपि स्मृता ।
शल्यं शङ्कौ शरे वंशकम्बिकायाञ्च तोमरे ॥ ४५ ॥
शल्यस्तु कथितः श्वाविन्मदनद्रुमयोरपि ।
कुल्यः कुलोद्भवेऽमात्ये कुलस्यातिहितेऽपि च ॥ ४६ ॥
कुल्यं स्यात् कीकसेऽप्यष्टद्रोणीशूर्पामिषेषु च ।
पयः प्रणालीसरितोः कुल्याजीवन्तिकौषषौ ॥ ४७ ॥
वेश्यं वेश्यागृहे वेश्या गणिकायामुदीरिता ।
आस्यं वक्त्रे वक्त्रमध्ये स्थितावास्या च विश्रुता ॥ ४८ ॥
लास्यं तौर्यत्रिके नाट्ये शस्ये शस्ते फले गुणे ।
कश्यं मध्ये तुरङ्गाणां कश्यं मध्यकशार्हयोः ॥ ४९ ॥
कांस्यन्तु तैजसद्रव्ये वाद्यभित्पानपात्रयोः ।
मत्स्यो मीनान्तरे मीने विराटाभिख्ययादवे ॥ ५० ॥
;p{0119}
तिष्यः पुष्ये कलौ धात्र्यां तिष्या पुष्यवदिष्यते ।
दूष्यन्तु दूषणीये स्याद् दूष्यं वस्त्रे च तद्ग्रहे ॥ ५१ ॥
वीक्ष्यन्तु विस्मये दृश्ये वीक्ष्यो लासकवाजिनोः ।
तार्क्ष्यः स्यादश्वकर्णाख्यवृक्षे रथतुरङ्गयोः ॥ ५२ ॥
तार्क्ष्यं रसाञ्जने तार्क्ष्यो गरुडे गरुडाग्रजे ।
लक्ष्यं शरव्ये सङ्ख्यायां लक्ष्यं छद्मनि सम्मतम् ॥ ५३ ॥
याम्याऽवाच्यां भरण्याञ्च याम्योऽगस्त्ये च चन्दने ।
इज्या दानेऽध्वरेऽर्च्चायां सङ्गे चेज्यो गुरौ मतः ॥ ५४ ॥
व्रज्या पर्यटने प्रोक्ता वर्गप्रस्थानयोरपि ।
शय्या तल्पे शब्दतल्पे स्यान्माया शाम्बरीधियोः ॥ ५५ ॥
कन्या कुमारिकानार्योरोषधीराशिभेदयोः ।
कक्ष्या बृहन्तिकायां स्यात् कक्ष्या मध्येभबन्धने ॥ ५६ ॥
हर्म्यादीनां प्रकोष्ठे च कृत्यं विद्विष्टकार्ययोः ।
कृत्याऽपि देवताभेदे कृत्या स्तव्यादिषु स्मृता ॥ ५७ ॥
विन्ध्या तु शैलवल्याञ्च विन्ध्यो रुक्शैलभेदयोः ।
सन्ध्या नदीकालभिदोश्चिन्तामर्यादयोरपि ॥ ५८ ॥
प्रतिज्ञायाञ्च सन्धाने सन्ध्या तु कुसुमान्तरे ।
छाया स्यादातपाभावे प्रतिबिम्बार्कयोषितोः ॥ ५९ ॥
पालनोत्कोचयोः कान्तिसच्छोभापङ्क्तिषु स्मृता ।
क्रिया कर्मणि चेष्टायां करणे सम्प्रधारणे ॥ ६० ॥
आरम्भोपायशिक्षार्यचिकित्सानिष्कृतिष्वपि ।
माया दम्भे कृपायाञ्च मायः पीताम्बरेऽम्बरे ।
त्रयी त्रिवेद्यां त्रितये पुरन्ध्र्यां सुमतावपि ॥ ६१ ॥
;vv{यत्रिकम्}
विजयस्तु जये पार्थे गौर्यान्तु विजया तिथौ ।
;p{0120}
विनयं प्रणतौ प्राहुः शिक्षायां विनया मता ॥ ६२ ॥
विषयः स्यादिन्द्रियार्थे देशे जनपदेऽपि च ।
गोचरे च प्रबन्धाद्ये यस्य ज्ञातस्तु तत्र च ॥ ६३ ॥
अनयो व्यसने दैवे अशुभे चापदि स्मृतः ।
सन्नयः समवायेऽपि पृष्ठस्थायिबलेऽपि च ॥ ६४ ॥
प्रणयः प्रेम्णि विश्रम्भे याच्ञाप्रसरयोरपि ।
वलयः कण्ठरोगे स्याद्वलयं कङ्कणेऽपि च ॥ ६५ ॥
मलयो देश आरामे शैलांशे पर्वतान्तरे ।
मलया त्रिवृतायां स्याद्विस्मयोऽद्भुतगर्वयोः ॥ ६६ ॥
प्रलयो मृत्युकल्पान्तमूर्च्छार्थेषु प्रयुज्यते ।
अभयं स्यादुशीरे च पथ्यायामभयं स्त्रियाम् ॥ ६७ ॥
निर्भये वाच्यवत् प्रोक्तं हृदयं मानसोरसोः ।
सृक्कायामुदयः पूर्वपर्वते चोन्नतावपि ॥ ६८ ॥
प्रत्ययः शपथे रन्ध्रे विश्वासाचारहेतुषु ।
प्रथितत्वे सनादौ चाऽप्यधीनज्ञानयोरपि ॥ ६९ ॥
अतिक्रमे च दण्डे च विनाशे दोषकृच्छ्रयोः ।
आशयः स्यादभिप्राये मानसाधारयोरपि ॥ ७० ॥
निकायो निलये लक्ष्ये संहतानां समुच्चये ।
एकार्थभाजि निवहे परमात्मनि चेष्यते ॥ ७१ ॥
क्षेत्रियं क्षेत्रजतृणे परदाररतेऽपि च ।
अन्यदेहचिकित्स्ये चाऽसाध्यरोगे च जानते ॥ ७२ ॥
कषायो रसभेदे स्यादङ्गरागे विलेपने ।
निर्यासेऽपि कषायोऽथ सुरभौ लोहितेश्ववत् ॥ ७३ ॥
कुलायः पक्षिनिलयस्थानयोर्नीडवन्मतः ।
उपायः सामभेदादादुपायः स्यादुपागतौ ॥ ७४ ॥
;p{0121}
पर्यायस्तु प्रकारे स्यान्निर्माणेऽवसरे क्रमे ।
संस्त्यायः सन्निवेशे च संस्थाने विश्रुतावपि ॥ ७५ ॥
व्यवायः सुरतेऽन्तर्द्धौ व्यवायं तेजसि स्मृतम् ।
शोलयं शतपुष्पायामाहुः शाल्युद्भवोचिते ॥ ७६ ॥
शैलेयं सिन्धुलवणे तालपर्ण्याञ्च सिन्धुजे ।
चञ्चरीके तु शैलेयी गाङ्गेयो जाह्नवीसुते ॥ ७७ ॥
कशेरुस्वर्णमुस्तेषु गाङ्गेयमिति कथ्यते ।
चाम्पेयश्चम्पके स्वर्णे किञ्जल्के नागकेशरे ॥ ७८ ॥
कालेयो दैत्यभेदे स्यात् कालेयं कालखण्डके ।
बालेयोऽङ्गारवल्लर्य्यां स्वरे बालहिते मृदौ ॥ ७९ ॥
आत्रेयो मुनिभेदे स्यादात्रेयी सरिदन्तरे ।
आत्रेयी पुष्पवत्याञ्च पानीयं पेयवारिणोः ॥ ८० ॥
ऐणेयमेणचर्मादौ रतबन्धान्तरे स्त्रियाः ।
अश्वीयमश्वसङ्घातेऽश्वीयमश्वहितेऽन्यवत् ॥ ८१ ॥
इन्द्रियञ्च हृषीके स्यादिन्द्रियं रेतसि स्मृतम् ।
जघन्यं चरमे शिश्ने जघन्यं गर्हितेऽन्यवत् ॥ ८२ ॥
वदान्यो दानशौण्डे स्याद्वदान्यश्चारुभाषिणि ।
पर्जन्यो मेघशब्दे स्याद्धनदम्बुदशक्रयोः ॥ ८३ ॥
ब्रह्मण्यो ब्रह्मसाधौ स्याद्ब्रह्मण्यश्च शनैश्चरे ।
ब्राह्मण्यं ब्राह्मणत्वे स्यात् समूहेऽपि द्विजन्मनाम् ॥ ८४ ॥
शीर्षण्यमाहुर्विशदकेशशीर्षकयोरपि ।
हिरण्यमक्षयद्रव्ये वराटे स्वर्णरेतसोः ॥ ८५ ॥
सौकर्य्यं स्यादनायासे क्रियायां सूकरस्य च ।
श्वशुर्य्यौ देवरे श्यालेऽप्यहार्य्यः स्थिरशैलयोः ॥ ८६ ॥
प्रकीर्य्यः पूतिकरजे विनिकीर्णे तु वाच्यवत् ।
;p{0122}
सौरभ्यमाहुः सौगन्ध्ये चारुत्वे गुणगौरवे ॥ ८७ ॥
नेपथ्यं रङ्गभूमौ स्यान्नेपथ्यञ्च प्रसाधने ।
आतिथ्यमातिथेये स्यादातिथ्यश्चातिथावपि ॥ ८८ ॥
सामर्थ्यं योग्यताशक्त्योरपत्यं पुत्रयोर्मतम् ।
कौकृत्यमनुतापे स्यादयुक्तकरणेऽपि च ॥ ८९ ॥
लौहित्यः सागरे व्रीहावादित्यस्त्रिदशे रवौ ।
पौलस्त्यो रावणे श्रीदेऽप्यौचित्यं सत्ययोग्ययोः ॥ ९० ॥
प्रसव्यमनुकूले स्यात् प्रतिकूले च वाच्यवत् ।
अवध्यमवधारर्ये स्यादनर्थकवचस्यपि ॥ ९१ ॥
प्रणाय्योऽसम्मते प्रोक्तोऽप्यभिलाषविवर्ज्जिते ।
शाण्डिल्यो मुनिभेदे स्यान्मालूरे पावकान्तरे ॥ ९२ ॥
मङ्गल्यस्त्रायमाणे स्याद्बिल्वेऽश्वत्थे मसूरके ।
मङ्गल्यं दध्नि मङ्गल्यो मनोज्ञे त्वभिधेयवद् ॥ ९३ ॥
मङ्गल्या रोचनायाञ्च प्रियङ्गुशतपुष्पयोः ।
अधः पुष्पीशङ्खपुष्पीशमीशुक्लवचासु च ॥ ९४ ॥
अधृष्यस्तु प्रगल्भे स्यादधृष्या निम्नगाभिदि ।
पारुष्यं परुषत्वे स्याद्वने शक्रस्य गीष्पतौ ॥ ९५ ॥
पारुष्योऽथ भुजिष्यः स्यात् सहाये हस्तसूत्रके ।
स्वतन्त्रे च भुजिष्या तु दासीगणिकयोर्मता ॥ ९६ ॥
चक्षुष्यः केतके पुण्डरीकवृक्षे रसाञ्जने ।
कुलत्थिकासुभगयोश्चक्षुष्योऽक्षिहितेऽन्यवत ॥ ९७ ॥
जटायुर्गुग्गुलुतरौ जटायुर्विहगान्तरे ।
ऊर्णायुः क्षणभङ्गे स्यान्मेषकम्बलमेषयोः ॥ ९८ ॥
देवयुर्धार्मिके ख्यातो देवयुर्लोकयात्रिके ॥ '
मृगयुर्ब्रह्मणि प्रोक्तो गोमायुव्याधयोरपि ॥ ९९ ॥
;p{0123}
भुवन्युर्ज्वलने भानौ भुवन्युः शशलाञ्छने ।
शरण्युर्वारिदे वाते क्षिपन्युः सुरभौ तनौ ॥ १०० ॥
तपस्या व्रतचर्यायां तपस्यो मासि फाल्गुने ।
रहस्या निम्नगाभेदे गोपनीये तु वाच्यवत् ॥ १०१ ॥
पयस्या क्षीरकाकोल्यां पयोहितभवेऽन्यवत् ।
पयस्या दुग्धिकायाञ्च स्वर्णक्षीर्याञ्च कथ्यते ॥ १०२ ॥
स्यादहल्याऽप्सरोभेदे गौतमस्य च योषिति ।
विशल्या लाङ्गलीदन्तीगुदूचीत्रिपुटासु च ॥ १०३ ॥
अभिख्या कीर्त्तियशसोरभिख्यानामशोभयोः ।
द्वितीया तिथिभित्पत्न्योः पूरण्यामपि च द्वयोः ॥ १०४ ॥
नादेयी नागरङ्गे स्याज्जयायां जलवेतसे ।
भूमिजम्ब्वां जवायां च काङ्गुष्ठे च समीक्ष्यते ॥ १०५ ॥
;vv{यचतुष्कम्}
भवेदनुशयो द्वेषे पश्चात्तापानुबन्धयोः ।
स्मृतः समुदयो वृन्दे संयुगे समुपक्रमे ॥ १०६ ॥
प्रतिश्रयः सभायां स्यादाश्रयेऽपि प्रतिश्रयः ।
समुच्छ्रयः समुत्सेधे विरोधेऽपि समुच्छ्रयः ॥ १०७ ॥
हिरण्मयो लोकधातौ स्यात सुवर्णमयेऽन्यवत् ।
अवश्यायो हिमे गर्वे समुदायो गणे युधि ॥ १०८ ॥
परिधायो जलस्थाने परिच्छदनितम्बयोः ।
सम्परायः समीके स्यादापदुत्तरकालयोः ॥ १०९ ॥
निरामयोऽन्यवत् कल्ये स्यादिडिक्के निरामयः ।
समाह्वयः स्यात् सङ्ग्रामे द्यूते च पशुपक्षिभिः ॥ ११० ॥
महालयो विहारे स्यात्तीर्थे च परमात्मनि ।
रौहिणेयो भवेद्वत्से रेवतीरमणे बुधे ॥ १११ ॥
;p{0124}
पौरुषेयो विकारे स्यात् पुरुषस्य पदान्तरे ।
पुंसः समूहवधयोः पुरुषेण कृतेऽपि च ॥ ११२ ॥
भागधेयं स्मृतं भाग्ये भागप्रत्यययोरपि ।
बिलेशयो मूषिके स्याद् भुजङ्गेऽपि बिलेशयः ॥ ११३ ॥
जलाशयमुशीरे च जलाधारे जलाशयः ।
चन्द्रोदयो विताने स्यात्तथा चन्द्रोदयोषधौ ॥ ११४ ॥
फलोदयः स्यात् त्रिदिवे लाभेऽपि च फलोदयः ।
महोदयः कान्यकुब्जेऽप्याधिपत्यापवर्गयोः ॥ ११५ ॥
स्थूलोच्चयस्त्वऽसाकल्ये गण्डोपलकरण्डयोः ।
गजानां मध्यमगतौ स्थूलोच्चय उदाहृतः ॥ ११६ ॥
धनञ्जयोऽर्ज्जुने वह्नौ ककुभे देहमारुते ।
नागान्तरे चाऽपसव्यं दक्षिणप्रतिकूलयोः ॥ ११७ ॥
मार्ज्जारीयः स्मृतः शूद्रे बिडाले कायशोधने ।
तण्डुलीयः शाकभेदे विडङ्गतरुताप्ययोः ॥ ११८ ॥
तृणशून्यं मल्लिकायां केतक्याश्च फले मतम् ।
महामूल्यं महार्घे स्यात् पद्मरागमणावपि ॥ ११९ ॥
अधःशय्या मृतौ भूमिशय्यायाम्पितृकानने ।
उपकार्य्या वस्त्रसद्मन्युपकारोचितेऽन्यवत् ॥ १२० ॥
;vv{यपञ्चकम्}
दुग्धतालीयमित्येतद् दुग्धाम्रे दुग्धफेणके ।
भवेत्प्रवचनीयाख्या प्रवाच्ये च प्रवक्तरि ॥ १२१ ॥
कालानुसार्य्यं कालीये शैलेये शिंशपाद्रुमे ।
वृषाकपायी श्रीगौर्य्योर्जीवन्त्याञ्च शतावरी ॥ १२२ ॥
;vv{यषट्कम्}
प्रत्युद्गमनीयमुपस्थेये स्याच्च धौतांशुकद्वये ।
;p{0125}
विश्वक्सेनप्रिया लक्ष्म्यां त्रायमाणौषघावपि ॥ १२३ ॥
;c{इति यान्तवर्गः ॥}
;v{रान्तवर्गः}
;vv{रैककम्}
रः पावके च तीक्ष्णे च राः स्मृतः स्वर्णवित्तयोः ।
स्रुः स्रवे निर्ज्झरे चाऽपि द्रूः स्वर्णे कामरूपिणि ॥ १ ॥
श्रीर्वेशरचनाशोभाभारतीसरलद्रवे ।
लक्ष्म्यां त्रिवर्गसम्पत्तौ वेशोपकरणे मता ॥ २ ॥
;vv{रद्विकम्}
अरं शीघ्रे च च चक्राङ्गे शीघ्रगे पुनरन्यवत ।
करो वर्षोपले पाणौ शुण्डाप्रत्ययरश्मिषु ॥ ३ ॥
खरः स्याद्गर्दभे देवताडे तीक्ष्णाग्रकेऽपि च ।
गरो व्याधावुपविषे विषे च करणे गरम् ॥ ४ ॥
वरो द्यूतप्रभेदे स्याच्चारजङ्गमयोश्चले ।
नरं तु रामकर्पूरे नरोऽजे मानवेऽर्ज्जुने ॥ ५ ॥
परः स्यादुत्तमानात्मवैरिदूरेषु केवले ।
परमव्ययमिच्छन्ति भरोऽतिशयभारयोः ॥ ६ ॥
वरोऽभीष्टे देवतादेर्वरो जामातृषिङ्गयोः ।
श्रेष्ठेऽन्यवत् परिवृतौ वरं काश्मीरजे मतम् ॥ ७ ॥
त्रिफलायां वरा प्रोक्ता शतावर्य्यां वरी वरम् ।
अव्ययन्तु मनागिष्टे सरो दध्यग्रबाणयोः ॥ ८ ॥
स्वरोऽकारादिमात्रासु मध्यमादिषु च ध्वनौ ।
उदात्तादिष्वपि प्रोक्तः स्वरो नासासमीरणे ॥ ९ ॥
शरं नीरे शरः काण्डे शरस्तेजनकेऽपि च ।
धरस्तु शैले कार्पासतूलके कमठाधिपे ।
;p{0126}
धरा मेधसि भूम्याञ्च स्त्रीणां गर्भाशयेऽपि च ॥ १० ॥
क्षरं नीरे क्षरो मेघे दरः साध्वसगर्त्तयोः ।
कन्दरे तु दरीमाहुरीषर्थे दराव्ययम् ॥ ११ ॥
क्षुरः स्याच्छेदनद्रव्ये कोकिलाक्षे च गोक्षुरे ।
पुरं पाटलिपुत्रे स्यागृहोपरिगृहे पुरम् ॥ १२ ॥
पुरं पुरि शरीरे च गुग्गुलौ कथितः पुरः ।
पुराऽव्ययं पूर्वकाले खुरः कोलदले शफे ॥ १३ ॥
सुरो देवे सुरा मद्ये चषकेऽपि सुरा क्वचित् ।
कारो वधे निश्चये च बलौ यत्ने यतावपि ॥ १४ ॥
कारस्तुषारशैले च कारा दूत्यां प्रसेवके ।
बन्धने बन्धनागारे केमकारिकयोरपि ॥ १५ ॥
चारः प्रियालवृक्षे स्याद्गतौ बन्धापसर्पयोः ।
पारम्परतटे प्रान्ते पारी पात्रीतडागयोः ॥ १६ ॥
गर्गरीपूरयोः पारी पादरज्ज्वाञ्च दन्तिनः ।
वारः सूर्यादिदिवसे वारोऽवसरवृन्दयोः ॥ १७ ॥
कुब्जवृक्षे हरेर्वारं द्वारे मद्यस्य भाजने ।
तारो मुक्तादिसंशुद्धौ तरणे शुद्धमौक्तिके ॥ १८ ॥
तारञ्च रजतेऽप्युच्चस्वरेऽप्यन्यवदीरितम् ।
ऋक्षाक्षिमध्ययोस्तारा सुग्रीवगुरुयोषितोः ॥ १९ ॥
बुद्धदेव्यां मता तारा शारः शबलवातयोः ।
भारस्तु वीवधे स्वर्णपलानामयुतद्वये ॥ २० ॥
मारो मृत्यौ वृषेऽनङ्गे मारी चण्ड्यां जनक्षये ।
स्फारः स्याद्विकटे स्फारः कनकादेश्च बुद्बुदे ॥ २१ ॥
क्षारो रसान्तरे धूर्त्ते लवणे काचभस्मनोः ।
हारो मुक्तारलौ युद्धेऽप्यारः क्षितिसुतेऽर्कजे ।
;p{0127}
आरा चर्म्मप्रभेदिन्यां नारस्तर्णकनीरयोः ॥ २२ ॥
सारो बले मज्जनि च स्थिरांशे
न्याय्ये च नीरे च धने च सारम् ।
वरेऽन्यवत् सारमुदाहरन्ति
द्वारं पुनर्निर्गमनेऽप्युपाये ॥ २३ ॥
पूरो जलप्रवाहे स्याद् व्रणसंशुद्धिखाद्ययोः ।
चिरन्तु गोस्तने हस्ते चूडायां सीसकेऽपि च ॥ २४ ॥
क्रूरस्तु कठिने घोरे नृशंसे त्वऽभिधेयवत् ।
सूरश्चारभटे सूर्य्ये चोरश्चौरसुगन्धयोः ॥ २५ ॥
तीरं तटे त्रपौ तीरः सीरस्तिग्मकरे हले ।
चीरी कच्छूरिकाझिल्योः स्वैरः स्वच्छन्दमन्दयोः ॥ २६ ॥
जीरः खड्गे वणिग्द्रव्ये मीरस्तोयदशैलयोः ।
क्षीरं नीरे च दुग्धे च कीरो जनपदे शुके ॥ २७ ॥
गौरः पीतेऽरुणे श्वेते विशुद्धे चाऽभिधेयवत् ।
गौरन्तु विशदे पद्मकेशरे सितसर्षपे ॥ २८ ॥
गौरः शशिनि गौरी तु नग्नकन्योमयोः स्मृता ।
रोचनी रजनीपिङ्गाप्रियङ्गुवसुधासु च ॥ २९ ॥
नदीभेदेऽपि गौरी स्याद्वरुणस्य च योषिति ।
पौरन्तु कत्तृणे पौरः स्मृतः पुरभवेऽन्यवत् ॥ ३० ॥
वेरं शरीरे काश्मीरे वेरं वातिङ्गणेऽपि च ।
घोरं भीमे हरे घोरष्टारो लङ्गतुरङ्गयोः ॥ ३१ ॥
होरा लग्नेऽपि राश्यर्द्धे शास्त्ररेखाभिदोरपि ।
हीरा पिपीलिकालक्ष्म्योर्हीरः शङ्करवज्रयोः ॥ ३२ ॥
गोत्रं नाम्नि कुले क्षेत्रे कानने चित्तवर्त्मनोः ।
सम्भावनीयबोधेऽपि गोत्रः क्षोणीधरे मतः ॥ ३३ ॥
;p{0128}
गोसमूहभुवोर्गोत्रा गात्रमङ्गे कलेवरे ।
स्तम्बेरमाग्रजङ्घायां विभागेऽपि समीरितम् ॥ ३४ ॥
पत्रं स्याद्वाहने पर्णे पक्षे च शरपक्षिणाम् ।
पात्रञ्च भाजने योग्ये पात्रं तीरद्वयान्तरे ॥ ३५ ॥
पात्रं स्रुवादौ पर्णेऽपि राजमन्त्रिणि चेष्यते ।
पोत्रं वस्त्रे मुखाग्रे च शूकरस्य हलस्य च ॥ ३६ ॥
चित्रं स्यादद्भुतालेख्यतिलकेषु विहायसि ।
चित्राऽऽखुपर्णीगोदुग्धीसुभद्रादन्तिकासु च ॥ ३७ ॥
ऋक्षाप्सरोऽहिभेदेषु कर्बुरे चाभिधेयवत् ।
चैत्रं मृतकचित्ये स्याच्चैत्रो मासाद्रिभेदयोः ॥ ३८ ॥
वृत्रो रिपौ घने ध्वान्ते शैले शक्रे च दानवे ।
सत्रमाच्छादने यज्ञे सदादाने च कैतवे ॥ ३९ ॥
सूत्रन्तु सूचनायां स्यात् मूत्रं तन्तुव्यवस्थयोः ।
मित्रं सुहृदि मित्रोऽर्के शास्त्रं ग्रन्थनिदेषयोः ॥ ४० ॥
मात्रं चाऽवधृतौ कार्त्स्न्ये मात्रा कर्णविभूपणे ।
अक्षरावयवे वृत्ते मानेऽल्पे च परिच्छदे ॥ ४१ ॥
शस्त्रं लोहास्त्रयोः शस्त्री छुरिकायाञ्च विश्रुता ।
अस्त्रं प्रहरणे चापे वक्त्रं छन्दोऽन्तरे मुखे ॥ ४२ ॥
नेत्रं मन्थिगुणे वस्त्रे तरुमूले विलोचने ।
नेत्रं रथे च नाड्याञ्च नेत्रो नेतरि वाच्यवत् ॥ ४३ ॥
क्षेत्रं शरीरे केदारे सिद्धस्थानकलत्रयोः ।
रेत्रं रेतसि पीयूषे पटवासेऽपि सूतके ॥ ४४ ॥
मन्त्रो वेदप्रभेदे स्याद्देवादीनाञ्च साधने ।
गुप्तवादे च तोत्रन्तु प्राजने वल्लवेऽपि च ॥ ४५ ॥
तन्त्रं कुटुम्बकृत्ये स्यात् कारणे च परिच्छदे ।
;p{0129}
शास्त्रे प्रधाने सिद्धान्ते तन्तुवाये गदोत्तमे ॥ ४६ ॥
तत्त्वादिसाधनोपाये श्रुतिशाखान्तरेऽपि च ।
इतिकर्त्तव्यतायाञ्च तन्त्री वीणागुणे तनोः ॥ ४७ ॥
शिरायाममृतायाञ्च छत्रमातपवारणे ।
छत्रा मधुरिकायां स्यात् कुस्तुम्बुरुशिलीन्द्रयोः ॥ ४८ ॥
चक्रो गणे चक्रवाके चक्रं सैन्यरथाङ्गयोः ।
ग्रामजाले कुलालस्य भाण्डे राष्टास्रयोरपि ॥ ४९ ॥
अम्भसामपि चाऽवर्त्ते चुक्रस्त्वम्लेऽम्लवेतसे ।
चुक्री चाङ्गेरिकायां स्याद्वृक्षाम्ले चुक्रमिष्यते ॥ ५० ॥
शुक्रः काव्येऽनले ज्येष्ठे शुक्रो रेतोऽक्षिरोगयोः ।
शुक्रं शक्रो महेन्द्रे स्यात् कुटजार्ज्जुनभूरुहोः ॥ ५१ ॥
नक्रः कुम्भीरके नक्रं नासायामग्रदारुणि ।
वक्रः स्यात् कुटिले क्रूरे पुटभेदे शनैश्चरे ॥ ५२ ॥
अग्रमालम्बने व्राते परिमाणे पलस्य च ।
प्रान्ते पुरस्तादधिके प्रधाने प्रथमोर्द्ध्वयोः ॥ ५३ ॥
उग्रः शूद्रासुते क्षत्त्राच्छ्रीकण्ठे चोत्कटेऽन्यवत् ।
उग्रा वचाछिक्किकयोर्व्यग्रो व्यासक्त आकुले ॥ ५४ ॥
भद्रं स्यान्मङ्गले हेम्नि मुस्तके करणान्तरे ।
भद्रो रुद्रे वृषे रामचन्द्रे मेरुकदम्बयोः ॥ ५५ ॥
हस्तिजात्यन्तरे भद्रो वाच्यवच्छ्रेष्ठसाधुनोः ।
भद्रा मन्दाकिनीरास्नाकृत्स्नानन्तासु कट्फले ॥ ५६ ॥
क्षुद्रः स्यादधमे क्रूरे कृपणेऽल्पे च वाच्यवत् ।
क्षुद्रा वेश्यानटीकण्टकारिकासरघासु च ॥ ५७ ॥
चाङ्गेरी बृहतीहिंस्रा मक्षिकामात्रकेषु च ॥.
क्षौद्रं मधुनि पानीये वध्रं त्रपुवरत्रयोः ॥ ५८ ॥
;p{0130}
गृध्रः खगान्तरे प्रोक्तो वाच्यवच्चार्थलुब्धके ।
रोध्रः सावरके रोध्रमपराधेऽपि किल्विषे ॥ ५९ ॥
नीध्रं नेमौ वलीकेन्द्वो रेवतीभे च कानने ।
राष्ट्रमुद्दिष्टमुत्पाते तथा स्यादुपवर्त्तने ॥ ६० ॥
कृच्छ्रमाख्यातमाभीले तपःसान्तपनादिनोः ।
चन्द्रः सुधांशुकर्पूरकाम्पिल्लस्वर्णवारिषु ॥ ६१ ॥
इन्द्रः शचीपतावन्तरात्मन्यादित्ययोगयोः ।
इन्द्रा फणिज्झके सान्द्रो घनकाननयोर्मृदौ ॥ ६२ ॥
गुन्द्रस्तेजनके गुन्द्रा प्रियङ्गौ भद्रमुस्तके ।
कैवर्त्तीमुस्तके चाऽपि रौद्रो नाट्यरसान्तरे ॥ ६३ ॥
रौद्रोऽतिभीषणे तीव्रे रौद्रा स्कन्दस्य मातरि ।
उड्रो जने जपावृक्षे उड्रा जनपदान्तरे ॥ ६४ ॥
पितृकेदारयोर्वप्रो वप्रः प्राकाररोधसोः ।
पुण्ड्रो दैत्यविशेषेक्षुभेदयोरतिमुक्तके ॥ ६५ ॥
चित्रे कृमौ पुण्डरीके पुण्ड्राः स्युर्नीवृदन्तरे ।
वज्रं हीरकदम्भोलिबालकामलकेषु च ॥ ६६ ॥
वज्रा गुडूचिकायां स्यात् ताम्रं शुल्वेऽरुणेऽन्यवत् ।
तीव्रमत्युष्णकटुकनितान्तेष्वन्यवन्मतम् ॥ ६७ ॥
तीव्रा च कटुरोहिण्यामासुरीगण्डदूर्वयोः ।
अस्रः कोणे शिरसिजे चाऽस्रमश्रुणि शोणिते ॥ ६८ ॥
दस्रः खरे चाऽश्विनयोर्घस्रो दिवसहिंस्रयोः ।
वाश्रोऽपि दिवसे वाश्रं मन्दिरे च चतुष्पथे ॥ ६९ ॥
शीघ्रं द्रुतगतौ शीघ्रं चक्राङ्गोशीरयोरपि ।
व्याघ्रो दीपिनि विख्यातः शुक्लैरण्डकरञ्जयोः ।
व्याघ्री निदिग्धिकायाञ्च श्रेष्ठे स्यादुत्तरस्थितः ॥ ७० ॥
;p{0131}
अभ्रं नभः स्वर्गबलाहकेषु
शुभ्रं प्रदीप्ते धवलेऽभ्रके च ।
बभ्रुर्विशाले नकुले कृशानौ
वज्रे मुनौ शूलिनि पिङ्गले च ॥ ७१ ॥
शिग्रुः शोभाञ्जने शाके शरुः कुलिशकोपयोः ।
स्वरुर्वज्रेऽध्वरे वाणे यूपखण्डेऽपि च स्वरुः ॥ ७२ ॥
खरुर्दन्ते हरे दर्पे हये श्वेते तु वाच्यवत् ।
चरुर्भाण्डे च हव्यान्ने भरुर्भर्त्तरि काञ्चने ॥ ७३ ॥
गुरुर्निपेकादिकरे पित्रादौ सुरमन्त्रिणि ।
दुर्ज्जरालधुनोः प्रोक्तो गुरुर्महति वाच्यवत् ॥ ७४ ॥
रुरुर्मृगे दैत्यभेदे कारुः कारकशिल्पिनोः ।
विश्वकर्मणि शिल्पे च कुरुः श्रीकण्ठजाङ्गले ॥ ७५ ॥
उन्दने नृपभेदे च पुरुः प्राज्यपरागयोः ।
पुरुः स्वर्लोकनृपयोर्मरुर्भूधरधन्वनोः ॥ ७६ ॥
आरुस्तरुविशेषे स्यादारुः कर्कटदंष्ट्रिणोः ।
कद्रूर्मातरि नागानां कद्रुः कनकपिङ्गले ॥ ७७ ॥
हरिर्वातार्कचन्द्रेन्द्रयमोपेन्द्रमरीचिषु ।
सिंहाश्वकपिभेकाहिशुकलोकान्तरेषु च ॥ ७८ ॥
हरिर्वाच्यवदाख्यातो हरित्कपिलवर्णयोः ।
भूरिर्ब्रह्माच्युतेशेषु भूरिप्राज्यसुवर्णयोः ॥ ७९ ॥
गिरिर्गीर्णौ गिरियके क्रीडाकन्दुकशैलयोः ।
नेत्रामयविशेषेऽपि मत्स्ये तु गिरिरन्यवत् ॥ ८० ॥
वारिः स्मृत्या सरस्वत्यां वारि ह्रीवेरनीरयोः ।
वारी घटीभबन्धन्यो रङ्घ्रिः स्यात् पादबुध्नयोः ॥ ८१ ॥
शारिस्त्वक्षोपकरणे तथा शकुनिकान्तरे ।
;p{0132}
युद्धार्थगजपर्याणे व्यवहारेऽपि च क्वचित् ॥ ८२ ॥
कारिः क्रियायामाख्याता नापितादिकशिल्पिनि ।
अद्रिः शैलद्रुमार्केषु ऐन्द्रिः काकजयन्तयोः ॥ ८३ ॥
ऐन्द्रिरम्भोधरे जिष्णौ तन्द्री निद्राप्रमीलयोः ।
धात्री जनन्यामलकीवसुमत्युपमातृषु ॥ ८४ ॥
उष्ट्री गोलकिकायां स्यात् करभस्य च योषिति ।
क्रोष्ट्री शृगालिकाक्षीरविदारीलाङ्गलीषु च ॥ ८५ ॥
तरिर्नावि दशायाञ्च वस्त्रादीनाञ्च पेटके ।
जारी स्यादोषधीभेदे जारस्तूपपतावपि ॥ ८६ ॥
इरा वारिसुराभूमिभारतीषु मयुज्यते ।
स्थिरा भूमौ शालपर्ण्यां स्थिरो निश्चलमोक्षयोः ॥ ८७ ॥
धारा सैन्याग्रिमस्कन्धसन्तत्योः पत्तनान्तरे ।
द्रवद्रव्यप्रपातेऽपि तुरङ्गगतिपञ्चके ॥ ८८ ॥
खड्गादीनाञ्च निशितमुखे धाराऽपि कीर्त्यते ।
धारः क्वचिद्घनासारवर्षणे स्यादृणेऽपि च ॥ ८९ ॥
वीरा स्यात् क्षीरकाकोलितामलक्येलवालुषु ।
पतिपुत्रवतीरम्भागम्भीरामदिरासु च ॥ ९० ॥
गोष्ठोदुम्बरिकाक्षीरविदारीदुग्धिकासु च ।
वीरस्तु सुभटे श्रेष्ठे वीरं शृङ्ग्यां नतेऽपि च ॥ ९१ ॥
आर्द्रा नक्षत्रभेदे स्यादार्द्रं क्लिन्नेऽभिधेयवत् ।
यात्रा तु यापनोपाये गतौ देवार्च्चनोत्सवे ॥ ९२ ॥
उस्रा गव्युपचित्रायामुस्रस्तु किरणे स्मृतः ।
हिंस्रा काकादने मत्स्यो हिंस्रः स्याद्घातकेऽन्यवत् ॥ ९३ ॥
;vv{रत्रिकम्}
अमरस्त्रिदशेऽप्यस्थिसंहारे कुलिज्ञद्रुमे ।
;p{0133}
दूर्वाऽमरावतीस्थूणा गुडूचीष्वऽमरा मता ॥ ९४ ॥
अपरन्त्वधुनार्थे स्यात् पश्चाद्गात्रे च दन्तिनाम् ।
अर्वाचीने परं प्राहुर्जरायौ चापरामपि ॥ ९५ ॥
अधरो दन्तवसनेऽनूर्द्ध्वे हीनेऽधरोऽन्यवत ।
अध्वरो वसुभेदे स्यात् सावधाने कृतावपि ॥ ९६ ॥
अन्तरन्तु परीधाने भेदे रन्ध्रावकाशयोः ।
आत्मान्तर्द्धिविनात्मीयबहिर्मध्यावधिष्वपि ॥ ९७ ॥
तादर्थ्येऽवसरे चोक्तमवरं चरमेऽन्यवत् ।
गजान्त्यजङ्घादेशे च भवान्यामवरा मता ॥ ९८ ॥
उत्तरं प्रतिवाक्ये स्यादूर्द्ध्वोदीच्योत्तमेऽन्यवत् ।
उत्तरस्तु विराटस्य तनये दिशि चोऽत्तरा ॥ ९९ ॥
इतरः पामरेऽन्यस्मिन्नक्षरं ब्रह्मवर्णयोः ।
ऋक्षरं वारिधारायामृक्षरश्चर्त्विजि स्मृतः ॥ १०० ॥
प्रवरं सन्ततौ गोत्रे श्रेष्ठे तु प्रवरोऽन्यवत् ।
शबरो वारिचण्डालभेदयोः शङ्करेऽपि च ॥ १०१ ॥
अम्बरं वाससि व्योम्नि कार्पासे च सुगन्धके ।
शम्बरं सलिले चित्तबौद्धव्रतविशेषयोः ॥ १०२ ॥
शम्बरो दैत्यहरिणमत्स्यशैलजिनान्तरे ।
ओषधौ शम्बरीमाहुः प्रखरोऽश्वतरे शुनि ॥ १०३ ॥
तुरङ्गानाञ्च सन्नाहे प्रखरोऽतिभृशस्वरे ।
शिखरं शैलवृक्षाग्रकक्षापुलककोटिषु ॥ १०४ ॥
पक्वदाडिमबीजाभमाणिक्यशकलेऽपि च ।
खिङ्खिरस्तु शिवाभेदे खट्वाङ्गे वारिवालके ॥ १०५ ॥
खिखीरा तद्बहुत्वे च विष्टरस्तु महीरुहे ।
आसने कुशमुष्टौ च द्विरदस्कन्धपीठयोः ॥ १०६ ॥
;p{0134}
कवटे चाऽथ पिठरो मुस्तमन्थानदण्डयोः ।
पिठरः स्यादुखायाञ्च जठरः कठिनेऽन्यवत् ॥ १०७ ॥
कुक्षौ वृद्धे च जठरं वण्ठरस्तालपल्लवे ।
करीरकोशेऽप्यररं कपाटे छदनेऽपि च ॥ १०८ ॥
क्रकरः क्रकचे दीने करीरे च खगान्तरे ।
कदरः श्वेतखदिरे क्षुद्ररोगेऽपि भाषितः ॥ १०९ ॥
बदरं कोलकार्पास्योः फले स्याद्बदरी तयोः ।
एलापर्ण्यान्तु बदरा विष्णुक्रान्तौषधावपि ॥ ११० ॥
प्रदरो रोगभेदे स्यात् प्रदरः शरभङ्गयोः ।
मकरो यादसि ज्ञेयो निधिराशिप्रभेदयोः ॥ १११ ॥
निकरो निवहे सारे न्यायदेयधनान्तरे ।
शीकरं शबले वातसृताम्बुकणयोर्विदुः ॥ ११२ ॥
प्रकरश्चोपकारश्च विकीर्णकुसुमादिषु ।
संहतौ चोपकृत्यायां यथासङ्ख्यमवस्थितौ ॥ ११३ ॥
जोङ्गके प्रकरं प्रोक्तं प्रकरी चत्वरावनौ ।
विस्तरस्तु प्रपञ्चे स्याद्विस्तारे प्रणयेऽपि च ॥ ११४ ॥
संस्तरप्रस्तरावेतौ संस्तराध्वरयोरपि ।
मणिपाषाणयोश्चाऽपि यथाक्रममुदीरितौ ॥ ११५ ॥
टगरष्टङ्कणक्षारे हेलाविभ्रमगोचरे ।
वाच्यवत् केकराक्षे तु मुद्गरं मल्लिकाभिदि ॥ ११६ ॥
लोष्ट्रादिभेदनेऽपि स्यादुदरं जठरे युधि ।
प्रसरः प्रणये वेगे सङ्गरे चाऽथ मत्सरः ॥ ११७ ॥
असह्यपरसम्पत्तौ मात्सर्य्यं कृपणे युधि ।
मत्सरा मक्षिकायाञ्च विसरः प्रसरे व्रजे ॥ ११८ ॥
कुहरः कोठरे छिद्रे नागराजविशेषयोः ।
;p{0135}
दहरो मूषिकायाञ्च स्वल्पभ्रातरि बालके ॥ ११९ ॥
चमरं चामरे प्राहुर्मञ्जरीमृगभेदयोः ।
चमरी भ्रमरे भृङ्गे कामुकेऽपि मधूत्थवत् ॥ १२० ॥
रुधिरोऽङ्गारके प्रोक्तो रुधिरं कुङ्कुमासृजोः ।
चन्दिरोऽनेकपे चन्द्रे मुदिरः कामुकेऽम्बुदे ॥ १२१ ॥
मिहिरो भास्करे वृद्धे मदिरः काममूर्खयोः ।
विवरं दूषणे गर्त्ते कथितं छिद्ररन्ध्रवत् ॥ १२२ ॥
खपुरः क्रमुके भद्रे मुस्तकेऽलसकेऽपि च ।
गोपुरन्तु पुरद्वारि द्वारमात्रे च मुस्तके ॥ १२३ ॥
चिकुरश्चञ्चले केशे गृहबभ्रुभुजङ्गयोः ।
पक्षिद्रुभेदयोः शैले चङ्कुरो रथवृक्षयोः ॥ १२४ ॥
अङ्कुरो रुधिरे रोम्णि पानीयेऽभिनवोद्भिदि ।
कुक्कुरो वक्रपुच्छे स्याद्ग्रन्थिपर्णेऽपि कुक्कुरे ॥ १२५ ॥
मुकुरो मल्लिकापुष्पे दर्पणे च कलिद्रुमे ।
कुलालदण्डे वकुले मकुरोऽप्येषु विश्रुतः ॥ १२६ ॥
अजिरं प्राङ्गणे वाते विषये दर्दुरे तनौ ।
अशिते राक्षसे वह्नावशिरस्तपनेऽपि च ॥ १२७ ॥
शिशिरः स्यादृतोर्भेदे तुषारे शीतलेऽन्यवत् ।
वशिरं किणिहीसिन्धुलवणे कुम्भकेषु च ॥ १२८ ॥
सुषिरं विवरे वाद्ये सरन्ध्रे सुषिरोऽन्यवत् ।
सुषिरोऽग्नौ च तिमिरं ध्वान्ते नेत्रामयेऽपि च ॥ १२९ ॥
छिदिरः पावके रज्जौ करवाले परश्वधे ।
दन्तुरं वाच्यवद्विद्याद्विषमोन्नतदन्तयोः ॥ १३० ॥
विदुरो नागरे वीरे कौरवाणाञ्च मन्त्रिणि ।
विधुरं स्यात् प्रविश्लेषे विधुरो विकलेऽन्यवत् ॥ १३१ ॥
;p{0136}
विधुराऽपि रसालायां मधुरस्तु रसे विषे ।
मधुरं रसवत् स्वादुप्रियेषु मधुरोऽन्यवत् ॥ १३२ ॥
मधुरा शतपुष्पायां मिश्रेयानगरीभिदोः ।
मधुकर्कटिकाभेदामधूलीयष्टिकासु च ॥ १३३ ॥
बन्धूरबन्धुरौ रम्ये नम्रे हंसे तु बन्धुरः ।
बन्धुके च विदुङ्गे च बन्धूरापण्ययोषिति ॥ १३४ ॥
बर्बरः पामरे केशविन्यासे नीवृदन्तरे ।
बर्बरा फञ्जिकायान्तु बर्बराशाकपुष्पयोः ॥ १३५ ॥
कर्बुरं सलिले हेम्नि कर्बुरं पापरक्षसोः ।
कर्बुरा पुष्पवृन्तायां किर्मीरे कर्बुराऽन्यवत् ॥ १३६ ॥
कर्परः स्यात् कपाले च शस्त्रभेदकटाहयोः ।
कूर्परो जानुनि प्रोक्तः कफोणावपि कूर्परः ॥ १३७ ॥
खर्परः तस्करे पूर्वे भिक्षापात्रकपालयोः ।
गर्गरो मीनभेदे स्यान्मन्थन्यामपि गर्गरी ॥ १३८ ॥
घर्घरस्तु चलद्वारिध्वानोलूकनदान्तरे ।
निर्झरस्तु सहस्रांशु तुरङ्गे तुषपावके ॥ १३९ ॥
मुर्म्मुरस्तुषवह्नौ स्यान्मन्मथे रविवाजिनि ।
जर्जरो वाच्यवज्जीर्णे जर्जरं वासवध्वजे ॥ १४० ॥
निर्ज्जरस्तु जरात्यक्ते वाच्यवन्निर्ज्जरः सुरे ।
निर्जरा तु गुडूच्यां स्यात्तालपत्र्यामपि क्वचित् ॥ १४१ ॥
जर्झरः स्यात् कलियुगे वाद्ये भाण्डे नदान्तरे ।
दर्दुरस्तु गिरावीषद्भग्नवस्तुनि वाच्यवत् ॥ १४२ ॥
दर्दुरस्तोयदे भेके वाद्यभाण्डाद्रिभेदयोः ।
दर्दुरा चण्डिकायाञ्च ग्रामजाले तु दर्दुरम् ॥ १४३ ॥
वार्द्दरं दक्षिणावर्त्तशृङ्गे कृमिजनीरयोः ।
;p{0137}
काकचिन्त्याश्वबीजेऽपि वाचि वार्द्दरमिष्यते ॥ १४४ ॥
दुर्धरं वाच्यवद् दुःखधार्य्ये स्याद्वृषभौषधे ।
दुर्धरो निर्भरे सारे निर्भये निरपत्रपे ॥ १४५ ॥
कुञ्जरोऽनेकपे केशे घातक्यामपि कुञ्जरा ।
पिञ्जरं कनके वाजिभेदे पीते च पिञ्जरः ॥ १४६ ॥
मन्दरो मन्थरे शैले स्वर्गमन्दारयोरपि ।
मन्दरो बहले मन्दे कन्दरो विवरे कुशे ॥ १४७ ॥
मन्दिरं नगरेऽगारे मन्दिरो मकरालये ।
वर्करस्तरुणे मेषे कर्क्करो दर्पणे दृढे ॥ १४८ ॥
कन्धरा वारिवाहे स्याद्ग्रीवायामपि कन्धरा ।
वल्लरं शाद्वले प्रोक्तं निर्जलस्थानकुञ्जयोः ॥ १४९ ॥
वल्लक्षेत्रे च मञ्जर्य्यां वल्लरी तु प्रकीर्त्तिता ।
मन्थरः सूचके कोठे मन्थाने चाऽथ मन्थरम् ॥ १५० ॥
कुसुम्भ्यां मन्थरो मन्दे पृथौ वक्रे च वाच्यवत् ।
कच्चरं कुत्सिते तक्रे चत्वरं स्थण्डिलेऽङ्गने ॥ १५१ ॥
छित्वरं छेदनद्रव्ये छित्वरो धूर्त्तवैरिणोः ।
इत्वरो दुर्विधे नीचे पथिककूरकर्म्पणोः ॥ १५२ ॥
पुष्करं पङ्कजे व्योम्नि पयःकरिकराग्रयोः ।
औषधद्वीपविहगतीर्थराजोरगान्तरे ॥ १५३ ॥
पुष्करं तूर्यवक्त्रे च काण्डे खड्गफलेऽपि च ।
डिङ्गरो डङ्गरे क्षेपे सङ्गरोऽङ्गीकृतौ युधि ॥ १५४ ॥
विषापदोः क्रियाकारे सङ्गरन्तु शमीफले ।
गह्वरस्तु गृहादम्भनिकुञ्जगहनेष्वपि ॥ १५५ ॥
कर्वरः कथितो व्याघ्रे शिवायामपि कर्वरी ।
चतुरश्चातुरकवच्चक्रगण्डौ नियन्तरि ॥ १५६ ॥
;p{0138}
एतौ स्यातामुभौ नेत्रगोचरे चाटुकारिणि ।
ईश्वरो विभवैराढ्ये शम्भौ स्वामिनि मन्मथे ॥ १५७ ॥
पार्वत्यामीश्वरामाहुर्द्वापरः संशये युगे ।
आकरो निवहोत्पत्तिस्थानश्रेष्ठेषु कथ्यते ॥ १५८ ॥
भास्करस्तपने वह्नौ प्रभाकरसमः स्मृतः ।
पार्परो भक्तसिक्थे स्यात् कीनाशे राजयक्ष्मणि ॥ १५९ ॥
जराटेऽपि कदम्बस्य केशरेऽपि च भस्मनि ।
शार्वरन्त्वन्धतमसे शार्वरी धातुकेऽन्यवत् ॥ १६० ॥
प्रान्तरं विपिने दूरशून्यवर्त्मनि कोटरे ।
शार्करो दुग्धफेणेऽपि शर्करान्वितदेशवत् ॥ १६१ ॥
शार्करो वृषभे छन्दोविशेषे शार्करं मतम् ।
नागरं मुस्तके शुण्ठ्यां विदग्धे नागरोऽन्यवत् ॥ १६२ ॥
शंसन्ति नगरोद्भूते रतबन्धे च नागरम् ।
वागरो वारके शाणे निर्झरे वाडवे वृके ॥ १६३ ॥
विशारदे मुमुक्षौ च गवामङ्के च वागरम् ।
चामरं ग्रावमधुनोः पामरः स्वस्थनीचयोः ।
वासरो दिवसे रागप्रभेदेऽपि च वासरः ॥ १६४ ॥
कान्तारमुपसर्गादौ वने दुर्गमवर्त्मनि ।
इक्षुप्रभेदे कान्तारः पादारः पादधूलिषु ॥ १६५ ॥
पादलिङ्गे च मन्दारः पारिभद्रार्कपर्णयोः ।
सुरद्रुमेऽपि गान्धारः सिन्दूरे रागदेशयोः ॥ १६६ ॥
आधारश्चाऽधिकरणेऽप्यालवालेऽम्बुधारणे ।
आसारः स्यात् प्रसरणे वेगवर्षे सुहृद्बले ॥ १६७ ॥
केदारः पर्वते शम्भौ क्षेत्रभेदालवालयोः ।
उदारो दातृमहतोर्दक्षिणेऽप्यभिधेयवत् ॥ १६८ ॥
;p{0139}
मदारो द्विरदे धूर्त्ते विदारो दारणे रणे ।
विदारी शालपर्ण्याञ्च रोगभेदे भगन्दरे ॥ १६९ ॥
विकारो विकृतौ रोगेऽप्याकारः संस्थिताङ्गयोः ।
निकारः स्यात् परिभवे धान्यस्योत्किरणेऽपि च ॥ १७० ॥
प्रकारः सदृशे भेदे टङ्कारः षिञ्जिनीध्वनौ ।
विस्मये च प्रसिद्धौ च दण्डारः शरयन्त्रके ॥ १७१ ॥
कुलालचक्रे वहने दण्डारो मत्तवारणे ।
पिण्डारः क्षपणक्षेपे महिषीरक्षके द्रुमे ॥ १७२ ॥
तुषारो हिमभेदे च मकरेऽपि हिमेऽपि च ।
शुनारस्तु शुनीस्तन्ये सर्पाण्डकलविङ्कयोः ॥ १७३ ॥
कुमारो बालके स्कन्दे युवराजेऽश्वचारके ।
शुके च वरुणद्रौ च कुमारं जात्यकाञ्चने ॥ १७४ ॥
कुमारी रामतरणीनवमाल्योर्नदीभिदि ।
कन्याऽपराजितागौरीजम्बूद्वीपेषु च स्मृता ॥ १७५ ॥
आहारो भोजने हारे भवेदाहरणेऽपि च ।
विहारो भ्रमणे स्कन्धे लीलायां सुगतालये ॥ १७६ ॥
कुटारं मैथुने विद्यात् कुटारं केवलेऽपि च ।
कोट्टारो नागरे कूपे पुष्करिण्याञ्च पाटके ॥ १७७ ॥
कडारः पिङ्गले दासे सम्भारः सम्भृतौ गणे ।
केनारः कुम्भिनरके शिरःकपालसन्धिषु ॥ १७८ ॥
शङ्करोऽग्निचटत्कारे सम्मार्ज्जन्यवपुञ्जिते ।
नरदूषितकन्यायां शङ्करा क्वाऽपि दृश्यते ॥ १७९ ॥
पङ्कारः शैवले सेतौ सोपाने जलकुब्जके ।
संस्कारः प्रतियत्ने स्यात् सङ्कल्पेऽनुभवेऽपि च ॥ १८० ॥
शालारं स्याद्धस्तिनखे सोपाने पक्षिपञ्जरे ।
;p{0140}
कञ्जारो जठरे सूर्ये विरिञ्चौ वारणे मुनौ ॥ १८१ ॥
मार्जार ओतौ धट्वांशे भृङ्गारः कनकालुके ।
भृङ्गारी झिल्लिकायां स्यादङ्गारोऽलातभौमयोः ॥ १८२ ॥
शृङ्गारः सुरते नाट्यरसेऽपि गजमण्डने ।
शृङ्गारं चूर्णसिन्दूरलवङ्गकुसुमेषु च ॥ १८३ ॥
विस्तारो विस्तृतौ स्तम्ब उद्धारश्चोद्धृतावृणे ।
माठरो द्विजभेदे स्याद्व्यासेऽर्कपारिपार्श्वके ॥ १८४ ॥
शावरः पठ्यते रोध्रे तथा पापापराधयोः ।
शावरी शूकशिम्ब्याञ्च शारीरं देहजे वृषे ॥ १८५ ॥
करीरः कलत्रे वृक्षभेदे वंशाङ्कुरेऽपि च ।
करीरी चीरिकायाञ्च दन्तमूले च दन्तिनाम् ॥ १८६ ॥
शणीरं शोणमध्यस्थपुलिने दर्द्दरीतटे ।
जम्बीरं प्रस्थपुष्पाख्यशाके दन्तशठेऽपि ॥ १८७ ॥
औशीरमाहुश्चमरदण्डे च शयनासने ।
सौवीरं बदरे स्तोत्राञ्जने देशे च काञ्जिके ॥ १८८ ॥
किर्मीरः कर्बुरे दैत्यराक्षसान्तरयोरपि ।
काश्मीरं कुङ्कुमे प्रोक्तं टङ्कपुष्करमूलयोः ॥ १८९ ॥
पाटीरो वार्तिके रङ्गे मूलके तितउन्यपि ।
धाराधरेऽपि केदारे वेणुसारेऽपि चेष्यते ॥ १९० ॥
अण्डीरः पुरुषे शक्ते हिण्डीरः पुरुषे स्मृतः ।
फेणे वातिङ्गणे चापि धूसरः पाण्डुरे खरे ॥ १९१ ॥
कूबरः कुब्जके चारौ कूबरश्च युगन्धरे ।
रूबरोऽश्मश्रुपुरुषे प्रौढाशृङ्गवृषेऽपि च ॥ १९२ ॥
स्यान्नीवरो वाणिजके वास्तव्येऽपि च नीवरः ।
पीवरः कच्छपे स्थूले धीवरो लुब्धके बुधे ॥ १९३ ॥
;p{0141}
केशरं हिङ्गुनि प्रोक्तं केशरो नागकेशरे ।
सिंहच्छटायां पुन्नागकिञ्जल्कवकुलेष्वपि ॥ १९४ ॥
किशोरस्तरुणावस्थे हयशावकसूर्ययोः ।
तैलायन्यां कुबेरस्तु नन्दीवृक्षे धनाधिपे ॥ १९५ ॥
कणेरुः स्याद्वशावेश्याकर्णिकारे गणेरुवत् ।
कैटीरुः शक्रगोपे च शक्रे च नकुलेऽपि च ॥ १९६ ॥
अगुरुः स्याच्छिंशपायां जोङ्गकेऽपि लघुन्यपि ।
किंशारुः सस्यशूकेऽपि विशिखे कङ्कपक्षिणि ॥ १९७ ॥
भार्यारुः शैलभेदे स्यान्मृगभेदे च तत्र च ।
क्रीडायां परभार्यायां पुत्रो येनोपपादितः ॥ १९८ ॥
कुठारुः पादपे कीशे कटप्रूः स्यान्महानटे ।
विद्याधरे रक्षसि च कटप्रूरक्षदेवने ॥ १९९ ॥
दासेरो दासिकापुत्रे दासेरः स्यात् क्रमेलके ।
मयूरो बर्हिचूडायामपामार्गे शिखण्डिनि ॥ २०० ॥
खर्ज्जूरं रजते विद्यावृश्चिकद्रुमभेदयोः ।
खर्ज्जूरश्चाऽथ कर्च्चूरं शटीकाञ्चनयोर्मतम् ॥ २०१ ॥
सिन्दूरस्तरुभेदे स्यात् सिन्दूरं रक्तचूर्णके ।
सिन्दूरी रोचनीरक्तचेलिकाधातकीषु च ॥ २०२ ॥
वल्लूरं स्याद्वनक्षेत्रे वाहनोषरयोरपि ।
वल्लूरमाहुः संशुष्कमांसशूकरमांसयोः ॥ २०३ ॥
एकाग्रमेकताने स्यादेकाग्रञ्चाप्यऽनाकुले ।
नरेन्द्रो वार्त्तिके राज्ञि विषवैद्येऽपि कथ्यते ॥ २०४ ॥
महेन्द्रः पर्वते शक्रे जलेन्द्रो वरुणेऽम्बुधौ ।
जम्भलेऽपि जलेन्द्रः स्यात् सामुद्रं देहलक्षणे ॥ २०५ ॥
सामुद्रञ्च समुद्रीयलवणादिषु भेद्यवत् ।
;p{0142}
खण्डाभ्रमभ्रलेशे स्यात् स्त्रीणां दन्तक्षतान्तरे ॥ २०६ ॥
कटित्रं रसनायां स्याच्चर्माङ्गे कटिवाससि ।
शिलीन्ध्रं कदलीपुष्पे करकत्रिपुटाख्ययोः ॥ २०७ ॥
शिलीन्ध्रः कथितो धीरैस्तङ्गमीनप्रभेदयोः ।
मृदा गण्डूपदी प्रोक्ता शिलीन्ध्री विहगीभिदि ॥ २०८ ॥
तमिस्रं तिमिरे कोपे तमिस्रा च तमस्ततौ ।
कृष्णपक्षनिशायाञ्च त्वक्पत्रन्तु वराङ्गके ॥ २०९ ॥
त्वक्पत्रीति च कारव्यां कलत्रं श्रोणिभार्ययोः ।
दुर्गस्थाने नृपादीनां पवित्रं वर्षणे कुशे ॥ २१० ॥
पवित्रं ताम्रपयसोर्मेध्ये चाऽपि तदन्यवत् ।
सावित्रः शङ्करे प्रोक्तः सावित्री देवतान्तरे ॥ २११ ॥
दैत्यारिस्त्रिदशे विष्णौ तित्तिरिर्विहगे मुनौ ।
शाङ्करिर्विघ्नहे स्कन्दे जैमुरिः पावके पवौ ॥ २१२ ॥
मन्दुरा वाजिशालायां समीपार्थे च वस्तुनि ।
उर्वरा सर्वसस्याढ्यभूमौ स्याद् मूमिमात्रके ॥ २१३ ॥
असुरा रजनीवास्योरसुरो दानवे रवौ ।
वासुरा वासितायां स्याद्वासितेय्यां मता भुवि ॥ २१४ ॥
मसूरा मसुरा व्रीहिप्रभेदे पण्ययोषिति ।
मसूरमसुरौ च द्वावेतावप्येतयोर्मतौ ॥ २१५ ॥
शर्करा खण्डविकृतावुपलाकर्परांशयोः ।
शर्करान्वितदेशे च रुग्भेदे सकलेऽपि च ॥ २१६ ॥
कच्छुरा शूकशिम्ब्याञ्च शटीदुःस्पर्शयोरपि ।
कच्छुरं वाच्यवत् प्राहुः पामरे पुंश्चलेऽपि च ॥ २१७ ॥
मर्मरा तु दरीभाण्डमुररानिकुलासु च ।
गायत्री कथिता छन्दःप्रभेदे खदिरेऽपि च ॥ २१८ ॥
;p{0143}
सैरिन्ध्री परवेश्मस्थशिल्पकृत्स्ववशस्त्रियाम् ।
वर्णसङ्करसम्भूतस्त्रीमहल्लिकयोरपि ॥ २१९ ॥
खदिरी शाकभेदे स्यात् खदिरो दन्तधावने ।
सुन्दरी स्त्रीतरुभिदोः शर्वरी रात्रियोषितोः ॥ २२० ॥
हरिद्रायाञ्च कवरी केशशाकविशेषयोः ।
कवरं लवणेऽम्ले च तुम्बरी शरमर्द्दयोः ॥ २२१ ॥
मञ्जरी वल्लरीस्थूलमुक्तातिलकशाखिषु ।
मर्म्मरी पीतदारौ स्याद्वस्त्रभेदे च मर्मरः ॥ २२२ ॥
टट्टरी स्यान्मृषावादे लम्पापटहवाद्ययोः ।
शक्वरा मेखलानद्योश्छन्दोभेदेऽपि शक्वरी ॥ २२३ ॥
सल्लरी सिल्लरी च द्वे हुडुके चारचक्रके ।
कावेरी स्यात् सरिद्भेदे पण्यनारीहरिद्रयोः ॥ २२४ ॥
;vv{रचतुष्कम्}
भवेत् परिकरो व्राते पर्यङ्कपरिवारयोः ।
प्रगाढगात्रिकाबन्धे विवेकारम्भयोरपि ॥ २२५ ॥
व्यतिकरः समाख्यातो व्यसनव्यतिषङ्गयोः ।
विभाकरोऽग्नौ तपनेऽवस्करो गूथगुह्ययोः ॥ २२६ ॥
कर्म्मकरस्तु कीनाशे भृत्ये वेतनजीविनि ।
कर्मकरी तु मूर्वायां बिम्बिकायमपि क्वचित् ॥ २२७ ॥
अरुष्कारो व्रणकृति भल्लाते चाप्यरुष्करम् ।
भवेत् सहचरो झिण्ट्यां वयस्यं प्रतिबिम्बके ॥ २२८ ॥
निशाचरः पेचकाहियातुधानेषु फेरवे ।
निशाचरी पंसुलायां भवेत् पक्षचरो विधौ ॥ २२९ ॥
यूथभ्रष्टपृथक्चारी वारणेऽपि प्रकीर्त्तितः ।
चराचरं स्याज्जगति वाच्यवज्जङ्गमेङ्गयोः ॥ २३० ॥
;p{0144}
विदुर्दशपुरं देशे मुस्तायां पत्तनेऽपि च ।
अभिमरो वधे युद्धे तथा स्वबलसाध्वसे ॥ २३१ ॥
आहुः प्रतिसरं हस्तसूत्रे माल्येऽपि मण्डने ।
व्रणशुद्धौ चमूपृष्टे नियोज्यारक्षकङ्कणे ॥ २३२ ॥
मन्त्रभेदेऽप्यवसरो वर्षप्रस्तावयोरपि ।
स्मृतः परिसरो मृत्यौ दैवोपान्त्यप्रदेशयोः ॥ २३३ ॥
दिगम्बरः स्यात् क्षपणे नग्ने तपसि शङ्करे ।
पीताम्बरः पद्मनाभे भवेत् पीताम्बरो नटे ॥ २३४ ॥
कादम्बरन्तु दध्यग्रे मद्यभेदे च शीधुनि ।
कादम्बरी परभृताभारतीशारिकासु च ॥ २३५ ॥
उदुम्बरस्तु देहल्यां वृक्षजातौ च पण्डके ।
उदुम्बरं स्मृतं ताम्रे कुष्टभेदेऽप्युदुम्बरः ॥ २३६ ॥
औदुम्बरः श्राद्धदेवे रोगभेदे च कथ्यते ।
नीलाम्बरः प्रलम्बघ्ने कौणपे क्रूरलोचने ॥ २३७ ॥
आडम्बरः समारम्भे गजगज्जिततूर्ययोः ।
निषद्वरस्तु जम्बाले निशायाञ्च निषद्वरी ॥ २३८ ॥
उपह्वरं समीपे स्यादेकान्ते चाऽप्युपह्वरम् ।
इन्दीवरं कुवलये वर्य्यामिन्दीवरी मता ॥ २३९ ॥
कारञ्जरो योगिचक्रे मेलके भैरवे गिरौ ।
कारञ्जरोऽच्युते शक्रे भवेद्विश्वम्भरा भुवि ॥ २४० ॥
दुरोदसे द्यूतकरे पणे द्यूते दुरोदरम् ।
लम्बोदरः स्यादुद्ध्माते गणानामधिपेऽपि च ॥ २४१ ॥
अनुत्तरः स्मृतः श्रेष्ठे प्रतिजल्पविवर्ज्जिते ।
तुलाधरस्तुलाराशौ भवेद्वाणिजकेऽपि च ॥ २४२ ॥
भवेत्तोयधरो मेघे सुनिषण्णौषधेऽपि च ।
;p{0145}
धुरन्धरो धवतरौ धूर्वहेऽपि घुरन्धरः ॥ २४३ ॥
चक्रघरो हरौ सर्पे वाच्यवद्ग्रामजालिनि ।
अश्वतरो वेसरे च नागराजान्तरेऽपि च ॥ २४४ ॥
विदुर्वीरतरं श्रेष्ठे शरवीरणयोरपि ।
नभश्चरो घने वाते विद्याघरविहङ्गयोः ॥ २४५ ॥
उद्दन्तुरः स्यादुत्तुङ्गे करालोत्कटदन्तयोः ।
द्वैमातुरो जरासन्धवारणाननयोर्मतः ॥ २४६ ॥
परम्परं प्रपौत्रादौ मृगभेदे परम्परः ।
परम्परा परीपाट्यां सन्तानेऽपि वधे क्वचित् ॥ २४७ ॥
धराधरः क्ष्माभृति चक्रपाणौ
धाराधरस्तोयधरे कृपाणे ।
पयोधरः स्यात् कुचकोषकार-
कसेरुकाम्भोधरनारिकेले ॥ २४८ ॥
कलिकारः करञ्जे स्याद् धूम्याटे पीतमस्तके ।
अलङ्कारस्तूपमादौ हारकेयूरकादिषु ॥ २४९ ॥
कर्णिकारश्च सम्पाके कर्णिकारो द्रुमोत्पले ।
रथकारस्तु माहिष्ये करणीजे च तक्षणि ॥ २५० ॥
चर्मकारः स्मृतः पादुकृति चर्म्मकषौषधे ।
चर्मकारी च कथिता प्रतिकरः समे भटे ॥ २५१ ॥
घनसारस्तु कर्पूरे दक्षिणावर्त्तपारदे ।
कृष्णसारः स्नुहीवृक्षे शिंशपामृगभेदयोः ॥ २५२ ॥
गिरिसारो भवेल्लोहे लिङ्गे मलयपर्वते ।
पीतसारो मलयजे गोमेदकमणावपि ॥ २५३ ॥
शालसारो द्रुमे हिङ्गौ सूत्रधारः शचीपतौ ।
नाट्यानन्तरसञ्चारिपात्रशिल्पिप्रभेदयोः ॥ २५४ ॥
;p{0146}
दण्डधारो यमे भूपे सम्प्रहारो रणे गतौ ।
प्रतीहारप्रतीहार्यौ द्वाःस्थे द्वारेऽप्यनन्तरे ॥ २५५ ॥
अभिहारोऽभियोगे च चौर्ये सन्नहनेऽपि च ।
व्यवहारो द्रुभेदे स्याद्व्यवहारः पणे स्थितौ ॥ २५६ ॥
अवहारः स्मृतश्चौरे द्यूतयुद्धादिविश्रमे ।
निमन्त्रणोपनेतव्यद्रव्ये ग्राहाख्ययादसि ॥ २५७ ॥
परिवारः परिजने खड्गकोषे परिच्छदे ।
पारावारः समुद्रे च पारावारं तटद्वये ॥ २५८ ॥
अवतारोऽवतरणपुष्करिण्यादितीर्थयोः ।
अकूपारः समुद्रेऽपि कूर्मराजेऽपि कीर्त्तितः ॥ २५९ ॥
शिशुमारोऽम्बुसम्भूतजन्तौ तारात्मकाच्युते ।
सुकुमारश्च पुण्ड्रेक्षौ कोमले त्वऽभिधेयवत् ॥ २६० ॥
धुन्धुमारः शक्रगोपे गृहधूमे पदालिके ।
कर्णपूरोऽवतंसे स्यान्नीलोत्पलशिरीषयोः ॥ २६१ ॥
करवीरः कृपाणे स्याद्दैत्यभेदाश्वमारयोः ।
श्रेष्ठगव्यां पुत्रवत्यामदितौ करवीर्यऽपि ॥ २६२ ॥
महावीरः पवौ तार्श्वे शूरे सिंहेऽपि कोकिले ।
मखानले च कर्के च महावीरो जराटके ॥ २६३ ॥
आत्मवीरः प्राणवति श्यालपुत्रे विदूषके ।
चार्वटीरस्त्रपावाम्रास्थ्न्यङ्कुरे गणिकासुते ॥ २६४ ॥
चित्रटीरो विधौ भालमङ्कितं येन तत् रच ।
घण्टाकर्णोपहाराय हतच्छागास्रबिन्दुभिः ॥ २६५ ॥
पात्रटीरो बुधैरुक्तो मुक्तव्यापारमन्त्रिणि ।
लोहकांस्ये जरत्पात्रे प्रमाणे पावकेऽपि च ॥ २६६ ॥
धाराङ्कुरः सुनासीरे शीकरेऽपि घनोपले ।
;p{0147}
समुद्रारुः स्मृतो ग्राहे सेतुबन्धे तिमिङ्गिले ॥ २६७ ॥
विश्वकद्रुः खले ध्वाने स्यादाखेटिककुक्कुरे ।
असिपत्रो भवेत् कोषकारे च नरकान्तरे ॥ २६८ ॥
शतपत्रो राजकीरे दार्वाघाटमयूरयोः ।
राजीवे शतपत्रन्तु वातपुत्रो हनूमति ॥ २६९ ॥
महाधूर्त्ते च भीमे च लक्ष्मीपुत्रः स्मरे हये ।
पूर्णपात्रं वस्तुपूर्णपात्रे वर्द्धापकेऽपि च ॥ २७० ॥
महामात्रः समृद्धेऽग्रमात्ये हस्तिपकाधिपे ।
बिन्दुतन्त्रं विदुः शारिफलके चतुरङ्गके ॥ २७१ ॥
रागसूत्रं तुलासूत्रे पट्टसूत्रेऽपि दृश्यते ।
तालपत्रन्तु ताटङ्के रण्डायां तालपत्र्यपि ॥ २७२ ॥
अग्निहोत्रोऽग्निहविषोर्वीतिहोत्रोऽनलार्क्कयोः ।
वीरभद्रोऽश्वमेधाश्वे वीरश्रेष्ठे च वीरणे ॥ २७३ ॥
पारिभद्रस्तु मन्दारनिम्बपादपयोर्मतः ।
बलभद्रो रौहिणेये त्रायमाणौषधावपि ॥ २७४ ॥
बलभद्रा कुमार्यां स्यादर्द्धचन्द्रस्तु चन्द्रके ।
गलहस्ते बाणभेदेऽप्यर्द्धचन्द्रा त्रिवृद्भिदि ॥ २७५ ॥
धार्त्तराष्ट्रोऽसितास्याङ्घ्रिहंसकौरवभोगिषु ।
धृतराष्ट्रः सुराज्ञि स्यात् पक्षिक्षत्रियभेदयोः ॥ २७६ ॥
धृतराष्ट्री हंसपन्त्यां स्थिरदंष्ट्रो भुजङ्गमे ।
वराहाकृतिविष्णौ च वक्त्रनक्रः शुके खले ॥ २७७ ॥
कटम्भरा प्रसारण्यां रोहिण्यां गजयोपषिति ।
कलम्बिकायां गोलायां वर्षाभूमूर्वयोरपि ॥ २७८ ॥
मणिच्छिद्रा तु मेदायामृषभाख्यौषधेऽपि च ।
तुङ्गभद्रा नदीभेदे तुङ्गभद्रो मदोत्कटे ॥ २७९ ॥
;p{0148}
दण्डयात्रा दिग्विजये सन्दानवरयात्रयोः ।
देहयात्रा भोजने स्यात् कृतान्तागमनेऽपि च ॥ २८० ॥
विभावरी हरिद्रायां रजन्याञ्च विभावरी ।
विवादे वस्त्रकुट्याञ्च कुट्टन्यां चक्रयोषिति ॥ २८१ ॥
कुम्भकारी कुलाल्यां स्यात् कुम्भकारः कुलालके ।
तुण्डिकेरी तु कार्पास्यां बिम्बिकायामपीष्यते ॥ २८२ ॥
;vv{रपञ्चकम्}
पांशुसञ्चार इत्येष दूर्वाञ्चिततटीभुवि ।
वर्द्धापके प्रशंसायां पुरोटौ धूलिगुच्छके ॥ २८३ ॥
स्यात् पादचत्वरश्छागे सैकते पिप्पलेऽपि च ।
विप्रतीसारमिच्छन्ति कौकृत्येऽनुशये रुषि ॥ २८४ ॥
समभिहारो भृशत्वे पौनःपुन्येऽपि कथ्यते ।
करके परदोषैकभाजि पूरुषकेऽपि च ॥ २८५ ॥
गीतकावेरमिच्छन्ति पित्तले कुङ्कुमेऽपि च ।
तालीशपत्रं तालीशे तामलक्यामपि स्मृतम् ॥ २८६ ॥
भवेदुत्पलपत्रन्तु तद्दले स्त्रीनखक्षते ।
तमालपत्रं तापिञ्जे तिलके पत्रकेऽपि च ॥ २८७ ॥
सर्वतोभद्र इत्युक्तः काव्यचित्रे गृहान्तरे ।
निम्बेऽपि सर्वतोभद्रा गम्भारीनटयोषितोः ॥ २८८ ॥
वस्वौकसारा श्रीदस्य शक्रस्य नलिनीपुरोः ।
भवेत् कपिलधाराख्या स्वर्नदीतीर्थभेदयोः ॥ २८९ ॥
;c{इति रान्तवर्गः ॥}
;v{लान्तवर्गः}
;vv{लद्विकम्}
बलं गन्धरसे रूपे स्थामनि स्थौल्पसैन्ययोः ।
;p{0149}
बलो हलायुधे दैत्यभेदे बलिनि वायसे ॥ १ ॥
वाट्यालके बला तूक्ता पलञ्चोन्मानमांसयोः ।
फलं हेतुसमुत्थे स्यात् फलके व्युष्टिलाभयोः ॥ २ ॥
जातीफलेऽपि कक्कोले सस्यवाणाग्रयोरपि ।
फलिन्यान्तु फलं प्राहुस्त्रिफलायां फलं क्वचित् ॥ ३ ॥
जलं गोकवले नीरे ह्रीवेरे च जडेऽन्यवत् ।
खलं भूस्थानकल्केषु क्रूरे नीचेऽधमे खलः ॥ ४ ॥
गलः सर्ज्जरसे कण्ठे चलः कम्पे चलाश्रये ।
दलं शस्त्री छदोत्सेधतद्द्रव्ये खण्डपर्णयोः ॥ ५ ॥
नलः पोटगले राज्ञि पितृदेवे कपीश्वरे ।
नली मनःशिलायान्तु मलिने तु नलं मतम् ॥ ६ ॥
तलं स्वरूपाधरयोः खड्गमुष्टिचपेटयोः ।
ज्याघातवारणेऽपि स्यात्तलस्तालतरावपि ॥ ७ ॥
मलं किट्टे पुरीषे च पापे च कृपणे मलः ।
शलन्तु शल्लकीलोम्नि शलो भृङ्गे गणे विधौ ॥ ८ ॥
खिलं भवेदप्रहते सारसंक्षिप्तवेधसोः ।
बिलं छिद्रे गुहायाञ्च बिल उच्चैःश्रवोहये ॥ ९ ॥
बलन्तु स्खलिते व्याजे पुलन्तु पुलिनेऽन्यवत् ।
पुलः स्यात् पुलके चाऽपि कुलं जनपदे गृहे ॥ १० ॥
सजातीयगणे गोत्रे देहेऽपि कथितं कुलम् ।
कालो मृत्यौ महाकाले समये यमकृष्णयोः ॥ ११ ॥
कृष्णत्रिवृत्तौ काला तु नीलीमञ्जिष्ठयोरपि ।
काली गौर्य्यां क्षीरकीटे कालिकामातृभेदयोः ॥ १२ ॥
नवाम्बुवाहवृन्देऽपि परिवादेऽपि च क्वचित् ।
भालं ललाटमहसोर्गालः स्कन्दमहीरुहोः ॥ १३ ॥
;p{0150}
शालो हालनृपे मत्स्यप्रभेदे सर्ज्जपादपे ।
शाला गृहे तरुस्कन्धशाखागारैकदेशयोः ॥ १४ ॥
मालं क्षेत्रे गृहे माली माला पुष्पादिदामनि ।
सालः पादपमात्रं स्यात् प्राकारे शङ्कुकद्रुमे ॥ १५ ॥
तालः करतलेऽङ्गुष्ठमध्यमाभ्याञ्च सम्मिते ।
गीराकालक्रियामाने तालः खड्गादिमुष्टिषु ॥ १६ ॥
द्रुमभेदे करास्फाले तालन्तु हरितालके ।
वाद्यभाण्डे च कांस्यस्य तालश्छदिषि कम्पने ॥ १७ ॥
जालं गवाक्ष आनाये क्षारके दन्तवृन्दयोः ।
जालो .नीपद्रुमे जाली कोषातक्यामुदाहृता ॥ १८ ॥
व्यालो भुजङ्गमे क्रूरे श्वापदे दुष्टदन्तिनि ।
नालं दण्डे सरोजस्य नाली शाककलम्बके ॥ १९ ॥
स्थालं भाजनभेदेऽपि स्थाली स्यात् पाटलोखयोः ।
फालं शिरोपकरणे कार्पासादिकवाससि ॥ २० ॥
बालः कचे शिशौ मूर्खे ह्रीवेरे श्वेभपुच्छयोः ।
अलङ्कारान्तरे मेध्ये वाली वाला त्रुटिस्त्रियोः ॥ २१ ॥
चेलो नीचेऽन्यवच्चेलमंशुके गर्हितेऽन्यवत् ।
भेलः प्लवे भीरुके च निर्बुद्धिमुनिभेदयोः ॥ २२ ॥
कौलोऽङ्कपालावृत्सङ्गे भेलके पोत्रिचित्रयोः ।
कोला कणायां चव्ये च कोलन्तु बदरीफले ॥ २३ ॥
शैलो भूभृति शैलन्तु शैलेये तार्क्ष्यशैलके ।
शीलं स्वभावे सद्वृत्ते नीलः कृष्णे नगान्तरे ॥ २४ ॥
नीलः कपीश्वरे नीली वृक्षलाञ्छनभेदयोः ।
कूलं स्तूपे तडागे च सैन्यपृष्ठप्रतीरयोः ॥ २५ ॥
कूलः पिचौ भवेत् कूलं ब्रह्मदारुविहायसोः ।
;p{0151}
मूलमाद्ये शिफायां स्याद्भनिकुञ्जान्तिकेषु च ॥ २६ ॥
शूलं प्रहरणे मृत्यौ केतने रोगयोगयोः ।
शूला दुष्टवधार्थाय कीलके पण्ययोषिति ॥ २७ ॥
स्थूलं स्यात् पीवरे कूटे निष्प्रज्ञे पुनरन्यवत् ।
अम्लो रसप्रभेदे स्यादाम्ली चाङ्गेरिकौषधौ ॥ २८ ॥
शुक्लो योगान्तरे श्वेते शुक्लञ्च रजते मतम् ।
मल्लः पात्रे कपाले च मत्स्यभेदे बलीयसि ॥ २९ ॥
भल्लो भल्ली च बाणे स्याद्भल्लो भल्लुक इष्यते ।
भल्लातक्यान्तु भल्ली स्यादोल्लश्चार्द्रे च शूरणे ॥ ३० ॥
चुल्लचिल्लौ मतौ क्लिन्ने नेत्रे क्लिन्नाक्ष्णि पिल्लवत् ।
आतापिनि भवेच्चिल्लश्चिल्ली स्याद्गौडवास्तुके ॥ ३१ ॥
चुल्ली चितायामुद्वाने क्वचिद्वाद्येऽप्युदीरिता ।
बली वीरुधि सन्ताने वल्कले कुमुमाम्बरे ॥ ३२ ॥
खल्ली तु हस्तपादावमर्द्दनाख्यरुजि स्मृता ।
खल्लो वस्त्रप्रभेदे स्यान्निम्ने चर्मणि चातके ॥ ३३ ॥
आलुर्गलन्तिकायां स्यात् कन्दभेदे च भेलके ।
पीलुर्गजे द्रुमे काण्डे परमाणुप्रसूनयोः ॥ ३४ ॥
पीलुस्तालास्थिखण्डे च मालुः पत्रलतास्त्रियोः ।
शालुः कषायद्रव्ये स्याच्चौरकाख्यौषधेऽपि च ॥ ३५ ॥
वलिश्चामरदश्वे च जरया श्लथचर्मणि ।
उदरावयवे दैत्ये करपूजोपहारयोः ॥ ३६ ॥
गृहदारुविशेषे च गन्धकेऽपि क्वचिन्मतः ।
दोला यानान्तरे नील्यां मेला स्यान्मेलके मुनौ ॥ ३७ ॥
इला कलत्रे सौम्यस्य धरित्र्यां गवि वाचि च ।
कीलः कफोणौ निर्घाते शङ्काज्वाले तु कीलवत् ॥ ३८ ॥
;p{0152}
शिला कुनद्यां दृषदि द्वाराधःस्थितदारुणि ।
शिलं शिली भवेदुञ्छे गण्डूपद्यां यथाक्रमम् ॥ ३९ ॥
तुला पलशते राशौ भाण्डे स्याद् दृश्यमानयोः ।
गृहाणां दारुबद्धायां पीठिकायामपीष्यते ॥ ४० ॥
वेला काले च जलधेस्तीरनीरविकारयोः ।
अक्लिष्टमरणे रागे सीम्नि वाचि बुधस्त्रियाम् ॥ ४१ ॥
भोजनेऽपीश्वराणां स्याज्झला दुहुतरि स्मृता ।
आतपोर्मीषु लुकायां झाली क्वापि विलोक्यते ॥ ४२ ॥
कला स्यान्मूलविवृद्धौ शिल्पादावंशमात्रके ।
षोडशांशे च चन्द्रस्य कलनाकालयोः कला ॥ ४३ ॥
कलं शुक्रे कलो जीर्णेऽप्यव्यक्तमधुरध्वनौ ।
लोला जिह्वाकमलयोर्लोलस्व्ह्चलसतृष्णयोः ॥ ४४ ॥
लीलां विदुः केलिविलासखेला-
शृङ्गारभावप्रभवक्रियासु ।
हेलामवज्ञानविलासयोश्च
हाला सुरायां नृपतौ च हालः ॥ ४५ ॥
गोला सखीवर्त्तुलयोर्गोलं लक्ष्यानुसारतः ।
पत्राञ्जने कुनद्याञ्च गोदावर्याञ्च मण्डले ॥ ४६ ॥
अलिः सुरापुष्पलिहोरालिस्तु विशदाशये ।
आलिः पङ्क्तौ च सख्याञ्च सेतौ च परिकीर्तिता ॥ ४७ ॥
कलिः स्यात् कलहे शूरे कलिरन्त्ययुगे युधि ।
धूलिः सङ्ख्यान्तरे रेणौ डुलिस्तु कमठे मुनौ ॥ ४८ ॥
मौलिः किरीटे धम्मिले कङ्केलिद्रुमचूडयोः ।
शालिस्तु गन्धमार्ज्जारे कलमादिषु च स्मृतः ॥ ४९ ॥
पालिः कर्णलताग्रेऽश्रौ पङ्क्तावङ्कप्रदेशयोः ।
;p{0153}
पालिः प्रस्ते च यूकायां जातश्मश्रुस्त्रियामपि ॥ ५० ॥
झिल्ली स्यादातपरुषि वर्त्त्यामुद्वर्त्तनांशुके ।
वल्ली स्यादजमोदायां पुष्पभेदेऽपि वीरुधि ॥ ५१ ॥
पल्ली कुटीग्रामकयोः पल्लः स्थूलकुशूलके ।
तल्ली तरुण्यां तल्लस्तु जलाधारान्तरेऽपि च ॥ ५२ ॥
;vv{लत्रिकम्}
कमलं सलिले ताम्रे जलजे लोम्नि भेषजे ।
मृगभेदे च कमलः कमला श्रीवरस्त्रियोः ॥ ५३ ॥
चपलः पारदे मीने चौरके प्रस्तरान्तरे ।
चपला कमलाविद्युत्पुंश्चलीपिप्पलीषु च ॥ ५४ ॥
चपलं क्षणिके शीघ्रे चपलश्चिकुरे चले ।
उपलः प्रस्तरे रजे शर्करायां स्मृतोपला ॥ ५५ ॥
उत्पलं मांसशूल्ये स्यात् कुष्ठेन्दीवरयोरपि ।
अनलो वासुदेवेऽग्नावनलो वसुवातयोः ॥ ५६ ॥
शकलं त्वचि खण्डे स्याद्रागवस्तुनि वल्कले ।
गरलन्तु विषे माने गरलं तृणपूलके ॥ ५७ ॥
तरलश्चञ्चले षिङ्गे हारमध्यमणावऽपि ।
भासुरे चाऽथ तरला यवागुसुरयोर्मता ॥ ५८ ॥
सरलः पूतिकाष्ठे स्यादुदारावक्रयोरपि ।
कपिलो मुनिभेदे स्याद् वासुदेवे च पावके ॥ ५९ ॥
कपिला शिंशपायाञ्च रेणुकागोविशेषयोः ।
पुण्डरीककरिण्याञ्च पिङ्गे तु कपिलोऽन्यवत् ॥ ६० ॥
पललं तिलचूर्णे स्यात् पललं पङ्कमांसयोः ।
पललो यातुधाने स्यात् पटलं छदिषि व्रजे ॥ ६१ ॥
पिटके नेत्ररोगे च तिलके परिच्छदे ।
;p{0154}
जगलः पिष्टमद्ये च मेदके मदनद्रुमे ॥ ६२ ॥
कितवे छगलश्छागे छगली छागमातरि ।
वृद्धदारकभेषज्ये छगलं नीलवाससि ॥ ६३ ॥
पिप्पलो बोधिवृक्षे स्यात् पतिभेदे निरङ्गुले ।
पिप्पलं वसनच्छेदे भेदेऽपि सलिले मतम् ॥ ६४ ॥
कणायां पिप्पली चोक्ता धवलः सुन्दरे सिते ।
महोक्षे चाऽथ धवली सौरभेय्यामुदीरिता ॥ ६५ ॥
कुवलञ्चोत्पले मुक्ताफलेऽपि बदरीफले ।
कुशलः शिक्षिते क्षेमपर्याप्तिसुकृतेषु च ॥ ६६ ॥
कुशलं मुषलं तु स्यादयोऽग्रे मुषली मता ।
तालमूल्यामासुपर्णी गृहगोधिकयोरपि ॥ ६७ ॥
निचुलो हिज्जलतरौ निचुलश्च निचोलके ।
पिचुलो झावुकेऽपि स्याद् हिज्जले जलवायसे ॥ ६८ ॥
विपुलः पृथुलेऽगाधे मेरुपश्चिमभूधरे ।
तुमुलः कलिवृक्षे स्यात्तुमुलं रणसङ्कुले ॥ ६९ ॥
बहुलः कृष्णपक्षेऽग्नौ शितौ च बहुला गवि ।
एलायां नीलिकायाञ्च बहुला कृत्तिकासु च ॥ ७० ॥
बहुलं प्राज्यनभसोर्मातुलो मदनद्रुमे ।
मातृभ्रातरि धुत्तूरे व्रीहिभेदेऽपि मातुलः ॥ ७१ ॥
कुटिलं वाच्यवद् भुग्ने कुटिला सरिदन्तरे ।
जटिलस्तु जटायुक्ते जटिला मांसिकौषघौ ॥ ७२ ॥
सुतलप्रतलौ चेति पातालभुवनद्वये ।
स्यातामट्टालिकाबन्धे तताङ्गुलिकरे क्रमात् ॥ ७३ ॥
पित्तलं तैजसद्रव्ये पित्तलः पित्तसङ्गते ।
पित्तला तोयपिप्पल्पां निस्तलं वर्तुले चले ।
;p{0155}
कुन्तलः स्याद्यवे देशे केशलाङ्गलयोगपि ॥ ७४ ॥
कम्बलो नागराजे स्यात सास्नाप्रावारयोः कृमौ ।
कम्बलश्चोत्तरासङ्गे कम्बलं सलिले मतम् ॥ ७५ ॥
शम्बलं कुलपाथेयमत्सरेषु समीरितम् ।
कन्दलस्तु कपाले स्यादुपरागे नवाङ्कुरे ॥ ७६ ॥
कलध्वनौ कन्दली तु मृगपक्षिविशेषयोः ।
पिङ्गलः स्यान्मुनौ रुद्रे चण्डांशोः पारिपाश्वके ॥ ७७ ॥
निधिभेदे कपावग्नौ पिङ्गलः कपिलेऽन्यवत ।
करायिकायां वेश्यायां पिङ्गला कुमुदस्त्रियाम् ॥ ७८ ॥
जङ्गलो जलनिर्मुक्तदेशे मांसे च जङ्गलम् ।
मङ्गलं श्रेयसि श्वेतदूर्वायामपि मङ्गला ॥ ७९ ॥
सर्वार्थलक्षणे चापि मङ्गलं समुदीरितम् ।
कुण्डलं वलये पाशे कुण्डलं कर्णपूरणे ।
गुडूच्यां काञ्चनादौ च कुण्डली समुदीरिता ॥ ८० ॥
स्यान्मण्डलं द्वादशराजके च
देशे च बिम्बे च कदम्बके च ।
कुष्ठप्रभेदेऽप्युपसूर्यकेऽपि
भुजङ्गभेदे शुनि मण्डलः स्यात् ॥ ८१ ॥
स्यादर्गलन्तु कल्लोले दण्डे चान्तःकपाटयोः ।
निर्मलं विमले विद्यान्निर्म्माल्याभ्रकयोरपि ॥ ८२ ॥
शौष्कलः शुष्कमांसस्य पणके पिशिताशिनि ।
पांशुलः पुंश्चले शम्भोः खट्वाङ्गे पांशुला भुवि ॥ ८३ ॥
सङ्कुलं वाच्यवद्व्याप्तेऽविस्पष्टार्थवचस्यपि ।
उज्ज्वलो दीप्तशृङ्गारविशदेषु विकाशिनि ॥ ८४ ॥
;p{0156}
वञ्जुलो वेतसाशोकतिनिशेष्वऽथ मञ्जुलम् ।
निकुञ्जे शैवले मञ्जौ जलरङ्कौ तु मञ्जुला ॥ ८५ ॥
पिञ्जलन्तु हरिद्राभे कुशपत्रेऽपि पिञ्जलम् ।
पुद्गलः सुन्दराकारे पुद्गलश्चात्मदेहयोः ।
जम्भलो देवताभेदे जम्बीरेऽपि च जम्भलः ॥ ८६ ॥
कुम्भिलः श्यालके चौरे श्लोकच्छायाहरे झषे ।
चन्द्रिलो नापिते ख्यातो हरवास्तुकशाकयोः ॥ ८७ ॥
ग्रन्थिलो ग्रन्थिसहिते करीरद्रौ विकङ्कते ।
वामिलो दाम्भिके यामे रामिलो रमणे स्मरे ॥ ८८ ॥
वार्द्दल दुर्दिने मेलानन्दायामपि वार्द्दलः ।
तण्डुलाख्या विडङ्गे स्याद्धान्यादिनिकरेऽपि च ॥ ८९ ॥
वृषलः कथितः शूद्रे चन्द्रगुप्ते च वाजिनि ।
निष्कलस्तु कलाशून्ये नष्टबीजे तु वाच्यवत् ॥ ९० ॥
पाकलं कुष्ठभैषज्ये पाकलः कुञ्जरज्वरे ।
पाचलो राधनद्रव्येऽप्यनिलानलयोरपि ॥ ९१ ॥
माचलो वन्दिचौरे स्याद्ग्राहे रक्षसि चाऽमये ।
पाटलः श्वेतरक्ते स्यादाशुव्रीहौ च पाटलः ॥ ९२ ॥
पाटली पाटलाऽपि स्यादस्याः पुष्पेऽपि पाटलम् ।
लोहलः शृङ्खलाधार्ये भवेदव्यक्तवाचि च ॥ ९३ ॥
कोहलो मद्यभेदे स्यात् कोहलः स्यान्मुनावऽपि ।
तैतिलो गण्डके प्रोक्तस्तैतिलं करणान्तरे ॥ ९४ ॥
हेमलः स्वर्णकारे स्यात् कृकलासे शिलान्तरे ।
श्यामलो मेचेकेऽश्वत्ये कोमलो मृदुले दले ॥ ९५ ॥
कामलः कामुके रोगे मरुदेशवसन्तयोः ।
पेशलो रुचिरे दक्षे गोकिलो मुषले हले ॥ ९६ ॥
;p{0157}
गौरिलो लोहचूर्णे स्याद्गौरिलो गौरसर्षपे ।
फेनिलः स्यादरिष्टे च फेनिलं बदरीफले ॥ ९७ ॥
मदनस्य फले चाऽथ वाच्यवत फेनवन्यपि ।
शावलाख्या तु शैवाले शैलेयेऽपि च शावलम् ॥ ९८ ॥
शैवलं पद्मकाष्ठे च शैवलञ्च जलाञ्चले ।
शीतलं पुष्पकासीसे शैलजे मलयोद्भवे ॥ ९९ ॥
भवेदासनपर्ण्याञ्च शीतलः शिशिरेऽन्यवत् ।
कल्लोलो हर्ष उल्लोले कल्लोलः परिपन्थिनि ॥ १०० ॥
पटोलमोषधीवस्त्रभिदोर्ज्योत्स्न्यां पटोल्यऽपि ।
काकोली विषभेदे स्याद्द्रोणकाककुलालयोः ॥ १०१ ॥
तमालस्तिलके खड्गेरे तापिञ्छे वरुणद्रुमे ।
सुवेलः प्रणते शान्ते सुवेलः पर्वतान्तरे ॥ १०२ ॥
अवेलस्त्वपलापे स्यादवेला पूगचूर्णके ।
कपालं शिरसोऽस्थ्नि स्याद् घटादिशकले व्रजे ॥ १०३ ॥
कुष्ठरोगविशेषे च गोपालो गोपभूपयोः ।
किट्टालस्ताम्रकलशे किट्टालो लोहगूथके ॥ १०४ ॥
पातालं नागलोके स्यात् पातालं वडवानले ।
प्रवालो वल्लकीदण्डे विद्रुमे नवपल्लवे ॥ १०५ ॥
अराल कुटिले सर्ज्जरसे समददन्तिनि ।
करालो दन्तुरे तुङ्गे करालञ्च कुठेरके ॥ १०६ ॥
करालोद्धूनतैलेऽपि करालो भीषणेऽन्यवत् ।
शृगालो जम्बुके दैत्ये शृगाली डमरे विदुः ॥ १०७ ॥
कुलालः कुम्भकारे स्यात् कुक्कुभे कौशिकेऽपि च ।
कुद्दालो युगपत्रे स्यात् कुद्दालो भूमिदारणे ॥ १०८ ॥
विडालो नेत्रपिण्डे स्याद्विडालोऽपि खगान्तरे ।
;p{0158}
विडाली पूतनाभेदे लताघूकेऽपि शस्यते ।
जम्बालं शैवले पङ्के कीलालं रुधिरे जले ॥ १०९ ॥
वण्ठीलं शूरयोर्युद्धे नौकायाश्च खनित्रके ।
आभीलञ्चाऽपि कृच्छ्रे स्यादाभीलश्च भयानके ॥ ११० ॥
नाभीलं नाभिगर्भाण्डे वङ्क्षणे प्रोक्तमस्त्रियाः ।
उत्फुल्लः करणे स्त्रीणामुत्ताले च विकस्वरे ॥ १११ ॥
शयालुः स्यादजगरे निद्राशीलेऽपि कुक्कुरे ।
श्रद्धालुर्दोहिदिन्याञ्च श्रद्धावति तु वाच्यवत् ॥ ११२ ॥
लाङ्गुलं मेहने पुच्छे शार्दूलो राक्षसान्तरे ।
व्याघ्रे च पशुभेदे च सत्तमे तूत्तरस्थितः ॥ ११३ ॥
वातूलो वातसङ्घाते वातुले मारुतासहे ।
कुकूलं शङ्कुसङ्कीर्णे श्वभ्रे चाऽपि तुषानले ॥ ११४ ॥
कुकूलं स्याद् दुकूलन्तुक्षौमे सूक्ष्मांशुकेऽपि च ।
जम्बूलो जम्बुविटपे जम्बूलः क्रकचच्छदे ॥ ११५ ॥
चषालो होमकुण्डे स्याद्गर्त्ते चोत्ताल उत्कटे ।
श्रेष्ठेऽपि विकरालेऽपि स्यादुत्तालः प्लवङ्गमे ॥ ११६ ॥
चूडाली तूच्चटायां स्याच्चूडावति तु वाच्यवत् ।
विशाला त्विन्द्रवारुण्यां विशालोऽज्जयिनीपुरि ॥ ११७ ॥
विशालो वृक्षभेदेऽपि विशालः पृथुलेऽन्यवत् ।
मेखला खड्गबन्धे स्यात् काञ्चीशैलनितम्बयोः ॥ ११८ ॥
शृङ्खला पुंस्कटीवस्त्रबन्धेऽपि निगडेऽपि च ।
कुचेला विद्धपर्ण्यां स्यात् कुचेलस्तु कुवाससि ॥ ११९ ॥
अचला वसुधायां स्यादचलः शैलकीलयोः ।
चञ्चला तु तडिल्लक्ष्म्योश्चञ्चलः कामुकेऽनिले ॥ १२० ॥
इल्वला तारकाभेदे इल्वलो दैत्यमत्स्ययोः ।
;p{0159}
पिच्छिला शाल्मलीसिन्धुभेदपोतकिकामु च ॥ १२१ ॥
पिच्छिला शिंशपायाञ्च पिच्छिलो विज्जलेऽन्यवत् ।
सप्तला पाटलौ गुञ्जानवमालिकयोरपि ॥ १२२ ॥
भवेच्चर्म्मकशायाञ्च महिला भीरुगुन्द्रयोः ।
सिध्मला मत्स्यचूर्णे स्यात सिध्मलश्च किलासिनि ॥ १२३ ॥
सन्धिला तु सुरुङ्गायां नदीमन्दिरयोरपि ।
रसाला मार्ज्जितायां स्याज्जिह्वादूर्वाविदारिषु ।
रसालं सिह्लके वोले रसालश्चेक्षुचूतयोः ॥ १२४ ॥
विमला शीतलायां स्याद् भुवो भेदे च निर्म्मले ।
विमले चाऽमला लक्ष्म्यामऽमलं विशदेऽभ्रके ॥ १२५ ॥
श्रीफली नीलिकाधात्र्योर्मालूरे श्रीफलः स्मृतः ।
खण्डाली तैलमाने स्यात् सरसीकामुकस्त्रियोः ॥ १२६ ॥
पातली वागुरायां स्यान्नारीमृत्पात्रभेदयोः ।
जाङ्गली शूकशिम्ब्यां स्याज्जाङ्गलश्च कपिञ्जले ॥ १२७ ॥
लाङ्गली गजपिप्पल्यां लाङ्गलं कुसुमान्तरे ।
सीरेऽपि लाङ्गलं तालगृहदारुविशेषयोः ॥ १२८ ॥
अङ्गुली करशाखायां कर्णिकायां गजस्य च ।
जाङ्गुली विषविद्यायां जाङ्गुलं जालिनीफले ॥ १२९ ॥
कदली वैजयन्त्याञ्च रम्भायां हरिणान्तरे ।
कदला शाल्मलीब्राह्मीडिम्बिकासु च कथ्यते ॥ १३० ॥
नकुली कुक्कुटीमांस्योर्नकुलः पाण्डवे पशौ ।
नाकुली कुक्कुटीकन्दे नाकुली चव्यरास्नयोः ॥ १३१ ॥
नैपाली नवमालीमनःशिलासुवहासु च ।
ताम्बूली नागवल्ल्याञ्च ताम्बूलं क्रमुकेऽपि च ॥ १३२ ॥
पञ्चाली पुत्रिकागीत्योः पञ्चालो जनदेशयोः ।
;p{0160}
शाल्मली तरुभेदे स्याद्दीपभेदे च शाल्मली ॥ १३३ ॥
केवलो ज्ञानभेदे स्यात् केवलश्चैककृत्स्नयोः ।
निर्णीते केवलञ्चोक्तं केवलः कुहने क्वचित् ॥ १३४ ॥
काहली तु तरुण्यां स्यात् काहलं भृशशुष्कयोः ।
वाद्यभाण्डविशेषे तु काहला काहले खले ॥ १३५ ॥
गन्धोली वरटाभद्राशटीषु कथिता बुधैः ।
अञ्जली कुडवे विद्यादञ्जलिः करसम्पुटे ॥ १३६ ॥
;vv{लचतुष्कम्}
मदकलः स्यान्मत्तेभे मदेनाव्यक्तवाचि च ।
भवेत् कलकलः सर्ज्जरसे कोलाहलेऽपि च ॥ १३७ ॥
स्मृतो विचिकिलो मल्लीप्रभेदे मदनेऽपि च ।
बृहन्नलो गुडाकेशे महापोटगले मतः ॥ १३८ ॥
परिमलो विमर्शे च स्यान्मनोहरगन्धवत् ।
रतोपमर्द्दविकसद्देहरागादिसौरभे ॥ १३९ ॥
यवफलः स्मृतो वेणौ मांसीकुटजयोरपि ।
मुचाफलन्तु कर्पूरे मौक्तिके लवलीफले ॥ १४० ॥
सदाफलः स्कन्दफले नारिकेलेऽप्युदुम्बरे ।
विदुः कर्मफलं कर्मरङ्गकर्मविपाकयोः ॥ १४१ ॥
मृत्युफलो महाकाले कदल्यां मृत्युफल्यऽपि ।
भवेद्वायुफलं शक्रकार्मुके करकेऽपि च ॥ १४२ ॥
हलाहलो विषे ज्येष्ठ्यां हयलालाह्वयोरगे ।
कुतूहलं कौतुके स्यात् प्रशस्तेऽपि कुतूहलम् ॥ १४३ ॥
दलामलं दमनके तथा मरुवकेऽपि च ।
महाबलं सीसके स्याद् बलाह्येऽपि महाबला ॥ १४४ ॥
वेदतिबलायाञ्च खतमालो बलाहके ।
;p{0161}
धूमेऽपि कन्दरालः स्यात् पर्कटीगर्द्दभाण्डयोः ॥ १४५ ॥
महाकालस्त्रिनयने किम्पाके प्रमथान्तरे ।
महानीलो भृङ्गराजे मणिनागविशेषयोः ॥ १४६ ॥
भवेद् बहुफलाभिख्याऽऽमलकीनीपवृक्षयोः ।
जलाञ्चलं स्वतोवारिनिर्गमे शैवलेऽपि च ॥ १४७ ॥
गण्डशैलो ललाटे स्याच्च्युते स्थूलोपले गिरेः ।
उलूखलं गुग्गुले स्यात् कण्डन्यर्थे उलूखलम् ॥ १४८ ॥
चक्रवालोऽद्रिभेदे स्याच्चक्रवालन्तु मण्डले ।
स्मृतः पोटगलः काशे नले पोटगलो झषे ॥ १४९ ॥
हस्तिमल्लोऽभ्रमातङ्गे हस्तिमल्लो विनायके ।
भस्मतूलं ग्रामकूटे पांशुवर्षे हिमेऽपि च ॥ १५० ॥
वातकेलिः कलालापे पिङ्गानां दन्तलेखने ।
कमण्डलुः स्यात् करके पर्कटीपादपेऽपि च ॥ १५१ ॥
अक्षमालाऽक्षसूत्रे स्यादरुन्धत्यामपि स्मृता ।
मणिमाला स्मृता हारे स्त्रीणां दन्तक्षतान्तरे ॥ १५२ ॥
ध्वनिलीला स्मृता वेणौ काहलावीणयोरपि ।
रजस्वला पुष्पवत्यां सैरिभेऽपि रजस्वलः ॥ १५३ ॥
एकाष्टीलामपि प्राहुः शिवमल्लौषधीभिदोः ।
अतिबला बलाभेदे प्रवालेऽतिबलो मतः ॥ १५४ ॥
भद्रकाली तु गन्धोल्यामुमायामोषधीभिदि ।
हरिताली नभोररेवादूर्वाखड्गलतासु च ॥ १५५ ॥
अन्धपाली स्मृता कोट्यां धात्रिकापरिरम्भयोः ।
गन्धफली प्रियङ्गौ स्यात् कोरके चम्पकस्य च ॥ १५६ ॥
;vv{लपञ्चकम्}
आसुतीबल इत्याख्या कन्यापालकयज्वनोः ।
;p{0162}
स्यात् पण्डुकम्वलः श्वेतकम्बले च शिलान्तरे ॥ १५७ ॥
एककुण्डल इत्येष सौनन्दिनि धनाधिपे ।
भवेदुद्दण्डपालस्तु सर्पमत्स्यप्रभेदयोः ॥ १५८ ॥
कृपीटपालमिच्छन्ति केनिपातसमुद्रयोः ।
भवेत् सुरतताली तु दूतिकायां शिरःस्रजि ॥ १५९ ॥
;c{इति लान्तवर्गः ॥}
;v{वान्तवर्गः}
;vv{वैककम्}
वं प्रचेतसि जानीयादिवार्थे च तदव्ययम् ।
स्वं ज्ञातावात्मधनयोरात्मीये च प्रचक्ष्यते ॥ १ ॥
;vv{वद्विकम्}
भवः संसारसम्पाप्तिश्रेयःशङ्करजन्मसु ।
दवो दाव इव ख्यातो वनाग्निवनयोरपि ॥ २ ॥
द्रवः प्रद्रावरसयोर्गतौ नर्मणि विद्रवे ।
घवः पत्यौ नरे धूर्त्ते वृक्षभेदेऽपि कीर्त्तितः ॥ ३ ॥
जवो वेगिनि वेगे स्यादोण्ड्रपुष्पे जवा मता ।
लवो लेशे विनाशे च छेदने रामनन्दने ॥ ४ ॥
प्लवः कारण्डवे भेके कुलके भेलके कपौ ।
शब्दे प्लुतगतौ प्लक्षे चण्डालजलकाकयोः ॥ ५ ॥
प्लवं गन्धतृणे प्रोक्तं कैवर्त्तीमुस्तकेऽपि च ।
हवो यज्ञे तथाह्वाने निदेशेऽपि हवो मतः ॥ ६ ॥
शवो मृते शवं नीरे सवः सन्धानयज्ञयोः ।
क्षवः क्षुते राजिकायां नवं नव्ये स्तवे विदुः ॥ ७ ॥
ध्रुवः कीले शिवे शङ्कौ वसौ योगे वटे मुनौ ।
ध्रुवा मूर्वाशालपर्ण्योर्गीतिस्रुग्भेदयोरपि ॥ ८ ॥
;p{0163}
ध्रुवन्तु निश्चिते तर्के निश्चले शश्वतेऽन्यवत् ।
स्तुवाख्या सल्लकीमूर्वास्रुग्भेदेषु च विश्रुता ॥ ९ ॥
शिवं मोक्षे सुखे भद्रे सलिलेऽथ शिवो हरे ।
वेदे योगान्तरे कीले वालुके गुग्गुलेऽपि च ॥ १० ॥
पुण्डरीकद्रुमे चाऽपि शिवा झण्टामलौषधौ ।
अभयाऽऽमलकीगौरीक्रोष्ट्रीसक्तुफलासु च ॥ ११ ॥
दिवं स्वर्गेऽन्तरीक्षे च क्लीबं शण्डेऽप्यपौरुषे ।
जीवो वृक्षप्रभेदे स्याज्जीवः प्राणिनि गीष्पतौ ॥ १२ ॥
जीवा जीवन्तिकाभूम्योर्मौर्वीशिञ्जितवृत्तिषु ।
वचायामपि जीवा स्याज्जीवं जीव्यञ्च जीविते ॥ १३ ॥
भावः स्वभावेऽभिप्राये चेष्टासत्तात्मजन्मसु ।
क्रियालीलापदार्थेषु बुधजन्तुविभूतिषु ॥ १४ ॥
देवः सुरे घने राज्ञि देवमाख्यातमिन्द्विये ।
देवी भट्टारिकायाञ्च तेजनीस्पृक्कयोरपि ॥ १५ ॥
सत्त्वं द्रुमे पिशाचादौ बले द्रव्यस्वभावयोः ।
आत्मत्वे व्यवसाये च चित्ते प्राणेषु जन्तुषु ॥ १६ ॥
सान्तं सामनि दाक्षिण्ये कण्वं पापे मुनौ विदुः ।
किण्वं पापे सुराबीजे बिल्वन्तु श्रीफले फले ॥ १७ ॥
तत्त्वं वाद्यप्रभेदे स्न्मयात् स्वरूपे परमात्मनि ।
ह्रस्वखर्वाविमौ शब्दावेकार्थौ वामनार्थयोः ॥ १८ ॥
विश्वं समस्ते जगति विश्वदेवेऽपि नागरे ।
विश्वा चाऽतिविषायां स्यादश्वः पुम्भेदवाजिनोः ॥ १९ ॥
पार्श्वं कक्षाधरे चक्रोपान्ते पर्शुगणेऽपि च ।
प्राध्वं सुप्रणते चातिदूरवर्त्मनि बन्धने ॥ २० ॥
पक्वं परिणतार्थे स्याद्विनाशाभिमुखेऽपि च ।
;p{0164}
द्वन्द्वो रहस्ये कलहे द्वन्द्वं मिथुनयुग्मयोः ॥ २१ ॥
ऊर्द्ध्वं स्यादुच्छ्रिते तुङ्गे चोपरिष्टादपि स्मृतम् ।
दिवं द्यौः स्वर्गलोके च गगने च प्रयुज्यते ॥ २२ ॥
अविः शैले रवौ मेषे भवेन्मूषिककम्बले ।
ऋतुमत्यामविः प्रोक्ता शिविर्भूर्ज्जे नृपान्तरे ॥ २३ ॥
कविः काव्यकरे सूरी कविर्वाल्मीकिशुक्रयोः ।
कवी खलीने कथिता छविः शोभारुचोर्मता ॥ २४ ॥
ग्रीवाऽपि कन्धरायां स्यात्तच्छिरायामपीष्यते ।
रेवा तरङ्गिणीभेदे रेवा नील्यां स्मरस्त्रियाम् ॥ २५ ॥
लट्वा करञ्जभेदेऽस्य फले वाद्ये खगान्तरे ।
नीवी परिपणे ग्रन्थो स्त्रीणां जघनवाससः ॥ २६ ॥
पृथ्वी भूमौ पृथौ हिङ्गुपत्रिकाकृष्णजीरयोः ।
लघ्वी ह्रस्वविवक्षायां प्रभेदे स्यन्दनस्य च ॥ २७ ॥
;vv{वत्रिकम्}
प्रभवो जलमूले स्याज्जन्मभूमौ पराक्रमे ।
आद्योपलब्धयोः स्थाने विभवो निर्वृतौ धने ॥ २८ ॥
प्रसवस्तु फले पुष्पे वृक्षाणां गर्भमोचने ।
तोकोत्पादे च सचिवः सहाये मन्त्रिणि स्मृतः ॥ २९ ॥
कितवो धूर्त्तवन्मत्ते वञ्चके कनकाह्वये ।
त्रिदिवस्त्रिदशावासे त्रिदिवा सरिदन्तरे ॥ ३० ॥
बल्लवः सूपकारे स्याद्भीमसेनेऽपि गोदुहि ।
पल्लवः स्यात् किसलये विटपे विस्तरे बले ॥ ३१ ॥
शृङ्गारे रक्तरागे च विद्रवस्तु पलायने ।
युद्धे च पुङ्गवः श्रेष्ठे वृषभे भेषजान्तरे ॥ ३२ ॥
उद्धवो मातुले विष्णोरुत्सवे क्रतुपावके ।
;p{0165}
उत्सवो मह उत्सेक इच्छाप्रसरकोपयोः ॥ ३३ ॥
केशवो वासुदेवे स्यात् पुन्नागे केशवत्यपि ।
कैतवन्तु छले द्यूते फेरवो जमूकेऽस्रपे ॥ ३४ ॥
रौरवो नरके घोरे कैरवः कितवे रिपौ ।
कैरवं कुमुदे चोक्तं चन्द्रिकायाञ्च कैरवी ॥ ३५ ॥
भैरवं भीषणे गर्भे भैरवः समुदाहृतः ।
सैन्धवो मणिमन्थेऽपि सिन्धुदेशोद्भवाश्वयोः ॥ ३६ ॥
वाडवं करणे स्त्रीणामौर्वे विप्रेऽपि वाडवः ।
वाडवं वडवासङ्घे वाडवो रागनागयोः ॥ ३७ ॥
आश्रवः स्यात् प्रतिज्ञाने क्लेशे च वचनस्थिते ।
शाव्रवं भावसंहत्योः शत्रूणां शात्रवो द्विषि ॥ ३८ ॥
माधवस्तु वसन्ते स्याद्वैशाखे गरुडध्वजे ।
माधवी मदिरायाञ्च कुट्टन्यामतिमुक्तके ॥ ३९ ॥
मधुनः शर्करायाञ्च गालवो मुनिलोध्रयोः ।
आर्त्तवन्त्वृतुसम्भूते स्त्रीरजःपुष्पयोरपि ॥ ४० ॥
भार्गवः पर्शुरामे स्याद्गजे शुक्रे सुधन्विनि ।
भार्गवी हैमवत्याञ्च कमलासितदूर्वयोः ॥ ४१ ॥
आहवः सङ्गरे यागे राघवो रघुवंशजे ।
महामीनप्रभेदेऽपि जलधे राघवः स्मृतः ॥ ४२ ॥
ताण्डवं कथितं नृत्ये तृणभेदेऽपि ताण्डवम् ।
निह्नवं निकृतौ विद्यादविश्वासापलापयोः ॥ ४३ ॥
सम्भवः कथितो होतावुत्पत्तौ मेलकेऽपि च ।
आधारानतिरिक्तत्व आधेयस्य च सम्भवः ॥ ४४ ॥
बान्धवो बन्धुसुहृदोः पञ्चत्वं निधने स्मृतम् ।
पञ्चनामपि भावे च प्रभावः शक्तितेजसोः ॥ ४५ ॥
;p{0166}
अभावः स्यादसत्तायायभावो निधनेऽपि च ।
विभावः स्यात् परिचितौ कामस्योऽद्दीपनेऽपि च ॥ ४६ ॥
निष्पावः सूर्यपवने राजमाषे कडिङ्गरे ।
पचने शिम्बिकायाञ्च निष्पावो निर्विकल्पके ॥ ४७ ॥
सुग्रीवः शोभनग्रीवे सुग्रीवो वानराधिपे ।
राजीवाख्या मृगे मत्स्ये पद्ये राजोपजीविनि ॥ ४८ ॥
गाण्डीवं गाण्डिवं जिष्णोः कोदण्डे कार्मुकेऽपि च ।
अक्षीवञ्च शिरे विद्यादमत्तेऽक्षीवमन्यवत् ॥ ४९ ॥
पार्थिवो नृपतौ भूमिविकारे पार्थिवोऽन्यवत् ।
पार्थिवी स्यात् क्षमायाञ्च दीदिविर्धिषणान्नयोः ॥ ५० ॥
प्रसेवः कथितो धीरैर्वीणाङ्गसूतयोरपि ।
वडवाऽश्वाकुम्भदास्योः स्त्रीविशेषे द्विजस्त्रियाम् ॥ ५१ ॥
कारवी मधुरादीप्यत्वक्पत्रीकृष्णजीरके ।
सुषवी कारवेल्ले स्यात् कृष्णजीरकजीरयोः ॥ ५२ ॥
;vv{वचतुष्कम्}
भवेदभिषवः स्नाने मद्यसन्धानयज्ञयोः ।
उपप्लवः सैंहिकेये विप्लवोत्पातयोरपि ॥ ५३ ॥
परिप्लवश्चञ्चले स्यादाकुलेऽपि परिप्लवः ।
कुशीलवस्तु वाल्मीकौ नटयाचकयोरपि ॥ ५४ ॥
अपह्नवोऽपलापे च सौ चाऽपह्नवो मतः ।
पराभरस्तिरस्कारे विनाशे च पराभवः ॥ ५५ ॥
भवेत् पारशवः पारस्त्रैणे शूद्रासुते द्विजात् ।
शस्त्रेऽप्यादीनवो दोषे परिक्लिष्टदुरन्तयोः ॥ ५६ ॥
विदुः शीतशिवं शम्यां शैलेयशतपुष्पयोः ।
सैन्धवेऽपि पुटग्रीवो गर्गरीताम्रकुम्भयोः ॥ ५७ ॥
;p{0167}
धामार्गवस्त्वपामार्गे देवदाल्यामपि स्मृतः ।
अनुभावः प्रभावे स्यान्निश्चये भावसूयने ॥ ५८ ॥
बलदेवः स्मृतो वाते कालिन्दीभेदनेऽपि च ।
बलदेवामपि प्राहुस्त्रायमाणौषधे बुधाः ॥ ५९ ॥
जलविल्वस्तु पञ्चाङ्गे कर्कटे जलचत्वरे ।
रोहिताश्वो बृहद्भानौ हरिश्चन्द्रे नृपात्मजे ॥ ६० ॥
सहदेवा बलादण्डोत्पलशारिवभेषजे ।
सहदेवी तु सर्पाक्ष्यां सहदेवश्च पाण्डवे ॥ ६१ ॥
जीवञ्जीवश्चकोरे स्याद् द्रुमपक्षिविशेषयोः ।
;vv{वपञ्चकम्}
आशितम्भवमन्नाद्ये तृप्तावाप्याशितम्भवः ॥ ६२ ॥
;c{इति वान्तवर्गः ॥}
;v{शान्तवर्गः}
;vv{शैककम्}
शं सुखे शर्मणि प्रोक्तं श्रेयसि शश्च शस्त्रके ।
;vv{शद्विकम्}
वशमायत्ततायां स्याद्वशमिच्छाप्रभुत्वयोः ।
वशा वन्ध्यासुतायोषास्त्रीगवीकरिणीषु च ॥ १ ॥
कुशो रामसुते दर्भे योक्त्रे द्वीपे कुशं जले ।
कुशी फालेऽपि वल्गायां कुशा पापिष्ठमत्तयोः ॥ २ ॥
कुशो वाच्यवदाख्यातः स्पशः प्रणिधियुद्धयोः ।
शशो गन्धरसे लोध्रे स्यात् पशौ पुरुषान्तरे ॥ ३ ॥
दर्शस्तु सङ्गमे सूर्यचन्द्रयोरवलोकने ।
पक्षान्ते वैदिकविधौ दर्शश्च समुदाहृतः ॥ ४ ॥
स्पर्शो रुजायां दाने च स्पर्शने स्पर्शकेऽपि च ।
विट् स्मृतो वैश्यमनुजप्रवेशे तु मनीषिभिः ॥ ५ ॥
;p{0168}
पाशः कचान्ते सङ्घार्थः कर्णान्ते शोभनार्थकः ।
छात्राद्यन्ते च निन्दार्थः पाशः पक्ष्यादिबन्धने ॥ ६ ॥
नाशः पलायने प्रोक्तो निधनानुपलम्भयोः ।
काशस्तृणे स्यात् क्षवथौ वाराणस्यां तु काश्यपि ॥ ७ ॥
केशो दैत्यान्तरे बाले ह्रीवेरे च प्रचेतसि ।
कीशो दिगम्बरे प्रोक्तः कीशः शाखामृगेऽपि च ॥ ८ ॥
ईशः प्रभौ शङ्करे स्यादीशा लाङ्गलदण्डके ।
वेशो वेश्यागृहे प्रोक्तो नेपथ्ये गृहमात्रके ॥ ९ ॥
क्लेशो दुःखेऽपि रागादौ व्यवसायेऽपि च क्वचित् ।
वंशो वेणौ कुले वर्गे पृष्ठस्यावयवेऽपि च ॥ १० ॥
दंशः स्यात् खण्डने दोषे दंशो मर्मणि कीर्त्तितः ।
सर्पक्षतेऽपि सन्नाहवनमक्षिकयोरपि ॥ ११ ॥
अंशुर्लेशे रवौ रश्मावाशुव्रीहौ च सत्वरे ।
पांशुर्धूलिषु शस्यार्थचिरसञ्चितगोमये ॥ १२ ॥
दृग्दर्शने लोचने च दृग्बुद्धौ वीक्षकेऽपि च ।
दशा वर्त्ताववस्थायां वस्त्रांशे स्युर्दशा अपि ॥ १३ ॥
निशा दारुहरिद्रायां स्यात् त्रियामाहरिद्रयोः ।
आशा तृष्णादिशोः प्रोक्ता राशिर्मेषादिपुञ्जयोः ॥ १४ ॥
पेशी पललपिण्ड्यां स्यान्मांस्यां खड्गपिधानके ।
अण्डभेदेऽपि पेशी स्यात् सुपक्वकणिकेऽपि च ॥ १५ ॥
;vv{शत्रिकम्}
कपिशः सिह्लके श्यावे माधव्यां कपिशी मता ।
कुलिशो मत्स्यचण्डे स्याद्दम्भोलौ कुलिशं स्मृतम् ॥ १६ ॥
विवशः स्यादवश्यात्या क्लिष्टदुष्टधियोरपि ।
निस्त्रिंशो निर्द्दये खड्गे सदृशन्तूचिते समे ॥ १७ ॥
;p{0169}
बालिशः शावके मूर्खे लोमशो लोमसंयुते ।
मेण्डके चाथ कासीसशूगालीजटिलासु च ॥ १८ ॥
लोमशा शूकशिम्ब्याञ्च मर्कटीकाकजङ्घयोः ।
महामेदातिबलयोः शाकिनीभिदि चेष्यते ॥ १९ ॥
विकाशो विजने व्यक्तौ सकाशः सदृशेऽन्तिके ।
प्रकाशोऽतिप्रसिद्धे स्यात् प्रहासातपयोः स्फुटे ॥ २० ॥
नीकाशो निश्चये तुल्ये हताशो निर्दये खले ।
कीनाशः कर्कशे क्षुद्रे कृतान्तपशुघातिनोः ॥ २१ ॥
सुखाशो राजतिनिशे शोभनाऽऽशप्रचेतसोः ।
पिङ्गाशो मत्स्यभेदे स्यात्तथा पल्लीपतावपि ॥ २२ ॥
पिङ्गाशी नीलिकायाञ्च पिङ्गाशं जात्यकाञ्चने ।
पलाशः किंशुके शट्यां हरिते राक्षसेऽपि च ॥ २३ ॥
पत्रे पलाशं संवेशः शयने चासनेऽपि च ।
निवेशः शिबिरोद्वाहविन्यासेषु प्रकीर्त्तितः ॥ २४ ॥
निर्वेशो मूर्च्छने भोगे निर्वेशो वेतनेऽपि च ।
प्रदेशो देशमात्रे स्यात्तर्ज्जन्यङ्गुष्ठसम्मिते ॥ २५ ॥
भित्तावपि प्रदेशः स्यात् सदेशोऽभ्यर्णदेशयोः ।
निदेशः शासनोपान्तभाषणेऽपि प्रयुज्यते ॥ २६ ॥
आदर्शो दर्पणे टीकाप्रतिपुस्तकयोरपि ।
कर्कशः परुषे क्रूरे कृपणे निर्द्दये दृढे ॥ २७ ॥
इक्षौ साहसिके काशमर्द्दकम्पिल्लयोरपि ।
गिरीशो वाक्पतौ रुद्रे गिरीशोऽद्रिपतावपि ॥ २८ ॥
उट्टीशो ग्रन्यभेदे स्यादुड्डीशश्चण्डिकापतौ ।
तुङ्गीशः शङ्करे चन्द्रे पक्षीशस्तार्क्ष्यकृष्णयोः ॥ २९ ॥
उपांशुर्जपभेदे स्यादुपांशु विजनेऽव्ययम् ।
;p{0170}
दुःस्पर्शाख्या खरस्पर्शे कण्टकार्याञ्च वासके ॥ ३० ॥
विपाशाख्या सरिद्भेदपाशवर्ज्जितयोर्मता ।
विकेशी पटुवर्त्तौ स्याद्विकेशी निष्कचस्त्रियाम् ।
भूकेशी वल्वजेषु स्याद् भूकेशः शैवले वटे ॥ ३१ ॥
;vv{शचतुष्कम्}
अपदेशः स्मृतो लक्ष्ये निमित्तव्याजयोरपि ।
जीवितेशो यमे कान्ते जीवातौ जीविताधिपे ॥ ३२ ॥
आश्रयाशो हुतवहे भवेदाश्रयनाशके ।
नागपाशः स्मृतः स्त्रीणां करणे वरुणायुधे ॥ ३३ ॥
पुरोडाशो हविर्भेदे चमस्यां पिष्टकस्य च ।
रमे सोमलतायाश्च हुतशेषेऽपि कीर्त्तितः ॥ ३४ ॥
परिवेशः परिवृत्तौ भानोः सविधमण्डले ।
प्रतिष्कशः सहाये स्याद्वार्त्ताहरपुरोगयोः ॥ ३५ ॥
उपस्पर्शः स्पर्शमात्रे स्नानाचमनयोरपि ।
भूमिस्पृग्वैश्यनरयोः पूरदृक स्यात् खले शनौ ॥ ३६ ॥
अपभ्रंशोऽपशब्दे स्याद्भाषाभेदावपातयोः ।
उपदंशोऽवदंशे स्यान्मेण्ढ्रे रोगेऽपि वर्त्तते ॥ ३७ ॥
खण्डपर्शुः पर्शुरामे शङ्करे चूर्णलेपिनि ।
खण्डामलकभैषज्ये सिंहिकातनयेऽपि च ॥ ३८ ॥
पादपाशी खण्डकायां शृङ्खलाकटकेऽपि च ।
स्मृता पञ्चदशी पौर्णमास्यमावास्ययोरपि ॥ ३९ ॥
;vv{शपञ्चकम्}
धूर्जटौ खण्डपरशुर्जामदग्न्ये विधुन्तुदे ।
खण्डामलकभैषज्ये चूडालेऽपि स्मृतो बुधैः ॥ ४० ॥
;c{इति शान्तवर्गः ॥}
;p{0171}
;v{षान्तवर्गः}
;vv{षद्विकम्}
वृषः स्याद्वासके धर्मे सौरभेये च शुक्रले ।
पुंराशिभेदयोः शृङ्ग्यां मूषिकश्रेष्ठयोरपि ॥ १ ॥
क्रपिकच्छ्वां वृषा प्रोक्ता व्रतिनामासने वृषी ।
विषन्तु गरले तोयेऽतिविषायां विषा भवेत् ॥ २ ॥
तुषो धान्यत्वचि ख्यातो विभीतकतरावपि ।
निषश्च स्पर्शने व्याजे तर्षो लिप्सापिपासयोः ॥ ३ ॥
वर्षं संवत्सरे वृष्टौ जम्बूद्वीपे घने विदुः ।
प्रावृट्काले तु वर्षाः तु कर्षः कर्षणमानयोः ॥ ४ ॥
माषो व्रीह्यन्तरे मूर्खे मानत्वग्दोषभेदयोः ।
मेषो राशिविषेषे स्यादुरणे भेषजान्तरे ॥ ५ ॥
शेषः संकर्षणेऽनन्त उपयुक्ततरे वधे ।
प्रसादान्निजनिर्माल्यदाने शेषेऽपि कीर्त्तिता ॥ ६ ॥
शोषस्तु शोषणे राजयक्ष्मण्यपि निगद्यते ।
दोषः स्याद् दूषणे पापे दोषा रात्रौ भुजेऽपि च ॥ ७ ॥
कोषस्तु कुड्मले पात्रे दिव्ये खड्गपिधानके ।
जातिकोषेऽर्थसङ्घाते पेश्यां शबादिसङ्ग्रहे ॥ ८ ॥
घोषस्तु घोषके ध्वाने गोपालाभीरपल्लिषु ।
घोषा तु शतपुष्पायां घोषः कांस्येऽम्बुदध्वनौ ॥ ९ ॥
प्रैषः स्यात् प्रेषणे क्लेशे मर्द्दनोन्मानयोरपि ।
पौषो मासविशेषे स्यात् पौषन्तु महयुद्धयोः ॥ १० ॥
त्विट कान्तौ व्यवसाये च जिगीषायां रुचौ गिरि ।
विट् व्यापने च विष्ठायां शुषिः शोषे विलेऽपि ॥ ११ ॥
ऋषिर्वेदे वशिष्ठादौ दीधितावपि पठ्यते ।
उषा वाणसुतारात्र्योरुषः कामिनि गुग्गुलौ ॥ १२ ॥
झषा नागबलायां स्याद्वैसारिणि झषो मतः ।
;p{0172}
कर्षूः करीपदहने कुल्यायामपि चेष्यते ॥ १३ ॥
;vv{षत्रिकम्}
निकषः शाणफलके निकषा यातुमातरि ।
नहुषो राज्ञि भुजगे कलुषञ्चाविलैनसोः ॥ १४ ॥
किल्विषे वृजिने रोगेऽप्यपराधेऽपि किल्विषम् ।
निमेषनिमिषौ कालप्रभेदेऽक्षिनिमीलने ॥ १५ ॥
परुषं कर्बुरे रूक्षे स्यान्निष्ठुरवचस्यपि ।
पुरुषः पूरुषे साङ्ख्यज्ञे च पुन्नागपादपे ॥ १६ ॥
पौरुषं पुरुषस्योक्तं भावे कर्मणि तेजसि ।
ऊर्द्ध्वविस्तृतदोःपाणिनृमानेऽपि च पौरुषः ॥ १७ ॥
कल्माषो राक्षसे कृष्णे कल्माषं कृष्णपाण्डुरे ।
कुल्माषो यावके प्रोक्तः कुल्माषं काञ्जिकेऽपि च ॥ १८ ॥
उष्णीषन्तु शिरोवेष्टे किरीटे लक्षणान्तरे ।
तरीषः शोभनाकारे भेलेऽब्धिव्यवसाययोः ॥ १९ ॥
रोहिषं कत्तृणे ज्ञेयं रोहिषो हरिणान्तरे ।
विश्लेषः स्याद्विघटने विश्लेषो विधुरेऽपि च ॥ २० ॥
प्रदोषः कालभेदे स्यात् प्रदोषो दोष इष्यते ।
अभीषुः प्रग्रहे रश्मौ प्रत्यूषोऽहर्मुखे वसौ ॥ २१ ॥
गण्डूषो मुखपूर्त्तौ स्यात् करिहस्ताङ्गुलावपि ।
प्रसृतोन्मिते शैलूषः कथितो नटबिल्वयोः ॥ २२ ॥
मारिषः शाकभेदे स्यान्मारिषा दक्षमातरि ।
नाट्योक्त्यां मारिषश्चार्ये तारीषः कनकेऽम्बुधौ ॥ २३ ॥
आमिषं पलले लोभे सम्भोगोत्कोचयोरपि ।
आमिषं सुन्दराकारपूपादिविषयेऽपि च ॥ २४ ॥
आकर्षः शारिफलके पाशके दूत इन्द्रिये ।
;p{0173}
आकर्षणेऽपि चाऽकर्षः कोदण्डाभ्यासवस्तुनि ॥ २५ ॥
संहर्षमाहुः स्पर्द्धायां प्रमोदेऽपि प्रभञ्जने ।
शुश्रूषा श्रोतुमिच्छायां परिचर्याकथानयोः ॥ २६ ॥
जिगीषा जेतुमिच्छायां व्यवसायप्रकर्षयोः ।
महिषी नृपपत्न्याञ्च सैरिभ्यामोषघीभिदि ॥ २७ ॥
;vv{पचतुष्कम्}
अनिमिषः सुरे मत्स्येऽप्यनुकर्षोऽनुकर्षणे ।
अनुकर्षो रथस्याऽधःस्थिते दारुणि चेष्यते ॥ २८ ॥
अनुतर्षः सुरापानपात्रे तृष्णाभिलाषयोः ।
वातरूषस्तु वातूलोत्कोचयोः शक्रकार्म्मुके ॥ २९ ॥
अम्बरीषं रणे भ्राष्ट्रेऽप्यम्बरीषो नृपान्तरे ।
मार्त्तण्डे खण्डपरशावाम्रातककिशोरयोः ॥ ३० ॥
परिघोषो निनादे स्यादवाच्ये जलदध्वनौ ।
नन्दिघोषोऽर्ज्जुनरथे घोषे वन्दिजनस्य च ॥ ३१ ॥
महाघोषो मतङ्गे च महाघोषोऽतिघोषणे ।
स्मृता कर्क्कटशृङ्ग्याञ्च महाघोषा मनीषिभिः ॥ ३२ ॥
किम्पुरुषः किन्नरे स्याल्लोकभेदेऽप्यलम्बुषः ।
छर्द्दनेऽलम्बुषा प्रोक्ता मुण्डीरीस्वर्गवेश्ययोः ॥ ३३ ॥
पलङ्कषा गोक्षुरकरास्नागुग्गुलुकिंशुके ।
तुण्डीरीलाक्षयोश्चाऽपि राक्षसेऽपि पलङ्कषः ॥ ३४ ॥
;c{इति पान्तवर्गः ॥}
;v{सान्तवर्गः}
;vv{सद्विकम्}
रसो गन्धरसे स्वादे चित्तादो विषरागयोः ।
शृङ्गारादौ द्रवे वीर्ये देहधातौ च पारदे ॥ १ ॥
;p{0174}
रसा तु सल्लकीपावाजिह्वाधरणिकङ्गुषु ।
भासो भासि समाख्यातो घोष्टकुक्कुटगृध्रयोः ॥ २ ॥
दासः शूद्रे दानपात्रे भृत्यधीवरयोरपि ।
दासी चेट्याञ्च झिण्ट्याञ्च रासः कोलाहले ध्वनौ ॥ ३ ॥
भाषाशृङ्खलके रासः क्रीडायामपि गोदुहाम् ।
वासः सुवर्णचेले स्यात् प्रभेदे किष्कुपर्वणः ॥ ४ ॥
भाः प्रभावे मयूखे च माः स्मृतश्चन्द्रमासयोः ।
अदः परस्मिन्नत्राऽपि गोसो गन्धरसोषयोः ॥ ५ ॥
वत्सस्तर्णकपुत्रादिवर्षे वत्सन्तु वक्षसि ।
बुत्सः स्तम्बे हारभेदे स्तबके ग्रन्थिपर्णके ॥ ६ ॥
वासो गेहेऽप्यवस्थाने वासा स्यादटरूषके ।
व्यासो मुनौ स्याद्विस्तारे त्रासो भीमणिदोषयोः ॥ ७ ॥
हंसो विहङ्गभेदे स्यादर्के विष्णौ हयान्तरे ।
योगिमन्त्रादिभेदेषु परमात्मनि मत्सरे ॥ ८ ॥
निर्लोभनृपतौ हंसः शारीरमरुदन्तरे ।
अंसः स्कन्धे विभागे च कंसो दैत्यान्तरे स्मृतः ।
कांस्ये च कांस्यपात्रे च मानभेदेऽपि कीर्त्तितः ।
मांसः स्यादामिषे मांसी कक्कोलीजटयोरपि ॥ ९ ॥
वसुर्मयूखाग्निजनाधिपेषु
योक्त्रे वके स्माद्वसुहट्टके च ।
वृद्ध्यौषधश्यामधनेषु रत्ने
वसु स्मृतं स्यान्मघुरेऽन्यवच्च ॥ १० ॥
नासा तु नासिकायां स्यान्नासा द्वारोर्ध्वदारुणि ।
मृत्सा तु कथिता वासिश्रेष्ठमृत्तिकयोर्बुधैः ॥ ११ ॥
हिंसा चौर्यादिवधयोः शंसा वचनवाञ्छयोः ।
;p{0175}
मिसिस्तु मधुरामांस्योर्गजपुष्पाजमोदयोः ॥ १२ ॥
कासूर्विकलवाचि स्यात् लासूः शक्त्यायुधेऽपि च ।
प्रसूरश्वाजनन्योश्च कन्दलीवीरुधोरपि ॥ १३ ॥
;vv{सत्रिकम्}
अलसः पादरोगे स्यात् क्रियामन्दे द्रुमान्तरे ।
अलसा हंसपद्याञ्च रभसो वेगहर्षयोः ॥ १४ ॥
पनसः कण्टकिफले कण्टके कपिरुग्भिदोः ।
सुरसः स्यात् सुमधुरे पर्णासे सुरसाऽपि च ॥ १५ ॥
सारसः पक्षिभेदे स्यात् सारसं सरसीरुहे ।
श्रीवासो यक्षधूपे स्यात् पङ्कजे पीतवाससि ॥ १६ ॥
साहसन्तु बलात्कारकृतकार्ये दमेऽपि च ।
वाहसो जलनिर्यासेऽजगरे सुनिषण्णके ॥ १७ ॥
लालसो लालसाऽपि स्याद्याच्ञातृष्णातिरेकयोः ।
औत्सुक्ये च समासस्तु संक्षेपे च समर्थने ॥ १८ ॥
कीकसः कृमिजातौ स्यादस्थ्नि कीकसमिष्यते ।
पायसं परमान्ने स्याच्छ्रीवासेऽपि च पायसः ॥ १९ ॥
वायसो नाडिजङ्घे स्याच्छ्रीवासे चागुरुद्रुमे ।
काकोदुम्बरिकायाञ्च काकमाच्याञ्च वायसी ॥ २० ॥
मानसं सरसि स्वान्तेऽप्याश्वासो निर्वृतौ मतः ॥ '
आख्यायिकापरिच्छेदेऽप्यभ्यासो व्यसनेऽन्तिके ॥ २१ ॥
उच्छ्वासः प्राणनाश्वासगद्यबन्धगुणान्तरे ।
इष्वासो धन्विधनुषोर्विलासो भावलीलयोः ॥ २२ ॥
वीतसो बन्धनोपाये मृगाणां पक्षिणामपि ।
तेषामपि च विश्वासहेतोः प्रावरणे स्मृतम् ॥ २३ ॥
उत्तंसः कर्णपूरे स्याच्छेकरे च वतंसवत् ।
;p{0176}
बीभत्सो विकृते क्रूरेऽप्यर्जुने च घृणात्मनि ॥ २४ ॥
विद्वानात्मविदि प्राज्ञे पण्डिते चाभिधेयवत् ।
भूयान् बहुतरार्थे स्यात् पुनरर्थे त्वदोऽव्ययम् ॥ २५ ॥
ज्यायान् वृद्धे च शस्ते च हविर्होतव्यसर्पिषोः ।
रेषाः स्यादधमे क्रूरे कृपणेऽपि च कथ्यते ॥ २६ ॥
वेधा विधौ बुधे विष्णावागः पापापराधयोः ।
वर्च्चो दीप्तौ पुरीषे च वर्च्चो रूपेऽपि च क्वचित् ॥ २७ ॥
छन्दः पद्ये च वेदे च स्वैराचाराभिलाषयोः ।
एनोऽपराधे कलुषे मनश्चित्तमनीषयोः ॥ २८ ॥
रोदश्च रोदसी चाऽपि दिवि भूमौ पृथक पृथक् ।
सह प्रयोगेऽप्यनयो रोदः स्यादपि रोदसी ॥ २९ ॥
ओजस्तेजसि धातूनामवस्तम्भप्रकाशयोः ।
भुजो वले च दीप्तौ च तेजो धाम्नि पराक्रमे ॥ ३० ॥
प्रभावरेतसोश्चाथ रजः स्यादार्त्तवे गुणे ।
रजःपरागे रेणौ तु रजवत् परिकीर्त्तितम् ॥ ३१ ॥
वपुर्भव्याकृतौ देहे पयः स्यात् क्षीरनीरयोः ।
वयः पक्षिणि बाल्यादौ वयो यौवनमात्रके ॥ ३२ ॥
श्रेयस्तु मङ्गले धर्मे श्रेयान् शस्ते तु वाच्यवत् ।
श्रेयसी करिपिप्पल्यामभयारास्नयोरपि ॥ ३३ ॥
स्रोतोऽम्बुवेगेन्द्रिययोरोकः सद्मनि चाश्रये ।
शिरः प्रधाने सेनाग्रभागमस्तकयोरपि ॥ ३४ ॥
तपश्चान्द्रायणादौ स्याद्धर्मे लोकान्तरेऽपि च ।
तपा माघे च शिशिरे सरस्तोयतडागयोः ॥ ३५ ॥
उषः प्रभाते सन्ध्यायामुरः श्रेष्ठे च वक्षसि ।
तमोऽन्धकारे स्वर्भानौ तमःशोके गुणान्तरे ॥ ३६ ॥
;p{0177}
नभो व्योम्नि नभा मेघे श्रावणे च पतद्ग्रहे ।
घ्राणे मृणालसूत्रे च वर्षासु च नभाः स्मृतः ॥ ३७ ॥
तरो बले च वेगे च रेतः शुक्रे च पारदे ।
अर्च्चिर्मयूखशिखयोर्बर्हिः कुशहुताशयोः ॥ ३८ ॥
सहो वले ज्योतिषि मार्गशीर्ष-
हेमन्तयोश्चाऽपि सहः प्रदिष्टः ।
रहोऽपि गुह्ये सुरते च तत्त्वे
महो भवेदुत्सवतेजसोश्च ॥ ३९ ॥
ज्योतिः प्रकाशे दृशि तारकासु
ज्योतिर्दिनेशानलयोरपि स्यात् ।
घनुः प्रियालद्रुमराशिभेदयोः
शरासने चापि धनुर्धनुर्धरे ॥ ४० ॥
आशीरुक्ता हिताशंसापवनाशनदंष्ट्रयोः ।
राक्षसीति च दंष्ट्रायां राक्षसी रक्षसः स्त्रियाम् ॥ ४१ ॥
तामसीति च दुर्गायां तामसो भुजगे खले ।
पुक्कसी कालिकानील्योः पुक्कसः श्वपचेऽधमे ॥ ४२ ॥
;vv{सचतुष्कम्}
भवेद्घनरसः सान्द्रनिर्यासमोरटाप्सु च ।
कर्पूरे पीलुपर्ण्याञ्च सस्ये सिद्धरसेऽपि च ॥ ४३ ॥
सर्वरसः स्मृतो वाद्यभाण्डभेदे च धूनके ।
स्मृतं तामरसं पद्मे ताम्रकाञ्चनयोरपि ॥ ४४ ॥
सिद्धरसो रसे व्याधिप्रभृतीषु च दृश्यते ।
महारसः स्यात् खर्ज्जूरे कोशकारकसेरुणोः ॥ ४५ ॥
रासेरसस्तु रासे स्याद्रससिद्धिबलावपि ।
;p{0178}
षष्ठीजागरिके गोष्ठ्यां शृङ्गारपरिहासयोः ॥ ४६ ॥
श्वःश्रेयसञ्च भद्रे स्यात् परानन्दे च शर्मणि ।
निःश्रेयसञ्च कल्याणे चन्द्रचूडापवर्गयोः ॥ ४७ ॥
कुम्भीनसो विषज्वालाकुलदृष्टिभुजङ्गमे ।
कुम्भीनसी जनन्याञ्च लवणाख्यस्य रक्षसः ॥ ४८ ॥
मलीमसन्तु मलिने पुष्पकासीसलोहयोः ।
पौणेमासपौर्णमास्यौ यज्ञपूर्णिमयोः क्रमात् ॥ ४९ ॥
अधिवासो निवासे च संस्कारे धूपकादिभिः ।
चन्द्रहासो दशग्रीवकरवालेऽसिमात्रके ॥ ५० ॥
विश्वावसुः स्याद्गन्धर्वभेदे विश्वावसुर्निशि ।
विभावसुर्दिनमणौ हारभेदे च पावके ॥ ५१ ॥
पुनर्वसुर्भवेदृक्षे कात्यायनमुनावपि ।
राजहंसो नृपश्रेष्ठे कादम्बकलहंसयोः ॥ ५२ ॥
कलहंसस्तु कादम्बे राजहंसे नृपोत्तमे ।
अवध्वंसः परित्यागे निन्दनेऽप्यवचूर्णने ॥ ५३ ॥
स्मृता मधुरसा द्राक्षामूर्विकादुग्धिकासु च ।
नीलञ्जसाऽप्सरोभेदे सरिद्भेदेऽपि विद्युति ॥ ५४ ॥
सुमेधास्तु सुबुद्धौ स्याज्ज्योतिष्मत्यामपीष्पते ।
सुमनाः पुष्पमालत्योस्त्रिदशे कोविदेऽपि च ॥ ५५ ॥
प्रचेतास्तु मुनौ हृष्टे स्यात् प्रतीचीपतावपि ।
विहायास्तु शकुन्ते स्याद्विहायः सुरवर्त्मनि ॥ ५६ ॥
त्रिस्रोता जह्नुकन्यायां त्रिस्रोताः सरिदन्तरे ।
अगौकाश्च नगौकाश्च शरभे सिंहपक्षिणोः ॥ ५७ ॥
उदर्च्चिरुत्प्रभे वह्नौ दिवौकाश्चातके सुरे ।
दीर्घायुः शाल्मलौ काके मार्कण्डेयेऽतिजीविनि ॥ ५८ ॥
;p{0179}
सप्तार्च्चिः पावके प्रोक्तः सप्तार्च्चिः क्रूरलोचने ।
कनीयाननुजेऽत्यल्पे कनीयानतियूनि च ॥ ५९ ॥
वरीयानतियूनि स्याद्वरिष्ठे श्रेष्ठयोगयोः ।
साधीयानतिबाढे स्यादतिसाधौ च वाच्यवत् ॥ ६० ॥
;vv{सपञ्चकम्}
स्यान्नभश्चमसश्चन्द्रे चित्रापूपेन्द्रजालयोः ।
हिङ्गुनिर्यास इत्येष निम्बे हिङ्गुरसेऽपि च ॥ ६१ ॥
दिव्यचक्षुः सुगन्धस्य भेदेऽन्धे च सुलोचने ।
;vv{सषट्कम्}
हिरण्यरेतसम्प्राहुर्दिवाकरहविर्भुजोः ॥ ६२ ॥
;c{इति सान्तवर्गः ॥}
;v{हान्तवर्गः}
;vv{हद्विकम्}
सहो बले सहा मुद्गपर्ण्याञ्च नखभेषजे ।
सहा देवीकुमार्योश्च सहः कान्ते सहा भुवि ॥ १ ॥
ग्रहोऽनुग्रहनिर्बन्धग्रहणेषु रणोद्यमे ।
सूर्यादौ पूतनादौ च सैंहिकेयोपरागयोः ॥ २ ॥
वहः स्याद्वृषभस्कन्धदेशे गन्धवहेऽपि च ।
बर्हं दले केकिपिच्छे गृहा पत्न्यां गृहे स्मृताः ॥ ३ ॥
ग्राहो ग्रहेऽवहारे च नासे बन्धनकूटयोः ।
स्नेहस्तैलादिकरसद्रव्ये स्यात् सौहृदेऽपि च ॥ ४ ॥
प्रोहो निपुणतर्के स्यात् प्रोहो हस्त्यण्घ्रिपर्वणोः ।
मोहमिच्छन्ति मूर्च्छायामविद्यायाञ्च सूरयः ॥ ५ ॥
;p{0180}
लोहस्तु शस्त्रकं लोहं जोङ्गके सर्वतैजसे ।
व्यूहः स्याद् बलविन्यासे निर्माणे वृन्दतर्कयोः ॥ ६ ॥
सिंहः कण्ठीरवे राशौ सत्तमे चोत्तरस्थितः ।
सिंही क्षुद्राबृहत्योः स्याद्वासके राहुमातरि ॥ ७ ॥
बहुः स्याद्विपुले त्र्यादि सङ्ख्यासु त्वभिधेयवत् ।
अहिर्वृत्रासुरे सर्पेऽपीहा तूद्यमवाञ्छयोः ॥ ८ ॥
गुहा तु गह्वरे सिंहपुच्छ्यां स्कन्दे गुहो मतः ।
वाहो भुजायां वाहस्तु मानभेदे वृषे हये ॥ ९ ॥
मही भूमौ मही नद्यां मह उत्सवतेजसोः ।
कुहूः स्यात् कोकिलारावनष्टेन्दुकरदर्शयोः ॥ १० ॥
;vv{हत्रिकम्}
पटहस्तु समारम्भ आनकं पटहं मतम् ।
कलहः खड्गकोशे स्याद्भण्डने युद्धराढयोः ॥ ११ ॥
प्रग्राहस्तु तुलासूत्रे बन्द्यां नियमने भुजे ।
हयादिरश्मौ रश्मौ च सुवर्णहलिपादपे ॥ १२ ॥
निग्रहो भर्त्सने प्रोक्तो मर्यादायाञ्च बन्धके ।
विग्रहः समरे काये विस्तारप्रविभागयोः ॥ १३ ॥
सङ्ग्राहो बृहदुत्तुङ्गे मुष्टिसंक्षेपयोरपि ।
आग्रहोऽनुग्रहाशक्त्योराक्रमे ग्रहणेऽपि च ॥ १४ ॥
नवाहः स्यान्नवदिने नवाहः प्रतिपत्तिथौ ।
प्रवाहो व्यवहारे स्यादपि स्रोतसि वारिणः ॥ १५ ॥
कटाहो घृततैलादिपाकपात्रे च खर्परे ।
कटाहः कूर्मपृष्ठे च स्तूपे च महिषीशिशौ ॥ १६ ॥
उत्साहस्तूद्यमे सूत्रेऽप्यारोहे दैर्घ्यमानयोः ।
;p{0181}
आरोहणे नितम्बे च समुच्छ्रयनिषादिनोः ॥ १७ ॥
निर्यूहः शेखरे द्वारे निर्यासे नागदन्तके ।
विदेहो देहशून्ये स्याद्विदेहो मिथिले स्मृतः ॥ १८ ॥
निरूहो वस्तिभेदे स्यात् तर्कनिश्चितयोरपि ।
दात्यूहः कालकण्ठे स्याद्दात्यूश्चातकेऽपि च ॥ १९ ॥
अत्यूहा नीलिकायां स्यादत्यूहश्चित्रमेखले ।
सुवहा सल्लकीगोधापदीशेफालिकासु च ॥ २० ॥
एलापर्ण्याञ्च सुवहा वल्लकीरास्नयोरपि ।
सम्यग्वाहे तु सुवहो वाच्यवत् समुदाहृतः ॥ २१ ॥
वैदेही रोचनासीतावणिक्स्त्रीपिप्यलीष्वपि ।
वाराही मातृभेदे स्याद् गृष्टिनामौषधेऽपि च ॥ २२ ॥
;vv{हचतुष्कम्}
अवग्रहा इति ख्यातो दृष्टिरोमे गजालिके ।
स्वतन्त्रतानिषेधेऽपि प्रतिबन्धेऽप्यवग्रहः ॥ २३ ॥
प्रतिग्रहः स्वीकरणे सैन्यपृष्ठे पतद्ग्रहे ।
द्विजेभ्यो विधिवद्देये तद्ग्रहे च ग्रहान्तरे ॥ २४ ॥
परिग्रहः परिजने पत्न्यां स्वीकारमूलयोः ।
शापेऽप्युपग्रहो वन्द्यामुपयोगेऽनुकूलने ॥ २५ ॥
अभिग्रहोऽभियोगेऽभिग्रहणे गौरवेऽपि च ।
परिवर्हन्तु राजार्हवस्तुन्यऽपि परिच्छदे ॥ २६ ॥
पितामहो विरिञ्चौ स्यात्तातस्य जनकेऽपि च ।
तमोऽपहः सहस्रांशुमृगाङ्कजिनवह्निषु ॥ २७ ॥
उपनाहो व्रणालेपपिण्डे वीणानिबन्धने ।
परीवाहो जलोच्छ्वासे महीभृद्भोग्यवस्तुनि ॥ २८ ॥
;p{0182}
तनूरुहं गरुल्लोम्नोर्वरारोहाकटावपि ।
वरारोहस्तु कथितो हस्त्यारोहावरोहयोः ॥ २९ ॥
अवरोहोऽवतरणे तरोरङ्गे लतोद्गमे ।
अश्वारोहाऽश्वगन्द्यायामश्वारोहोऽश्ववारके ॥ ३० ॥
महासहा माषपर्ण्यामम्लानकुसुमेऽपि च ।
गन्यवहा तु नासायां वायौ गन्धवहो मतः ॥ ३१ ॥
भवेदेकसहाभिख्या सूते दण्डोत्पलौषधौ ।
;vv{हपत्रकम्}
प्रपितामह इत्येष विधौ पितृपितामहे ॥ ३२ ॥
;c{इति हान्तवर्गः ॥}
;v{क्षान्तवर्गः}
षान्ताः स्युर्यद्यपि क्षान्ता वर्णानामनुरोधतः ।
पृथक्क्रमेण कथ्यन्ते तथाऽप्येते समन्वयात् ॥ १ ॥
;vv{क्षद्विकम्}
अक्षः कर्षे तुषे चक्रे शकटे व्यवहारयोः ।
आत्मज्ञे पाशके चाक्षं तुत्थसौवर्च्चलेन्द्रिये ॥ २ ॥
ऋक्षोऽद्रिभेदे भल्लूके शोणके कृतवेधने ।
ऋक्षमुक्तञ्च नक्षत्रे यक्षः श्रीदे च गुह्यके ॥ ३ ॥
दक्षः पटौ हरवृषे ताम्रचूडे प्रजापतौ ।
मुनिभेदे द्रुमे वह्नौ दक्षो दक्षा भुवि स्मृता ॥ ४ ॥
पक्षो मासार्द्धके पार्श्वे ग्रहे साध्यविरोधयोः ।
पक्षश्च परतो वृन्दे बले सखिसहाययोः ॥ ५ ॥
पतत्रे चुल्लिरन्ध्रे च देहाङ्गे राजकुञ्जके ।
लक्षं शरव्ये सङ्ख्यायां लक्षं छद्मनि कथ्यते ॥ ६ ॥
;p{0183}
प्लक्षो द्वीपविशेषे स्यात् पर्क्कटीगर्द्दभाण्डयोः ।
पिप्पले द्वारपार्श्वे च गृहस्य परिकीर्त्तितः ॥ ७ ॥
न्यक्षः परक्षुरामे स्यान्न्यक्षः कार्त्स्न्ये निकृष्टयोः ।
चोक्षो गीते ध्रुवौ दक्षे तया तीक्ष्णमनोज्ञयोः ॥ ८ ॥
ध्वाङ्क्षस्तु काकबकयोस्तर्कुके भिक्षुके गृहे ।
ध्वाङ्क्षी कक्कोलिकायां स्यात् कक्षो दोर्मूलकच्छयोः ॥ ९ ॥
सैरिभे च वृपे कक्षः शुष्ककाननवीरुधोः ।
कक्षा ग्राहणिकाकाञ्चीप्रकोष्ठगजरज्जुषु ॥ १० ॥
सार्द्धे पदे परीधानपश्चादञ्चलपल्लवे ।
रथभागेऽपि कक्षा स्याद्वीक्षा विस्मयरश्ययोः ॥ ११ ॥
मोक्षो मुष्ककवृक्षे स्यादपवर्गे च मोचने ।
रूक्षः पादपजातौ स्याद् रूक्षोऽप्रेमण्यचिक्कणे ॥ १२ ॥
भिक्षा भृतौ च याच्ञायां सेवाभिक्षितवस्तुनोः ।
प्रेक्षाऽनुत्प्रेक्षणे बुद्धौ रक्षा रक्षणरक्षयोः ॥ १३ ॥
;vv{क्षत्रिकम्}
अध्यक्षोऽधिकृते प्रोक्तः प्रत्यक्षेऽध्यक्षमिष्यते ।
गोरक्षो नागरङ्गे स्याद् गवाञ्च परिरक्षके ॥ १४ ॥
आरक्षो रक्षणीये स्याच्छीर्षमर्मणि दन्तिनाम ।
रक्ताक्षः कासरे क्रूरे पारावतचकोरयोः ॥ १५ ॥
समीक्षा ग्रन्थभेदे स्यात् तत्त्वबुद्धौ निभालने ।
उत्प्रेक्षाऽनवधाने स्यात् काव्यालङ्करणेऽपि च ॥ १६ ॥
मृगाक्षी चेन्द्रवारुण्यां मृगनेत्रात्रियामयोः ।
गवाक्षी शक्रवारुण्यां गवाक्षो जालके कपौ ॥ १७ ॥
;vv{क्षचतुष्कम्}
वीरवृक्षस्तु भल्लातककुभद्रुमयोर्मतः ॥१८४ ॥
;p{0184}
राजवृक्षः प्रियाले स्यात् सुवर्णालुतरावपि ॥ १८ ॥
देववृक्षः सप्तपर्णे मन्दरादिषु गुग्गुलौ ।
भूतवृक्षस्तु शाकोटे तथा श्योनाकपादपे ॥ १९ ॥
विशालाक्षो हरे तार्क्ष्ये विशालाक्षी वरस्त्रियाम् ।
सकटाक्षो घवद्रौ स्यात् कटक्षसहितेऽपि च ॥ २० ॥
;c{इति क्षान्तवर्गः ॥}
;c{इति श्रीसकलवैद्यराजचक्रमुक्ताशेखरस्य गद्यपद्यविद्यानिधेः श्रीमहेश्वरस्य कृतौ विश्वप्रकाशे अनेकार्थशब्दपरिच्छेदः प्रथमः ।}
;p{0185}
;k{अयव्ययानेकार्थवर्गः}
;v{अव्ययानि}
अथाव्ययानि वक्ष्यन्ते व्यक्तं पूर्वाक्षरक्रमात् ।
अकारादिकमप्यस्ति नाधिकं पूर्वतोऽपि च ॥ १ ॥
;vv{अ}
अ स्यादभावे स्वल्पार्थे विष्णावीशे त्वनव्ययम् ।
;vv{आङ}
आङ् सीमायां परिव्याप्तौ कियायोगेषदर्थयोः ॥ २ ॥
;vv{आ}
आ प्रगृज्ञः स्मृतौ वाक्ये आः स्यात् सन्तापकोपयोः ।
;vv{इ}
इ खेदे च रुषोक्तौ च कामदेवे त्वनव्ययम् ॥ ३ ॥
;vv{ई}
ई दुःसभावने कोपे लक्ष्म्यामीः स्यादनव्ययम् ।
;vv{च}
उ सम्बुद्धौ रुषोक्तौ च शम्भुवाची त्वनव्ययम् ॥ ४ ॥
;vv{ऊ}
ऊ वाक्यारम्भेऽनुकम्पारक्षाहूतिष्वनव्ययम् ।
;vv{ऋ}
ऋ वाक्ये चाऽपि कुत्सायां देवाम्बायान्त्वनव्ययम् ॥ ५ ॥
;vv{ए ऐ}
ए-ऐ-शब्दौ तु हे-हैवत् स्मृत्यामन्त्रणहूतिषु ।
;vv{ओ औ}
ओऔशब्दौ च होहौवत सम्बुद्ध्याह्वानयोर्मतौ ॥ ६ ॥
;p{0186}
;vv{कान्ताः}
कु पापे चेषदर्थे च कुत्सायाञ्च निवारणे ।
मनागल्पे च मन्दे च धिग् निर्भर्त्सननिन्दयोः ॥ ७ ॥
;vv{गान्ताः}
अङ्ग सम्बोधने हर्षे पुनरर्थे च कीर्त्तितम् ।
;vv{चान्ताः}
तिर्यक् तिरोऽर्थे वक्रे च विहङ्गादौ त्वनव्ययम् ॥ ८ ॥
चान्वाचये समाहारेऽप्यन्योन्यार्थे समुच्चये ।
पक्षान्तरे तथा पादपूरणेऽप्यवधारणे ॥ ९ ॥
प्राक प्रभातेऽप्यतीते च दिग्देशकालतः स्मृतम् ।
प्रागऽग्रेऽपि च पूर्वस्मिन् भवे प्रागप्यनन्तरे ॥ १० ॥
ननुच प्रश्नदृष्ट्योक्त्योः सम्यग्गाढप्रशंसयोः ।
किञ्चारम्भे च साकल्ये हिरुग् मध्यविनार्थयोः ॥ ११ ॥
;vv{मान्ताः}
नञऽभावे निषेधे च स्वरूपार्थे व्यतिक्रमे ।
ईषदर्थे च सादृश्ये तद्विरुद्धतदन्ययोः ॥ १२ ॥
;vv{ठान्ताः}
सुष्टु प्रशंसनेऽपि स्यादत्यर्थेऽपि च कथ्यते ।
अपष्ठु निरवद्ये स्याच्छोभमानेऽपि च स्मृतम् ॥ १३ ॥
;vv{णान्तः}
अन्तरेण-पदं विद्याद्विनामध्यार्थयोरपि ।
;vv{तान्ताः}
तु पादपूरणे भेदे समुच्चयेऽवधारणे ॥ १४ ॥
अस्तु स्यादभ्यनुज्ञानेऽप्यसूयानीहयोरपि ।
;p{0187}
किंस्वित् प्रश्ने वितर्के च शश्वत् पुनःसदार्थयोः ।
पश्चात् प्रतीच्यां चरमे साक्षात् प्रत्यक्षतुल्ययोः ।
सकृत् सहैकवारे स्यादाराद् दूरसमीपयोः ॥ १५ ॥
यावत् तावत् परिच्छेदे कार्त्स्न्ये मानेऽवधारणे ।
पुरस्ताच्चतुर्षु प्राच्यां पुरार्थे प्रथमेऽग्रतः ॥ १६ ॥
उत प्रश्ने वितर्के स्यादुताऽप्यर्थविकल्पयोः ।
किमुतातिशये प्रश्ने विकल्पे च प्रयुज्यते ॥ १७ ॥
हन्त हर्षे विषादे च वाक्यारम्भविवादयोः ।
स्वस्त्याशीःक्षेमपुण्यादौ तद्वत प्रश्नविकल्पयोः ॥ १८ ॥
बताऽमन्त्रणसन्तोषखेदानुक्रोपविस्मये ।
अहोबताऽनुकम्पायां खेदे सम्बोधनेऽपि च ॥ १९ ॥
तत आदौ परिप्रश्ने पञ्चम्यर्थे कथान्तरे ।
आनन्तर्ये कुतः प्रश्ने पञ्चम्यर्थे च निह्नवे ॥ २० ॥
अतो भवेत् कारणापदेशनिर्द्देशयोरपि ।
पञ्चम्यर्थे ततः प्रोक्तं पञ्चम्यर्थे च शासने ॥ २१ ॥
सम्भावनावयवयोरन्ततः-पदमिष्यते ।
इतो यतश्च नियमे पञ्चम्यर्थविभागयोः ॥ २२ ॥
इति प्रकरणे हेतौ प्रकाशादिसमाप्तिषु ।
निदर्शनप्रकारे स्यादनुकर्षे च सम्मतम् ॥ २३ ॥
अतिशब्दः प्रशंसायां प्रकर्षे लङ्घनेऽप्यति ।
नितान्तासम्प्रतिक्षेपवाचकोऽप्येष दर्शितः ॥ २४ ॥
प्रति प्रतिविधौ वीप्सा लक्षणेषु प्रयोगतः ।
मात्रार्थे चाभिमुख्ये च प्रतिदानादिषु प्रति ॥ २५ ॥
;vv{थान्ताः}
अथो अथ च सम्प्रश्ने मङ्गलारम्भयोरपि ।
;p{0188}
अनन्तरे च कार्त्स्न्ये च संशये च प्रकीर्तितः ॥ २६ ॥
यथाशब्दस्तु निर्दिष्टस्तुल्ययोगानुमानयोः ।
तथा स्यान्निश्चये पृष्टप्रतिवाक्ये समुच्चये ॥ २७ ॥
उभौ चोद्देशनिर्द्देशसादृश्येषु प्रकाशितौ ।
कारकस्योऽपपत्तौ च सर्वथा हेतुबाढयोः ॥ २८ ॥
अन्यथा वितथार्थे स्यादन्यथा चाऽपरार्थके ।
वृथा निष्कारणे बन्धे वृथा स्याद्विधिवर्ज्जिते ॥ २९ ॥
;vv{दान्ताः}
उत् प्रकाशे विभागे च प्राबल्यास्वास्थ्यशक्तिषु ।
प्राधान्ये बन्धने भावे मोक्षे लाभोर्द्धकर्मणोः ॥ ३० ॥
;vv{नान्ताः}
नु स्यात् प्रश्ने विकल्पार्थेऽप्यतीतानुनयार्थयोः ।
ननु प्रश्नेऽप्यनुनयेऽनुज्ञानेऽप्यवधारणे ॥ ३१ ॥
आमन्त्रणे चाऽपि ननु किन्नु प्रश्नवितर्कयोः ।
नाना विनार्थेऽपि भवेन्नानाऽनेकोभयार्थयोः ॥ ३२ ॥
स्थाने तु कारणार्थे च युक्तसादृश्ययोरपि ।
अनु हीने सहार्थे च पश्चात् सादृश्ययोरनु ॥ ३३ ॥
आयामे च नियामे च लक्षणादावनुक्रमे ।
नि निवेशभृशार्थाधोभावविन्यासराशिषु ॥ ३४ ॥
आश्रये बन्धने मोक्षे दारकर्मणि दर्शने ।
अन्तर्भावे च सामीप्यकौशलोपरमेषु च ।
नित्यार्थे संयमे चाऽपि क्षेपार्थेऽपि च विश्रुतम् ॥ ३५ ॥
;vv{पान्ताः}
अप स्यादपकृष्टार्थे वर्ज्जनार्थवियोगयोः ।
;p{0189}
विपर्ययेऽपि विकृतौ चौर्ये निर्द्देशहर्षयोः ॥ ३६ ॥
उप सामर्थ्यदाक्षिण्यदोषाख्यानात्ययेषु च ।
आचार्यकरणे दाने व्याप्तावारम्भपूजयोः ॥ ३७ ॥
तद्योगेऽपि च लिप्सायां भरणार्थोपमार्थयोः ।
उप हीनेऽधिके प्रोक्तोऽप्यासन्नेऽप्युप कीर्त्तितः ॥ ३८ ॥
अपि सम्भावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये ।
तथा युक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ ३९ ॥
;vv{बान्ताः}
बशब्द उपमायां स्याद्वरुणे वानुनयेऽपि च ।
वा स्याद्विकल्पोपमयोरेवार्थेऽपि समुच्चये ॥ ४० ॥
वि श्रेष्ठातीतनानार्थे विः स्यात् पक्षिष्वनव्ययम् ।
वै स्यात् सम्बोधने पादपूरणेऽनुनयेऽपि च ॥ ४१ ॥
;vv{भान्ताः}
अभीऽत्थम्भूतकथनेऽप्यभि वीप्साभिमुख्ययोः ।
;vv{मान्ताः}
स्म पादपूरणेऽतीते सामि निन्दार्द्धयोर्मतम् ॥ ४२ ॥
अमा सहार्थान्तिकयोर्नूनं निश्चिततर्कयोः ।
कामम् प्रकामेऽनुमतावसूयानुगमेऽपि च ॥ ४३ ॥
नाम प्राकाश्यसम्भाव्यकुत्साभ्युपगमेषु च ।
साम्प्रतं चाधुनार्थे स्याद् युक्तार्थेऽपि च साम्प्रतम् ॥ ४४ ॥
हुं वितर्के परिप्रश्ने हुं रुषोक्त्यनुनीतिषु ।
तुम् प्रश्नेऽङ्गीकृतौ रोषे आस्मृतौ चावधारणे ॥ ४५ ॥
कुं प्रश्नेऽपि रुषोक्तौ च प्राध्वं नम्रानुकूलयोः ।
किं प्रश्नेऽपि च कुत्सायां कं शिरःमुखवारिषु ॥ ४६ ॥
;p{0190}
नुमिन्यनुमतौ प्रोक्तं प्रणवे चाऽप्युपक्रमे ।
एवं प्रकारोपमयोरङ्गीकारेऽवधारणे ॥ ४७ ॥
अलं भूषणपर्याप्तिवारणेषु निरर्थके ।
अलं शक्तौ च निर्द्दिष्टं शं कल्याणे सुखेऽपि च ॥ ४८ ॥
सं सङ्गार्थे प्रकृत्यर्थे शोभनार्थसमर्थयोः ।
जोषं सुखे प्रशंसायां तूष्णींलङ्घनयोरपि ॥ ४९ ॥
तूष्णीकं तु स्मृतं मौने मौनशीले त्वनव्ययम् ।
तद्दिनं दिनमध्ये स्यात् तद्दिनं प्रतिवासरे ॥ ५० ॥
अभीक्ष्णं मुहुरश्रान्ते शीघ्रप्रकर्षयोरपि ।
अभीक्ष्णं तु तथा पौनःपुन्ये स्यात् सन्ततेऽपि च ॥ ५१ ॥
इदानीं वाक्यभूषायां सम्प्रत्यर्थे च वर्त्तते ।
कथं प्रश्ने सम्भ्रमे च प्रकारार्थे च सम्भवे ॥ ५२ ॥
किमु सम्भावनायां स्याद्विमर्शे च किमु स्मृतम् ।
भृशं प्रकर्षे चात्यर्थेऽवश्यं नित्यप्रयत्नयोः ॥ ५३ ॥
;vv{यान्ताः}
अयि प्रश्नानुनययोः समयान्तिकमध्ययोः ।
अये क्रोषे विषादे च सम्भ्रमे स्मरणेऽपि च ॥ ५४ ॥
;vv{रान्ताः}
प्र प्रकर्षे गताद्यर्थे दुः स्यात् कष्टनिषेधयोः ।
पुनरप्रथमे भेदे स्वः स्वर्गपरलोकयोः ॥ ५५ ॥
परा विमोक्षप्राधान्यप्रतिलोमेषु वर्त्तते ।
आभिमुख्ये भृषार्थे च विक्रमे च गतौ वधे ॥ ५६ ॥
पुरा पुराणे निकटप्रबन्धातीतभाविषु ।
परि स्यात् सर्वतोभावे वर्ज्जने लक्षणादिषु ॥ ५७ ॥
;p{0191}
पूजालिङ्गनवीप्सासु भूषणे व्याधिशोकयोः ।
दोषाख्यानेऽप्युपरमे व्याप्तौ निवसनेऽपि च ॥ ५८ ॥
प्रादुः प्राकाश्यवृत्तौ स्यात् सम्भाव्ये च प्रयुज्यते ।
निर्निश्चये क्रान्ताद्यर्थे निर्निःशेषनिषेधयोः ॥ ५९ ॥
अन्तर्मध्ये तथा प्रान्ते स्वीकारार्थेऽपि दृश्यते ।
उररी चोररी चोरी विस्तारेऽङ्गीकृतौ त्रयम् ॥ ६० ॥
अन्तरापि विनार्थे स्यान्मध्यार्थनिकटार्थयोः ।
;vv{लान्ताः}
किलशब्दस्तु वार्त्तायां सम्भाव्यानुनयार्थयोः ॥ ६१ ॥
खलु स्याद्वाक्यभूषायां जिज्ञासादौ च सान्तने ।
निषेधनेऽपि वीप्सायां समु माने च कीर्त्तितम् ॥ ६२ ॥
;vv{वान्ताः}
अवाऽलम्बनविज्ञानवियोगव्याप्तिशुद्धिषु ।
इषदर्थे परिभवेऽप्येवौपम्येऽवधारणे ॥ ६३ ॥
;vv{षान्ताः}
उषा रात्रौ तदन्ते स्यादत्रानव्ययमप्युषा ।
दोषा रात्रिमुखे रात्रावत्रानव्ययमप्यसौ ॥ ६४ ॥
निकषा त्वन्तिके मध्ये रक्षोमातर्यनव्ययम् ।
सु पूजायां भृषार्थानुमतिकृच्छ्रसमृद्धिषु ॥ ६५ ॥
पुरतः प्रथमे चाऽग्रेऽप्यग्रतः प्रथमाग्रयोः ।
पुरोऽग्रे प्रथमे च स्यादञ्जसा तत्त्वतूर्णयोः ॥ ६६ ॥
अमितः शीघ्रसाकल्यसम्मुखोभयतोऽन्तिके ।
भूयः पुनः पुनः ख्यातं प्रभूतार्थे त्वनव्ययम् ॥ ६७ ॥
निर्निश्चये निषेधे च साकल्यातीतयोरपि ।
;p{0192}
तिरोऽन्तर्द्धौ तिर्यगर्थे मिथोऽन्योन्यं मिथो रहः ॥ ६८ ॥
पूर्वेद्युरिष्यते प्रातः पूर्वेद्युः पूर्ववासरे ।
शनैः शनैश्चरे स्वैरे नीचैः स्वैराल्पयोर्मतम् ॥ ६९ ॥
;vv{हान्ताः}
ह स्यात् सम्बोधने पादपूरणेऽनव्ययं शिवे ।
हा विषादे च शोके च दुःखार्थेऽपि च कथ्यते ॥ ७० ॥
हि पादपूरणे हेतौ विशेषेऽप्यवघारणे ।
ही दुःखहेतावुद्दिष्टो ही विस्मयविषादयोः ॥ ७१ ॥
हाहा दुःखं हुहू हर्षे गन्धर्वेऽमू त्वनव्यये ।
हे है व्यस्तौ समस्तौ च हूतिसम्बोधनार्थयोः ॥ ७२ ॥
हो हौ चैवंविधौ ज्ञेयौ सम्बुद्धाह्वानयोरपि ।
सह साकल्यसादृश्ययौगपद्यसमृद्धिषु ॥ ७३ ॥
विद्यमाने च सम्बन्धे सहशब्दः प्रकीर्त्तितः ।
अहो धिगर्थे शोके च करुणार्थविषादयोः ॥ ७४ ॥
आहो उताहो द्वावेतौ परिप्रश्नविचारयोः ।
अहशब्दो नियोगार्थे क्षेपार्थेऽपि निगद्यते ।
;vv{क्षान्ताः}
मङ्क्षु शीघ्रे भृषार्थे च तत्त्वार्थेऽपि क्वचिन्मतम् ॥ ७५ ॥
;c{इत्यव्ययानेकार्थवर्गः ॥}
;end{
यद्यपूर्वतया किञ्चिन्नामात्र प्रतिभाति च ।
तत्तदन्विष्यतां सद्भिर्नामपारायणादिषु ॥ १ ॥
तत्तक्तवीन्द्रैरथ पण्डितेन्द्रैः
प्रयोगसम्बोधफलद्वयाप्त्यै ।
यैर्नामकण्ण्ठाभरणं कृतं तैः
सर्वज्ञता स्वप्रणयीकृतैव ॥ २ ॥
;p{0193}
स्वैरप्रचारैः परिकल्पिताभिः
शब्दार्थसम्बोधकथाप्रथाभिः ।
व्याख्याभिरप्राप्तमुदां प्रमोद-
माधातुमत्रैष परिश्रमो नः ॥ ३ ॥
एतां कृतिं कृतधियः कृतकृत्यभाव-
मापादयन्तु सदयं, सदयं तु चेतः ।
नित्यं महेश्वरकवेः परिभावयन्तः
सन्तः परोन्नतिरता हि भवन्ति लोके ॥ ४ ॥
रामानलव्योमरूपैः शककालेऽभिलक्षिते ।
कोषं विश्वप्रकाशाख्यं निरमाच्छ्रीमहेश्वरः ॥ ५ ॥
}
;c{इति श्रीसकलवैद्यराजचक्रमुक्ताशेखरस्य गद्यपद्यविद्यानिधेः श्रीमहेश्वरस्य कृतौ विश्वप्रकाशे अनेकार्थाव्ययपरि च्छेदो द्वितीयः ।}
;c{समाप्तोऽयं विश्वप्रकाशः ।}
;c{शुभमस्तु ।}